PPŻZ 2015 W 8

PPŻZ 2015 W 8
Zaburzenia psychiczne u sprawców przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu
Problemy:
Niepoczytalność i poczytalność ograniczona
Środki zabezpieczające (ze szczególnym uwzględnieniem tzw. detencji)
Art. 31kk:
Treść przepisów odnoszących się do niepoczytalności oraz poczytalności ograniczonej w
zasadzie nie uległa zmianie w porównaniu z poprzednio obowiązującymi kodeksami karnymi.
> wspomniane definicje pochodzą jeszcze z roku 1932 i nie straciły zbyt wiele ze swej
aktualności m.in. dzięki temu, że w skład Komisji Kodyfikacyjnej II RP wchodziło dwóch
profesorów psychiatrii.
Różnice pomiędzy kodeksami karnymi z 1969 i 1997 roku:
- zastąpienie pojęcia ”niedorozwoju umysłowego” pojęciem „upośledzenia umysłowego”
- zastąpienie zwrotu „w chwili czynu” pojęciem „w czasie czynu’
[*- krytyka pojęcia niedorozwoju opierała się na tym, że nie obejmuje ono stanów prowadzących
do zakłócenia sprawności umysłowej powstałych w późniejszym okresie życia - nie będących
zatem wynikiem zaburzeń rozwojowych
- zmiana ma zatem znaczenia z punktu widzenia psychiatrycznego, gdyż uaktualniła stosowaną
współcześnie terminologię psychiatryczną
- nie naruszyła istoty konstrukcji poczytalności przyjętej w prawie polskim;
> uaktualnienie to ma charakter względny, gdyż pojęcie “upośledzenia umysłowego” także budzi
kontrowersje; obecnie zasadniczo powinno używać się (bardziej poprawnego politycznie)
terminu “niepełnosprawność intelektualną” (intellectual disability).]
Pojęcie poczytalności
- pojęciem prawne (normatywne), które nie jest określone wprost w kodeksie karnym
> trudności z dookreśleniem pojęcia poczytalności
Z przepisu art.31 k.k. można a contrario wyprowadzić definicję:
Poczytalność : "taki stan psychiczny sprawcy w czasie popełnienia przez niego czynu,
który charakteryzuje się brakiem zaburzeń czynności psychicznych; sprawca ma
możliwość rozpoznania znaczenia swego czynu i pokierowania swoim
postępowaniem" [*A.Wąsek: Kodeks karny. Komentarz, t.1 (art.1-31), Gdańsk 1999, s.383]
Poczytalność jest warunkiem przypisania oskarżonemu winy.
- zakłada się, że człowiek z reguły jest zdolny do przypisania mu winy, o ile nie zachodzą
okoliczności wyłączające tę zdolność
- przyjmuje się, że zdolność ta wynika ze stopnia rozwoju psychofizycznego i braku
zakłócenia uniemożliwiającego rozpoznanie znaczenia czynu i lub pokierowania swoim
postępowaniem.
[*A.Zoll (red.): Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, t.I. Komentarz do art. 1-116 k.k., wyd. 2,
Zakamycze 2004, s. 551]
> niepoczytalność stanowi wyjątek od reguły, jaką jest poczytalność i
odpowiedzialność karna większości ludzi dorosłych (podkreśla się aspekt praktyczny
takiego ujęcia, gdyż nie bada się poczytalności każdego człowieka z racji tego, że czyn
popełnił, ale dopiero wtedy, gdy pojawiają się uzasadnione wątpliwości co do poczytalności
sprawcy)
> niepoczytalność: negatywna przesłanka przypisania zawinienia
Art. 31 § 1 k.k. "nie popełnia przestępstwa, kto z powodu choroby psychicznej,
upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w
czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem".
Kodeks karny wskazuje zatem zarówno przyczyny (źródła) jak i następstwa
niepoczytalności posługując się tzw. metodą mieszaną psychiatryczno-psychologiczną
[*A.Zoll (red.): Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, tom I. Komentarz do art. 1-116
k.k.Zakamycze 2004, s. 555 i n]
 przyjęcie takiej metody próbuje łączyć sferę zaburzeń (czynności) psychicznych
człowieka z ich następstwami dla funkcjonowania psychospołecznego,
przejawiającymi się poprzez zakłócenie zdolności rozpoznania znaczenia czynu
lub pokierowania postępowaniem w przypadku naruszeniu norm prawa
karnego
 wymienione w art.31 k.k. źródła niepoczytalności takie jak choroba psychiczna,
upośledzenie umysłowe lub inne zakłócenia czynności psychicznych mogą
wpływać na zdolność rozpoznania znaczenia
czynu lub kierowania swoim
postępowaniem [*taka konstrukcja przepisu o niepoczytalności została przyjęta jeszcze
w czasie prac Komisji Kodyfikacyjnej nad kodeksem karnym z 1932 r., przeniesiona do
kodeksu karnego z 1969 r. i z niewielkimi zmianami, nie naruszającymi istoty
rozumienia niepoczytalności) zachowana w aktualnie obowiązującym kodeksie karnym
z 1997 r.]
Zalety i wady obowiązującej konstrukcji niepoczytalności:
- w ocenie J.K Gierowskiego: "obowiązująca konstrukcja niepoczytalności nie odbiega zbyt
daleko od współczesnych standardów, jest rozwiązaniem może nieco mało nowoczesnym, ale
za to dobrze w praktyce zweryfikowanym"[*J.K Gierowski: Psychiatria sądowa w Polsce aktualny stan i perspektywy, Palestra 2003, nr 7-8]
> w ujęciu współczesnej psychologii zdolności rozpoznania znaczenia czynu czy
pokierowania przez sprawcę swoim postępowaniem to wybrane, formalne właściwości
procesu motywacyjnego, w tym zwłaszcza stopień jego samokontroli [*J.K Gierowski:
Psychiatria sądowa w Polsce…, op.cit.,s.110]
Niepoczytalność jako okoliczność wyłączająca winę:
> jest odnoszona do konkretnego czynu zabronionego
> ustalenie że sprawca działał w stanie niepoczytalności jest okolicznością wyłączającą
postępowanie karne
> konsekwencją jest umorzenie postępowania w odniesieniu do zarzucanego czynu
=> niezależnie od umorzenia postępowania, w grę wchodzi możliwość zastosowania wobec
sprawcy środków zabezpieczających
Poczytalność ograniczona:
-polskie prawo karne łączy określone skutki nie tylko z wyłączeniem poczytalności, ale także
z jej ograniczeniem
Artykuł 31 § 2 k.k.:
"Jeżeli w czasie popełnienia przestępstwa zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub
kierowania postępowaniem była w znacznym stopniu ograniczona, sąd może zastosować
nadzwyczajne złagodzenie kary".
Poczytalność (pełna, warunkująca możliwość przypisania winy) oraz niepoczytalność
(wyłączająca winę, ergo wyłączająca możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności karnej)
stanowią w modelowym ujęciu skrajne bieguny kontinuum, pomiędzy którymi mieszczą się
sytuacje, w których mamy do czynienia ze zmniejszeniem (ograniczeniem) poczytalności.
"(…) ograniczona poczytalność
niepoczytalności"!!!
jest
specyficzną
formą
poczytalności
a
nie
Ograniczenie poczytalności może mieć różne natężenie: może być niewielkie albo odwrotnie - może graniczyć z niepoczytalnością > ograniczenie poczytalności jest
stopniowalne!
Stopień ograniczenia poczytalności (konsekwencja stopnia niezdolności do rozumienia
znaczenia czynu zabronionego lub pokierowania swoim postępowaniem czasie czynu)
wprost przekłada się na stopień winy, ergo: zakres ponoszonej odpowiedzialności karnej.
Ograniczenie poczytalności w stopniu znacznym:
problem: określenie granicy od której ograniczenie poczytalności osiąga "znaczny"
poziom;
> znamię to ma charakter ocenny
> w praktyce ocena głębokości ("znaczności") zaburzeń jest najtrudniejszym momentem
opiniowania o poczytalności przez biegłych psychiatrów!
 dopiero na podstawie tej oceny przyjętej jako podstawa ustaleń, organ procesowy
rozważa możliwość zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary.
 próby obiektywizacji tego pojęcia w propozycji, aby na kontinuum od poczytalności
pełnej do niepoczytalności, za ograniczenie poczytalności w stopniu znacznym
przyjmować ograniczenie przekraczające pewien graniczny poziom 50%
[*J. Pobocha: Metodyka i metodologia opiniowania poczytalności, (…) Warszawa 1988, s.84.]
Poczytalność ograniczona w stopniu znacznym:
 wobec sprawców działających w stanie poczytalności ograniczonej w stopniu
znacznym, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary
 jeżeli sąd nie korzysta z możliwości nadzwyczajnego złagodzenia kary, winien
uwzględnić tę okoliczność w ramach sędziowskiego wymiaru kary
Poczytalność ograniczona w stopniu mniejszym niż znaczny
>> w orzecznictwie i piśmiennictwie panuje zgoda co do tego, że ograniczenie
poczytalności w stopniu mniejszym niż znaczny winno być uwzględnione jako
okoliczność zmniejszająca stopień zawinienia w ramach sędziowskiego wymiaru kary
W oparciu o wykładnię systematyczną przyjmuje się, że źródła poczytalności ograniczonej
aktualne są identyczne z wymienionymi w art.31 k.k. przyczynami niepoczytalności.
Kodeksowe przesłanki niepoczytalności względnie poczytalności ograniczonej (źródła
zakłócenia czynności psychicznych)
- choroby psychiczne
- upośledzenie umysłowe (którego wyróżnikiem, niezależnie od przyczyny upośledzenia,
jest obniżenie poziomu rozwoju umysłowego, wyrażanego najczęściej tzw. ilorazem
inteligencji)
- tzw. "inne zakłócenia czynności psychicznych"
Ocena poczytalności > kwestia oceny zaburzeń psychiki i ich psychopatologicznych
następstw bezspornie należy do wiadomości specjalnych > organy procesowe winny
zasięgać opinii biegłych
> z samej definicji niepoczytalności nie wynikają wnioski kompetencyjne co do zakresu
wiedzy specjalnej a wiec z zawodu biegłego, który mógłby być pomocny organowi
procesowemu w rozstrzyganiu kwestii diagnostycznych
> kodeks karny nie precyzuje wprost kto jest władny wypowiadać się co do faktu zaistnienia
lub wykluczenia przesłanek ograniczających lub wykluczających poczytalność (jakiej
specjalności biegli są uprawnieni do wypowiadania się w przedmiocie poczytalności)
> art. 31 k.k. nie może być odczytywany w oderwaniu od regulacji zawartej w art.202
k.p.k.
> art. 202 § 4 k.p.k. jako jeden z elementów opinii o stanie zdrowia psychicznego wymienia
explicite "stwierdzenia dotyczące poczytalności oskarżonego".
=> w ocenie poczytalności niezbędne jest posiłkowanie się dowodem z opinii biegłych i
w tym celu powołuje się - w myśl art. 202 k.p.k.- co najmniej dwóch lekarzy
psychiatrów.
Art. 202 kpk:
§ 1. W celu wydania opinii ostanie zdrowia psychicznego oskarżonego sąd, a w postępowaniu
przygotowawczym prokurator, powołuje co najmniej dwóch biegłych lekarzy psychiatrów.
§ 2. Na wniosek psychiatrów do udziału w opinii powołuje się ponadto biegłego lub biegłych
innych specjalności.
§ 3. Do udziału w wydaniu opinii o stanie zdrowia psychicznego, w zakresie zaburzen
preferencji seksualnych, sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, powołuje
biegłego lekarza seksuologa.
(…)
§ 5. Opinia biegłych powinna zawierać stwierdzenia dotyczące zarówno poczytalności
oskarżonego w chwili popełnienia czynu, jak i jego aktualnego stanu zdrowia psychicznego
oraz zdolności do udziału w postępowaniu, a w razie potrzeby co do okoliczności
wymienionych w art. 93 kodeksu karnego.
Problem kompetencyjny:
"takie pojęcia jak poczytalność, niepoczytalność i poczytalność zmniejszona są terminami
ściśle prawnymi i mają niewiele, albo zgoła nic wspólnego z rzeczywistymi, a tym bardziej
dostępnymi w badaniu klinicznym zjawiskami psychicznymi"
"Problem ten można uznać za "jądro" sporu pomiędzy przedstawicielami prawa a
profesjonalnymi badaczami ludzkiej psychiki o sens i możliwy zakres ich współpracy w
wyjaśnianiu i ocenie zachowań sprawców czynów zabronionych" [*T.Gordon: Spory o
interpretację pojęcia poczytalności i jego kliniczną weryfikację, (w:) R.Rutkowski, Z.Majchrzyk
(red.), Materiały VII Krajowej Konferencji Sekcji Psychiatrii Sądowej PTP "Teoria i praktyka
oceny poczytalności", Warszawa 1988, s.90]
Choroba psychiczna
- pojęcie budzące najmniej kontrowersji (aczkolwiek oficjalnie nieistniejące!)
- w zasadzie również poza sporem pozostaje fakt przyznania kompetencji do wypowiadania
się o zaburzeniach psychicznych o charakterze chorobowym (patologicznym) lekarzom
psychiatrom
- choroba psychiczna podobnie jak i inne choroby ma dynamiczny przebieg, a w związku z
tym wpływ choroby na zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania
postępowaniem musi być każdorazowo ustalany w odniesieniu do konkretnego zarzucanego
czynu
choroba psychiczna (w tradycyjnym rozumieniu) to zaburzenie psychiczne różnego
pochodzenia, w którym następuje utrata zdolności do realnej oceny rzeczywistości; są to
stany chorobowe, w których występują urojenia, omamy, zaburzenia świadomości, silne
zaburzenia emocji i nastroju łączące się z zaburzeniami myślenia i aktywności złożonej
zaburzenia psychiczne:
- psychotyczne
- niepsychotyczne
zaburzenie psychiczne: (pojęcie kluczowe dla perspektywy i diagnostyki psychiatrycznej):
> pojawiający się u jednostki syndrom (zespół) lub wzorzec zachowania albo wzorzec
psychiczny mający znaczenie kliniczne, związany w chwili występowania z odczuwanym
cierpieniem bądź upośledzeniem lub istotnie zwiększonym ryzykiem śmierci, bólu,
inwalidztwa albo poważnym ograniczeniem swobody działania
> zespół ten musi być przejawem behawioralnej, psychologicznej lub biologicznej
dysfunkcji występującej u danej osoby
> w szczególności wyróżnia się grupę zespołów psychotycznych
Problem:
> postulat rezygnacji z pojęcia choroby psychicznej (np. S. Pużynski)
> zdaniem autorów Systemu Prawa Karnego (J.K.Gierowski, L.Paprzycki) jest to postulat zbyt
daleko idący
! Współczesne klasyfikacje psychiatryczne zrezygnowały z posługiwania się pojęciem
„choroba psychiczna”! opierają się na wieloosiowych systemach diagnostycznych
DSM-V (Klasyfikacja APA) , maj 2013
Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders DSM
Oś I: psychiczne zaburzenia kliniczne
Oś II: zaburzenia osobowości (współwystępujące)
Oś III: ogólnomedyczny stan somatyczny
Oś IV: diagnoza problemów psychospołecznych i środowiskowych
Os V. ogólna ocena adaptacji życiowej
- oczywiste, że lekarze psychiatrzy pełniący rolę biegłych są zobowiązani do diagnozowania
zaburzeń psychicznych zgodnie ze współczesną wiedzą psychiatryczną, w szczególności w
oparciu o kryteria zawarte w klasyfikacjach chorób
Obowiązująca w Polsce, wydana pod egidą Światowej Organizacji Zdrowia (WHO):
Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych, Rewizja
Dziesiąta, (ICD-10) zawiera obowiązujące kryteria, którymi winni się posługiwać lekarze w
swej pracy diagnostycznej:
Rozdział piąty ICD-10: "Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania"
Istota badania psychiatrycznego: wskazanie objawów zaburzeń i ich kliniczny opis.
Wątpliwości dotyczą diagnozowania upośledzenia umysłowego, które również może być –
zgodnie z przyjętą w doktrynie prawa karnego interpretacją art.31 k.k. - przesłanką
niepoczytalności albo ograniczenia poczytalności.
Upośledzenie umysłowe (dawniej:
niepełnosprawność intelektualna)
oligofrenia,
niedorozwój
umysłowy;
obecnie
> globalne zaburzenie rozwojowe diagnozowane na podstawie trzech łącznie
występujących kryteriów:
-funkcjonowania intelektualnego (na poziomie poniżej przeciętnej)
-obniżonej zdolności przystosowania społecznego (umiejętności interpersonalnych,
zawodowych)
- wystąpienia takich zaburzeń przed 18 r.ż.
Upośledzenie umysłowe jest kategorią wewnętrznie zróżnicowaną i obejmuje cztery
poziomy upośledzenia (wyróżniane wg I.I):
upośledzenie umysłowe lekkie: (I.I. 50 – 69).
upośledzenie umysłowe umiarkowane (I.I. 35 – 49)
upośledzenie umysłowe znaczne (I.I. 20 -34)
upośledzenie umysłowe głębokie (I.I.<20)
> popełnienie czynu zabronionego przez taką osobę winno być wnikliwie zanalizowane, aby
prawidłowo ocenić zarówno głębokość zaburzenia osoby jak i wpływ tego zaburzenia na
poczytalność.
Problem:
- czy samo badanie psychiatryczne jest wystarczające do przyjęcia (ustalenia) związku
upośledzenia umysłowego z wyłączeniem albo ograniczeniem zdolności rozpoznania
znaczenia czynu lub pokierowania postępowaniem?
> istnieje jakościowa różnica pomiędzy diagnozą upośledzenia umysłowego dokonywaną
przez psychiatrów a szczegółową oceną poziomu umysłowego, która należy do kompetencji
psychologów
 Ogólna ocena poziomu umysłowego dokonywana w ramach badania psychiatrycznego
może być niewystarczająca dla ustalenia związku pomiędzy upośledzeniem
umysłowym a wyłączeniem albo ograniczeniem rozpoznania znaczenia czynu lub
pokierowania postępowaniem.
> W tym aspekcie udział psychologa w opiniowaniu o poczytalności wydaje się niezbędny
> W praktyce biegli psychiatrzy często posiłkują się opinią psychologiczną m.in. właśnie w
celu prawidłowego zdiagnozowania poziomu umysłowego (funkcji intelektualnych)
oskarżonego.
Inne zakłócenie czynności psychicznych
- pojęcie to budzi najwięcej kontrowersji
-obejmuje wszystkie sytuacje, w których osobowość człowieka przestaje pełnić swe funkcje
regulacyjne i integracyjne
W orzecznictwie SN stopniowo ukształtował się pogląd, że pojęcie innych zakłóceń
czynności psychicznych obejmuje zarówno zakłócenia o charakterze patologicznym jak
i o niepatologicznym.
KONKLUZJA:
=> przyjęta w kodeksie karnym konstrukcja niepoczytalności obejmuje szeroką gamę
przyczyn mogących znosić lub ograniczać zdolności rozpoznania znaczenia czynu lub
pokierowania postępowaniem; mogą to być czynniki o charakterze niepatologicznym,
co do których wypowiadać się mogą i powinni psychologowie
Zaburzenia osobowości:
- problem diagnostyczny i orzeczniczy aktualnie szeroko dyskutowany
Osobowość:
- teoretyczna konstrukcja pojęciowa opisująca ogólne właściwości jednostki
- centralny system, integrujący i regulujący zarówno procesy przystosowania do świata
zewnętrznego jak i procesy intrapsychiczne (wewnątrz jednostki)
- najczęściej opisywana za pomocą cech (teorie cech)
zaburzenia osobowości (różne definicje)
- grupa zaburzeń psychicznych, które - nawet przy prawidłowym, a niekiedy wysokim
poziomie inteligencji – powodują przede wszystkim nieprawidłowe zachowanie oraz
utrudniające lub uniemożliwiające przystosowanie do środowiska społecznego, a ściślej do
życia społecznego.
- grupa zaburzeń wynikających z nieprawidłowego ukształtowania osobowości, których
zasadniczym przejawem są różnorodne trudności w osiągnięciu właściwego przystosowania
życiowego
- jedna z postaci zaburzeń psychicznych o charakterze ilościowym, obejmująca różnorodne
formy patologicznych zmian struktury (osobowość nieprawidłowa) lub cech osobowości.
Zaburzenia osobowości mają trzy cechy patologii:
1/ brak elastyczności jednostki w sytuacjach stresowych (ciągłe stosowanie tych samych
strategii radzenia sobie niezależnie od okoliczności)
2/ niezdolność do elastycznej adaptacji (mało alternatywnych strategii, raczej dostosowują
otoczenie do siebie a nie siebie do otoczenia)
3/ nie są w stanie się zmienić
Problem: spór o rozumienie i psychospołeczne tzw. psychopatii
Teoria H.Cleckleya
Teoria R.Hare’a
Koncepcja dwuczynnikowa:
Na psychopatię składają się dwa skorelowane czynniki:
Czynnik I: izolacja emocjonalna (emocjonalne i interpersonalne aspekty psychopatii;
kliniczne wyznaczniki – zaburzenia osobowości, negatywna korelacja z empatią i lękiem)
Czynnik II: zachowania antyspołeczne (utrwalony antyspołeczny styl życia, impulsywność,
bark stabilizacji)
[szerzej na ten temat zaburzeń osobowości i wielorakich kontrowersji wokół tego pojęcia,
również w kontekście diagnozy dla potrzeb wymiaru sprawiedliwości, można przeczytać m.in. w
pracach Ł. Barwińskiego]
Znaczenie dowodu z opinii biegłych psychiatrów:
- związane jest przede wszystkim z prawnokarnymi konsekwencjami, jakie niesie ocena stanu
zdrowia psychicznego sprawcy czynu zabronionego
> ustalenie stanu zdrowia psychicznego jest ściśle związane z regulacjami dotyczącymi
niepoczytalności i poczytalności ograniczonej zawartymi w art.31 k.k.
Niezależnie od umorzenia postępowania, w grę wchodzi możliwość zastosowania wobec
sprawcy środków zabezpieczających. W sytuacji gdy sprawca popełnia czyn zabroniony o
znacznej społecznej szkodliwości w stanie niepoczytalności określonej w art.31 § 1 k.k. i
zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że popełni taki czyn ponownie, sąd orzeka
umieszczenie sprawcy w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym" (art.94 k.k.).
 System Prawa Karnego: Środki zabezpieczające
Tom 7, red. L.Paprzycki, Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa 2012
Istnieje zasadnicza różnica w dowodzeniu występowania zaburzeń psychicznych u
sprawców czynów zabronionych w modelu kontynentalnym i anglosaskim.
Model kontynentalny przewiduje wobec osób zaburzonych psychicznie (niepoczytalnych)
stosowanie środków zabezpieczających, postępowanie karne w Polsce wobec takich osób z
reguły jest umarzane.
W modelu anglosaskim kwestia zaburzeń psychicznych jest przedmiotem procesu! (casus
Jamesa Holmesa, którego proces właśnie się toczy)
!!! UWAGA
W związku z nowelizacją kodeksu karnego, która ma wejść w życie od 1 lipca 2015 roku,
model orzekania i wykonania środków zabezpieczających ma ulec zasadniczym zmianom.
Wobec zarzutów o niekonstytucyjność planowanych rozwiązań, Helsinska Fundacja Praw
Człowieka skierowała w maju 2015 do Rzecznika Praw Obywatelskich oraz Prokuratora
Generalnego pisma wnioskujące o zbadanie przez Trybunał Konstytucyjnego przepisów
kodeksu karnego w części dotyczącej środków zabezpieczających. Będziemy śledzić bieg
wydarzeń, oczywiście już poza wykładem z PPŻZ
EHS