Konstytucja ZSRR
advertisement
KONSTYTUCJA ZWIĄZKU SOCJALISTYCZNYCH REPUBLIK RADZIECKICH Edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl Mail: [email protected] MMIV ® 2 Nota bibliograficzna: Konstytucja (Ustawa Zasadnicza) Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, tłum. S. R. Dobrowolski, Warszawa 1977. 3 O UCHWALENIU I OGŁOSZENIU KONSTYTUCJI (USTAWY ZASADNICZEJ) ZWIĄZKU SOCJALISTYCZNYCH REPUBLIK RADZIECKICH Uchwała Rady Najwyższej Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich Rada Najwyższa Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, działając w imieniu narodu radzieckiego i wyrażając jego suwerenną wolę, uchwala Konstytucję (Ustawę Zasadniczą) Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i ogłasza wprowadzenie jej w życie z dniem 7 października 1977 roku. Przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej ZSRR L. BREŻNIEW Sekretarz Prezydium Rady Najwyższej ZSRR M. GEORGADZE Moskwa, Kreml, 7 października 1977 r. 4 Wielka Socjalistyczna Rewolucja Październikowa dokonana przez robotników i chłopów Rosji pod kierownictwem partii komunistycznej na czele z W. I. Leninem obaliła władzę kapitalistów i obszarników, zerwała okowy ucisku, ustanowiła dyktaturę proletariatu i utworzyła państwo radzieckie — państwo nowego typu, podstawowe narzędzie obrony zdobyczy rewolucyjnych, budowy socjalizmu i komunizmu. Rozpoczął się ogólnoświatowy historyczny zwrot ludzkości od kapitalizmu do socjalizmu. Po osiągnięciu zwycięstwa w wojnie domowej, odparciu interwencji imperialistycznej władza radziecka dokonała głębokich przemian społeczno-gospodarczych, położyła na zawsze kres wyzyskowi człowieka przez człowieka, antagonizmom klasowym i waśniom narodowościowym. Zjednoczenie republik radzieckich w Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich pomnożyło siły i możliwości narodów kraju w budownictwie socjalizmu. Umocniła się społeczna własność środków produkcji i prawdziwa demokracja dla 5 mas pracujących. Po raz pierwszy w historii ludzkości powstało społeczeństwo socjalistyczne. Wymownym przejawem siły socjalizmu stał się nieprzemijający bohaterski czyn narodu radzieckiego i jego Sił Zbrojnych, które odniosły historyczne zwycięstwo w Wielkiej Wojnie Narodowej. Zwycięstwo to umocniło autorytet i międzynarodową pozycję ZSRR, stworzyło nowe sprzyjające możliwości wzrostu sił socjalizmu, wyzwolenia narodowego, demokracji i pokoju na całym świecie. Kontynuując swoją twórczą działalność, ludzie pracy Związku Radzieckiego zapewnili szybki i wszechstronny rozwój kraju i doskonalenie ustroju socjalistycznego. Umocnił się sojusz klasy robotniczej, chłopstwa kołchozowego i inteligencji ludowej, przyjaźń narodów i narodowości ZSRR. Ukształtowała się społeczno-polityczna i ideowa jedność społeczeństwa radzieckiego, którego siłą przewodnią jest klasa robotnicza. Po wypełnieniu zadań dyktatury proletariatu państwo radzieckie stało się państwem ogólnonarodowym. Wzrosła kierownicza rola partii komunistycznej — awangardy całego narodu. W ZSRR zbudowano rozwinięte społeczeństwo socjalistyczne. Na tym etapie, w którym socjalizm rozwija się już na własnej podstawie, coraz pełniej ujawniają się siły twórcze nowego ustroju, zalety socjalistycznego stylu życia, ludzie 6 pracy coraz szerzej korzystają z owoców wielkich zdobyczy rewolucyjnych. Jest to społeczeństwo, w którym stworzono potężne siły wytwórcze, przodującą naukę i kulturę, w którym stale rośnie dobrobyt narodu i powstają coraz bardziej sprzyjające warunki do wszechstronnego rozwoju jednostki. Jest to społeczeństwo o dojrzałych socjalistycznych stosunkach społecznych, w którym na podstawie zbliżenia wszystkich klas i warstw społecznych oraz równości prawnej i faktycznej wszystkich narodów i narodowości, ich braterskiej współpracy powstała nowa historyczna wspólnota ludzi — naród radziecki. Jest to społeczeństwo o wysokim stopniu zorganizowania, wysokiej ideowości i świadomości ludzi pracy — patriotów i internacjonalistów. Jest to społeczeństwo, którego prawem życia jest troska wszystkich o pomyślność każdego i troska każdego o pomyślność wszystkich. Jest to społeczeństwo prawdziwej demokracji, którego system polityczny zapewnia efektywne zarządzanie wszystkimi sprawami społecznymi, coraz bardziej aktywny udział ludzi pracy w życiu państwa oraz łączenie realnych praw i wolności obywateli z ich obowiązkami i odpowiedzialnością przed społeczeństwem. Rozwinięte społeczeństwo socjalistyczne stanowi prawidłowy etap na drodze do komunizmu. 7 Najwyższym celem państwa radzieckiego jest zbudowanie bezklasowego społeczeństwa komunistycznego, w którym rozwinie się społeczny, komunistyczny samorząd. Głównymi zadaniami socjalistycznego państwa ogólnonarodowego są: zbudowanie materialno-technicznej bazy komunizmu, udoskonalenie socjalistycznych stosunków społecznych i przekształcenie ich w stosunki komunistyczne, wychowanie człowieka społeczeństwa komunistycznego, podwyższenie materialnego i kulturalnego poziomu życia ludzi pracy, zapewnienie bezpieczeństwa kraju, przyczynianie się do utrwalenia pokoju i rozwijania międzynarodowej współpracy. Naród radziecki, — kierując się ideami naukowego komunizmu i będąc wierny swym rewolucyjnym tradycjom, — opierając się na wielkich społeczno-gospodarczych i politycznych zdobyczach socjalizmu, — dążąc do dalszego rozwoju demokracji socjalistycznej, — biorąc pod uwagę sytuację międzynarodową ZSRR jako części składowej światowego systemu socjalizmu i zdając sobie sprawę ze swej internacjonalistycznej odpowiedzialności, — zachowując ciągłość idei i zasad pierwszej radzieckiej Konstytucji z 1918 r., Konstytucji ZSRR z 1924 r. i Konstytucji ZSRR z 1936 r., 8 utrwala podstawy ustroju społecznego i polityki ZSRR, ustanawia prawa, wolności i obowiązki obywateli, zasady organizacji oraz cele socjalistycznego państwa ogólnonarodowego i proklamuje je w niniejszej Konstytucji. 9 I PODSTAWY USTROJU SPOŁECZNEGO I POLITYKI ZSRR 10 Rozdział l System polityczny Artykuł l Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich jest socjalistycznym państwem ogólnonarodowym, wyrażającym wolę i interesy robotników, chłopów i inteligencji, ludzi pracy wszystkich narodów i narodowości kraju. Artykuł 2 Cała władza w ZSRR należy do ludu. Lud sprawuje władzę państwową za pośrednictwem rad deputowanych ludowych, które stanowią polityczną podstawę ZSRR. Wszystkie inne organy państwowe znajdują się pod kontrolą rad deputowanych ludowych i są im podporządkowane. Artykuł 3 Organizacja i działalność państwa radzieckiego jest zgodna z zasadą centralizmu demokratycznego: wybieralności wszystkich organów władzy państwowej od najniższych do najwyższych, ich odpowiedzialności przed narodem, mocy wiążącej decyzji organów nadrzędnych dla organów niższego szczebla. Centralizm demokratyczny łą- 11 czy jednolite kierownictwo z inicjatywą i twórczą aktywnością w terenie, z odpowiedzialnością każdego organu państwowego i każdej osoby urzędowej za powierzoną sprawę. Artykuł 4 Państwo radzieckie i wszystkie jego organy działają zgodnie z zasadą praworządności socjalistycznej, zapewniają ochronę porządku prawnego oraz interesów społeczeństwa, praw i wolności obywateli. Organizacje państwowe i społeczne oraz osoby urzędowe obowiązane są przestrzegać Konstytucji ZSRR i praw radzieckich. Artykuł 5 Najważniejsze sprawy życia państwowego poddaje się pod ogólnonarodową dyskusję, a także ogólnonarodowe głosowanie (referendum). Artykuł 6 Kierowniczą i przewodnią siłą społeczeństwa radzieckiego, trzonem jego systemu politycznego oraz wszystkich organizacji państwowych i społecznych jest Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego. KPZR istnieje dla narodu i służy narodowi. Uzbrojona w naukę marksistowsko-leninowską partia komunistyczna wytycza generalne 12 perspektywy rozwoju społeczeństwa, linię polityki wewnętrznej i zagranicznej ZSRR oraz kieruje wielką twórczą działalnością narodu radzieckiego, nadaje planowy, naukowo uzasadniony charakter jego walce o zwycięstwo komunizmu. Wszystkie organizacje partyjne działają w ramach Konstytucji ZSRR. Artykuł 7 Związki zawodowe, Wszechzwiązkowy Leninowski Komunistyczny Związek Młodzieży, organizacje spółdzielcze i inne organizacje społeczne, zgodnie ze swymi zadaniami statutowymi, uczestniczą w kierowaniu sprawami państwowymi i społecznymi oraz w rozwiązywaniu problemów politycznych, gospodarczych i społeczno-kulturalnych. Artykuł 8 Kolektywy pracownicze uczestniczą w dyskusji i rozwiązywaniu spraw państwowych i społecznych, w planowaniu produkcji i rozwoju socjalnego, przygotowywaniu i rozmieszczaniu kadr, w dyskusji i rozwiązywaniu problemów kierowania przedsiębiorstwami i instytucjami, polepszaniu warunków pracy i bytu, wykorzystywaniu środków przeznaczonych na rozwój produkcji, a także na przedsięwzięcia socjalno-kulturalne i bodźce materialne. 13 Kolektywy pracownicze rozwijają współzawodnictwo socjalistyczne, sprzyjają upowszechnianiu przodujących metod pracy, umocnieniu dyscypliny pracy, wychowują swoich członków w duchu moralności komunistycznej, troszczą się o podnoszenie ich świadomości politycznej, kultury i kwalifikacji zawodowych. Artykuł 9 Podstawowy kierunek rozwijania systemu politycznego społeczeństwa radzieckiego stanowi dalszy rozwój demokracji socjalistycznej: coraz szerszy udział obywateli w kierowaniu sprawami państwa i społeczeństwa, usprawnianie aparatu państwowego, zwiększanie aktywności organizacji społecznych, wzmożenie kontroli ludowej, umacnianie podstaw prawnych życia państwowego i społecznego, rozszerzanie jawności i stałe uwzględnianie opinii publicznej. Rozdział 2 System gospodarczy Artykuł 10 Podstawę systemu gospodarczego ZSRR stanowi socjalistyczna własność środków produkcji w formie państwowej (ogólnonarodowej) i kołchozowo-spółdzielczej. 14 Własność socjalistyczną stanowi także mienie związków zawodowych i innych organizacji społecznych, niezbędne do wypełniania ich zadań statutowych. Państwo ochrania własność socjalistyczną i stwarza warunki jej pomnażania. Nikt nie ma prawa wykorzystywać socjalistycznej własności w celach osobistego zysku i w celach innych korzyści. Artykuł 11 Własność państwowa jest wspólnym dobrem całego narodu radzieckiego i podstawową formą własności socjalistycznej. Wyłączną własność państwa stanowią: ziemia, jej zasoby, wody, lasy. Do państwa należą podstawowe środki produkcji w przemyśle, budownictwie i rolnictwie, środki transportu i łączności, banki, mienie organizowanych przez państwo przedsiębiorstw handlowych, komunalnych i innych, podstawowe zasoby mieszkaniowe w miastach, a także inne mienie niezbędne do wypełniania zadań państwa. Artykuł 12 Własnością kołchozów i innych organizacji spółdzielczych oraz ich zrzeszeń są środki pro- 15 dukcji, a także inne mienie niezbędne do realizacji ich statutowych zadań. Ziemia zajmowana przez kołchozy jest im oddana w bezpłatne i bezterminowe użytkowanie. Państwo przyczynia się do rozwoju własności kołchozowo-spółdzielczej i jej zbliżenia z własnością państwową. Kołchozy i inni użytkownicy ziemi są zobowiązani do efektywnego wykorzystywania ziemi, troszczenia się o nią, podwyższania jej urodzajności. Artykuł 13 Podstawę własności osobistej obywateli ZSRR stanowią dochody pochodzące z pracy. Własność osobistą mogą stanowić przedmioty użytku codziennego, użytku osobistego, wygody i pomocniczego gospodarstwa domowego, dom mieszkamy oraz oszczędności pochodzące z pracy. Własność osobista obywateli i prawo jej dziedziczenia znajdują się pod ochroną państwa. Obywatele mogą użytkować działki ziemi, przekazywane im w trybie ustalonym ustawą, w celu prowadzenia gospodarstwa pomocniczego (łącznie z chowem bydła i drobiu), sadownictwa i ogrodnictwa, a także dla indywidualnego budownictwa mieszkaniowego. Obywatele zobowiązani są racjonalnie wykorzystywać przekażą- 16 ne im do dyspozycji działki ziemi. Państwo i kołchozy udzielają pomocy obywatelom w prowadzeniu gospodarstwa pomocniczego. Mienie stanowiące własność osobistą obywateli lub przez nich użytkowane nie może służyć do uzyskiwania dochodów nie pochodzących z pracy lub być wykorzystywane ze szkodą dla społeczeństwa. Artykuł 14 Źródłem wzrostu bogactwa społecznego, dobrobytu narodu i każdego człowieka radzieckiego jest wolna od wyzysku praca ludzi radzieckich. Zgodnie z zasadą socjalizmu: „Od każdego według jego zdolności, każdemu według jego pracy" państwo sprawuje kontrolę nad rozmiarami pracy i spożycia. Określa ono wysokość podatku od dochodów podlegających opodatkowaniu. O pozycji człowieka w społeczeństwie decyduje społecznie użyteczna praca i jej rezultaty. Stosując łącznie bodźce materialne i moralne, popierając nowatorstwo i twórczy stosunek do pracy państwo przyczynia się do przekształcenia pracy w pierwszą życiową potrzebę każdego radzieckiego człowieka. Artykuł 15 W socjalizmie najważniejszym celem społecznej produkcji jest jak najpełniejsze zaspokojenie 17 rosnących materialnych i duchowych potrzeb człowieka. Opierając się na twórczej aktywności ludzi pracy, na socjalistycznym współzawodnictwie, na zdobyczach postępu nauki i techniki, doskonaląc formy i metody kierowania gospodarką, państwo zapewnia wzrost wydajności pracy, zwiększenie efektywności produkcji i poprawę jakości pracy oraz dynamiczny, planowy i proporcjonalny rozwój gospodarki narodowej. Artykuł 16 Ekonomika ZSRR stanowi jednolity kompleks gospodarki narodowej, obejmujący wszystkie ogniwa społecznej produkcji, podziału i wymiany na terytorium kraju. Zarządzanie ekonomiką odbywa się na podstawie państwowych planów rozwoju gospodarczego i społecznego, z uwzględnieniem zasad branżowej i terytorialnej, przy łączeniu centralnego kierownictwa z gospodarczą samodzielnością i inicjatywą przedsiębiorstw, zjednoczeń i innych organizacji. Aktywnie wykorzystuje się przy tym rozrachunek gospodarczy, zysk i koszt własny oraz inne dźwignie i bodźce ekonomiczne. Artykuł 17 W ZSRR zgodnie z ustawą zezwala się na indywidualną pracę w dziedzinie rękodzielnictwa 18 i rzemiosła, rolnictwa, usług dla ludności, a także na inne rodzaje działalności opartej wyłącznie na osobistej pracy obywateli i członków ich rodzin. Państwo reguluje indywidualną działalność pracowniczą, zapewniając wykorzystanie jej w interesach społeczeństwa. Artykuł 18 W interesie pokolenia obecnego i przyszłych pokoleń w ZSRR podejmuje się niezbędne kroki do ochrony i naukowo uzasadnionego, racjonalnego wykorzystania ziemi i jej bogactw, zasobów wód, świata roślinnego i zwierzęcego, do utrzymania w czystości powietrza i wody, do zapewnienia reprodukcji bogactw naturalnych i poprawy środowiska naturalnego. Rozdział 3 Rozwój społeczny i kultura Artykuł 19 Bazę społeczną ZSRR stanowi nienaruszalny sojusz robotników, chłopów i inteligencji. Państwo przyczynia się do umocnienia jednorodności socjalnej społeczeństwa, do zacierania 19 różnic klasowych, istotnych różnic między miastem a wsią, między pracą umysłową a fizyczną, do dalszego rozwoju i zbliżenia wszystkich narodów i narodowości ZSRR. Artykuł 20 Zgodnie z komunistycznym ideałem: „Swobodny rozwój każdego jest warunkiem swobodnego rozwoju wszystkich", państwo radzieckie stawia sobie za cel rozszerzenie realnych możliwości wykorzystywania przez obywateli ich twórczych sił, zdolności i talentów dla wszechstronnego rozwoju jednostki. Artykuł 21 Państwo troszczy się o poprawę warunków i ochronę pracy, o naukową jej organizację oraz redukowanie, a w przyszłości całkowite zlikwidowanie ciężkiej pracy fizycznej dzięki kompleksowej mechanizacji i automatyzacji procesów produkcyjnych we wszystkich gałęziach gospodarki narodowej. Artykuł 22 W ZSRR konsekwentnie realizuje się program przekształcania pracy na roli w odmianę pracy 20 przemysłowej; rozbudowy na wsi sieci placówek oświatowych, kulturalnych, służby zdrowia, handlowych i zbiorowego żywienia, usługowych i komunalnych, przekształcenia wsi i osad wiejskich w dobrze zagospodarowane osiedla. Artykuł 23 Dzięki wzrostowi wydajności pracy państwo konsekwentnie zmierza do podnoszenia poziomu wynagrodzeń i realnych dochodów ludzi pracy. Dla pełniejszego zaspokojenia potrzeb ludzi radzieckich tworzy się społeczne fundusze spożycia. Państwo zapewnia przy szerokim udziale organizacji społecznych i kolektywów pracowniczych wzrost tych funduszów oraz ich sprawiedliwy podział. Artykuł 24 W ZSRR działają i rozwijają się państwowe systemy opieki zdrowotnej, świadczeń socjalnych, handlu, żywienia zbiorowego, usług dla ludności i gospodarki komunalnej. Państwo popiera działalność organizacji spółdzielczych i innych organizacji społecznych we wszystkich dziedzinach usług dla ludności. Przyczynia się ono do rozwoju masowej kultury fizycznej i sportu. 21 Artykuł 25 W ZSRR istnieje i udoskonala się jednolity system ludowego szkolnictwa, który zapewnia obywatelom wykształcenie ogólne i zawodowe, służy komunistycznemu wychowaniu, duchowemu i fizycznemu rozwojowi młodzieży oraz przygotowuje ją do pracy i działalności społecznej. Artykuł 26 Zgodnie z potrzebami społecznymi państwo zapewnia planowy rozwój nauki i szkolenie kadr naukowych, organizuje wdrażanie wyników badań naukowych w gospodarce narodowej i innych dziedzinach życia. Artykuł 27 Państwo dba o ochronę, pomnażanie i szerokie wykorzystanie wartości duchowych w celu moralnego i estetycznego wychowania ludzi radzieckich oraz podnoszenia ich poziomu kulturalnego. W ZSRR popiera się ze wszech miar rozwój sztuki profesjonalnej oraz ludowej twórczości artystycznej. 22 Rozdział 4 Polityka zagraniczna Artykuł 28 ZSRR konsekwentnie prowadzi leninowską politykę pokoju, opowiada się za utrwaleniem bezpieczeństwa narodów i szeroką współpracą międzynarodową. Polityka zagraniczna ZSRR zmierza do zapewnienia sprzyjających warunków międzynarodowych, do zbudowania komunizmu w ZSRR, obrony interesów państwowych Związku Radzieckiego, umocnienia pozycji światowego socjalizmu, popierania walki narodów o wyzwolenie narodowe i postęp społeczny, zapobiegania agresywnym wojnom, osiągnięcia powszechnego i całkowitego rozbrojenia i konsekwentnej realizacji zasady pokojowego współistnienia państw o odmiennych ustrojach społecznych. W ZSRR propagowanie wojny jest zabronione. Artykuł 29 Stosunki ZSRR z innymi państwami kształtują się na podstawie przestrzegania zasad suwerennej równości, wzajemnej rezygnacji ze stosowania siły lub groźby jej użycia; nienaruszalno- 23 ści granic; integralności terytorialnej państw; pokojowego regulowania sporów; nieingerencji w sprawy wewnętrzne, poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności, równouprawnienia i prawa narodów do decydowania o własnym losie; współpracy między państwami; rzetelnego wykonywania zobowiązań wynikających z ogólnie uznanych zasad i norm prawa międzynarodowego oraz z zawartych przez ZSRR umów międzynarodowych. Artykuł 30 ZSRR jako część składowa światowego systemu socjalizmu i wspólnoty socjalistycznej rozwija i umacnia przyjaźń oraz współpracę i przyjacielską pomoc wzajemną z krajami socjalizmu, opierając się na zasadzie socjalistycznego internacjonalizmu, aktywnie uczestniczy w integracji gospodarczej i w międzynarodowym socjalistycznym podziale pracy. Rozdział 5 Obrona socjalistycznej ojczyzny Artykuł 31 Obrona socjalistycznej ojczyzny jest najważniejszą funkcją państwa, sprawą całego narodu. 24 W celach obrony zdobyczy socjalistycznych, pokojowej pracy narodu radzieckiego, suwerenności i integralności terytorialnej państwa, w ZSRR utworzono Siły Zbrojne i ustanowiono powszechny obowiązek służby wojskowej. Obowiązkiem Sił Zbrojnych ZSRR wobec narodu jest niezawodna obrona socjalistycznej ojczyzny, pozostawanie w stałej gotowości bojowej, gwarantującej natychmiastowe odparcie każdego agresora. Artykuł 32 Państwo zapewnia bezpieczeństwo i obronność kraju oraz wyposaża Siły Zbrojne ZSRR we wszystko, co jest im niezbędne. Obowiązki organów państwowych, organizacji społecznych, osób urzędowych i obywateli w dziedzinie zagwarantowania bezpieczeństwa kraju i umacniania jego obronności określa ustawodawstwo ZSRR. 25 II PAŃSTWO I JEDNOSTKA 26 Rozdział 6 Obywatelstwo ZSRR. Równouprawnienie obywateli Artykuł 33 W ZSRR istnieje jednolite obywatelstwo związkowe. Każdy obywatel republiki związkowej jest obywatelem ZSRR. Zasady i tryb nabycia i utraty obywatelstwa radzieckiego są określone przez ustawę o obywatelstwie ZSRR. Obywatele ZSRR za granicą korzystają z ochrony i opieki państwa radzieckiego. Artykuł 34 Obywatele ZSRR są równi wobec prawa bez względu na ich pochodzenie, sytuację społeczną i majątkową, przynależność narodową i rasową, płeć, wykształcenie, język, stosunek do religii, rodzaj i charakter zajęcia, miejsce zamieszkania oraz inne okoliczności. Równouprawnienie obywateli ZSRR zagwarantowane jest we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego, politycznego, społecznego i kulturalnego. 27 Artykuł 35 Kobieta i mężczyzna mają w ZSRR równe prawa. Realizacja tych praw zagwarantowana jest przez udostępnienie kobietom równych z mężczyznami możliwości w zakresie wykształcenia i przygotowania zawodowego, pracy, wynagrodzenia za pracę i awansowania w pracy, działalności społeczno-politycznej i kulturalnej, a także przez specjalne środki w zakresie ochrony pracy i zdrowia kobiet; przez stworzenie warunków pozwalających na łączenie pracy z macierzyństwem; przez ochronę prawną oraz pomoc materialną i moralną dla matki i dziecka, łącznie z przyznawaniem płatnych urlopów i innych ulg kobietom w ciąży i matkom oraz stopniowe skracanie czasu pracy kobiet mających małoletnie dzieci. Artykuł 36 Obywatele ZSRR różnych ras i narodowości mają równe prawa. Realizacja tych praw zagwarantowana jest przez politykę wszechstronnego rozwoju i zbliżenia wszystkich narodów i narodowości ZSRR, wychowanie obywateli w duchu radzieckiego patriotyzmu i socjalistycznego internacjonalizmu 28 oraz możliwość posługiwania się językiem ojczystym i językami innych narodów ZSRR. Jakiekolwiek bezpośrednie czy pośrednie ograniczanie praw lub wprowadzanie bezpośrednich lub pośrednich przywilejów dla obywateli według kryteriów rasowych i narodowościowych, jak również wszelkie propagowanie wyłączności rasowej lub narodowościowej albo wrogości lub pogardy—jest karane na podstawie ustawy. Artykuł 37 Obywatelom obcych państw oraz osobom nie posiadającym obywatelstwa gwarantuje się w ZSRR przewidziane ustawą prawa i wolności, w tym prawo odwołania się do sądu i innych organów państwowych w celu obrony przysługujących im praw osobistych, majątkowych, rodzinnych i innych. Przebywający na terytorium ZSRR obywatele obcych państw i osoby bez obywatelstwa obowiązani są szanować Konstytucję ZSRR i przestrzegać radzieckich ustaw. Artykuł 38 ZSRR przyznaje prawo azylu cudzoziemcom prześladowanym za obronę interesów ludu pracującego i sprawy pokoju, za udział w ruchu 29 rewolucyjnym i narodowowyzwoleńczym, za postępową działalność społeczno-polityczną i naukową lub inną działalność twórczą. Rozdział 7 Podstawowe prawa, wolności i obowiązki obywateli ZSRR Artykuł 39 Obywatele ZSRR korzystają z pełni społeczno-gospodarczych, politycznych i osobistych praw i wolności, jakie proklamuje i gwarantuje Konstytucja ZSRR i radzieckie ustawodawstwo. Ustrój socjalistyczny zapewnia rozszerzenie praw i wolności, stałą poprawę warunków życia obywateli w miarę realizacji programów rozwoju społeczno-gospodarczego i kulturalnego. Korzystanie przez obywateli z praw i wolności nie może przynosić uszczerbku interesom społeczeństwa i państwa ani prawom innych obywateli. Artykuł 40 Obywatele ZSRR mają prawo do pracy, to znaczy prawo uzyskania zagwarantowanej pracy 30 za wynagrodzeniem według ilości i jakości pracy i nie niższym niż ustalone przez państwo minimum— łącznie z prawem do wyboru zawodu, rodzaju zajęcia i pracy zgodnie z powołaniem, zdolnościami, przygotowaniem zawodowym, wykształceniem i z uwzględnieniem potrzeb społecznych. Prawo to zagwarantowane jest przez socjalistyczny system gospodarki, stały wzrost sił wytwórczych społeczeństwa, bezpłatne przygotowanie zawodowe, podnoszenie kwalifikacji zawodowych, zdobywanie nowych specjalności, rozwój systemów poradnictwa zawodowego i kierowania do pracy. Artykuł 41 Obywatele ZSRR mają prawo do wypoczynku. Prawo to zagwarantowane jest przez ustanowienie dla robotników i pracowników tygodnia pracy nie przekraczającego 41 godzin, skróconego dnia pracy dla szeregu zawodów i rodzajów produkcji, skróconego czasu pracy w nocy; przez udzielanie corocznych płatnych urlopów oraz dni cotygodniowego wypoczynku, a także rozszerzenie sieci placówek kulturalno-oświatowych i leczniczych, rozwój masowego sportu, kultury fizycznej i turystyki, przez stworzenie sprzyjających warunków wypoczynku w miejscu zamieszkania oraz in- 31 nych warunków racjonalnego wykorzystania wolnego czasu. Czas trwania pracy i wypoczynku kołchoźników regulują kołchozy. Artykuł 42 Obywatele ZSRR mają prawo do ochrony zdrowia. Prawo to zagwarantowane jest przez bezpłatną, wykwalifikowaną pomoc lekarską, udzielaną przez państwowe placówki służby zdrowia; przez rozwój sieci placówek leczenia obywateli; przez rozwój podnoszenia zdrowotności i doskonalenie techniki bezpieczeństwa i higieny pracy; przez prowadzenie szeroko zakrojonej profilaktyki; przez środki zmierzające do uzdrowienia środowiska naturalnego; przez szczególną troskę o zdrowie dorastającego pokolenia i zakaz pracy dzieci nie związanej z kształceniem i wychowaniem przez pracę; przez rozwijanie badań naukowych mających na celu zapobieganie chorobom, zmniejszenie zachorowalności oraz zagwarantowanie długoletniego aktywnego życia obywatelom. Artykuł 43 Obywatele ZSRR mają prawo do materialnego zabezpieczenia na starość, na wypadek choroby, 32 a także całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy oraz utraty żywiciela. Prawo to zagwarantowane jest przez ubezpieczenia społeczne robotników, pracowników i kołchoźników, zasiłki z tytułu czasowej niezdolności do pracy; przez wypłacanie przez państwo i kołchozy emerytur i rent z tytułu starości, inwalidztwa i utraty żywiciela; przez zatrudnianie obywateli, którzy częściowo utracili zdolność do pracy ; przez troskę o obywateli w podeszłym wieku i inwalidów; przez inne formy zabezpieczenia społecznego. Artykuł 44 Obywatele ZSRR mają prawo do mieszkania. Prawo to zagwarantowane jest przez rozwój i ochronę państwowych i społecznych zasobów mieszkaniowych, popieranie spółdzielczego i indywidualnego budownictwa mieszkaniowego, przez sprawiedliwy podział pod kontrolą społeczną powierzchni mieszkalnej, uzyskiwanej w miarę realizacji programu budowy odpowiednio wyposażonych mieszkań, a także przez niewysokie czynsze i opłaty za usługi komunalne. Obywatele ZSRR powinni dbać o przyznane im mieszkania. 33 Artykuł 45 Obywatele ZSRR mają prawo do nauki. Prawo to zagwarantowane jest przez bezpłatność wszystkich rodzajów kształcenia, przez wprowadzenie powszechnego obowiązkowego wykształcenia średniego młodzieży, przez szeroki rozwój kształcenia zawodowo-technicznego, średniego zawodowego i wyższego na zasadzie wiązania nauki z życiem, z produkcją; przez rozwój kształcenia zaocznego i wieczorowego; przez udzielanie państwowych stypendiów i innych świadczeń uczniom i studentom; przez bezpłatne dostarczanie podręczników szkolnych; przez możliwość pobierania nauki w szkole w języku ojczystym; przez stworzenie warunków do samokształcenia. Artykuł 46 Obywatele ZSRR mają prawo do korzystania z osiągnięć kultury. Prawo to zagwarantowane jest przez powszechny dostęp do bogactw rodzimej i światowej kultury, będących we władaniu państwa i społeczeństwa; przez rozwój placówek kulturalno-oświatowych i równomierne ich rozmieszczenie na terytorium kraju; przez rozwój telewizji i radia, działalności wydawniczej i prasy periodycznej, sieci bezpłatnych bibliotek; przez roz- 34 szerzenie wymiany kulturalnej z innymi państwami. Artykuł 47 Obywatelom ZSRR, zgodnie z celami budownictwa komunistycznego, gwarantuje się wolność twórczości naukowej, technicznej i artystycznej. Zapewniona jest ona przez szerokie rozwijanie badań naukowych, działalności wynalazczej i racjonalizatorskiej, przez rozwój literatury i sztuki. Państwo stwarza niezbędne ku temu warunki materialne, udziela pomocy dobrowolnym stowarzyszeniom i związkom twórczym; organizuje wdrażanie wynalazków i wniosków racjonalizatorskich do gospodarki narodowej i innych dziedzin życia. Prawa autorów, wynalazców i racjonalizatorów są chronione przez państwo. Artykuł 48 Obywatele ZSRR mają prawo uczestniczenia w kierowaniu sprawami państwowymi i społecznymi, w omawianiu i uchwalaniu ustaw oraz podejmowaniu uchwał o znaczeniu ogólnopaństwowym i lokalnym. Prawo to jest zagwarantowane przez możliwość wybierania i bycia wybranym do rad deputowanych ludowych i innych wybieralnych organów 35 państwowych, brania udziału w ogólnonarodowych dyskusjach i głosowaniach, w kontroli ludowej, w pracy organów państwowych, organizacji społecznych i organów samorządu społecznego, w zebraniach kolektywów pracowniczych i zebraniach w miejscu zamieszkania. Artykuł 49 Każdy obywatel ZSRR ma prawo wnoszenia do organów państwowych i organizacji społecznych propozycji mających na celu udoskonalenie ich działalności oraz krytykowania niedociągnięć w pracy. Osoby urzędowe zobowiązane są w przyjętym ustawowo terminie rozpatrywać propozycje i wnioski obywateli, udzielać na nie odpowiedzi oraz podejmować niezbędne środki. Prześladowanie za krytykę jest zabronione. Osoby prześladujące za krytykę są pociągane do odpowiedzialności. Artykuł 50 Zgodnie z interesami narodu i w celu umocnienia i rozwoju ustroju socjalistycznego obywatelom ZSRR gwarantuje się następujące wolności: słowa, druku, zgromadzeń, wieców, ulicznych pochodów i manifestacji. Realizacja tych wolności politycznych zagwa- 36 rantowana jest przez udostępnienie pracującym i ich organizacjom gmachów publicznych, ulic i placów, przez szerokie rozpowszechnianie informacji oraz przez możliwość korzystania z druku, radia i telewizji. Artykuł 51 Zgodnie z celami budownictwa komunistycznego, obywatele ZSRR mają prawo zrzeszania się w organizacje społeczne, przyczyniające się do rozwoju aktywności politycznej i inicjatywy, do zaspokojenia ich różnorodnych zainteresowań. Organizacjom społecznym gwarantuje się warunki pomyślnej realizacji ich statutowych zadań. Artykuł 52 Obywatelom ZSRR zapewnia się wolność sumienia, to jest prawo wyznawania dowolnej religii lub niewyznawania żadnej, uprawiania kultów religijnych lub prowadzenia propagandy ateistycznej. Rozbudzanie wrogości i nienawiści w związku z wierzeniami religijnymi jest zakazane. Kościół w ZSRR jest oddzielony od państwa, a szkoła — od kościoła. Artykuł 53 Rodzina znajduje się pod ochroną państwa. Małżeństwo zawierane jest za dobrowolną 37 zgodą kobiety i mężczyzny; małżonkowie są całkowicie równouprawnieni w stosunkach rodzinnych. Państwo troszczy się o rodzinę przez tworzenie i rozwój szerokiej sieci placówek dla dzieci, organizowanie i doskonalenie usług i zbiorowego żywienia, przez przyznawanie zasiłków z okazji urodzenia dziecka, zasiłków i ulg dla rodzin wielodzietnych oraz innych rodzajów zasiłków i pomocy dla rodziny. Artykuł 54 Obywatelom ZSRR gwarantuje się nietykalność osobistą. Nikt nie może być aresztowany bez postanowienia sądu lub sankcji prokuratora. Artykuł 55 Obywatelom ZSRR gwarantuje się nienaruszalność mieszkania. Nikt nie ma prawa bez podstawy prawnej wejść do mieszkania wbrew woli zamieszkujących je osób. Artykuł 56 Życie osobiste obywateli, tajemnica korespondencji, rozmów telefonicznych i depesz pozostają pod ochroną ustawy. 38 Artykuł 57 Poszanowanie jednostki, ochrona praw i wolności obywateli są obowiązkiem wszystkich organów państwowych, organizacji społecznych i osób urzędowych. Obywatele ZSRR mają prawo do ochrony sądowej przed godzeniem na ich cześć i godność, życie i zdrowie, wolność osobistą i mienie. Artykuł 58 Obywatele ZSRR mają prawo składania skarg na działalność osób urzędowych, organów państwowych i społecznych. Skargi te powinny być rozpatrywane w trybie i terminach ustanowionych przez ustawę. Działanie osób urzędowych dokonywane z naruszeniem prawa, przekroczeniem pełnomocnictw, godzące w prawa obywateli, może być w trybie ustanowionym przez ustawę zaskarżone do sądu. Obywatele ZSRR mają prawo do wynagrodzenia za szkodę spowodowaną niezgodną z prawem działalnością instytucji państwowych i organizacji społecznych, a także osób urzędowych przy wykonywaniu przez nie obowiązków służbowych. 39 Artykuł 59 Realizacja praw i wolności jest nieodłączna od wykonywania przez obywatela obowiązków. Obywatel ZSRR jest obowiązany przestrzegać Konstytucji ZSRR, ustawodawstwa radzieckiego, szanować zasady współżycia socjalistycznego, być godnym szczytnego miana obywatela ZSRR. Artykuł 60 Obowiązkiem i sprawą honoru każdego zdolnego do pracy obywatela ZSRR jest sumienna praca w wybranej przez niego dziedzinie działalności społecznie użytecznej i przestrzeganie dyscypliny pracy. Uchylanie się od społecznie użytecznej pracy jest nie do pogodzenia z zasadami społeczeństwa socjalistycznego. Artykuł 61 Obywatel ZSRR jest obowiązany strzec i umacniać własność socjalistyczną. Obowiązkiem obywatela ZSRR jest walka z kradzieżą i marnotrawstwem mienia państwowego i społecznego oraz troskliwy stosunek do majątku narodowego. Osoby dokonujące zamachu na własność socjalistyczną są karane na podstawie ustawy. 40 Artykuł 62 Obywatel ZSRR obowiązany jest strzec interesów państwa radzieckiego, przyczyniać się do umocnienia jego potęgi i autorytetu. Obrona socjalistycznej ojczyzny jest najświętszym obowiązkiem każdego obywatela ZSRR. Zdrada ojczyzny jest najcięższym przestępstwem wobec narodu. Artykuł 63 Służba wojskowa w szeregach Sił Zbrojnych ZSRR jest zaszczytnym obowiązkiem obywateli radzieckich. Artykuł 64 Obowiązkiem każdego obywatela ZSRR jest poszanowanie godności narodowej innych obywateli, umacnianie przyjaźni narodów i narodowości wielonarodowego państwa radzieckiego. Artykuł 65 Obywatel ZSRR obowiązany jest szanować prawa i interesy prawne innych osób, być nieprzejednanym wobec antyspołecznych czynów, ze wszystkich sił przyczyniać się do ochrony porządku społecznego. 41 Artykuł 66 Obywatele ZSRR obowiązani są troszczyć się o wychowanie dzieci, przygotowywać je do pracy społecznie użytecznej, wychowywać je na godnych członków społeczeństwa socjalistycznego. Dzieci mają obowiązek troszczyć się o rodziców i udzielać im pomocy. Artykuł 67 Obywatele ZSRR są obowiązani chronić przyrodę i jej bogactwa. Artykuł 68 Troska o zachowanie zabytków historycznych i innych dóbr kulturalnych jest obowiązkiem obywateli ZSRR. Artykuł 69 Internacjonalistycznym obowiązkiem obywatela ZSRR jest przyczynianie się do rozwoju przyjaźni i współpracy z narodami innych krajów, do popierania i utrwalania pokoju powszechnego. 42 III USTRÓJ NARODOWO-PAŃSTWOWY ZSRR 43 Rozdział 8 ZSRR — państwo związkowe Artykuł 70 Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich jest jednym związkowym państwem wielonarodowym, utworzonym na zasadzie socjalistycznego federalizmu, w rezultacie swobodnego samookreślenia narodów i dobrowolnego zjednoczenia równoprawnych socjalistycznych republik radzieckich. ZSRR uosabia jedność państwową narodu radzieckiego, zespala wszystkie narody i narodowości w celu wspólnej budowy komunizmu. Artykuł 71 W Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich łączą się: Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka, Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka, Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka, Uzbecka Socjalistyczna Republika Radziecka, 44 Kazachska Socjalistyczna Republika Radziecka, Gruzińska Socjalistyczna Republika Radziecka, Azerbejdżańska Socjalistyczna Republika Radziecka, Litewska Socjalistyczna Republika Radziecka, Mołdawska Socjalistyczna Republika Radziecka, Łotewska Socjalistyczna Republika Radziecka, Kirgiska Socjalistyczna Republika Radziecka, Tadżycka Socjalistyczna Republika Radziecka, Armeńska Socjalistyczna Republika Radziecka, Turkmeńska Socjalistyczna Republika Radziecka, Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka. Artykuł 72 Każda republika związkowa zachowuje prawo swobodnego wystąpienia z ZSRR. Artykuł 73 Do kompetencji Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w osobie jego najwyższych organów władzy i administracji państwowej należy: 1) przyjmowanie w skład ZSRR nowych republik; zatwierdzanie tworzenia nowych re- 45 publik autonomicznych i obwodów autonomicznych w składzie republik związkowych; 2) wytyczanie granicy państwowej ZSRR i zatwierdzanie zmian granic miedzy republikami związkowymi; 3) ustanawianie ogólnych zasad organizacji i działalności republikańskich i terenowych organów władzy i administracji państwowej; 4) zapewnianie jednolitości ustawodawstwa na całym terytorium ZSRR, ustanawianie podstaw ustawodawstwa Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i republik związkowych; 5) prowadzenie jednolitej polityki społeczno-gospodarczej, kierowanie gospodarką kraju; określanie podstawowych kierunków postępu naukowo-technicznego i wspólnych przedsięwzięć w zakresie racjonalnego wykorzystania i ochrony zasobów naturalnych; opracowywanie i zatwierdzanie państwowych planów rozwoju gospodarczego i społecznego ZSRR oraz zatwierdzanie sprawozdań z ich realizacji; 6) opracowywanie i zatwierdzanie jednolitego budżetu państwowego ZSRR, zatwierdzanie sprawozdania z jego realizacji; kierowanie jednolitym systemem pieniężnym i kredytowym; ustanawianie podatków i dochodów, które składają się na budżet państwowy ZSRR; ustalanie polityki w dziedzinie cen i wynagrodzenia za pracę; 7) kierowanie gałęziami gospodarki narodo- 46 wej, zjednoczeniami i przedsiębiorstwami szczebla ogólnozwiązkowego; ogólne kierownictwo nad gałęziami szczebla związkowo-republikańskiego; 8) sprawy pokoju i wojny, obrona suwerenności, ochrona granic państwowych i terytorium ZSRR, organizacja obrony, kierowanie Siłami Zbrojnymi ZSRR; 9) zapewnienie bezpieczeństwa państwowego; 10) reprezentowanie ZSRR w stosunkach międzynarodowych; kontakty ZSRR z obcymi państwami i organizacjami międzynarodowymi; ustanawianie ogólnego trybu i koordynowanie stosunków republik związkowych z państwami obcymi i organizacjami międzynarodowymi; handel zagraniczny i inne rodzaje działalności gospodarczej za granicą na zasadzie monopolu państwowego; 11) kontrola przestrzegania Konstytucji ZSRR i zapewnienie zgodności konstytucji republik związkowych z Konstytucją ZSRR; 12) rozwiązywanie innych problemów o znaczeniu ogólnozwiązkowym. Artykuł 74 Ustawy ZSRR mają jednakową moc obowiązującą na terytorium wszystkich republik związkowych. W przypadku rozbieżności między ustawą 47 republiki związkowej a ustawą ogólnozwiązkową obowiązuje ustawa ZSRR. Artykuł 75 Terytorium Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich jest jednolite i obejmuje terytoria republik związkowych. Suwerenność ZSRR rozciąga się na całe jego terytorium. Rozdział 9 Związkowa socjalistyczna republika radziecka Artykuł 76 Republika związkowa jest suwerennym socjalistycznym państwem radzieckim, które połączyło się z innymi republikami radzieckimi w Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Poza sprawami wymienionymi w artykule 73 Konstytucji ZSRR republika związkowa sprawuje samodzielnie władzę państwową na swym terytorium. Republika związkowa ma własną konstytucję, 48 zgodną z Konstytucją ZSRR i uwzględniającą właściwości republiki. Artykuł 77 Republika związkowa uczestniczy w rozstrzyganiu spraw należących do kompetencji Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, w Radzie Najwyższej ZSRR, Prezydium Rady Najwyższej ZSRR, rządzie ZSRR i innych organach Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Republika związkowa zapewnia kompleksowy rozwój gospodarczy i społeczny na swoim terytorium, przyczynia się do realizacji uprawnień Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich na tym terytorium, wciela w życie uchwały najwyższych organów władzy i administracji państwowej ZSRR. W sprawach należących do jej kompetencji republika związkowa koordynuje i kontroluje działalność przedsiębiorstw, instytucji i organizacji szczebla ogólnozwiązkowego. Artykuł 78 Terytorium republiki związkowej nie może być zmienione bez jej zgody. Granice między republikami związkowymi mogą ulec zmianie za 49 zacji szczebla ogólnozwiązkowego i republikańskiego (republiki związkowej). Artykuł 84 Terytorium republiki autonomicznej nie może być zmienione bez jej zgody. Artykuł 85 W skład Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej wchodzą autonomiczne socjalistyczne republiki radzieckie: Baszkirska, Buriacka, Dagestańska, Kabardyjsko-Bałkarska, Kałmucka, Karelska, Korni, Maryjska, Mordwińska, Północnoosetyjska, Tatarska, Tuwińska, Udmurcka, Czeczeńsko-Inguska, Czuwaska. Jakucka. W skład Uzbeckiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej wchodzi Karakałpacka Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka. W skład Gruzińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej wchodzą Abchaska i Adżarska Autonomiczne Socjalistyczne Republiki Radzieckie. W skład Azerbejdżańskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej wchodzi Nachiczewańska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka. 50 Rozdział 11 Obwód autonomiczny i okręg autonomiczny Artykuł 86 Obwód autonomiczny wchodzi w skład republiki związkowej lub kraju. Ustawę o obwodzie autonomicznym uchwala rada najwyższa republiki związkowej na wniosek rady deputowanych ludowych obwodu autonomicznego. Artykuł 87 W skład Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej wchodzą obwody autonomiczne: Adygejski, Górnoałtajski, Żydowski, Karaczajsko-Czerkieski, Chakaski. W skład Gruzińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej wchodzi Południowoosetyjski Obwód Autonomiczny. W skład Azerbejdżańskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej wchodzi Nagorno-Karabachski Obwód Autonomiczny. W skład Tadżyckiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej wchodzi Górnobadachszański Obwód Autonomiczny. 51 Artykuł 88 Okręg autonomiczny wchodzi w skład kraju lub obwodu. Ustawę o okręgach autonomicznych uchwala rada najwyższa republiki związkowej. 52 IV RADY DEPUTOWANYCH LUDOWYCH I TRYB ICH WYBIERANIA 53 Rozdział 12 System i zasady działalności rad deputowanych ludowych Artykuł 89 Rady deputowanych ludowych — Rada Najwyższa ZSRR, rady najwyższe republik związkowych, rady najwyższe republik autonomicznych, krajowe i obwodowe rady deputowanych ludowych, rady deputowanych ludowych obwodów autonomicznych i autonomicznych okręgów, rejonowe, miejskie, dzielnicowe w miastach, osiedlowe i wiejskie rady deputowanych ludowych — stanowią jednolity system organów władzy państwowej. Artykuł 90 Kadencja Rady Najwyższej ZSRR, rad najwyższych republik związkowych i rad najwyższych republik autonomicznych trwa pięć lat. Kadencja terenowych rad deputowanych ludowych trwa dwa i pół roku. Wybory do rad deputowanych ludowych wyznacza się nie później niż na dwa miesiące przed upływem kadencji odpowiednich rad. 54 Artykuł 91 Najważniejsze zagadnienia należące do kompetencji właściwych rad deputowanych ludowych rozpatrywane są i rozstrzygane na ich sesjach. Rady deputowanych ludowych wybierają stałe komisje oraz organy wykonawcze i zarządzające, a także inne podległe im organy. Artykuł 92 Rady deputowanych ludowych powołują organy kontroli ludowej łączącej kontrolę państwową ze społeczną kontrolą ludzi pracy w przedsiębiorstwach, kołchozach, instytucjach i organizacjach. Organy kontroli ludowej kontrolują wykonanie państwowych planów i zadań, prowadzą walkę z naruszaniem dyscypliny państwowej, przejawami partykularyzmu lokalnego i resortowego, niegospodarnością i marnotrawstwem, opieszałością i biurokracją; przyczyniają się do usprawniania pracy aparatu państwowego. Artykuł 93 Rady deputowanych ludowych kierują bezpośrednio i przez powołane przez siebie organy wszystkimi dziedzinami budownictwa państwo- 55 wego, gospodarczego i społeczno-kulturalnego oraz podejmują uchwały, zapewniają ich wykonywanie i sprawują kontrolę nad wprowadzaniem uchwał w życie. Artykuł 94 Działalność rad deputowanych ludowych opiera się na zasadzie kolektywnego, swobodnego i rzeczowego omawiania i rozstrzygania zagadnień, jawności, regularnego składania sprawozdań radom i ludności przez organy wykonawcze i zarządzające oraz inne powołane przez rady organy, szerokiego przyciągania obywateli do udziału w pracy rad. Rady deputowanych ludowych i powoływane przez nie organy systematycznie informują ludność o swej pracy i podjętych uchwałach. Rozdział 13 System wyborczy Artykuł 95 Wybory deputowanych do wszystkich rad deputowanych ludowych odbywają się na zasadzie powszechnego, równego i bezpośredniego prawa wyborczego w tajnym głosowaniu. 56 Artykuł 96 Wybory deputowanych są wyborami powszechnymi: wszyscy obywatele ZSRR, którzy ukończyli 18 lat, mają prawo wybierać i być wybierani z wyjątkiem osób uznanych w trybie ustalonym przez ustawę za umysłowo chore. Deputowanym do Rady Najwyższej ZSRR może być wybrany obywatel ZSRR, który ukończył 21 lat. Artykuł 97 Wybory deputowanych są równe: każdy wyborca ma jeden głos; wszyscy wyborcy uczestniczą w wyborach na równych zasadach. Artykuł 98 Wybory deputowanych są bezpośrednie: deputowani do wszystkich rad deputowanych ludowych wybierani są przez obywateli bezpośrednio. Artykuł 99 Głosowanie w wyborach deputowanych jest tajne: kontrola nad wyrażaniem woli przez wyborców jest niedopuszczalna. 57 Artykuł 100 Prawo wysuwania kandydatów na deputowanych przysługuje organizacjom Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, związków zawodowych, Wszechzwiązkowego Leninowskiego Komunistycznego Związku Młodzieży, spółdzielczym i innym organizacjom społecznym, kolektywom pracowniczym, a także zebraniom osób wojskowych w jednostkach wojskowych. Obywatelom ZSRR i organizacjom społecznym gwarantuje się swobodne i wszechstronne przedyskutowanie właściwości politycznych, zawodowych i osobistych kandydatów na deputowanych, a także prawo do agitowania na zebraniach, w prasie, w telewizji i w radiu. Wydatki związane z przeprowadzeniem wyborów do rad deputowanych ludowych ponosi państwo. Artykuł 101 Wybory deputowanych do rad deputowanych ludowych odbywają się w okręgach wyborczych. Obywatel ZSRR w zasadzie nie może być wybrany do więcej niż dwóch rad deputowanych ludowych. Przeprowadzenie wyborów do rad zapewniają komisje wyborcze, które tworzy się z przedstawicieli organizacji społecznych i kolek- 58 tywów pracowniczych oraz zebrań osób wojskowych w jednostkach wojskowych. Tryb przeprowadzenia wyborów do rad deputowanych ludowych ustalają ustawy Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, republik związkowych i autonomicznych. Artykuł 102 Wyborcy dają nakazy swym deputowanym. Odpowiednie rady deputowanych ludowych rozpatrują nakazy wyborców, uwzględniają je przy opracowywaniu planów rozwoju gospodarczego i społecznego oraz zestawianiu budżetów, organizują realizację nakazów oraz informują obywateli o ich wykonaniu. Rozdział 14 Deputowany ludowy Artykuł 103 Deputowani są pełnomocnymi przedstawicielami narodu w radach deputowanych ludowych. Uczestnicząc w pracy rad, deputowani decydują o zagadnieniach budownictwa państwowego, gospodarczego i społeczno-kulturalnego, organizują wprowadzanie w życie uchwał rad, 59 sprawują kontrolę nad pracą państwowych organów, przedsiębiorstw, instytucji i organizacji. W swej działalności deputowany kieruje się interesami ogólnopaństwowymi, uwzględnia postulaty ludności okręgu wyborczego i dąży do wcielenia w życie nakazów wyborców. Artykuł 104 Deputowany wykonuje swe obowiązki nie rezygnując z działalności produkcyjnej lub służbowej. Na czas sesji rady, a także w celu wykonywania obowiązków deputowanego w innych przypadkach przewidzianych ustawą, deputowany zostaje zwolniony od wykonywania obowiązków produkcyjnych lub służbowych z zachowaniem przeciętnego zarobku w miejscu stałej pracy. Artykuł 105 Deputowany ma prawo zwracać się z interpelacją do odpowiednich organów państwowych i osób urzędowych, które zobowiązane są udzielić odpowiedzi na interpelację na sesji rady. Deputowany ma prawo zwracać się do wszystkich państwowych i społecznych organów, przedsiębiorstw, instytucji i organizacji w sprawach dotyczących jego działalności jako deputowanego i uczestniczyć w rozpatrywaniu spraw, które 60 wysunął. Kierownicy odpowiednich państwowych i społecznych organów, przedsiębiorstw, instytucji i organizacji obowiązani są bezzwłocznie przyjmować deputowanego i rozpatrywać jego propozycje w ustalonym terminie. Artykuł 106 Deputowanemu zapewnia się warunki realizowania bez przeszkód i skutecznie jego praw i obowiązków. Nietykalność deputowanych, a także inne gwarancje działalności deputowanego, ustanawia ustawa o statusie deputowanych i inne akty ustawodawcze Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, republik związkowych i autonomicznych. Artykuł 107 Deputowany zobowiązany jest składać sprawozdania przed wyborcami ze swej pracy i prac rady, a także przed kolektywami i organizacjami społecznymi, które wysunęły jego kandydaturę na deputowanego. Deputowany, który zawiódł zaufanie wyborców, może być w każdej chwili odwołany na mocy decyzji większości wyborców w trybie ustanowionym przez ustawę. 61 V NAJWYŻSZE ORGANY WŁADZY I ADMINISTRACJI PAŃSTWOWEJ ZSRR 62 Rozdział 15 Rada Najwyższa ZSRR Artykuł 108 Najwyższym organem władzy państwowej ZSRR jest Rada Najwyższa ZSRR. Rada Najwyższa ZSRR jest uprawniona do decydowania o wszystkich sprawach, które zgodnie z niniejszą Konstytucją należą do kompetencji Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Uchwalenie Konstytucji ZSRR i dokonywanie w niej zmian; przyjmowanie w skład ZSRR nowych republik, zatwierdzanie utworzenia nowych republik autonomicznych i obwodów autonomicznych ; zatwierdzanie państwowych planów rozwoju gospodarczego i społecznego ZSRR, budżetu państwowego ZSRR i sprawozdań z ich wykonania; tworzenie podległych jej organów Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich — należą wyłącznie do kompetencji Rady Najwyższej ZSRR. Ustawy ZSRR uchwalane są przez Radę Najwyższą ZSRR lub w wyniku ogólnonarodowego głosowania (referendum), przeprowadzonego na mocy uchwały Rady Najwyższej ZSRR. 63 Artykuł 109 Rada Najwyższa ZSRR składa się z dwóch izb: Rady Związku i Rady Narodowości. Izby Rady Najwyższej ZSRR są równoprawne. Artykuł 110 Rada Związku i Rada Narodowości składają się z jednakowej liczby deputowanych. Rada Związku jest wybierana w okręgach wyborczych o jednakowej liczbie ludności. Rada Narodowości jest wybierana według zasady: 32 deputowanych z każdej republiki związkowej, 11 deputowanych z każdej republiki autonomicznej, 5 deputowanych z każdego obwodu autonomicznego i 1 deputowany z każdego okręgu autonomicznego. Rada Związku i Rada Narodowości na wniosek wybieranych przez siebie komisji mandatowych podejmują uchwałę o uznaniu pełnomocnictw deputowanych, a w przypadku naruszenia prawa wyborczego — o uznaniu wyboru poszczególnych deputowanych za nieważny. Artykuł 111 Każda izba Rady Najwyższej ZSRR wybiera przewodniczącego izby i jego czterech zastępców. Przewodniczący Rady Związku i Rady Naro- 64 dowości kierują posiedzeniami odpowiednich izb i ich wewnętrznym porządkiem. Wspólnym sesjom izb Rady Najwyższej ZSRR przewodniczą kolejno przewodniczący Rady Związku i Rady Narodowości. Artykuł 112 Sesje Rady Najwyższej ZSRR są zwoływane dwa razy do roku. Nadzwyczajne sesje zwoływane są przez Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z jego inicjatywy lub również na żądanie jednej z republik związkowych albo na wniosek co najmniej 1/3 deputowanych jednej z izb. Sesja Rady Najwyższej ZSRR składa się z oddzielnych i wspólnych posiedzeń izb, a także z posiedzeń stałych komisji izb lub komisji Rady Najwyższej ZSRR, odbywanych w okresie między posiedzeniami. Sesję otwiera się i zamyka na oddzielnych lub wspólnych posiedzeniach izb. Artykuł 113 Prawo inicjatywy ustawodawczej w Radzie Najwyższej ZSRR przysługuje Radzie Związku, Radzie Narodowości, Prezydium Rady Najwyższej ZSRR, Radzie Ministrów ZSRR, republikom 65 związkowym w osobie ich najwyższych organów władzy państwowej, komisjom Rady Najwyższej ZSRR i stałym komisjom jej izb, deputowanym do Rady Najwyższej ZSRR, Sądowi Najwyższemu ZSRR i prokuratorowi generalnemu ZSRR. Prawo inicjatywy ustawodawczej mają również organizacje społeczne w osobie ich organów ogólnozwiązkowych. Artykuł 114 Projekty ustaw i inne zagadnienia wniesione do rozpatrzenia przez Radę Najwyższą ZSRR omawiane są przez izby na oddzielnych lub wspólnych posiedzeniach. W razie konieczności projekt ustawy lub odpowiednie zagadnienie może być przekazane do wstępnego lub dodatkowego rozpatrzenia przez jedną lub kilka komisji. Ustawę ZSRR uważa się za uchwaloną, jeżeli w każdej z izb Rady Najwyższej ZSRR oddała za nią głosy większość ogólnej liczby deputowanych danej izby. Postanowienia i inne akty Rady Najwyższej ZSRR uchwala większość ogólnej liczby deputowanych do Rady Najwyższej ZSRR. Uchwałą Rady Najwyższej ZSRR albo Prezydium Rady Najwyższej ZSRR powziętą z ich inicjatywy lub na wniosek jednej z republik związkowych projekty ustaw i inne ważniejsze 66 problemy życia państwowego mogą być poddane ogólnonarodowej dyskusji. Artykuł 115 W przypadku różnicy zdań między Radą Związku a Radą Narodowości sprawę przekazuje się do rozstrzygnięcia komisji rozjemczej tworzonej przez izby na zasadach parytetu, po czym sprawa jest ponownie rozpatrywana przez Radę Związku i Radę Narodowości na wspólnym posiedzeniu, a jeśli i w tym wypadku zgoda nie zostanie osiągnięta, sprawę przenosi się na następną sesję Rady Najwyższej ZSRR lub Rada Najwyższa poddaje ją pod ogólnonarodowe głosowanie (referendum). Artykuł 116 Ustawy ZSRR, postanowienia i inne akty Rady Najwyższej ZSRR publikowane są w językach republik związkowych z podpisami przewodniczącego i sekretarza Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. Artykuł 117 Deputowany do Rady Najwyższej ZSRR ma prawo zwracać się z interpelacją do Rady Ministrów ZSRR, do ministrów i kierowników innych 67 organów powoływanych przez Radę Najwyższą ZSRR. Rada Ministrów ZSRR lub osoba urzędowa, do której skierowana jest interpelacja, jest zobowiązana udzielić nie później niż w terminie trzydniowym ustnej lub pisemnej odpowiedzi na danej sesji Rady Najwyższej ZSRR. Artykuł 118 Deputowany do Rady Najwyższej ZSRR nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej, aresztowany lub ukarany administracyjną karą wymierzaną w trybie sądowym bez zgody Rady Najwyższej ZSRR, a w okresie między jej sesjami — bez zgody Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. Artykuł 119 Rada Najwyższa ZSRR wybiera na wspólnym posiedzeniu izb Prezydium Rady Najwyższej ZSRR stale działający organ Rady Najwyższej ZSRR, który jej podlega w całej swej działalności i pełni, w ramach przewidzianych Konstytucją, funkcje najwyższego organu władzy państwowej ZSRR w okresie między jej sesjami. Artykuł 120 Prezydium Rady Najwyższej ZSRR jest wybierane spośród deputowanych w składzie: prze- 68 wodniczący Prezydium Rady Najwyższej, pierwszy zastępca przewodniczącego, piętnastu zastępców przewodniczącego — po jednym z ramienia każdej republiki związkowej, sekretarz Prezydium i dwudziestu jeden członków Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. Artykuł 121 Prezydium Rady Najwyższej ZSRR: 1) zarządza wybory do Rady Najwyższej ZSRR; 2) zwołuje sesje Rady Najwyższej ZSRR; 3) koordynuje działalność stałych komisji izb Rady Najwyższej ZSRR; 4) sprawuje kontrolę nad przestrzeganiem Konstytucji ZSRR i zapewnia zgodność konstytucji i ustaw republik związkowych z Konstytucją i ustawami ZSRR; 5) ustala wykładnię ustaw ZSRR; 6) ratyfikuje i wypowiada międzynarodowe umowy ZSRR; 7) uchyla uchwały i rozporządzenia Rady Ministrów ZSRR oraz rad ministrów republik związkowych w przypadku ich niezgodności z ustawodawstwem; 8) ustanawia stopnie wojskowe, rangi dyplomatyczne i inne specjalne tytuły; nadaje najwyższe stopnie wojskowe, rangi dyplomatyczne i inne specjalne tytuły; 69 9) ustanawia ordery i medale ZSRR; ustanawia tytuły honorowe ZSRR; przyznaje ordery i medale ZSRR; przyznaje tytuły honorowe ZSRR; 10) nadaje obywatelstwo ZSRR, rozstrzyga sprawy o zmianie obywatelstwa ZSRR i pozbawieniu obywatelstwa ZSRR oraz o udzieleniu azylu; 11) wydaje ogólnozwiązkowe akty amnestii i stosuje prawo łaski; 12) mianuje i odwołuje przedstawicieli dyplomatycznych ZSRR w obcych państwach oraz przy organizacjach międzynarodowych; 13) przyjmuje listy uwierzytelniające i odwołujące akredytowanych przy nim przedstawicieli dyplomatycznych obcych państw; 14) powołuje Radę Obrony ZSRR i zatwierdza jej skład, mianuje i zmienia najwyższe dowództwo Sił Zbrojnych ZSRR; 15) w interesach obrony ZSRR wprowadza stan wyjątkowy w poszczególnych miejscowościach lub w całym kraju; 16) ogłasza powszechną lub częściową mobilizację; 17) w okresie między sesjami Rady Najwyższej ZSRR ogłasza stan wojny w przypadku napaści zbrojnej na ZSRR lub w przypadku konieczności wykonania międzynarodowych zobowiązań w sprawie wzajemnej obrony przed agresją; 18) wykonuje inne pełnomocnictwa ustanowione przez Konstytucję i ustawy ZSRR. 70 Artykuł 122 W okresie między sesjami Rady Najwyższej Prezydium Rady Najwyższej ZSRR, z obowiązkiem przedstawienia na kolejnej sesji do zatwierdzenia: 1) w przypadku konieczności wprowadza zmiany w obowiązujących aktach ustawodawczych ZSRR; 2) zatwierdza zmiany granic między republikami związkowymi; 3) na wniosek Rady Ministrów ZSRR tworzy i likwiduje ministerstwa ZSRR oraz komitety państwowe ZSRR; 4) na wniosek przewodniczącego Rady Ministrów ZSRR zwalnia ze stanowiska i powołuje poszczególnych członków Rady Ministrów ZSRR. Artykuł 123 Prezydium Rady Najwyższej ZSRR wydaje dekrety i podejmuje uchwały. Artykuł 124 Po wygaśnięciu pełnomocnictw Rady Najwyższej ZSRR, Prezydium Rady Najwyższej ZSRR zachowuje swe pełnomocnictwa aż do momentu powołania nowego Prezydium przez nowo wybraną Radę Najwyższą ZSRR. 71 Nowo wybrana Rada Najwyższa ZSRR jest zwoływana przez Prezydium Rady Najwyższej ZSRR poprzedniej kadencji nie później niż dwa miesiące po wyborach. Artykuł 125 Rada Związku i Rada Narodowości wybierają spośród deputowanych stałe komisje dla wstępnego rozpatrywania i przygotowywania spraw należących do kompetencji Rady Najwyższej ZSRR, a także dla współdziałania we wprowadzaniu w życie ustaw ZSRR i innych uchwał Rady Najwyższej ZSRR oraz jej Prezydium, dla sprawowania kontroli nad działalnością organów i organizacji państwowych. Izby Rady Najwyższej ZSRR mogą powoływać wspólne komisje na zasadach parytetu. Rada Najwyższa ZSRR powołuje, jeśli uzna za niezbędne, komisje śledcze, rewizyjne i inne w każdej sprawie. Wszystkie organy państwowe i społeczne, organizacje i osoby urzędowe obowiązane są do wypełniania żądań komisji Rady Najwyższej ZSRR i komisji jej izb oraz przedstawiania im niezbędnych materiałów i dokumentów. Zalecenia komisji podlegają obowiązkowemu rozpatrzeniu przez organy państwowe i społeczne, instytucje i organizacje. O rezultatach rozpa- 72 trzenia lub o podjętych krokach komisja powinna być poinformowana w ustalonym terminie. Artykuł 126 Rada Najwyższa ZSRR sprawuje kontrolę nad działalnością wszystkich podlegających jej organów państwowych. Rada Najwyższa ZSRR powołuje Komitet Kontroli Ludowej ZSRR, który stoi na czele systemu organów kontroli ludowej. Organizacje i tryb działalności organów kontroli ludowej określone są ustawą o kontroli ludowej w ZSRR. Artykuł 127 Tryb działalności Rady Najwyższej ZSRR i jej organów określa regulamin Rady Najwyższej ZSRR oraz inne ustawy ZSRR, wydawane na podstawie Konstytucji ZSRR. Rozdział 16 Rada Ministrów ZSRR Artykuł 128 Rada Ministrów ZSRR —rząd ZSRR jest najwyższym wykonawczym i zarządzającym organem władzy państwowej ZSRR. 73 Artykuł 129 Rada Ministrów ZSRR powoływana jest przez Radę Najwyższą ZSRR na wspólnym posiedzeniu Rady Związku i Rady Narodowości w składzie: przewodniczący Rady Ministrów ZSRR, pierwsi zastępcy i zastępcy przewodniczącego, ministrowie ZSRR, przewodniczący komitetów państwowych ZSRR. W skład Rady Ministrów ZSRR wchodzą z urzędu przewodniczący rad ministrów republik związkowych. Na wniosek przewodniczącego Rady Ministrów ZSRR Rada Najwyższa ZSRR może włączyć do składu rządu ZSRR kierowników innych organów i organizacji ZSRR. Rada Ministrów ZSRR składa swoje pełnomocnictwa przed nowo wybraną Radą Najwyższą ZSRR na jej pierwszej sesji. Artykuł 130 Rada Ministrów ZSRR jest odpowiedzialna przed Radą Najwyższą ZSRR i jej podporządkowana, a w okresie między sesjami Rady Najwyższej ZSRR — przed Prezydium Rady Najwyższej ZSRR, któremu jest podporządkowana. Rada Ministrów ZSRR regularnie składa sprawozdania ze swej pracy Radzie Najwyższej ZSRR. 74 Artykuł 131 Rada Ministrów ZSRR ma prawo decydowania o wszystkich sprawach zarządzania państwowego, należących do kompetencji Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, jeżeli nie należą one na mocy Konstytucji do kompetencji Rady Najwyższej ZSRR i Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. W granicach swych uprawnień Rada Ministrów ZSRR: 1) zapewnia kierowanie gospodarką narodową i budownictwem społeczno-kulturalnym; opracowuje i realizuje przedsięwzięcia w celu zapewnienia wzrostu dobrobytu i kultury narodu, rozwoju nauki i techniki, racjonalnego wykorzystywania i ochrony bogactw naturalnych, dla umocnienia jednolitego systemu pieniężnego i kredytowego, prowadzenia jednolitej polityki cen, wynagrodzenia za pracę, zabezpieczenia socjalnego, organizacji ubezpieczeń państwowych i jednolitego systemu rachunkowości i statystyki; organizuje zarządzanie przedsiębiorstwami i zjednoczeniami przemysłowymi, budowlanymi, rolnymi, przedsiębiorstwami transportu i łączności, bankami, a także innymi organizacjami oraz instytucjami na szczeblu ogólnozwiązkowym; 2) opracowuje i przedstawia Radzie Najwyższej ZSRR bieżące oraz perspektywiczne państ- 75 wowe plany rozwoju gospodarczego i społecznego ZSRR, budżet państwowy ZSRR; podejmuje odpowiednie kroki dla wykonania planu państwowego i budżetu; przedstawia Radzie Najwyższej ZSRR sprawozdania o wykonaniu planu i budżetu; 3) podejmuje przedsięwzięcia z zakresu ochrony interesów państwa, ochrony socjalistycznej własności i porządku publicznego oraz zagwarantowania i obrony praw i wolności obywateli; 4) podejmuje odpowiednie przedsięwzięcia dla zapewnienia bezpieczeństwa państwowego; 5) sprawuje ogólne kierownictwo nad budownictwem Sił Zbrojnych ZSRR, ustala roczne kontyngenty obywateli podlegających poborowi do czynnej służby wojskowej; 6) sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie stosunków z innymi państwami, handlu zagranicznego oraz współpracy gospodarczej, naukowo-technicznej i kulturalnej ZSRR z innymi krajami; podejmuje odpowiednie przedsięwzięcia dla zapewnienia wykonania umów międzynarodowych ZSRR; zatwierdza i wypowiada rządowe umowy międzynarodowe; 7) tworzy w koniecznych wypadkach komitety, główne zarządy i inne urzędy przy Radzie Ministrów ZSRR do spraw gospodarczych, socjalno-kulturalnych i obronnych. 76 Artykuł 132 Dla rozstrzygania spraw związanych z zapewnieniem zarządzania gospodarką narodową oraz innych zagadnień kierowania państwem jako stały organ Rady Ministrów ZSRR działa Prezydium Rady Ministrów ZSRR, składające się z przewodniczącego Rady Ministrów ZSRR oraz pierwszych zastępców i zastępców przewodniczącego. Artykuł 133 Na podstawie i w wykonaniu ustaw ZSRR i innych uchwał Prezydium Rady Najwyższej ZSRR Rada Ministrów ZSRR podejmuje uchwały i wydaje rozporządzenia oraz kontroluje ich wykonanie. Uchwały i rozporządzenia Rady Ministrów ZSRR obowiązują na całym terytorium ZSRR. Artykuł 134 W sprawach należących do kompetencji Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich Rada Ministrów ZSRR ma prawo zawieszać uchwały i rozporządzenia rad ministrów republik związkowych, uchylać akty ministerstw ZSRR i komitetów państwowych ZSRR, a także innych podległych jej organów. 77 Artykuł 135 Rada Ministrów ZSRR koordynuje i ukierunkowuje prace ogólnozwiązkowych i związkowo-republikańskich ministerstw ZSRR, komitetów państwowych ZSRR oraz innych podległych sobie organów i kieruje tą działalnością. Ministerstwa ogólnozwiązkowe i komitety państwowe ZSRR kierują podległymi im dziedzinami zarządzania na całym terytorium ZSRR bezpośrednio lub za pośrednictwem tworzonych przez siebie organów. Związkowo-republikańskie ministerstwa i komitety państwowe ZSRR kierują powierzonymi im dziedzinami zarządzania z reguły za pośrednictwem odpowiednich ministerstw i komitetów państwowych oraz innych organów republik związkowych, zarządzając bezpośrednio przedsiębiorstwami i zjednoczeniami znajdującymi się w kompetencji związkowej. Tryb przekazywania przedsiębiorstw i zjednoczeń z kompetencji republikańskich i terenowych do kompetencji związkowej określa Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. Ministerstwa i komitety państwowe ZSRR są odpowiedzialne za stan i rozwój powierzonych im dziedzin zarządzania; w granicach swoich kompetencji wydają akty na podstawie i w wykonaniu ustaw ZSRR i innych uchwał Rady Naj- 78 wyższej ZSRR i jej Prezydium, uchwał i rozporządzeń Rady Ministrów ZSRR; organizują i kontrolują ich wykonanie. Artykuł 136 Kompetencje Rady Ministrów ZSRR i jej Prezydium, tryb ich działalności, stosunki Rady Ministrów z innymi organami państwowymi, a także lista ogólnozwiązkowych i związkowo-republikańskich ministerstw i komitetów państwowych ZSRR określone są na podstawie Konstytucji przez ustawę o Radzie Ministrów ZSRR. 79 VI PODSTAWY STRUKTURY ORGANÓW WŁADZY I ADMINISTRACJI PAŃSTWOWEJ W REPUBLIKACH ZWIĄZKOWYCH 80 Rozdział 17 Najwyższe organy władzy i administracji państwowej republiki związkowej Artykuł 137 Najwyższym organem władzy państwowej republiki związkowej jest rada najwyższa republiki związkowej. Rada najwyższa republiki związkowej ma prawo decydować o wszystkich sprawach, które zgodnie z Konstytucją ZSRR i konstytucją republiki związkowej należą do kompetencji republiki związkowej. Uchwalenia konstytucji republiki związkowej, wprowadzenia do niej zmian, zatwierdzenia państwowych planów rozwoju gospodarczego i społecznego oraz budżetu państwowego republiki związkowej, sprawozdań z ich realizacji i powoływania organów zobowiązanych do składania jej sprawozdań dokonuje wyłącznie rada najwyższa republiki związkowej. Ustawy republiki związkowej uchwalane są przez radę najwyższą republiki związkowej lub w drodze głosowania narodowego (referendum) przeprowadzonego na mocy decyzji rady najwyższej republiki związkowej. 81 Artykuł 138 Rada najwyższa republiki związkowej wybiera prezydium rady najwyższej — stale działający organ rady najwyższej republiki związkowej, składający jej sprawozdania z całej swej działalności. Skład i uprawnienia prezydium rady najwyższej republiki związkowej określa konstytucja republiki związkowej. Artykuł 139 Rada najwyższa republiki związkowej powołuje radę ministrów republiki związkowej — rząd republiki związkowej — najwyższy organ wykonawczy i zarządzający władzy państwowej republiki związkowej. Rada ministrów republiki związkowej jest odpowiedzialna przed radą najwyższą republiki związkowej i ma obowiązek składania jej sprawozdań, a w okresie między sesjami rady najwyższej — przed prezydium rady najwyższej republiki związkowej, któremu zobowiązana jest składać sprawozdania. Artykuł 140 Rada ministrów republiki związkowej wydaje uchwały i rozporządzenia na podstawie i w wykonaniu aktów ustawodawczych ZSRR i repu- 82 bliki związkowej oraz uchwał i rozporządzeń Rady Ministrów ZSRR, a także organizuje i kontroluje ich wykonanie. Artykuł 141 Rada ministrów republiki związkowej ma prawo zawieszać uchwały i rozporządzenia rad ministrów republik autonomicznych, uchylać uchwały i rozporządzenia komitetów wykonawczych krajowych, obwodowych, miejskich (w miastach wydzielonych) rad deputowanych ludowych, rad deputowanych ludowych obwodów autonomicznych, a w republikach związkowych, w których nie ma podziału na obwody — komitetów wykonawczych rejonowych i odpowiednich miejskich rad deputowanych ludowych. Artykuł 142 Rada ministrów republiki związkowej koordynuje i ukierunkowuje pracę ministerstw związkowo-republikańskich i republikańskich, komitetów państwowych republiki związkowej oraz podporządkowanych jej organów. Ministerstwa związkowo-republikańskie i komitety państwowe republiki związkowej kierują powierzonymi im dziedzinami zarządzania lub wykonują zarządzanie miedzybranżowe, będąc 83 podporządkowane zarówno radzie ministrów republiki związkowej, jak i odpowiedniemu ministerstwu związkowo-republikańskiemu ZSRR lub komitetowi państwowemu ZSRR. Republikańskie ministerstwa i komitety państwowe kierują powierzonymi im dziedzinami zarządzania lub wykonują zarządzanie międzybranżowe, będąc podporządkowane radzie ministrów republiki związkowej. Rozdział 18 Najwyższe organy władzy i administracji państwowej republiki autonomicznej Artykuł 143 Najwyższym organem władzy państwowej republiki autonomicznej jest rada najwyższa republiki autonomicznej. Uchwalenia konstytucji republiki autonomicznej i dokonywania w niej zmian; zatwierdzania państwowych planów rozwoju gospodarczego i społecznego, a także budżetu państwowego republiki autonomicznej; tworzenia organów zobowiązanych do składania jej sprawozdań dokonuje wyłącznie rada najwyższa republiki autonomicznej. Ustawy republiki autonomicznej uchwala rada najwyższa republiki autonomicznej. 84 Artykuł 144 Rada najwyższa republiki autonomicznej wybiera prezydium rady najwyższej republiki autonomicznej i powołuje radę ministrów republiki autonomicznej—rząd republiki autonomicznej. Rozdział 19 Terenowe organy władzy i administracji państwowej Artykuł 145 Organami władzy państwowej w krajach, obwodach, obwodach autonomicznych, okręgach autonomicznych, rejonach, miastach, dzielnicach miast, osiedlach i wioskach są odpowiednie rady deputowanych ludowych. Artykuł 146 Terenowe rady deputowanych ludowych rozstrzygają wszystkie sprawy o znaczeniu lokalnym, kierując się interesami ogólnonarodowymi i interesami obywateli mieszkających na terenie rady, wcielają w życie uchwały nadrzędnych organów państwowych, kierują działalnością rad deputowanych ludowych niższego szczebla, uczestniczą 85 w omawianiu spraw o znaczeniu republikańskim i ogólnozwiązkowym i przedstawiają w tych sprawach swe propozycje. Terenowe rady deputowanych ludowych kierują na swym terenie budownictwem państwowym, gospodarczym i społeczno-kulturalnym; zatwierdzają plany rozwoju gospodarczego i społecznego oraz lokalny budżet; sprawują kierownictwo nad podporządkowanymi im organami państwowymi, przedsiębiorstwami, instytucjami i organizacjami, zapewniają przestrzeganie ustaw, ochronę porządku państwowego i społecznego, praw obywateli; przyczyniają się do umocnienia obronności kraju. Artykuł 147 W zakresie swych uprawnień terenowe rady deputowanych ludowych zapewniają kompleksowy rozwój gospodarczy i społeczny na swym terenie, sprawują kontrolę nad przestrzeganiem ustaw przez znajdujące się na ich terenie przedsiębiorstwa, instytucje i organizacje podlegające władzom wyższym; koordynują i kontrolują ich działalność w zakresie użytkowania ziemi, ochrony przyrody, budownictwa, wykorzystania zasobów siły roboczej, produkcji artykułów powszechnego użytku, usług dla ludności o charakterze socjalno-kulturalnym, bytowym i innym. 86 Artykuł 148 Terenowe rady deputowanych ludowych podejmują uchwały w ramach uprawnień przyznanych im przez ustawy Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, republiki związkowej i autonomicznej. Uchwały rad terenowych mają moc obowiązującą dla wszystkich znajdujących się na terenie rady przedsiębiorstw, instytucji i organizacji, a także osób urzędowych i obywateli. Artykuł 149 Organami wykonawczymi i zarządzającymi terenowych rad deputowanych ludowych są wybierane przez nie spośród deputowanych komitety wykonawcze. Komitety wykonawcze co najmniej raz na rok składają sprawozdania przed radami, które je wybrały, a także na zebraniach kolektywów pracowniczych i w miejscu zamieszkania obywateli. Artykuł 150^ Komitety wykonawcze terenowych rad deputowanych ludowych mają obowiązek bezpośredniego składania sprawozdań zarówno radzie, która je wybrała, jak i nadrzędnemu organowi wykonawczemu i zarządzającemu. 87 VII WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI, ARBITRAŻ I NADZÓR PROKURATORSKI 88 Rozdział 20 Sąd i arbitraż Artykuł 151 Wymiar sprawiedliwości w ZSRR sprawuje wyłącznie sąd. W ZSRR działa Sąd Najwyższy ZSRR, sądy najwyższe republik związkowych, sądy najwyższe republik autonomicznych, sądy krajowe, obwodowe, miejskie, sądy obwodów autonomicznych, sądy okręgów autonomicznych, rejonowe (miejskie) sądy ludowe, a także trybunały wojskowe w Siłach Zbrojnych. Artykuł 152 Zasadą tworzenia wszystkich sądów w ZSRR jest wybieralność sędziów i ławników ludowych. Sędziowie ludowi rejonowych (miejskich) sądów ludowych wybierani są przez obywateli rejonu (miasta) na okres pięciu lat na mocy powszechnego, równego i bezpośredniego prawa wyborczego w tajnym głosowaniu. Ławnicy ludowi rejonowych (miejskich) sądów ludowych wybierani są na okres dwa i pół roku na zebraniach obywateli w miejscu ich pracy lub zamieszkania w głosowaniu jawnym. 89 Sądy wyższej instancji są wybierane przez odpowiednie rady deputowanych ludowych na pięć lat. Sędziów trybunałów wojskowych wybiera Prezydium Rady Najwyższej ZSRR na pięć lat, a ławników ludowych wybierają zebrania osób wojskowych na okres dwa i pół roku. Sędziowie i ławnicy ludowi są odpowiedzialni przed wyborcami lub organami, które ich wybrały, składają im sprawozdania i mogą być przez nich odwołani w trybie określonym przez ustawę. Artykuł 153 Sąd Najwyższy ZSRR jest najwyższym organem sądowym ZSRR i sprawuje nadzór nad działalnością sądów ZSRR, a także sądów republik związkowych w granicach określonych ustawą. Sąd Najwyższy ZSRR wybierany jest przez Radę Najwyższą ZSRR w składzie: przewodniczący, jego zastępcy, członkowie i ławnicy ludowi. W skład Sądu Najwyższego ZSRR wchodzą z urzędu przewodniczący sądów najwyższych republik związkowych. Organizacje i tryb działalności Sądu Najwyższego ZSRR określa ustawa o Sądzie Najwyższym ZSRR. 90 Artykuł 154 Rozpoznawanie spraw cywilnych i karnych we wszystkich sądach odbywa się kolegialnie; w sądzie pierwszej instancji — z udziałem ławników ludowych. Ławnicy ludowi przy sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości korzystają ze wszystkich uprawnień sędziego. Artykuł 155 Sędziowie i ławnicy ludowi są niezawiśli i podlegają wyłącznie ustawie. Artykuł 156 Wymiar sprawiedliwości w ZSRR jest wykonywany na zasadzie równości obywateli wobec prawa i sądu. Artykuł 157 Postępowanie przed wszystkimi sądami jest jawne. Rozpoznawanie sprawy na posiedzeniu niejawnym dopuszczanie jest jedynie w przypadkach przewidzianych ustawą, z zachowaniem wszystkich zasad postępowania sądowego. Artykuł 158 Oskarżonemu zapewnia się prawo do obrony. 91 Artykuł 159 Postępowanie sądowe prowadzone jest w języku republiki związkowej lub autonomicznej, obwodu autonomicznego, okręgu autonomicznego lub w języku większości mieszkańców danej miejscowości. Uczestniczącym w sprawie osobom, nie władającym językiem, w którym prowadzi się postępowanie sądowe, zapewnia się prawo pełnego zapoznania się z aktami sprawy, udział w czynnościach sądowych za pośrednictwem tłumacza i prawo występowania przed sądem w języku ojczystym. Artykuł 160 Nikt nie może być uznany za winnego popełnienia przestępstwa i skazany w postępowaniu karnym inaczej niż wyrokiem sądu i zgodnie z ustawą. Artykuł 161 W celu udzielania pomocy prawnej obywatelom i organizacjom działają zespoły adwokackie. W przypadkach przewidzianych ustawą pomocy prawnej obywatelom udziela się bezpłatnie. Organizacje i tryb działalności adwokatury określa ustawodawstwo Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i republik związkowych. 92 Artykuł 162 W postępowaniu sądowym w sprawach cywilnych i karnych dopuszcza się udział przedstawicieli organizacji społecznych i kolektywów pracowniczych. Artykuł 163 Rozstrzyganiem sporów gospodarczych miedzy przedsiębiorstwami, instytucjami i organizacjami zajmują się, w granicach swych kompetencji, organy arbitrażu państwowego. Organizację i tryb działania organów arbitrażu państwowego określa ustawa o arbitrażu państwowym w ZSRR. Rozdział 21 Prokuratura Artykuł 164 Najwyższy nadzór nad ścisłym i jednolitym wykonywaniem ustaw przez wszystkie ministerstwa, komitety państwowe i resorty, przedsiębiorstwa, instytucje i organizacje, organy wykonawcze i zarządzające terenowych rad deputowanych ludowych, kołchozy, organizacje spółdzielcze i inne organizacje społeczne, funkcjonariuszy, 93 a także obywateli powierza się prokuratorowi generalnemu ZSRR i podległym mu prokuratorom. Artykuł 165 Prokuratora generalnego ZSRR powołuje Rada Najwyższa ZSRR, przed którą jest on odpowiedzialny i ma obowiązek składania jej sprawozdań, a w okresie miedzy sesjami Rady Najwyższej jest odpowiedzialny przed Prezydium Rady Najwyższej ZSRR i ma obowiązek składania mu sprawozdań. Artykuł 166 Prokuratorów republik związkowych, republik autonomicznych, krajów, obwodów i obwodów autonomicznych powołuje prokurator generalny ZSRR. Prokuratorów okręgów autonomicznych, prokuratorów rejonowych i miejskich powołują prokuratorzy republik związkowych; powołanie to zatwierdza prokurator generalny ZSRR. Artykuł 167 Prokurator generalny ZSRR i wszyscy prokuratorzy niższych szczebli pełnią swe obowiązki przez pięć lat. 94 Artykuł 168 Organy prokuratury są w sprawowaniu swych funkcji niezależne od jakichkolwiek organów terenowych podlegając tylko prokuratorowi generalnemu ZSRR. Organizację i tryb działalności organów prokuratury reguluje ustawa o prokuraturze w ZSRR. 95 VIII GODŁO, FLAGA, HYMN I STOLICA ZSRR 96 Artykuł 169 Godłem państwowym Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich jest wizerunek sierpa i młota na tle kuli ziemskiej w promieniach słońca i w obramowaniu z kłosów, z napisem w językach republik związkowych: „Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!" U góry godła znajduje się pięcioramienna gwiazda. Artykuł 170 Flaga państwowa Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich składa się z prostokątnego płatu tkaniny koloru czerwonego z wizerunkiem w górnym rogu, u drzewca, złotego sierpa i młota, a nad nimi czerwonej pięcioramiennej gwiazdy obramowanej złotą obwódką. Stosunek szerokości flagi do jej długości wynosi 1:2 Artykuł 171 Hymn państwowy Związku. Socjalistycznych Republik Radzieckich zatwierdza Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. Artykuł 172 Stolicą Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich jest miasto Moskwa. 97 IX MOC OBOWIĄZUJĄCA I TRYB ZMIANY KONSTYTUCJI ZSRR 98 Artykuł 173 Konstytucja ZSRR ma najwyższą moc prawną. Wszystkie ustawy i inne akty organów państwowych wydawane są na podstawie i zgodnie z Konstytucją ZSRR. Artykuł 174 Zmiana Konstytucji ZSRR może być dokonana na mocy uchwały Rady Najwyższej ZSRR, powziętej większością co najmniej 2/3 ogólnej liczby deputowanych każdej z jej izb. 99 HYMN ZWIĄZKU SOCJALISTYCZNYCH REPUBLIK RADZIECKICH 100 Niezłomny nasz związek republik swobodnych. Co wielka Ruś w bojach wydała na świat, Niech żyje stworzony nam z woli narodów. Braterski, zwycięski, potężny Kraj Rad! Sława ci więc nasza Ojczyzno wolności. Ostojo przyjaźni narodów w nasz czas! Partio Lenina, siło naszych ludów, Do zwycięstwa komunizmu wiedź nas! W zamieciach jaśniało nam słońce swobody I geniusz Lenina wciąż światłem nam był: Do dzieła wielkiego porywał narody, W zmaganiach i w trudach dodawał nam sił! Sława ci wiec nasza Ojczyzno wolności, Ostojo przyjaźni narodów w nasz czas! Partio Lenina, siło naszych ludów, Do zwycięstwa komunizmu wiedź nas! W triumfie idei wiecznej komunizmu Widzimy jutrzejszy dzień świata i nasz, Czerwonych sztandarów przesławnej Ojczyzny Będziemy strzec zawsze wciąż wierna ich straż! Sława ci więc nasza Ojczyzno wolności. Ostojo przyjaźni narodów w nasz czas! Partio Lenina, siło naszych ludów, Do zwycięstwa komunizmu wiedź nas! S. Michałkow i G. El-Registan Tłumaczył Stanisław Ryszard Dobrowolski
