Rolnictwo a środowisko naturalne ( )

„PAKIET EDUKACYJNY DLA MŁODYCH ROLNIKÓW
W KRAJACH NOWO PRZYJĘTYCH
DO UNII EUROPEJSKIEJ”
ROLNICTWO A ŚRODOWISKO NATURALNE
CYPR, Nikozja, 2005
Wstęp
Przedstawiony w tym Pakiecie Kursowym moduł ma na celu:
•
•
•
umożliwić Młodym Rolnikom zrozumienie zależności występujących pomiędzy
rolnictwem a środowiskiem naturalnym,
umożliwić Młodym Rolnikom rozpoznanie zagrożeń i niebezpieczeństw płynących z
zastosowanych w gospodarstwie praktyk rolniczych, które mogą niekorzystnie
oddziaływać na środowisko naturalne
zachęcenie Młodych Rolników do profesjonalnego podejścia do kwestii ochrony
środowiska oraz zastosowanie zdobytej wiedzy w przyszłych planach działalności
rolniczej
Młody Rolnik może zastosować zdobyte informacje, które umożliwią mu zadawanie
odpowiedniego rodzaju pytań i oczekiwanie właściwych i sensownych odpowiedzi od
lokalnych ekspertów i organów, odpowiedzialnych w danym kraju za wydawanie i kontrolę
przepisów Wspólnej Polityki Rolnej i ochrony środowiska.
Podziękowania
Wiadomości zebrane w tym podręczniku zostały zaczerpnięte z publicznych stron
informacyjnych, przeznaczonych dla rolników i są one dostępne w internecie, w języku
angielskim, pod następującymi adresami:
• http://www.consecol.org
• http://europa.eu.int
• http://www.plevin.on.net
• http://www.oecd.org
• http://www.ag.iastate.edu
• http://www.fao.org
• http://www.global.rmit.edu.au
• http://www.sustainability.at
• http://www.sciencemag.org
• http://www.gcw.nl
• http://www.attra.org
• http://www.soilassociation.org
• http://www.ofrf.org
• http://www.sare.org
• http://www.iisd.org
• http://www.syngentafoundation.com
• http://www.iatp.org
• http://www.olis.oecd.org
• http://www.agritrade.cta.int
• http://www.tropag-fieldtrip.cornell.edu
• http://www.nri.org
• http://www.idrc.ca
• http://www.sare.org
• http://www.mluri.sari.ac.uk
2
Informacje prezentowane w tym Module Kursowym mogą nie być pełną informacją
dostępną na tych Witrynach Internetowych. Informacje te zostały poszerzone lub
połączone w jedną całość.
Instrukcja jak dostać się do wymienionych Witryn Internetowych (w celu zdobycia
oryginalnych informacji) oraz dodatkowe informacje o przydatnych książkach, ulotkach
albo magazynach, (które można kupić albo uzyskać bezpłatnie) są podane w części
poświęconej bibliografii tego Modułu i na Kursie CD.
Podręcznik ten jest wynikiem współpracy partnerów tworzących sieć naukową.
Szczególne podziękowania należą się Christin’ie Giourga, Eleni Polihronaki i Katerin’ie
Douma, które opracowały ten podręcznik. Podziękowania należą się również Antonii
Theodosiou za jej wkład w przygotowanie rozdziału „Rolnictwo Organiczne”.
Oświadczenie
Informacje zamieszczone w tym Pakiecie Kursowym zostały zebrane z poważnych
i cieszących się poważaniem źródeł międzynarodowych, a kluczowe zagadnienia dotyczące
sektora rolnego biorą pod uwagę respektowanie wymogów ochrony środowiska oraz
Wspólnej Polityki Rolnej. Chociaż wiele wysiłku zostało podjęte, aby upewnić się, że
informacje są poprawne w chwili przygotowania ostatecznej wersji tego pakietu, nie
możemy zagwarantować, że pozostaną aktualne po jego opublikowaniu.
Tak, więc twórcy programu „Zestaw Edukacyjny dla Młodych Rolników z Krajów
Wstępujących do Unii Europejskiej – Youth-Farm” nie biorą na siebie odpowiedzialności za
straty czy szkody, wynikające z zastosowania podanych informacji w warunkach własnych
gospodarstw odbiorców.
3
Spis treści
*****
Wstęp ...................................................................................................... 2
Podziękowania............................................................................................ 2
Oświadczenie ............................................................................................. 3
Spis treści ................................................................................................. 4
Glosariusz ................................................................................................. 7
ROLNICTWO A ŚRODOWISKO NATURALNE ........................................................... 24
A. Rozwój rolnictwa ................................................................................. 24
1. Rys historyczny .................................................................................. 24
2. Intensyfikacja rolnictwa........................................................................ 25
3. Rolnictwo: trzy wymiary problemu ........................................................... 25
B. Najważniejsze gatunki roślin i zwierząt....................................................... 26
1. Rośliny uprawne ................................................................................. 26
1.1. Zboża ....................................................................................... 26
1.2. Rośliny motylkowe ....................................................................... 27
1.3. Uprawy wyspecjalizowane .............................................................. 27
1.4. Rośliny przemysłowe ..................................................................... 28
1.5. Uprawy wyspecjalizowane w krajach tropikalnych ................................. 28
2. Hodowla zwierząt inwentarskich............................................................. 28
3. Wpływ rolnictwa na zasoby naturalne i zdrowie człowieka.............................. 29
3.1. Gleba ....................................................................................... 29
3.1.1. Wpływ uprawy mechanicznej ..................................................... 30
3.1.2. Wpływ nawadniania................................................................. 30
3.1.3. Wpływ nawożenia ................................................................... 31
3.1.4. Wpływ stosowania pestycydów ................................................... 32
3.1.5. Wpływ stosowania różnych praktyk rolniczych ................................. 32
3.1.6. Wpływ stosowania roślin ulepszonych ........................................... 33
3.2. Woda ....................................................................................... 33
3.2.1. Wpływ odpadów z produkcji zwierzęcej ........................................ 33
3.2.2. Wpływ chemicznych środków rolniczych ........................................ 34
3.3. Krajobrazy rolnicze ...................................................................... 34
3.4. Atmosfera.................................................................................. 35
3.5. Bioróżnorodność – różnorodność genetyczna......................................... 35
3.6. Wpływ hodowli zwierząt na środowisko .............................................. 36
4. Pestycydy ......................................................................................... 37
4.1. Los pestycydów w środowisku .......................................................... 38
4.2. Wpływ stosowania pestycydów ......................................................... 39
4.2.1. Wpływ stosowania pestycydów na ekosystemy biologiczne .................. 39
4.2.2. Obniżenie ilości dostępnego pokarmu ........................................... 39
4.2.3. Obniżenie ilości konkurentów ..................................................... 39
4.2.4. Obniżenie ilości wrogów biologicznych .......................................... 39
4.2.5. Obniżenie bioróżnorodności w bio-społecznościach ........................... 39
4.2.6. Konsekwencje sukcesji gatunków ............................................... 40
4.3. Wpływ pestycydów na zdrowie ......................................................... 40
4
5. Gospodarka odpadami rolniczymi............................................................. 41
5.1. Ogólnie ..................................................................................... 41
5.2. Rolnicze odpady .......................................................................... 42
5.3. Systemy zagospodarowania odpadów rolniczych .................................... 43
5.4. Metody zagospodarowania odpadów rolniczych ..................................... 44
5.5. Odpady w zależności od rodzaju inwentarza ........................................ 45
5.5.1. Nawóz od kóz i owiec .............................................................. 45
5.5.2. Nawóz od drobiu .................................................................... 45
5.5.3. Nawóz od krów ...................................................................... 45
5.5.4. Nawóz od świń....................................................................... 46
6. Rolnictwo zrównoważone: założenia, problemy, perspektywy .......................... 46
6.1. Rozwój zrównoważony................................................................... 46
6.2. Rolnictwo zrównoważone ............................................................... 47
6.3. Rolnictwo organiczne .................................................................... 48
6.3.1. Czym jest rolnictwo organiczne .................................................. 48
6.3.2. Kamienie milowe w historii rolnictwa ekologicznego w Europie. ........... 49
6.3.3. Przepisy Unii Europejskiej o rolnictwie ekologicznym ........................ 50
6.3.4. Europejski Plan Działań ds. żywności i rolnictwa .............................. 51
6.3.5. Rolnictwo ekologiczne w rozszerzonej Europie ................................ 53
6.3.6. Rolnictwo ekologiczne kontra organizmy modyfikowane genetycznie ..... 55
6.3.7. Zasada Ostrożności ................................................................. 56
6.4. Praktyki i systemy ........................................................................ 56
6.4.1. Rolnictwo niskonakładowe........................................................ 57
6.4.2. Zintegrowane systemy rolnicze .................................................. 60
6.4.3. Organiczne/Biologiczne/Ekologiczne Rolnictwo .............................. 61
6.4.4. Systemy zredukowanej uprawy gruntu ......................................... 68
7. Nowe technologie w rolnictwie – inżynieria genetyczna ................................. 69
7.1. Inżynieria genetyczna a konwencjonalna uprawa roślin ........................... 69
7.1.1. Modyfikacja genetyczna ........................................................... 69
7.1.2. Przykłady genetycznej modyfikacji roślin....................................... 70
7.2. Konsekwencje dla zdrowia ludzi ....................................................... 71
7.2.1. Alergie ................................................................................ 71
7.2.2. Toksyny ............................................................................... 71
7.2.3. Rozwój odporności na antybiotyki................................................ 72
7.2.4. Stosowanie roślin modyfikowanych genetycznie dla celów
farmaceutycznych .................................................................. 72
7.3. Konsekwencje dla rolnictwa i środowiska ............................................ 72
7.3.1. Konsekwencje stosowania roślin modyfikowanych o wysokiej oporności na
pestycydy............................................................................. 72
7.3.2. Konsekwencje stosowania roślin modyfikowanych o wysokiej oporności na
owady ................................................................................. 73
7.3.3. Stosowanie modyfikacji genetycznej do innych cech agronomicznych i
jakościowych ........................................................................ 74
7.3.4 Nieodwracalne skutki stosowania organizmów modyfikowanych genetycznie
(GMO) ................................................................................. 75
7.3.5. Rośliny modyfikowane genetycznie jako „pasożyty” i „najeźdźcy” ........ 75
7.4. Współistnienie upraw transgenicznych, konwencjonalnych i organicznych..... 75
7.4.1 Konsekwencje wynikające ze współistnienia upraw transgenicznych,
konwencjonalnych i organicznych................................................ 75
8. Unijne rozporządzenia w sprawach rolno-środowiskowych............................... 76
8.1. Programy rolno-środowiskowe.......................................................... 76
8.2. Plan Działań 2000 – Zasada zgodności ................................................. 77
8.3. Rolnictwo i bioróżnorodność............................................................ 78
5
8.4. Zasoby genetyczne i rolnictwo ......................................................... 78
8.5. Rolnictwo a organizmy modyfikowane genetycznie ................................ 79
8.6. Rolnictwo i zmiany klimatu ............................................................. 80
8.7. Rolnictwo i ochrona gleby............................................................... 80
8.8. Rolnictwo i pestycydy.................................................................... 81
8.9. Rolnictwo i zanieczyszczenia azotanami ............................................. 81
8.10. Rolnictwo i woda ........................................................................ 82
9. Cechy rozszerzenia Unii w 2004 roku ........................................................ 82
9.1. Obecna sytuacja krajów wstępujących do Unii w roku 2004 ...................... 83
9.2. Sytuacja rolnictwa w Krajach Unii..................................................... 83
9.3. Wnioski ogólne: Rozszerzone rolnictwo i rozszerzone środowisko ............... 84
9.4. Hipotezy na temat konsekwencji rozszerzenia Unii ................................ 84
Tabele..................................................................................................... 86
Podsumowanie ........................................................................................... 91
Wybrana bibliografia i strony internetowe.......................................................... 92
Wybrane strony internetowe w języku polskim ...................................................106
6
Glosariusz
Absorpcja – pobieranie, przyjmowanie substancji, zwykle składników odżywczych, wody
światła przez komórki lub tkanki.
Adaptacja – zmiana w celu przystosowania do nowych warunków, zmiany w organizmie
wynikające z działania naturalnej selekcji na zmienność, w wyniku których organizm jest
przystosowany lepiej do życia w swoim środowisku.
Agenda 21 – program Agenda 21 – jeden z kilku dokumentów, które powstały w czasie
‘Szczytu Ziemia’ w Rio de Janeiro w czerwcu 1992, gdzie były analizowane główne kwestie
dotyczące środowiska i rozwoju, w tym bieda i standard życia.
Agrobiznes – producenci i wytwórcy towarów i usług rolniczych, tacy jak wytwórcy
nawozów czy wyposażenia gospodarstw, producenci żywności, pasz czy włókien,
hurtownicy, przewoźnicy oraz sprzedawcy detaliczni żywności, pasz i włókien.
Agroekosystem – ekosystem rolniczy np. łan zboża, winnica, pole buraków.
Agro-leśnictwo (ang. Agroforestry) – system wykorzystania terenu, w którym sadzone są
wieloletnie drzewa w celu produkcji drewna wraz z produkcją roślinną, z lub bez produkcji
zwierzęcej. W Polsce leśnictwo jest osobną dziedziną gospodarki, prace leśne wykonywane
przez rolników mogą stanowić dodatkowe źródło dochodu.
Albedo – termin astronomiczny określający zdolność odbijania promieniowana słonecznego
padającego na daną powierzchnię, mierzoną stosunkiem ilości promieniowania odbitego we
wszystkich kierunkach do ilości promieniowania słonecznego padającego na tę
powierzchnię.
Biodegradacja – proces rozkładu substancji w znaczeniu biologicznym (np. przez bakterie)
Biologiczna kumulacja syn. bioakumulacja – agregacja substancji, które istnieją w
środowisku abiotycznym, w organizmach łańcucha pokarmowego, w sposób, który
powoduje, że w każdym kolejnym poziomie konsumentów ilość substancji w stosunku do
wagi organizmów wzrasta.
Biomasa – w ekologii oznacza całkowitą, ogólną masę materii organicznej danej populacji,
zawartej w organizmach zwierzęcych i roślinnych w danym siedlisku, w danym momencie.
Pod tym pojęciem rozumie się także całość występującej w przyrodzie materii pochodzenia
roślinnego lub zwierzęcego nie wliczając w to materii organicznej zawartej w kopalinach.
Poprzez fotosyntezę energia słoneczna jest akumulowana w biomasie organizmów
roślinnych, później w łańcuchu pokarmowym także zwierzęcych.
W rolnictwie funkcjonuje jako określenie każdej żywej materii, która może zostać
przetworzona na użyteczną energię w procesach biologicznych albo chemicznych. Energię
zawartą w biomasie można wykorzystać dla celów człowieka. Podlega ona przetwarzaniu
na inne formy energii poprzez spalanie biomasy, lub spalanie produktów jej rozkładu.
Spalanie odbywa się w kotłach, w celu uzyskania energii cieplnej, która może być
ewentualnie dalej przetworzona na energię elektryczną. Do celów energetycznych
wykorzystuje się najczęściej:
•
drewno odpadowe, lub uprawiane specjalnie w celach energetycznych
•
odchody zwierząt
•
osady ściekowe, komunalne
•
słomę, makuchy i inne odpady produkcji rolniczej
•
wierzbę czy wodorosty uprawiane specjalnie w celach energetycznych
7
Spalanie biomasy jest uważane za korzystniejsze dla środowiska niż spalanie paliw
kopalnych, gdyż zawartość szkodliwych pierwiastków (przede wszystkim siarki) w biomasie
jest dużo niższa, a tworzący się w procesie spalania dwutlenek węgla jest zamieniany na
biomasę przez kolejne pokolenia organizmów żywych wytwarzających biomasę, które
następnie są znowu spalane itd. Natomiast dwutlenek wprowadzony do środowiska przy
spalaniu paliw kopalnych pojawia się w środowisku nagle, po milionach lat gromadzenia i
przekształcaniu się pokładów biomasy w paliwa kopalne, zwiększając efekt cieplarniany
Bioróżnorodność syn. różnorodność biologiczna – ogólnie, różnorodność i zmienność
wśród roślin, zwierząt, grzybów i mikroorganizmów, oraz wśród ich ekosystemów. Możemy
wyróżnić 3 poziomy: różnorodność ekosystemu, różnorodność gatunków, i różnorodność
genetyczna (w obrębie gatunku). Pojęcie utrzymywania bioróżnorodność stwierdza, że
cywilizacja powinna zachowywać możliwie największą liczbę istniejących gatunków, tak
aby póle genetyczne były możliwie najbardziej zróżnicowane, dzięki czemu zostaną
utrzymane pożyteczne lub korzystne cechy, które będą dostępne w przyszłości.
Genetyczna rozmaitość dostarcza zasobów genetycznej odporności na szkodnik i choroby.
W rolnictwie, bioróżnorodność jest systemem produkcyjnym opisanym przez obecność
wielu gatunków roślin i/lub zwierząt, jako przeciwieństwo dla genetycznie
wyspecjalizowanej monokultury.
Biotechnologia – jest nauką wykorzystującą procesy biologiczne na skalę przemysłową.
Najczęściej ma ona zastosowanie w medycynie, produkcji żywności i rolnictwie. Użycie
środków technicznych zwiększa efektywność i opłacalność produkcji.
Biotechnologii nie należy mylić z inżynierią genetyczną. Metody z zakresu biotechnologii
były wykorzystywane od tysięcy lat. Przykładowo: produkcja piwa jest procesem
biotechnologicznym, w którym wykorzystuje się fermentację cukrów prostych przez
bakterie. W wyniku niedostatecznej ilości tlenu, utlenianie jest niezupełne i następuje
fermentacja. Obecnie nowoczesna biotechnologia ma do dyspozycji większe zasoby
techniczne, dzięki czemu można wykorzystywać ją na skalę przemysłową, m.in. do
produkcji leków, serów, nawozów, kosmetyków itp.
Chwast – każda roślina niepożądana z punktu widzenia gospodarki rolnej, która rośnie na
polu uprawnym, łące, pastwisku, gdzie rywalizuje o substancje odżywcze, wodę, światło
słoneczne, lub inne zasoby z uprawianymi roślinami. Chwasty szybko przystosowują się do
danej uprawy, szybciej i bujniej rosną w porównaniu do roślin uprawnych.
Chwasty dzielimy na:
•
właściwe, segetalne - uprawowe, polowe, które nie występują w naturalnych
zbiorowiskach roślinnych (np. chaber).
•
ruderalne - przenoszące się ze stanowisk ubogich na żyzne pola.
•
łąkowe- nie zjadane przez zwierzęta pasące się na łąkach i pastwiskach (np.
pokrzywa, ostrożeń) trudno strawialne lub trujące (wilczomlecz) oraz rośliny
pasożytnicze (selężnik).
Degradacja – spowodowana zanieczyszczeniem lub jakimś innymi czynnikami
środowiskowymi, które ma negatywne konsekwencje w utrzymaniu stanu równowagi
ekologicznej, jakość życia, zdrowia ludzi oraz wartości dziedzictwa historycznego,
kulturowego i estetycznego.
Degradacja środowiska – wyczerpanie albo zniszczenie potencjalnie odnawialnych
zasobów takich jak m.in. gleba.
Dehumidacja – proces powodujący utratę wilgotności.
Drapieżnik – zwierzę, które poluje na inne zwierzęta będące jego źródłem pożywienia.
8
Dreny – tworzenie kanałów, takich jak otwarte rowy albo otwarte dukty, czy
powierzchowne dachówki tak, aby zbędna woda mogła być usunięta po powierzchni albo
przez wewnętrzne przepływy. Utrata wodę z gleby przez sączenie.
Edafologia syn. agrologia – nauka, która bada wpływy gleby na organizmy żywe,
szczególnie rośliny, wliczając w to wykorzystanie przez człowieka terenów pod uprawy.
Efekt cieplarniany – Proces, który powoduje znaczne zmiany w chemii atmosfery Ziemi, co
może spotęgować naturalny proces ocieplenia naszej Planety i może podnosić
temperaturę. Jeśli efekt zostanie zintensyfikowany i średnie temperatury Ziemi zmienią
się, wiele gatunków roślin i zwierząt może zostać zagrożonych wymarciem. Pewne związki
gazowe atmosfery, nazywane gazami cieplarnianymi, przekazują widmową część
promieniowania słonecznego, ale pochłaniają określone pasma widma promieniowania
cieplnego wyemitowanego przez Ziemię. Teoria, że teren pochłania promieniowanie,
podgrzewa się i emituje promieniowanie cieplne o większej częstotliwość, które ucieczka
w przestrzeń jest niemożliwa z powodu zasłony w atmosferze tworzonej przez dwutlenek
węgla i inne gazów cieplarnianych. W efekcie, klimat ociepla się. Ponieważ cyrkulacja
atmosferyczna i oceaniczna odgrywają główną rolę w kształtowaniu klimatu Ziemi, staje
się niezbędne pogłębienie wiedzy o ich interakcjach.
Ekologia – nauka o związkach pomiędzy organizmami a ich środowiskiem.
Ekosystem – funkcjonalna wspólnota natury, która obejmuje faunę i florę wraz z ze
środowiskiem chemicznym i fizycznym, z którym one współoddziaływają. Ekosystemy
różnią się bardzo wielkością i cechami. Ekosystem może być kałuża błota, pole, sad, albo
rafa koralowa. Może być podstawową jednostką w naukach biologicznych lub jednostką
zarządzania. Ekosystem w pojęciu ekologii stanowi największą jednostkę funkcjonalną
biosfery. Na ekosystem składają się dwa składniki:
•
biocenoza - czyli ogół gatunków występujących na danym obszarze; oraz
•
biotop - czyli nieożywione elementy tego obszaru, a więc: podłoże, woda,
powietrze (środowisko zewnętrzne).
Ekosystem stanowi funkcjonalną całość, w której zachodzi wymiana materii między
biocenozą i biotopem. Ma zazwyczaj czteropoziomową strukturę pokarmową. Te poziomy
to:
•
środowisko abiotyczne - materia nieożywiona w środowisku
•
producenci - organizmy samożywne, które użytkują wyłącznie abiotyczną część
ekosystemu
•
konsumenci - organizmy cudzożywne (głównie zwierzęta)
•
reducenci - destruenci czyli bakterie i grzyby powodujące rozkład materii
organicznej.
Ekstensywne pastwiska – gospodarowanie pastwiskiem, które wykorzystuje stosunkowo
wielkie obszary terenu przypadające na jedno na zwierzę i stosunkowo niski poziom
nakładu pracy czy zasobów.
Emisja – odpady uwolnione albo wyemitowane do środowiska. Termin ten jest
używany w odniesieniu do wydzielania gazów i cząsteczek do atmosfery,
zanieczyszczenia powietrza, a także w odniesieniu do cząstek albo energii
radioaktywnie. Czasami termin ten jest używany ogólnie, określając
uwalniane zanieczyszczenia.
powszechnie
na przykład
uwolnionych
jakiekolwiek
Energia alternatywna – energia wytworzona ze źródeł innych niż paliwa kopalne
(słoneczna, wiatrowa, wodna, geotermiczna i z biomasy).
9
Erozja wiatrowa – odrywanie, unoszenie, przenoszenie i odkładanie sypkiej, urodzajnej
warstwy gleby przez działanie wiatru, szczególnie w burzach pyłowych w suchych albo półsuchych regionach, gdzie ochronna szata roślinna jest nieodpowiednia albo została
usunięta. Odwodnienie i abrazja gleby z powodu działania wiatrów.
Etyka antropocentryczna – przekonanie, że jedynie ludzie mają wartość a środowisko
naturalne istnieje wyłącznie z myślą o ludziach; natura nie ma żadnych praw.
Eutroficzny – mający stężenia substancji odżywczych, koniecznych do wzrostu, optymalne
albo zbliżone do zapotrzebowania na nie roślin albo zwierząt. Termin ten jest używany by
opisać stężenia substancji odżywczych w glebie lub wodzie.
Gleba – powierzchniowa powłoka litosfery, składająca się z luźnych cząstek mineralnych i
organicznych, powietrza i wilgoci, wyróżniająca się tym, że zachodzą w niej przemiany
materii mineralnej w organiczną i odwrotnie pod wpływem żyjących w niej i na niej
organizmów roślinnych i zwierzęcych. Jej główną cechą jest żyzność, tj. zdolność
zaspokajania odżywczych potrzeb żyjących na niej roślin przez dostarczanie im składników
pokarmowych i wody. Szczególnie urodzajną warstwą gleby jest próchnica.
Gleba kwaśna – materiał glebowy, którego kwasowość jest niższa niż pH 7,0. Jest to gleba
uboga, zawierająca małe ilości próchnicy, ogranicza wiązanie azotu i przyswajanie go
przez rośliny, hamuje rozwój mikroorganizmów glebowych, ogranicza mineralizację
obumarłych roślin.
Gleba zasadowa – materiał glebowy, którego kwaśność jest wyższa niż pH 7,0 tj. od 7,0 do
14,0, bogata w wapń, sprzyja przyswajaniu pierwiastków, rozwojowi mikroorganizmów
glebowych i powstawaniu próchnicy- jest to gleba żyzna.
GMO – Genetycznie modyfikowane organizmy – to produkty inżynierii genetycznej,
rośliny, zwierzęta lub bakterie, których materiał genetyczny został zmieniony na drodze
manipulacji genetycznych, prowadząc do powstania nienaturalnego organizmu
zawierającego obce lub zmienione geny. Manipulacje genetyczne często mają na celu
m.in. poprawienie jakości, wprowadzenie odporności na zanieczyszczenia, wytworzenie
oporności na choroby lub syntetyzowanie substancji odstraszającej pasożyty.
Gospodarka rolnicza – system ekonomiczny oparty głównie na produkcji roślinnej
i zwierzęcej.
Gospodarowanie glebą – różne praktyki i działania związane z uprawą gleby, które mają
wspierać produkcję roślinną; zwykle są on planowane tak, aby utrzymywać plony w
przyszłości.
Gospodarowanie nawadnianiem – ograniczanie stosowania nawadniania oparte na
zdolności gleby do utrzymania wody i zapotrzebowania uprawy. Woda jest traktowana jako
wskaźnik w taki sposób, że uprawa może zużywać ją wydajnie, a straty zasobów są
zminimalizowane. Sprawność irygacyjna jest stosunkiem ilości wody przechowanej w
strefie korzeni uprawy w stosunku do zastosowanej ilości wody. Ochrona zasobów wody
stała się ważniejsza, ponieważ wzrosły jej koszty.
Intensywny wypas – Wypasanie przez zwierzęta roślinności w stopniu przewyższającym
zdolność roślinności do odtworzenia się.
10
Intensywne zarządzanie wypasaniem – zarządzanie wypasaniem, które próbuje podnieść
produkcję albo wykorzystanie obszaru przez jednostkę, albo produkcję na zwierzę poprzez
relatywny wzrost wskaźnika inwentarza, wykorzystania paszy, pracy, zasobów, albo
kapitału. Intensywne zarządzanie wypasaniem jest przeciwieństwem do wypasania
racjonalnego. Zarządzanie wypasaniem może być zintensyfikowane przez zastępowanie
jednej wieloma metodami wypasu, które wykorzystują stosunkowo większe nakłady pracy
albo zasobów finansowych.
Inżynieria genetyczna – to technika, która poprzez manipulacje genetyczne dokonywane
na poziomie cząsteczek lub komórek, prowadzące do wprowadzania zmian w materiale
genetycznym organizmów będące dążeniem do osiągnięcia określonego celu. Inżynieria
genetyczna wykorzystuje metody biochemiczne prowadzące do zmiany genów organizmu.
Modyfikacjom poddawane są bakterie, rośliny, zwierzęta. Do osiągnięć tej techniki można
zaliczyć m.in. klonowanie zwierząt, namnażanie materiału genetycznego (tzw. klonowanie
genów), genetyczne modyfikacje roślin zmierzające do poprawy ich jakości, plonów,
wyglądu, zapasów białka, cukrów itp. terapię genową, modyfikację bakterii np. w celu
produkcji ludzkiej insuliny, lub antybiotyków.
Irygacja – zwana też nawadnianiem to stosowanie wody (albo wody ściekowej) jako zapasu
wody do nawadniania trenu czy podlewania na potrzeby roślin. Metody nawadniania
obejmują irygacja bruzdową, podsiąkową, irygację zraszaczem, irygacja strużką (albo
kropelkową), i zalewanie. Zabieg melioracyjny uzupełniający zasoby wody w glebie w celu
zapewnienia odpowiednich warunków wegetacji roślin uprawnych; stosowana od
starożytności (systemy irygacyjne znane były m.in. w Egipcie i Mezopotamii).
Kodeks Żywnościowy (ang. Codex Alimentarius) - stanowi zbiór norm i standardów
dotyczących żywności, jest szeregiem zarówno ogólnych jak i szczegółowych standardów
zapewniania bezpieczeństwa żywności. Jego celem jest ochrona zdrowia konsumenta oraz
gwarancja stosowania uczciwej praktyki w branży żywnościowej. Żywność wprowadzana na
rynek lokalny, czy też wysyłana na eksport musi być bezpieczna i dobrej jakości. Codex
Alimentarius został utworzony w 1960 roku wspólnie przez dwie agendy Organizacji
Narodów Zjednoczonych: Organizację do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa (Food and
Agriculture Organization - FAO) i Światową Organizację Zdrowia (World Health Organisation
- WHO). Jego celem było wprowadzenie oraz propagowanie definicji oraz wymagań dla
żywności ułatwiających harmonizację międzynarodowego obrotu żywnością. W pracach nad
Kodeksem Żywnościowym bierze udział 166 państw, które skupiają większość ludności
świata. Ustalenia międzynarodowe są następnie wprowadzane w życie również na szczeblu
krajowym i regionalnym.
Kompostowanie – kontrolowany biologiczny rozkład materiału organicznego, m.in. szlamu
ściekowego, zwierzęcych nawozów naturalnych, albo odpadów z upraw, w obecności
powietrza do formy materiału humuso-podobnego. Regulowane metody kompostowania
obejmują mechaniczne mieszanie i napowietrzanie, przewietrzanie materiału poprzez
przenoszenie go przez serię pionowych komór napowietrzanych, albo umieszczanie
kompostu w pryzmach na zewnątrz, na wolnym powietrzu i mieszanie go albo przewracanie
tylko okresowo.
Konferencja w Rio – Konferencja Organizacji Narodów Zjednoczonych na temat
Środowiska i Rozwoju, która miała miejsce w Rio de Janeiro, w Brazylii w czerwcu 1992
roku.
Konwencjonalna uprawa – działania uprawowe, gdzie gleba jest kilkakrotnie zaorywana w
celu stworzenia podłoża do siewu, które jest grudowate a nie sypkie i gruzełkowate,
zawierające nieco wilgoci.
11
Koszty produkcji – średni koszt jednostkowy (wliczając w to zakupione wkłady i inne
wydatki) wyprodukowanego towaru rolniczego.
Krajobraz – to suma typowych cech, właściwych danemu fragmentowi powierzchni Ziemi,
którego poszczególne biotyczne (ożywione) i nie-biotyczne (nieożywione) czynniki i
elementy środowiska, takie jak rzeźba, gleby, klimat, wody, świat roślinny i zwierzęcy,
człowiek i jego działalność gospodarcza, łączą się w jedną współzależną całość,
odróżniającą go od otaczających obszarów. Ogół cech wyróżniających określony teren.
Krajobrazy dzielimy na: krajobraz pierwotny i krajobraz kulturowy. Pojęcie krajobrazu nie
jest jednoznaczne i panuje pewna dowolność w jego użyciu, dlatego definicje różnią się w
zależności od dyscypliny naukowej, np. geografii, ekologii, botaniki, architektury.
Krajobraz ekologiczny – wyodrębniający się z otoczenia obszar o charakterystycznym,
odmiennym i ciekawym wyglądzie, zbudowany z powiązanych ze sobą ekosystemów, np.
krajobraz wiejski, krajobraz przemysłowy, krajobraz pojezierny.
Krajobraz geograficzny – to część powierzchni Ziemi posiadająca naturalne granice
wyróżniająca się jakościowo od innych oraz wewnętrzną całość elementów, obiektów i
zjawisk.
Łańcuch pokarmowy – szereg organizmów, przez który jest przenoszona energia, np.
Producent (roślina) → Konsument 1-rzędu (zwierzę roślinożerne) → Konsument 2-rzędu
(zwierzę mięsożerne) → Degradator, destruent (mikroorganizm).
Międzyplon (ang. catch crop) – krótkoterminowe uprawy wprowadzane między dwoma
głównymi uprawami w rotacji, np. uprawa gorczycy przed albo po zbożach. Utrzymywanie
roślinności na gruntach ornych w formie zasiewu jednogatunkowego lub mieszanki kilku
gatunków roślin, w okresach między dwoma plonami głównymi. Właściwa uprawa
międzyplonów zapobiega zanieczyszczaniu wód oraz erozji.
•
międzyplon ozimy (ang. winter catch crop) – wysiewany późnym latem, po zbiorze
później dojrzewających zbóż (pszenicy, pszenżyta). Głównym celem uprawy
międzyplonu ozimego jest produkcja paszy, której użytkowanie rozpoczyna się w
okresie wiosennym. Zasiewy te spełniają jednocześnie funkcję ochronną, osłaniając
glebę od wczesnej jesieni do wiosny następnego roku.
•
międzyplon ścierniskowy (ang. stubble catch crop) – siew następuje natychmiast
po sprzęcie plonu głównego (np. żyta, jęczmienia), schodzącego z pola na początku
sierpnia. Termin siewu zależy od pogody. Dobór gatunków zależy od rodzaju gleby i
warunków wilgotnościowych. Zasiew może być jednogatunkowy lub stanowić
mieszankę 2–3 gatunków, co zapewnia lepsze okrycie gleby.
•
międzyplon wsiewka (ang. underplanted catch crop, undersown catch crop) –
uprawiany w celu utrzymywania pokrywy roślinnej od jesieni do wiosny następnego
roku. Jako wsiewkę należy stosować wyłącznie trawy, które są wsiewane wiosną w
rosnące rośliny ozime lub razem z siewem roślin jarych. Trawa powinna okrywać
glebę do wczesnej wiosny następnego roku, tzn. do momentu rozpoczęcia uprawy
pod rośliny jare w plonie głównym.
Monitoring – w programach rolnośrodowiskowych: system kontroli prowadzony zazwyczaj
przez inspektorów agencji płatniczej oceniających zgodności założeń planu
rolnośrodowiskowego ze stanem faktycznym.
Monokultura – system rolniczy polegający na wieloletnim uprawianiu na tym samym
obszarze roślin jednego gatunku, np. trzciny cukrowej, bawełny. Zazwyczaj jest to rozległy
obszar terenu, podstawą monokultur jest uprawa komercyjna.
12
Nadmierna konsumpcja – sytuacja, kiedy pewna grupa ludzi zużywa zasoby na poziomie
przewyższającym ich potrzeby, często kosztem tych, którzy nie mogą zaspokoić swych
podstawowych potrzeb pokarmowych.
Nakłady rolnicze – zasoby, które są używane w produkcji rolniczej, takie jak substancje
chemiczne, wyposażenie, pasza, nasiona i energia. W większości nakłady te tworzą koszty
produkcji podatnym na nierolnicze warunki ekonomiczne. Przez wiele lat, ceny nakładów
rolniczych wzrastały w sposób relatywny do cen wytworzonego towaru, stwarzając coś, co
rolnicy określali jako zacieśnianie ceny kosztów. Stosunek pomiędzy cenami zapłaconymi
za nakłady w porównaniu do cen otrzymanych za produkty jest obliczany jako wskaźnik
przeliczeniowy opłacalności.
Najlepsze praktyki ochrony (BMP Best Management Practices) – praktyki ochrony albo
połączenie praktyk zaprojektowanych by utrzymać produkcję rolniczą wraz z redukcją
źródeł punktowych i zanieczyszczeń obszarowych.
Napowietrzanie, gleba – proces, dzięki któremu powietrze zawarte w glebie jest
zamieniane na powietrze atmosferyczne. W dobrze napowietrzonej glebie, powietrze
zawarte w glebie jest podobne w składzie do atmosferycznego, znajdującego się nad
powierzchnią gleby. Słabo napowietrzona gleba zawiera znacznie mniejszy procent tlenu
niż atmosfera. Wskaźnik aeracji zależy w dużej mierze od rozmiarów i ciągłości porów w
glebie.
NATURA 2000 – spójny system obszarów chronionych na całym terytorium Wspólnoty
Europejskiej, określany mianem europejskiej sieci ekologicznej, która zapewni warunki do
zachowania pełnego dziedzictwa przyrodniczego krajów Unii Europejskiej. W skład sieci
mają wejść:
1. obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO), zidentyfikowane na podstawie dyrektywy
Rady 79/409/EWG w sprawie ochrony dzikich ptaków (Special Protection Areas,
SPAs)
2. specjalne obszary ochronne (SOO), wyselekcjonowane na podstawie dyrektywy Rady
92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory
(Special Areas of Conservation, SACs). Utworzenie sieci obszarów chronionych ma
sprzyjać zachowaniu miejsc występowania zagrożonych gatunków roślin i zwierząt
oraz odbudowy liczebności populacji do poziomu gwarantującego ich trwałość.
Zostanie to osiągnięte przez zachowanie siedlisk przyrodniczych (biotopów) oraz
siedlisk gatunków ptaków, które chronione są na podstawie Dyrektywy Ptasiej. Do
ważnych zadań Dyrektywy Siedliskowej należy także przywracanie utraconych
walorów siedliskom, które pełniły lub powinny pełnić rolę ważnego ogniwa w
strukturze sieci.
Nawóz – zarówno organiczny jak i nieorganiczny materiał naturalnego albo syntetycznego
pochodzenia, który dostarcza do gleby zasobu określonych pierwiastków niezbędnych do
wzrostu roślin; głównie potas, fosfor i azot.
Nawóz organiczny – materia organiczna dodawana do gleby w celu zwiększenia jej
wydajności produkcyjnej m.in. obornik, resztki pożniwne i kompost.
Nawóz zielony – materiał roślinny podawany do gleby w celu polepszenia jej żyzności,
stosowany kiedy materiał roślinny jest ciągle zielony.
Obieg azotu, krążenie azotu w przyrodzie – cykliczna przemiana związków azotowych w
biosferze, dzięki której zostaje zachowana równowaga azotowa między atmosferą i
13
biosferą; cykl przemian obejmuje: wiązanie azotu cząsteczkowego N2 z atmosfery przez
bakterie (gł. z rodzaju Rhizobium, które mogą dostarczyć aż 150-400 kg azotu
przyswajalnego na 1 ha w ciągu roku.), przyswajanie go w postaci azotanów przez rośliny,
kumulowanie w tkankach roślin i zwierząt w postaci białek, wydalanie w postaci odchodów
zwierzęcych (mocznik, niestrawione białko) oraz rozkład szczątków organicznych poprzez
procesy amonifikacji, nitryfikacji oraz denitryfikacji, w wyniku której uwolniony azot N2
przechodzi do atmosfery. Powietrze jest olbrzymim rezerwuarem azotu (około 78%).
Gazowy azot może być zamieniony na przyswajalne azotany i sole amonowe podczas
wyładowań atmosferycznych. Tą drogą do gleby w ciągu roku dostaje się 4-10 kg/ha.
Obieg węgla w przyrodzie – cykliczna przemiana związków węgla w przyrodzie
obejmująca procesy zachodzące pomiędzy wszystkimi zasobami (rezerwuarami), które
powodują napływ i wypływ węgla. Tymi zasobami (rezerwuarami) są atmosferą, biosfera
Ziemi (zazwyczaj obejmuje systemy słodkowodne), oceany, i osady (włączając paliwa
kopalne). Roczne przemieszczanie się węgla, wymiany węgla pomiędzy zasobami zachodzą
z powodu różnych procesów chemicznych, fizycznych, geologicznych i biologicznych, w tym
oddychanie, fotosynteza, magazynowanie w tkankach w postaci glukozy itp. Ocean zawiera
największy zasób węgla na powierzchni z Ziemi, ale większa część z tej puli nie jest objęta
natychmiastową wymianą z atmosferą.
Obieg wody, krążenie wody w przyrodzie – woda ma niezwykłą cechę: występuje
w trzech różnych stanach - jako ciecz, gaz i ciało stałe. Ułatwia jej to krążenie
w przyrodzie. Cykl rozpoczyna się z chwilą, kiedy woda, znajdująca się w glebie,
zbiornikach wodnych i organizmach, zaczyna parować i unosić się do atmosfery. Tam
gromadzi się i w zetknięciu z chłodnym powietrzem skrapla, z powrotem opadając na
ziemię. Może wówczas występować pod różnymi postaciami: jako deszcz, śnieg lub grad.
Część spadającej wody trafia do rzek i jest unoszona do mórz i oceanów, część wchłania
14
gleba, skąd czerpią wodę rośliny. Część, oczywiście, wykorzystują człowiek i zwierzęta.
Pamiętajmy, że jednocześnie cały czas woda paruje i unosi się do atmosfery.
Obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania, ONW (Less Fa-voured Areas,
LFA) – przepisy UE pozwalają wprowadzać programy ONW, których celem jest
rekompensowanie strat ponoszonych przez rolników gospodarujących na obszarach górskich
lub na innych terenach, gdzie czynniki zewnętrzne powodują wzrost kosztów produkcji.
Możliwe jest również wsparcie rolnictwa tam, gdzie jest ono ograniczane w wyniku
regulacji prawnych ochrony środowiska.
Obszary przyrodniczo wrażliwe, OPW (Environmentally Sensitive Areas, ESAs) –
geograficznie wydzielone obszary rolnicze, jednorodne pod względem cech
geomorfologicznych i krajobrazowych, o wysokich walorach przyrodniczych, podatne na
zagrożenia (definicja wg SAPARD). Strefy wdrażania Schematu i Programu
Rolnośrodowiskowego.
Ocena nawozu – zagwarantowanie minimalnej analizy, w procentach, zasobności głównych
substancji odżywczych dla roślin zawartych w materiale nawozowym lub w mieszance
nawozów. Analiza zazwyczaj przedstawia procentowy udział N, P2O5, i K2O, ale wymogi,
które zostały wprowadzone zmieniły określenie do procentu N, P, i K.
Ochrona – gospodarowanie zasobami ludzkimi i bogactwami naturalnymi do osiągnięcia
maksymalnych korzyści w przedłużonym okresie czasu. W rolnictwie, ochrona wiąże się z
dopasowaniem do wzorców uprawy potencjału produkcyjnego i fizycznych ograniczeń
użytków rolniczych dla zapewnienia długoterminowej trwałości z przynoszącej zyski
produkcji. Praktyki ochronne skupiają się na ochronie gleby, wody, energii, i zasobów
biologicznych. Rolnictwo marginalne, rolnictwo bezuprawowe oraz zintegrowane
zapobieganie szkodnikom są typowymi przykładami praktyk w związku z ochroną przyrody.
Ochrona gleby – zabezpieczenie gleby przez staranne gospodarowanie, które nie
dopuszcza do fizycznych strat przez erozję i unikanie spadku jakości chemicznej (np.
utrzymywanie żyzność gleby).
Odpady – wszystkie substancje stałe, ciekłe albo gazowe, które są nieprzydatne dla
organizmu lub systemu, który je produkuje.
Odporność na pestycyd – sytuacja, kiedy szkodnik nie doznaje szkody po zastosowaniu
określonego pestycydu, spowodowana nabyciem zdolności przetrwania w określonym
stężeniu tego pestycydu.
Ograniczenie ryzyka – proces decydowania czy i jak zarządzać ryzykiem. Ograniczenie
ryzyka społecznego wymaga rozważenia czynników prawnych, gospodarczych i
behawioralnych, jak również czynników mających wpływ na środowisko naturalne i
zdrowie. Zarządzanie może zawierać regulacje sformalizowane i niesformalizowane. Na
przykład, uświadomienie rolnikowi, jakie ponosi ryzyko przekraczając granicę pola, na
którym zastosowano pestycyd jest szacowaniem ryzyka, upowszechnianie standardów
ponownego wejścia jest to ograniczanie ryzyka.
Okres wegetacji – przedział, zazwyczaj mierzony w dniach, między ostatnim mrozem na
wiosnę i pierwszym mrozem w jesieni. Różni się dla upraw w zależności od roślin, z
powodu różnej odporności na niskie temperatury. Co jest szczególnie ważne na terenach
określanych jako obszary podmokłe.
15
Organiczny – cząsteczka albo związek chemiczny zawierający węgiel związany z wodorem.
Związki organiczne wchodzą w skład wszystkich organizmów żywych. Termin organiczny
często jest używany, aby wyróżnić „naturalne” wyroby albo procesy od „sztucznych”
„syntetycznych”, powstających w drodze chemicznej. Tak, więc nawozy naturalne
obejmują obornik, gnojowicę albo fosforany pochodzenia skalnego, w przeciwieństwie do
nawozów syntetyzowanych chemicznie. Podobnie, rolnictwo organiczne czy żywność
organiczna odnosi się do naturalnych metod uprawy bez wykorzystania syntetycznych,
chemicznych pestycydów i nawozów; rozwój szkodników jest ograniczany określonymi
metodami uprawy i stosowaniem pestycydów pochodzących z naturalnych źródeł (np.
rotenon i pyretryna, uzyskiwane z chryzantem). Konsumenci, twierdząc, że unikają ryzyka
zatrucia syntetycznymi substancjami chemicznymi, wolą produkty i żywność uzyskiwaną
metodami naturalnymi.
Osuszanie – melioracja – podnoszenie wydajności użytków przez usuwanie zbędnej wody z
gleby przez takie środki jak rowy, studnie odwadniające, albo powierzchniowe dachówki
odwadniające.
Pasożyt – organizm cudzożywny, który wykorzystuje stale lub okresowo organizm żywiciela
jako źródło pożywienia i środowisko życia. Pasożytnictwo jest formą współżycia między
organizmami, która przynosi korzyść pasożytowi; żywicielowi, związek ten przynosi głównie
szkody i może doprowadzić organizm żywiciela do wyniszczenia a nawet śmierci poprzez
straty substancji odżywczych, destrukcja tkanek, zatrucie toksynami pasożyta. Pasożyt
może być zewnętrzny lub wewnętrzny.
Pastwisko – jakikolwiek teren porośnięty, na którym ma miejsce wypas albo może stwarzać
możliwości wypasu zwierząt. Pastwiskiem jest również ogrodzony obszar paszy, zwykle
ulepszonej, na którym wypasane są zwierzęta.
Według innej definicji pastwisko to rodzaj obszaru terenów zielonych poświęcony produkcji
lokalnej lub wprowadzonej roślinności paszowej, głównie wieloletnich trawami, których
wegetacja trwa niezależnie od tego, czy są to tereny uprawowe, czy też nieużytki. Zwykle
od wiosny do jesieni na pastwiskach wypasa się zwierzęta hodowlane jak bydło, owce czy
też kozy. Pastwiska uprawowe powstają najczęściej w trzecim roku tzw. płodozmianu, a
ich okres eksploatowania wynosi najczęściej kilka lat (3-5). Corocznie wymagają pewnych
zabiegów rolniczych jak włókowanie, bronowanie i nawożenie. Włókowanie i bronowanie
ma na celu pobudzenie systemu korzennego traw, ale również zniwelowanie kretowisk i
usunięcie tzw. "niedojadów". Użytkowe pastwiska są najczęściej ogrodzone i umożliwiają
dowóz wody dla zwierząt. Pastwiska-nieużytki najczęściej są eksploatowane przez
hodowców owiec i kóz, ze względu na ich skromniejsze wymagania żywieniowe.
Pestycyd – substancja chemiczna, która tępi albo powstrzymuje rozwój szkodników.
Pestycydy są klasyfikowane według typu szkodników, przeciwko którym działają: środki
owadobójcze (mrówki, termit, stonka, mszyce), herbicydy (chwasty liściaste, trawy,
glony); fungicydy (choroby grzybowe roślin), acarycydy (roztocza, przędziorki i kleszcze),
rodentocydy (szczury, myszy), moluskocydy (ślimaki, pomrowy), nematocydy (nicienie), w
Polsce nie stosowane awicydy (odstraszające przeciw ptakom) i piscicydy (przeciw rybom).
Plon – ilość metrów sześciennych (lub kwintali) zboża, które rolnik zbiera z hektara.
Płodozmian – jest to uprawa różnych roślin, w następujących po sobie seriach na tym
samym terenie, w odróżnieniu od uprawy monokultur. Rotacja zazwyczaj jest stosowana
do poprawienia żyzności gleby i redukowania populacji szkodników żeby podnieść potencjał
wysokich poziomów produkcji na przyszłe lata.
16
Pojemność środowiskowa – maksymalna populacja danego organizmu, którą dane
środowisko może utrzymywać. Oznacza to trwającą produktywność populacji bez
uszkodzenia środowiska. Można zauważyć, że istnieje możliwość interwencji ludzkiej
zmierzającej do poprawy potencjału środowiska (np. przez podawanie nawozów na różne
tereny i ponownie obsiewanie ich trawami pastewnymi).
Pozostałości upraw – to części rośliny, takie jak łodygi zbóż czy kukurydzy, pozostawione
na polach po żniwach. Pozostałości pouprawowe są stosowane przez rolników, którzy
stosują uprawy ochronne, aby realizować plan ochrony gleby podporządkowując się
wymogom ochrony. Rolnicy ci muszą utrzymać minimalny poziom pozostałości
pouprawowych, aby być w zgodzie z procedurą.
Profil glebowy – to pionowy przekrój, odsłaniający morfologię (budowę) danej gleby, a w
szczególności rodzaj, miąższość i wzajemny układ poziomów, wszystkie warstwy składowe
gleby, od warstwy powierzchniowej do stosunkowo niezmienionego materiału skały
macierzystej.
Pustynnienie – proces rozprzestrzeniania się albo tworzenia pustyń, który może być
bezpośrednią konsekwencją zmian klimatycznych (np. zmiany w lokalizacji głównego
ciśnienia planetarnego i globalnego systemu wiatrów), wynikiem polityki użytkowania gleb
ubogich (np. nadmierny wypas), albo wynikiem złożonej interakcji pomiędzy tymi
czynnikami (np. nadmierny wypas, czynniki prowadzące do zmiany albedo, zmiany
klimatyczne sprzyjające wzrostowi suszy).
Recykling – powtórne wykorzystanie (ang. recycling) - jedna z kompleksowych metod
ochrony środowiska naturalnego. Jej zadaniem jest ograniczenie zużycia surowców
naturalnych oraz zmniejszenie ilości odpadów poprzez system segregowania, zbiórki
i wielokrotnego wykorzystywania tych samych materiałów, w kolejnych produktach.
Chronione są w ten sposób nieodnawialne lub trudno odnawialne źródła surowców, a
jednocześnie ograniczana jest produkcja odpadów, które musiałyby być gdzieś składowane
lub utylizowane. Pośrednio środowisko naturalne jest chronione również poprzez
zmniejszenie zużycia surowców energetycznych, które musiałyby być użyte w procesach
pozyskania surowców z natury i późniejszego zagospodarowania ich odpadów.
Region agroklimatyczny – określenie regionu na podstawie jednorodnego klimatu, cech
fizycznych i typu upraw; używany do ustalania kalendarza upraw, przewidywania plonu z
upraw oraz prowadzenia prognozowania suszy.
Regulacja biologiczna – sposób wykorzystania korzystnych organizmów naturalnych do
zwalczania i regulacji ilości szkodliwych dla roślin i zwierząt szkodników i chwastów, jest
nazywana kontrolą biologiczną, albo bioregulacją. Może obejmować wprowadzanie
drapieżników, pasożytów, i organizmów chorobotwórczych, albo uwalnianie
wysterylizowanych osobników. Metody regulacji biologicznej mogą być alternatywą albo
uzupełniać metody chemicznego zwalczania szkodników.
Rolnictwo alternatywne – systemowe podejście do rolnictwa, zmierzające do redukcji
zanieczyszczenia rolniczego, zwiększenia zrównoważenia oraz poprawy sprawności i
dochodowości. Ogólnie, rolnictwo alternatywne kładzie nacisk na praktyki gospodarowania,
które korzystają z naturalnych procesów (takich jak cykle pokarmowe, wiązanie azotu,
oraz relacje pomiędzy drapieżnikami i szkodnikami), poprawa dopasowania pomiędzy
wzorcami plonowania i praktykami rolniczymi, z jednej strony potencjał produkcyjny i
fizyczne właściwości terenu, a z drugiej, wybiórcze stosowanie komercyjnych nawozów
chemicznych i pestycydów do zapewnienia wydajności produkcji oraz ochrona i oszczędne
wykorzystanie gleby, wody, energii i zasobów biologicznych. Przykłady alternatywnych
17
praktyk rolniczych obejmują stosowanie płodozmianu, nawozów odzwierzęcych i zielonych,
systemów uprawy chroniących glebę i oszczędzających wodę, takich jak metody siewu
bezuprawowego i zintegrowana ochrona przeciw szkodnikom. Zgodnie z zasadami
zrównoważonego rolnictwa, rolnictwo alternatywne skupia się na tych praktykach
rolniczych, które wykraczają poza tradycyjne czy konwencjonalne rolnictwo, chociaż nie
wyklucza stosowania konwencjonalnych praktyk rolniczych, które są zgodne z ogólnym
systemem.
Rolnictwo ekstensywne – maksymalizowanie ilości terenu przeznaczonego dla produkcji
rolnej, przy jednoczesnym minimalizowaniu obciążenia tych terenów.
Rolnictwo intensywne – Sposób maksymalizowania wydajność terenu przez wykorzystanie
substancji chemicznych i maszyn.
Rolnictwo konwencjonalne – ogólnie jest to termin stosowany jako przeciwstawny dla
powszechnych i tradycyjnych praktyk rolniczych. Cechuje się ogromną zależnością od
substancji chemicznych i nakładów energetycznych typowych dla wielkotowarowych,
zmechanizowanych gospodarstw w przeciwieństwie do praktyk rolnictwa alternatywnego
czy zrównoważonego. Podorywka, przykrywająca ściernisko, rutynowe rozpryskiwanie
pestycydów oraz wykorzystanie nawozów syntetycznych to przykłady konwencjonalnych
praktyk, które są przeciwieństwem do alternatywnych praktyk takich jak bezorkowa
uprawa, zintegrowana ochrona przeciw szkodnikom oraz wykorzystanie nawozów
naturalnych odzwierzęcych i zielonych.
Rolnictwo organiczne – praktyka prowadzenia upraw bez stosowania nawozów sztucznych i
pestycydów, ale poza tym podobna do rolnictwa alternatywnego.
Rolnictwo zrównoważone – termin ten oznacza zintegrowany system praktyk produkcji
roślinnej i zwierzęcej mające na uwadze, długofalowo i długoterminowo:
•
•
•
•
•
•
zaspokajać zapotrzebowanie ludzi na pożywienie i włókna
zwiększać jakość środowiska i naturalnych źródeł zasobów na podstawie których
opiera się gospodarka rolnicza
powodować najwydajniejsze wykorzystanie zasobów nieodnawialnych i zasobów
powstających w gospodarstwie, integrować je adekwatnie i naturalnie
stosować biologiczne obiegi i nadzór
podtrzymywać rentowność ekonomiczną działań gospodarskich
podnosić jakość życia rolników i społeczeństwa jako całości
Rośliny strączkowe syn. motylkowe – rodzina roślin, obejmująca wiele roślin od
tropikalnych drzew, pnączy aż po jednoroczne rośliny zielne. Wśród nich jest wiele
cennych gatunków roślin: tj. rośliny pastewne - np. koniczyna, lucerna, seradela,
pokarmowe - nasiona roślin strączkowych są źródłem cennego białka (fasola, groch,
soczewica, soja), nawozy zielone - służą jako nawozy naturalne, wzbogacają glebę w azot
dzięki symbiozie z bakteriami wiążącymi azot atmosferyczny, rośliny oleiste - np. soja,
orzech ziemny, rośliny ozdobne - np. złotokap, glicynia, karagana, glediczja, rośliny
lecznicze - np. lukrecja, nostrzyk oraz dostarczają cennego drewna, gum i garbników np.
akacja i robinia.
Rozrost populacji, przeludnienie – więcej organizmów w populacji niż istniejące zasoby
mogą utrzymywać przy życiu.
18
Rozwój – przepełnione treścią pojęcie mówiące o stopniu, do którego społeczeństwo
spełnia potrzeby swoich członków. Zwykle jest zdefiniowane terminami ekonomicznymi,
ale obejmuje również inne wymiary.
Rozwój zrównoważony – rozwój gospodarczy, który bierze pełną odpowiedzialność za
konsekwencje działalności gospodarczej dla środowiska i jest oparty na wykorzystaniu
zasobów, które mogą być zastępowane lub odnawialne i dzięki temu nie uszczuplają
zapasów zasobów naturalnych.
Różnorodność – kiedy odnosimy ten termin do istot żywych prezentuje organizację
zbiorowisk biologicznych i zazwyczaj wskazuje ich jakość pod względem obejmowania
wielu gatunków, obfitość, która nie przedstawia znacznych różnic.
Stres – czynnik fizjologiczny, zazwyczaj dotyczący zachowania, powodowany przez
nadmierny napór środowiskowy albo presje psychologiczne.
Struktura gleby – grupowanie oddzielnych cząstek gleby w drugorzędowe agregaty i bloki,
które stanowią wewnętrzne elementy rusztowania gleby.
System rolniczy – nagromadzenie składników, które połączone są w pewną formę
współdziałania i współzależności i które działają w określonych granicach do osiągnięcia
określonego celu rolniczego na rzecz użytkownika systemu.
System wypasania – zdefiniowane, zintegrowane połączenie zwierzę, roślina, gleba, i
innych składników środowiska oraz metody wypasania, przez które system jest sterowany
aby osiągnąć konkretne rezultaty czy cele.
Szkodnik – organizm, który jest szkodliwy dla produkcji rolniczej.
Ściółka – podściółka, stan albo poziom powierzchni przykrytej materiałem ściołowym
(słoma wióry drzewne, itp.) w celu zatrzymywania odchodów zwierząt.
Środowisko – całkowity zakres warunków zewnętrznych, fizycznych i biologicznych, w
który żyje organizm. Środowisko obejmuje czynniki społeczne, kulturowe, (dla ludzi)
ekonomiczne i polityczne, jak również lepiej zazwyczaj rozumiane cechy takie jak gleba,
klimat i zasoby żywności.
Śródplony (ang. intercropping) – to termin określający wzrost dwu lub więcej upraw w
małej odległości, która sprzyja wzajemnym relacjom pomiędzy nimi
•
śródplony rzędowe — wzrost dwu lub więcej upraw w tym samym czasie, gdy
przynajmniej jedna z upraw zasadzona jest rzędowo.
•
śródplony pasowe — wzrost dwu lub więcej upraw razem w pasach wystarczająco
szerokich aby pozwalały na odrębną produkcję roślinną z zastosowaniem maszyn,
ale wystarczająco blisko aby uprawy oddziaływały na siebie.
•
śródplony mieszane — wzrost dwu lub więcej upraw razem bez żadnych wyraźnych
aranżacji rzędowych.
•
śródplony sztafetowe — dosadzenie drugiej uprawy do stałej uprawy w czasie raz
gdy uprawa podstawowa jest na etapie rozrodczym, ale przed zbiorem plonu.
Teren zurbanizowany, miejski – obszary o intensywnej zabudowie, charakteryzujący się
również dużym zagęszczeniem ludności tak zmienione albo przeobrażone przez
przestrzennie zorganizowane miasta (struktury przemysłowe i osiedla ludzkie), że
identyfikacja gleby jest niewykonalna.
19
Tereny leśne – teren, na którym wśród roślinności dominuje las albo, jeśli brakuje drzew,
teren świadczy o dawnym zalesieniu i nie został zastąpiony przez inną roślinność.
Uprawa rzędowa – osobne rządy albo pasy, które są na tyle daleko od siebie, że pozwalają
na działanie maszyn pomiędzy nimi w trakcie zabiegów rolniczych.
Uprawy alternatywne – jako alternatywne uprawy polowe są zaklasyfikowane zboża i
pseudo-zboża; ziarno roślin strączkowych; nasiona oleiste; uprawy przemysłowe; i uprawy
roślin na włókna.
Uprawy ochronne – sposób redukowania albo eliminowania działań uprawowych i
pozostawiania pozostałości upraw na glebie zapobiegające erozji. Każdy system uprawy i
siewu, który pozostawia przynajmniej 30% powierzchni gleby przykrytej przez pozostałości
po uprawie. Uprawa ochronna utrzymuje okrywę roślinną na glebie, przez co powoduje
mniejsze zaburzenia dla funkcji gleby niż tradycyjna uprawa, a tym samym obniża straty
gleby i zużycia energii na utrzymanie jakości i wydajności plonu. Techniki uprawy
ochronnej obejmują uprawę minimalną, mulczowanie, uprawę zagonową, i systemy
bezuprawowe.
Uprawy okrywowe – uprawa sąsiadująca, wsiana pierwotnie jako rotacyjna pośród
regularnie sianych upraw, albo między drzewami i pnączami w sadach i winnicach,
chroniąca glebę przed erozją, utrzymująca wilgoć w glebie i poprawiająca jej jakość
między okresami regularnych upraw.
Uprawy organiczne – systemy produkcji roślin, które ogólnie wykluczają stosowanie
nawozów syntetycznych, pestycydów oraz innych substancji chemicznych. Wśród wielu
możliwych do zastosowania rygorów wyznaczonych przez system rolnictwa ekologicznego
możemy wyróżnić płodozmian, pozostawianie resztek pouprawowych, stosowanie
zwierzęcych nawozów naturalnych, roślin motylkowych, nawozów zielonych, uprawa
mechaniczna, i biologiczne zwalczanie szkodników zmierzające do utrzymania wydajności
gleby, zapewnienia substancji odżywczych roślinom, oraz kontrolowania ilości chwastów i
szkodników.
Utylizacja, zagospodarowanie odpadów – szereg działań wliczając w to zbiórkę,
segregowanie, transport, przetwarzanie, ponowne wykorzystanie i ostatecznie składowanie
odpadów w sposób naturalny albo techniczny, dążący do ochrony środowiska.
Wiatrochron – bariera utworzona z zasadzonych drzew na brzegach zbiorników
zaprojektowana by osłabić prędkość wiatru nad powierzchnią wody, dzięki czemu zostaje
zredukowane parowanie.
Wiązanie azotu – proces wiązania azotu polega na przekształcaniu azotu cząsteczkowego
N2 z atmosfery w amoniak przez pewne rodzaje bakterii beztlenowych (gł. Azotobacter i
Clostridium) i sinic (Nostoc). Najbardziej skuteczne bakterie wiążące azot żyją w glebie i
są symbiotycznymi gatunkami roślin motylkowych taki jak lucerna, grochach, fasola i
koniczyna. Ich obecność możemy poznać po charakterystycznych kulistych brodawkach na
korzeniach tych roślin.
Woda gruntowa – woda ze studni i złóż podziemnych. W przybliżeniu 95% wody pitnej
użytkowanej na terenach wiejskich to wody gruntowe. Z powodu wykorzystywania jej jako
wody pitnej, zachodzi obawa o skażenie przez wypłukiwanie rolniczych i przemysłowych
zanieczyszczeń albo przesiąkanie do podziemnych zbiorników.
20
Wydajność – ilość produktu wyprodukowanego w stosunku do włożonej energii, pracy
i materiału.
Wymagania nawozowe – ilość wymaganych, określonych pierwiastków odżywczych dla
rośliny, oprócz ilości zapewnionej przez glebę, do wzmożenia wzrostu roślinny, określona
jako optymalna.
Wypłukiwanie syn. ługowanie – proces, przechodzenia związków chemicznych
znajdujących się w glebie, do wody, która je rozpuszcza i unosi. Poprzez wypłukiwanie
pestycydów czy związków mineralnych gleby uprawne tracą swoją zasobność a pestycydy
tracą skuteczność działania, a tym samym dostają się do wody powierzchniowej, wód
gruntowych. Należy zapobiegać wypłukiwaniu ze skoncentrowanych źródeł, takich jak
miejsca składowania odpadów a szczególnie obciążenia obszarów wrażliwych poprzez
stosowanie zagłębionych utwardzonych czy wybrukowanych podłoży lub wykładanie ich
nieprzepuszczalnymi materiałami tj. glina, plastik, geofolie, maty izolacyjne itp.,
zaprojektowanych tak by utrzymywać wypłukiwane odcieki wewnątrz zagłębienia w
miejscach przeznaczonych do składowania odpadów.
Zanieczyszczenia rolnicze – odpady, emisje oraz wycieki powstające w trakcie
działalności rolniczej. Powodem są m.in. wypłukiwanie i przesiąkanie pestycydów i
nawozów; gromadzenie się i ulatnianie pestycydów; erozja i kurz z upraw; niewłaściwy
wywóz i aplikacja naturalnych nawozów zwierzęcych. Niektóre z zanieczyszczeń mają
swoje istotne źródła w rolnictwie, ale również wiele jest źródeł pobocznych, to znaczy
mają one niejednoznaczne źródło pochodzenia, np. rozwiewanie kurzu czy wymywanie
składników nawozowych z pól.
Zanieczyszczenie – bezpośredni lub pośredni czynnik środowiskowy pochodzenia
naturalnego, biologicznego lub chemicznego, wpływający na którykolwiek ze składników
środowiska naturalnego; który w jakikolwiek sposób szkodzi zdrowiu, bezpieczeństwu,
funkcjonowaniu jakiegokolwiek organizmu żywego. Zanieczyszczenia stają się problemem,
kiedy są emitowane w stężeniach przekraczających te, które mogą zostać zabsorbowane,
przetworzone lub w inny sposób zneutralizowane w środowisku. Konsekwencją jest
zazwyczaj zagrożenie dla człowieka i innych organizmów żywych.
Zarządzanie wypasem – manipulacja wypasem zwierząt w pogoni za określonym celem.
Zasoby – złoża, surowce, uzyskiwane przez ludzi z biosfery do zaspokojenia ich
podstawowych potrzeb i wymagań.
Zasoby naturalne syn. bogactwa naturalne – to ogół zasobów pochodzących z przyrody, z
których może korzystać człowiek, ale nie może ich odtworzyć. Zasoby te dzielą się na
materię żywą, materię nieożywioną, oraz energię.
•
Do materii żywej (biotycznej) należy cały dostępny człowiekowi świat żywych
roślin, zwierząt oraz pozostałych organizmów (wirusy, bakterie itd.).
•
Do materii nieożywionej (abiotycznej) należą substancje w postaci gazowej,
ciekłej lub stałej, a w szczególności powietrze i gaz ziemny, wody, minerały
(węgiel, ropa naftowa) oraz substancje pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego.
•
Do zasobów naturalnych w postaci energii należą wszelkie przejawy energii
dostępne człowiekowi, a w szczególności energia wód płynących (rzeki,
wodospady), wpływu Księżyca (pływy) oraz kondensacji pary wodnej (opady),
energia
geotermalna,
ciepło
i
światło
Słońca
oraz
wewnętrzna
promieniotwórczość Ziemi.
21
Zasoby nieodnawialne – zasoby, które nie mogą być uzupełniane, a zużywanie których
prowadzi do ich całkowitego wyczerpania.
Zasoby przyrody – elementy przyrody mające znaczenie dla bytowania i gospodarki
człowieka. Są nimi oprócz gleby, surowców mineralnych wody, lasy, łąki, jeziora i
zwierzęta. Zasoby przyrody dzielimy na: odnawialne (żywe zasoby przyrody, takie jak:
rośliny i zwierzęta) i nieodnawialne (surowce mineralne, gleby). Ochrona zasobów przyrody
powinna polegać na rozsądnym i oszczędnym ich użytkowaniu.
Zasolenie – proces, w którym zawartość soli w glebie jest zwiększona, zwykle jest
przypisany praktykom irygacyjnym i często czyni teren nieprzydatny dla produkcji
roślinnej.
Zielona rewolucja – zmiana prowadząca do powiększania produkcji przez stosowanie
nowych odmian roślin uprawowych, irygację, nawozy, pestycydy i mechanizację.
Ziemia uprawna – Teren przeznaczony pod uprawy. Może być użyty do uprawy pasz.
Zintegrowana ochrona przeciw szkodnikom (IPM Integrated Pest Management) –
program, który dąży do zmniejszenia stosowania pestycydów przez uczenie rolników jak
stosować różne alternatywne metod ochrony, aby spowodować naturalną śmiertelności
szkodników. Metody te obejmują ochronę biologiczną, oporność genetyczną, uprawę
dodatkową, przycinanie i inne. Opryski pestycydem są stosowane dopiero, gdy zawiodą
praktyki zapobiegawcze w powstrzymaniu nieuchronnego uszkodzenia uprawy przed
przewyższaniem kosztu ochrony przed szkodnikami z zastosowaniem substancji
chemicznej.
Zintegrowany Program Zarządzania Gospodarstwem (IFMP Integrated Farm Management
Program) – program, którego celem jest wspomaganie producentów w dostosowaniu
płodozmianu upraw z ochroną zasobów przez zabezpieczenie podstawowego areału
uczestników, dopłaty do produkcji i dopłaty programowe.
Źródło obszarowe – rozproszone źródło zanieczyszczenia środowiska, które nie ma
jednoznacznego punktu pochodzenia np. wylot czy rura spustowa, ale dostarcza substancji
zanieczyszczających z większego obszaru (nie tylko naturalne tj. pola, pastwiska, ale
również stworzone przez człowieka tj. place budowy, parkingi).
Źródło punktowe – to źródło zanieczyszczenia środowiska o charakterze miejscowym,
zauważalny, ograniczony i wyraźny sposób nie ograniczony tylko do rury, rowu, kanału,
kojarzących się zwykle z wylotem kolektora doprowadzającego do wód otwartych ścieki
lub wody pościekowe z oczyszczalni, czy też wypływ wód z kanalizacji miejskiej,
technologicznych czy przemysłowe, ale ponadto każda określona działalność prowadząca
do zanieczyszczenia.
„Żywa” gleba – zdrowa gleba, która zawiera żywe organizmy. Te organizmy (fauna i flora)
są ważne do zdrowia gleby. Gram zdrowej rolniczej gleby może zawierać kilka milionów
mikro-organizmów. Urodzajna gleba składa się z: cząstek mineralnych, materii organicznej
w formie rozkładających się części roślin i zwierząt oraz produktów odpadowych
organizmów żywych, i setek milionów mikroorganizm i innych organizmów żywych (np.
nicienie, owady roztocza, dżdżownice).
Żywność ekologiczna syn. organiczna – produkty spożywcze wyprodukowane w
gospodarstwach ekologicznych - organicznych lub wytworzona czy przetworzony w procesie
22
produkcji definiowanej jako ekologiczna, o jakości potwierdzonej przez organy wydające
certyfikaty jakości.
Żyzność gleby – zespół fizycznych, chemicznych i biologicznych właściwości gleby,
zapewniających roślinom odpowiednie warunki wzrostu. Naturalna żyzność gleby jest
wynikiem procesu glebotwórczego i zależy od zawartości w glebie m.in. koloidów
glebowych, związków mineralnych, próchnicy, drobnoustrojów. Żyzność gleby zwiększa się
m.in. poprzez odpowiednie nawożenie, właściwą uprawę, stosowanie płodozmianu i
meliorację. Żyzność gleby decyduje o rolniczej produktywności gleby.
23
ROLNICTWO A ŚRODOWISKO NATURALNE
A. Rozwój rolnictwa
1. Rys historyczny
Od czasu swojej obecności na Ziemi ludzie zaspokajali swoje zapotrzebowanie na
pożywienie opierając się na zbieraniu owoców oraz polowaniu na dzikie zwierzęta. Zakłada
się, że zasadniczy wpływ człowieka na środowisko rozpoczął się wraz z podjęciem prób
użycia ognia, a następnie został zintensyfikowany poprzez przejście od zbieractwa i
łowiectwa do rolnictwa i hodowli. Następnie populacja ludzka przeszła od sposobu życia
nomadów do życia w zorganizowanych społeczeństwach. Poprzez uprawę roli i praktyki
hodowlane, społeczności ludzkie przekształcały „naturalne” ekosystemy w ekosystemy
rolnicze. W tych typach ekosystemów ludzie ustalali i faworyzowali rozwój pożądanych
rodzajów roślin oraz rozprzestrzenianie się chowu pewnych gatunków zwierząt, zmieniając
skład flory i fauny na terenach gdzie było praktykowane rolnictwo (Gioura, 1990).
Z biegiem czasu pod wpływem presji demograficznej, wielka liczba wynalazków i osiągnięć
technologicznych pozwoliła na rozwój rolnictwa i przyczyniła się do stworzenia szkieletu,
wewnątrz którego miała miejsce tzw. rewolucja przemysłowa. Wtedy w XIX i XX wieku,
nastąpił ogromny odpływ populacji wiejskich do miast, oraz związana z tym zmiana
zwyczajów konsumenckich (Fowlerand i Mooney, 1990).
Podczas gdy populacja rosła a technologia osiągała koleje wyżyny postępu, ogromne
obszary buszu i lasów były karczowane pod uprawy, w celu powiększenia całkowitej
produkcji dóbr, z ostatecznym celem pokrywania wzrastającego zapotrzebowania na
pożywienie wciąż zwiększającej się populacji. Rozległe tereny lądu ulegały zmianie,
jednak w tym samym czasie pojawiły się pierwsze oznaki niekorzystnych konsekwencji
wywodzących się z praktyk działalności rolniczej. Terytoria gdzie rozkwitała wysoka
kultura zamieniały się w pustynie a dowody historyczne wskazują, że te pierwotne kultury
nieuchronnie niszczyły swoje środowisko. W basenie morza śródziemnego i w Azji,
rolnictwo zmieniło bogate połacie gruntu doprowadzając je w konsekwencji do
wyjałowienia i osuszenia.
Ingerencja w ekosystemy ciągle trwała. Przemieszczanie się populacji prowadziło do
transformacji i rozwoju gatunków zwierząt daleko poza miejscem ich pochodzenia. Szczyt
ekspansji gatunków roślin miał miejsce w XVI wieku, wraz z kolonizacją europejską całego
świata. Pośród gatunków roślin zauważymy głównie promowanie tych, których produkcja
lepiej służy pokrywaniu podstawowego zapotrzebowania pokarmowego, oraz które są łatwe
do przechowywania w warunkach komercyjnych. Te gatunki ostatecznie stworzyły
podstawy do tego, co później zostało nazwane ‘ekonomiką plantacji’ (Croal, 1981).
Od XVIII wieku nasilał się związek człowieka ze zmianami w przyrodzie z powodu rewolucji
przemysłowej. Rozwój przemysłu i kolonializm, handel oraz środki transportu
powstrzymały jakiekolwiek zmiany, w sposobie w jakim rolnictwo było praktykowane, to
znaczy przekształciło się z trybu życia na działania komercyjne a następnie dochodowe
(przemysłowe) z ostatecznym celem jakim jest wykarmienie wciąż wzrastającej populacji
wielkomiejskiej. Ostatecznie, rozwój przemysłu pozwolił na mechanizację i modernizację
rolnictwa, tak więc ustaliły się ścisłe nowe rytmy dla produkcji i eksploatacji gruntów,
prowadząc do wystąpienia niekorzystnych zmian w środowisku naturalnym.
24
2. Intensyfikacja rolnictwa
Modernizacja rolnictwa, która nastąpiła po Drugiej Wojnie Światowej i otrzymała imię
„Zielonej Rewolucji”, technologicznie opierała się na produkcji ulepszonych hybryd
kukurydzy i krótkołodygowego ryżu oraz pszenicy, co dało w rezultacie wysoką wydajność
w połączeniu z nawadnianiem i nawożeniem, oraz ochroną przeciw szkodnikom i
chorobom, dzięki użyciu pestycydów. Ten typ rolnictwa był oparty na uwarunkowaniach
politycznych tj. dotacje do dochodu osiągane przez sztucznie podtrzymywane ceny
produktów (Tietenberg, 1996), oraz dotowanie badań naukowych w dziedzinie rolnictwa –
edukacja i duże inwestycje szczególnie w dziedzinie nawadniania (Huang et al., 2002).
Zastosowanie nowych technik uprawy podniosło wydajność uprawianych gleb powodując
jednocześnie problemy, które dopiero się pojawiają, a mogą być wykrywane z biegiem
czasu. Za najpoważniejszy z problemów możemy uznać niezdolność rolnictwa do
nakarmienia całej populacji światowej, spowodowaną nieregularnym rozmieszczeniem
zasobów naturalnych, a w konsekwencji produkcji pokarmu. W ten sposób powstały kraje o
dużych nadwyżkach produkcyjnych ze stosunkowo niewielką populacją, a jednocześnie z
drugiej strony przeludnione kraje wykazują obniżoną produkcję.
Wzrost produkcji żywności, który nastąpił, pogłębił tylko istniejącą sytuację, do tego
stopnia, że kraje rozwinięte często są zmuszone do niszczenia produkowanych dóbr,
podczas gdy Kraje Trzeciego Świata cierpią z powodu głodu.
3. Rolnictwo: trzy wymiary problemu
W krajach europejskich, po II Wojnie Światowej, wzmożono wysiłki zmierzające do
restrukturyzacji gospodarki, które opierały się na pozyskiwaniu niskimi kosztami
wystarczającej ilości i jakości żywności. Ten typ wzrostu gospodarczego wymagał
zwiększenia produkcji rolnej, dzięki poprawieniu żyzności gleby, nakładom pracy i
funduszom. Rozwój taki stał się możliwy głównie dzięki stopniowemu zastępowaniu pracy
wpływami kapitałowymi przeznaczonymi na mechanizację. Większość fizycznych metod
pracy została zastąpiona przez maszyny (pielenie, cięcie, mechaniczny zbiór plonów,
dojarki itp.) oraz natychmiastowe wprowadzanie do użytku powstających ulepszeń
(nasiona, nawozy, pestycydy i paliwa). Rolniczo wykorzystywanie tereny przejawią
tendencję do zamienienia się w przedsięwzięcie przemysłowe, organizowania w olbrzymie
wspólnie kontrolowane własności ziemi, z ekstremalnie wyspecjalizowanymi formami
monokultur.
W następstwie powiększenia produkcji rolnej obserwujemy wzrost gospodarczy, ale
również konsekwencje społeczne i środowiskowe. Dlatego warto przyjrzeć się trzem
wymiarom, na które rolnictwo wpływa w sposób ewidentny.
Po pierwsze, problem ekonomiczny to stworzone w poszukiwaniu maksymalnej produkcji,
ramy wszechogarniającego modelu, który powoduje zjawisko nadprodukcji. Nadprodukcja
początkowo dotykała sporadycznie tylko niektóre produkty, jednak ostatecznie zjawisko to
stało się bardzo powszechne. Polityka, która została zastosowana jako przeciwdziałanie
wiązała się z obniżeniem liczby gospodarstw i “zamrożeniem” ich ekspansji tj.
powiększania terenów rolniczych, w rzeczywistości nie rozwiązała żadnego z problemów
związanych z nadprodukcją. Przeciwnie, koncentracja środków produkcji w ręku niewielu
producentów, wywołuje nadal ciągły wzrost w poziomach produkcji z powodu postępu
technicznego, pozwalający na płynne pokonywanie problemów produkcyjnych,
wyłaniających się po zniknięciu tysięcy drobnych producentów.
25
Drugi problem jest problemem społecznym. Biedniejsi rolnicy byli zmuszeni do porzucenia
rolnictwa osiedlonego w rejonach o niewielkich zdolnościach produkcyjnych, z dala od
centrów konsumpcyjnych, na przykład na trenach górzystych czy wyspiarskich, albo w
innych niekorzystnych strefach. W tym samym czasie, w Krajach Trzeciego Świata obszary,
gdzie konieczne środki do zastosowania nowych metod uprawy były w posiadaniu
niewielkich mniejszości, ekonomika tych mniejszości i naciski społeczne przeciw rolnikom
o małych własnościach nasilały się.
Ostatecznie, trzeci problem jest problemem środowiskowym. Produkcja rolna została
skoncentrowana głównie w uprzywilejowanych obszarach, które były dogodne do
mechanizacji i intensyfikacji produkcji. W wielu przypadkach, tej koncentracji i
intensyfikacji towarzyszyła degradacja środowiska na tych obszarach i trudności w
rozwiązywaniu problemów związanych z ochroną środowiska. Jednocześnie socjalnoekonomiczne i środowiskowe problemy pojawiły się na obszarach już zdegradowanych
przez praktyki rolnicze tj. obniżenie dochodu, zaniechanie rolnictwa, kurcząca się
populacja, zmiany w zagospodarowaniu terenów czy zniszczenie wydajności gruntu
(Giourga, 1991).
B. Najważniejsze gatunki roślin i zwierząt
1. Rośliny uprawne
Produkcja produktów spożywczych o wysokich wartościach odżywczych do pokrycia
podstawowego zapotrzebowania pokarmowego ludzi i zwierząt jest obecnie głównym
celem produkcji rolniczej. Pokrycie specyficznych potrzeb pokarmowych we współczesnych
czasach ma drugorzędne znaczenie, chociaż na poziomie lokalnym może być bardzo
istotne. W związku z tym, wielkie uprawy mają wpływ na kształt pejzażu rolniczego na
wszystkich terenach, a także mają największy wpływ na pojawianie się problemów
ekologicznych w środowisku przyrodniczym tych terenów.
1.1. Zboża
Wśród upraw najważniejsza jest uprawa zbóż, która stanowi 50% całości upraw na
obszarach uprawianych w skali świata, to jest ok. 708 milionów hektarów.
Trzy podstawowe zboża to: pszenica, ryż i kukurydza, stanowią one podstawę pokrycia
zapotrzebowania energetycznego całej ludności świata. Używane są zarówno do karmienia
ludzi i zwierząt, w formie ziarna lub po przejściu specjalnych procesów jako różnego
rodzaju pożywienie i pasza. Masa roślinna oraz pozostałości uprawy są używane w
większości jako pasza dla zwierząt. Ostatnio, nauka zwróciła się w kierunku wykorzystania
biomasy pszenicy do produkcji energii i bioetanolu (Papacosta, 1997).
Pszenica jest rośliną, której uprawa zajmuje największe obszary na świecie (stanowi ponad
15% całości uprawianych obszarów) jest również podstawą żywienia na świecie. Ryż jest
następną w kolejności pod względem ważności uprawą, stanowi podstawę wyżywienia 2
miliardów ludzi. Trzecie miejsce w skali światowej upraw zajmuje kukurydza, a dzięki
szczególnym właściwościom tj. ziarno wykorzystane głównie jako pasza dla zwierząt, a w
drugiej kolejności jako pokarm dla ludzi. Ostatecznie, jęczmień jest uprawiany ze względu
na wykorzystanie jako źródło energii dla zwierząt, a częściowo również dla ludzi.
Dodatkowo jest używany w przemyśle do produkcji piwa i innych alkoholi. Inne zboża m.in.
żyro, owies itp. są uprawiane na mniejszą skalę tylko do pokrywania zapotrzebowania
określonych potrzeb lokalnych.
26
1.2. Rośliny motylkowe
Rośliny strączkowe, czy motylkowe, są znane od zamierzchłych czasów, są pożywieniem o
bardzo wysokiej wartości odżywczej zarówno dla ludzi jak i zwierząt.
W przeszłości były one podstawowym źródłem białka w pożywieniu człowieka. Obecnie,
zastąpienie białek roślinnych, zwierzęcymi zmieniło znaczenie tych upraw w rolnictwie. W
krajach śródziemnomorskich i na Bliskim Wschodzie przewagę osiągają m.in. ciecierzyca,
soczewica, groch, bób, w Ameryce fasola, a w Chinach soja. Dziś pierwsze miejsce wśród
roślin strączkowych, pod względem wielkości uprawy zajmuje soja, która w krajach
rozwiniętych jest używana do produkcji oleju i paszy dla zwierząt, a w krajach
rozwijających się do produkcji białka spożywanego przez ludzi.
Do motylkowych należy również tzw. Alfalfa (rodzaj wieloletniej koniczyny = Megicago
sativa = lucerna), która jest niezwykle ważną rośliną w produkcji pasz dla zwierząt. Jest
uprawiana na ok. 33 milionach hektarów. Lucerna jest intensywnie uprawiana od XIII w.
p.n.e. na paszę i jest uważana za gatunek, który zmienił kierunek hodowli zwierząt, a
dalszy rozwój hodowli nie jest możliwy bez obecności lucerny w żywieniu.
Najważniejszą cechą roślin motylkowych jest ich zdolność do wykorzystania azotu
atmosferycznego dzięki obecności bakterii wiążących azot (z rodzaju Rhizobium i
Bradyrhizobium), które zagnieżdżają się w korzeniach tych roślin. Dodatkowo przyczyniają
się do podtrzymywania i polepszania żyzności gleby.
Wykorzystując swoje zdolności wiązania azotu, rośliny motylkowe zaspokajają swoje
zapotrzebowanie na azot, a ponadto rozkład ich części pozostałości wzbogaca glebę w
azot, który zostaje wykorzystany przez następne uprawy. Dlatego uprawa roślin
strączkowych przyczynia się do redukcji użycia nawozów zawierających ten pierwiastek.
1.3. Uprawy wyspecjalizowane
Uprawa różnych rodzajów roślin przeznaczonych do produkcji specjalistycznych
produktów, ma ograniczone znaczenie w skali światowej, jednak często znacznie większe
znaczenie na poziomie społeczności lokalnych w wielu krajach. Np. znaczenie oliwek czy
winorośli w państwach śródziemnomorskich ma zupełnie inną wartość niż dla innych krajów
uprawiających te same rośliny, chociaż nad Morzem Śródziemnym te rośliny wraz ze
zbożem są podstawą dla rozwoju kulturalnego tych terenów.
27
Produkcja sadownicza (drzewa sadzone z przeznaczeniem do produkcji owoców) i hodowla
warzyw są zazwyczaj ważne ekonomicznie na poziomie lokalnym. Nawet, jeśli te produkty
mają znaczenie tylko jako uzupełniające produkty w żywieniu, często maja znaczenie
handlowe wyższe niż podstawowe produkty żywnościowe. Zapotrzebowanie na ten typ
pożywienia jest obserwowany szczególnie w społeczeństwach o wysokim dochodzie,
chociaż klimat śródziemnomorski daje stosunkowo korzystne warunki do ich uprawy,
szczególnie, kiedy dostępność wody jest wystarczająca.
W obecnych czasach istnieje tendencja, gdzie w krajach o wysokich dochodach konsumenci
skłonni są kupować produkty poza sezonem, wzmagając tym samym uprawę szklarniową, –
która ostatnio staje się jedna z bardziej zintensyfikowanych form inwestycji rolniczych ze
stałym dochodem. Szklarnie zmieniają znacznie krajobraz rolniczy, ponadto obraz
„rolnictwa pod osłonami” ma wzrastający zasięg w skali świtowej.
1.4. Rośliny przemysłowe
Pośród gatunków uprawianych, o podstawowym znaczeniu ekonomicznym są zarówno te
produkowane głównie dla celów dla spożywczych jak i przemysłowych m.in. bawełna,
słonecznik, rzepak, trzcina cukrowa i tytoń.
Dodatkowo należy wspomnieć o wielkich plantacjach kukurydzy i ziemniaków, z których
produkty po obróbce przemysłowej trafiają na rynek jako produkty spożywcze dla
szerokiego grona konsumentów (pod postacią chipsów, frytek, płatków itp.), i zaczynają
zastępować w naszej diecie przekąski z tradycyjnych upraw, takie jak suszone owoce,
orzechy czy rodzynki, co w konsekwencji prowadzi do obniżenia wartości ekonomicznej
uprawy tych roślin.
1.5. Uprawy wyspecjalizowane w krajach tropikalnych
W krajach rozwijających się w strefach tropikalnych znajdują się wyspecjalizowane uprawy
roślin takich jak kawa, kakao, banany, trzcina cukrowa, które jednak nie zapewniają
podstawowych źródeł pokarmu dla lokalnej ludności. Rozprzestrzenianie tych plantacji
szczególnie w okresie kolonializmu służyło głównie zaspokajaniu potrzeb żywieniowych
społeczeństw Europy i Ameryki Północnej. Plantacje te nazywane „subsydiami” czy
„eksportowymi”, były wtedy źródłem dochodu dla rolników na tych terenach, a
jednocześnie głównym środkiem płatniczym dla tych krajów, które je produkowały. W
przeciwieństwie do tych plantacji, uprawy podstawowych surowców pokarmowych
nazywane „podstawowymi” czy „witalnymi” w większości tych krajów nie były rozwijane, i
oparły się na produkcji dla własnych potrzeb.
Należy zauważyć, że „subsydiowane” uprawy są konkurencyjne do „podstawowych” i
powodują zależność krajów Trzeciego Świata od importu podstawowych produktów
żywnościowych.
2. Hodowla zwierząt inwentarskich
Drugą największą dziedziną produkcji żywności jest produkcja zwierzęca. Obecnie w
krajach rozwijających się hodowla zwierząt inwentarskich przyjmuje kształt intensywnej
produkcji z pełną kontrolą w kierunku produkcji uszlachetnianych ras zwierząt.
Współczesne rasy zwierząt różnią się zdecydowanie od tych, które hodowane były w
przeszłości. W systemach rolnictwa tradycyjnego, uprawa i inwentarz są powiązane i
28
wspierają się wzajemnie (Giourga, 1991). Inwentarz w przeszłości, służył głównie do użytku
jako produkt, a produkty rolne o drugorzędnym znaczeniu wykorzystywano jako pokarm dla
zwierząt, jednocześnie zapewniało to siłę konieczną do uprawy, a nawóz zwierzęcy był
używany do wzbogacania gleby terenów uprawowych. Nawóz jest bardzo ważny we
wzbogacaniu gleby w niezbędne elementy i działa jako czynnik poprawiający jakość gleby,
z powodu wysokiej jakości zawartych w nim związków organicznych, które poprawiają
strukturę i jakość fizyczną gleby, dostarczają energii do wzrostu aktywności
mikroorganizmów i chronią uprawy przed wpływem soli i substancji toksycznych.
W obecnych czasach, najważniejsze zmiany, jakie dokonały się w praktyce rolniczej i
modelach konsumpcji (spożycie głównie białka zwierzęcego w diecie ludzi) doprowadziły
do znacznego wzrostu hodowli zwierząt inwentarskich, a ten ostatecznie uzależnił chów
zwierząt od rolnictwa. Jednocześnie znaczenie zwierząt dla uprawy gleby i produkcji
nawozu organicznego, grające ważną rolę dla odnawialnej żyzności gleby została
radykalnie ograniczona.
3. Wpływ rolnictwa na zasoby naturalne i zdrowie człowieka
Rezultatem rozwoju ludzkości jest stworzenie i ukształtowanie miejsc i sposobów produkcji
środków spożywczych. Jednak gleba użytkowana w rolnictwie jest zasobem naturalnym,
który wymaga szczególnie wielkiej troski w celu utrzymania jej jakości produkcyjnej na
długie lata.
Współczesne rolnictwo to technologiczny megasystem, który jest coraz bardziej podatny na
niebezpieczeństwa mają swe źródło w stosowanej technologii. Powstające problemy
wywodzą się głównie z wyczerpywania się zasobów naturalnych, zanieczyszczenia oraz
degradacji środowiska, jak również z produkcji wyrobów, które nie zabezpieczają zdrowia
ludzi. Zanieczyszczenia gleb, degradacja żyzności gleb, przebudowa krajobrazu rolniczego,
redukcja bioróżnorodności oraz obecność substancji toksycznych w produktach
spożywczych to współczesna, codzienna rzeczywistość.
3.1. Gleba
Gleba jest często uważna za nieaktywną część, podtrzymującą ludzką aktywność. Jednak
jest ona dynamicznym, żywym systemem, w którym zachodzą ważne procesy bio-geo-
29
chemiczne. Przebieg procesów formowania gleby jest tak wolny, że możne przyjąć glebę
jako nieodnawialny zasób naturalny.
Intensyfikacja rolnictwa, mająca na celu podniesienie wydajności, popycha rolników
zajmujących się uprawą do częstego używania a nawet nadużywania środków produkcji,
takich, jak maszyny rolnicze, nawadnianie, stosowanie chemikaliów rolniczych itd.
Podstawowym problemem degradacji gleby jest ugniatanie gleby oraz zniszczenie jej
struktury, obniżanie żyzności, wzrost zawartości soli i kwasów, zanieczyszczenie
chemikaliami, pestycydami oraz erozja.
3.1.1. Wpływ uprawy mechanicznej
Uprawa gleby czasami ma na celu poprawienie jej struktury, jednak wielokrotnie w zamian
za to powodowane są wstępne warunki zmierzające do jej degradacji. Import na pola
dużych, ciężkich specjalistycznych maszyn rolniczych, głównie dla potrzeb uprawy ornej,
daje w rezultacie degradację struktury gleby, powodowaną ugniataniem. Stosowaniu tych
maszyn towarzyszy czasem tworzenie się pod ziemią nieprzepuszczalnej warstwy gleby,
czego konsekwencją jest ograniczone napowietrzanie, przepuszczanie wody i filtracja
gleby na poziomie wzrostu korzeni roślin (Polizopoulos, 1970). Ponadto, ciągła obróbka
gleby przyspiesza utlenianie substancji organicznych, co powoduje pogorszenie jej
urodzajności.
Wspomniane tu zmiany w naturalnych właściwościach gleby, oprócz tego, że wpływają na
wydajność plonów, w dalszej konsekwencji nasilają erozję. Szczególne problemy są
powodowane użyciem maszyn rolniczych, takich jak maszyny do obróbki gleby na terenach
górzystych. Brak zdolność maszyn uprawowych do kopiowania bruzdy w ślad za kierunkiem
orki, który koniecznie musi być prowadzony równolegle do warstwic i w górę pola,
powoduje wzrost erozji na tych terenach, ponieważ wywoływane są czynniki sprzyjające
szybkiemu usuwaniu powierzchniowej warstwy gleby.
3.1.2. Wpływ nawadniania
Ciągłe powiększanie się terenów nawadnianych sztucznie oraz duże uzależnienie upraw od
dostępności wody zużywają jej zapasy. Rezultatem tych praktyk jest obniżanie się
poziomów wód gruntowych o około 0,5 do 1 metra rocznie (Georgopoulos, 1998).
Równocześnie akweny wód powierzchniowych są w stanie redukować ilości wody, jaką
mogą zgromadzić w miesiącach wiosennych i letnich, jednak w przypadku rzek obserwuje
się zmniejszenie zapasu wody na całych odcinkach aż do ujścia. Tak, więc istnieje
potrzeba znajdywania dodatkowych źródeł wody, dlatego często jest ona transportowana
na duże odległości z innych obszarów, lub pompowana z głębokich pokładów. Niedostatek
wody powierzchniowej na terenach wybrzeża i nadmierne pompowanie wód podziemnych
prowadzą do zjawiska tzw. zasalania wód podskórnych oraz zniszczenia źródeł.
Innym ciekawym zjawiskiem, które ma korzenie w nadużywaniu wody oraz używaniu jej w
tempie znacznie większym niż w naturalnym rytmie jest osiadanie gleby. W delcie rzeki
Missisipi osiadanie ziemi w związku z podnoszeniem się poziomu wody wywołało rezultaty,
jakimi są zalanie wielu kilometrów kwadratowych terenu (Jacobson, 1990).
Nawet najłagodniejsze formy nawadniania takie jak podlewanie metodą kropelkową,
wywołują często problemy związane z zasoleniem gleby w czasie aplikacji, ponieważ w
tym systemie sole obecne w wodzie są zagęszczone i przeważają te znajdujące się w
glebie, szczególnie dookoła korzeni roślin. Zastępowanie gleb, takimi, które nie były
30
zasolone wymaga ogromnego nakładu pracy, a sposobem na renowacją gleb zasolonych jest
przepłukiwanie wodą, jednak wymaga to ogromnych ilości czystej wody. Zabiegi takie, gdy
stają się konieczne intensyfikują wyczerpywanie zapasów wody na terenach zagrożonych
suszą.
Zużywanie ogromnych ilości wody na terenach objętych uprawa rolną wywołuje skutki
wpływające na strukturę gleby. Gruzełki (drobnoziarniste elementy) gleby są wmywane
głęboko w grunt i tworzą nieprzenikalna warstwę, która w konsekwencji zatrzymuje rozwój
korzeni roślin, ograniczając ich penetrację. Jednocześnie właściwości przepuszczalności
gleby zostają ograniczone, co powoduje osłabienie odnawiania wód podziemnych obniżając
dostępną dla roślin wilgotną glebę w następnym okresie wegetacyjnym.
Stosowanie tzw. wysokociśnieniowych systemów irygacyjnych również niszczy strukturę
gleb tak jak silne nawadnianie. Wysokie ciśnienie mechaniczne, które wprawia w ruch
krople wody niszczy koloidalne cząstki gleby dzieląc je na duże drobnoziarniste składniki.
Zastosowanie takich systemów powinno brać pod uwagę mechaniczną strukturę gleb, jak
również zapobiegać wzmaganiu zjawiska erozji i unikać niszczenia gleby.
Wybór właściwego systemu nawadniania oraz określenie zalecanej jakości wody (jakość
nawadniania) posiada bardzo wysoką wagę, szczególnie w przypadku gleb na stokach.
3.1.3. Wpływ nawożenia
Nawozy sztuczne stanowią jeden z podstawowych czynników wzrostu plonów. Ciągła i
wzrastająca wydajność oraz stosowanie nawozów sztucznych powodują obniżanie
urodzajności i trwałości struktury gleby, jak również możliwość skażenia. Pośród
stosowanych nawozów chemicznych najczęściej używane są saletry azotowe, sodowe i
siarkowe oraz mocznik, a spośród fosforowych zawierające nadfosforany.
Stosowanie nawozów zawierających w składzie formy amonowe (saletra siarkowa i
azotowa) w wysokich stężeniach przez wiele lat może powodować wiele poważnych
problemów związanych z zakwaszaniem gleby.
Nawozy sztuczne nie są czystą mieszanką związków, ale mogą zawierać śladowe ilości
substancji toksycznych, zazwyczaj różnego rodzaju metale, które są trudne do usunięcia z
gleby. Barrows (1966) twierdzi, że dodatek nawozów fosforowych powoduje wzrost
31
zagrożenia „zatruwaniem” terenów uprawowych. Są to cząsteczki o bardzo niskiej
ruchliwości, przez co koncentrują się w powierzchniowej warstwie gleby, gdzie rozwijają
się korzenie roślin. Tak, więc mogą wpływać na powstawanie wielu problemów w produkcji
roślinnej, które przejawiają się wystąpieniem objawów toksycznych (tj. chlorozy, plamy
nekrotyczne na liściach) obniżających jakość produkowanych artykułów (zmiany w cechach
organoleptycznych tj. wygląd, smak i zapach) oraz obniżenie produkcji (Macrides, 1989).
Gleba, która została skażona przez toksyczne związki nieorganiczne zostaje wykluczona z
produkcji, często dotowana wsparciem finansowym dla właścicieli, aby uniknąć
niebezpieczeństwa przeniesienia poprzez łańcuch pokarmowy elementów toksycznych do
żywności dla ludzi. Wykluczenie gleb skażonych z uprawy rolniczej jest uważana za
najbezpieczniejsze rozwiązanie zabezpieczające konsumentów, a jednocześnie pozwala na
restaurowanie gruntów. Jednak renowacja skażonej gleby jest trudna, ponieważ metale
ciężkie łączą się z koloidami glebowymi i stają się trudne do wypłukania (Furrer, 1983).
Oszacowano, że ponad 100 lat jest potrzebnych do samoczynnego oczyszczenia gleby i
przywrócenia jej pod uprawy. Wykluczenie gleb skażonych z uprawy rolniczej powoduje w
konsekwencji intensyfikację produkcji na innych terenach rolniczych, co prowadzi do
błędnego koła.
Jeszcze jedną negatywną konsekwencją zanieczyszczenia gleb i używania nawozów
sztucznych jest niewystarczająca zasobność gleby w substancje organiczne. Chemiczne
nawozy uniemożliwiają właściwe wykorzystanie terenów po zbiorach. W tym przypadku
konieczność wycofania pozostałości roślinnych, lub użycie ognia do ich zniszczenia (w
Polsce nie dozwolone) oraz odstąpienie od wprowadzenia do łańcucha pokarmowego
zwierząt, prowadzi do szybkiego obniżania zawartości związków organicznych, co
powoduje obniżenie ilości humusu gwarantującego żyzność gleby.
3.1.4. Wpływ stosowania pestycydów
Stosowanie pestycydów w rolnictwie powoduje powstawanie problemów we wszystkich
ekosystemach a w konsekwencji wpływa na całe środowisko, nie tylko na glebę.
Wielu badaczy, m.in. Heitefths, ocenia, że prowadzi to do obniżenia aktywności
biologicznej mikroorganizmów glebowych, co ostatecznie prowadzi do degradacji gleby
poprzez obniżenie żyzności (Macrides, 1989). Długoterminowe używanie pestycydów
pochodnych triazyny do zwalczania chwastów w uprawach kukurydzy zmienia trwałość
związków w koloidach glebowych oraz działanie mikroorganizmów (Mailard, 1981).
Zahamowanie działania mikroorganizmów glebowych obniża żyzność gleby oraz redukuje
jej właściwości produkcyjne.
Niszczenie gleb może również następować w wyniku stosowania pestycydów, które
zawierają metale ciężkie takie jak arsen, miedź, cynk czy różne inne nieorganiczne związki
toksyczne. Związki te są bardzo trudne do usunięcia z gleby i są głównie gromadzone w
strefie systemu korzeniowego roślin; skąd pobierane korzeniami przenikają do wszystkich
organów roślin, następnie do łańcuch pokarmowego, a ostatecznie trafiają do człowieka.
3.1.5. Wpływ stosowania różnych praktyk rolniczych
Struktura gleby jest negatywnie dotknięta przez rozwój monokultur rolniczych. Na przykład
ciągła uprawa zboża powoduje obniżenie porowatości, ograniczenie przepuszczalności i
obniżenie ilości wody, którą gleba może podtrzymywać tak, aby była dostępna dla
kolejnych plonów.
32
Ponadto, na powierzchni tych gruntów gdzie techniki uprawy konsekwentnie nie są
stosowane, powstają społeczności biologiczne, które często objawiają się jako
wyoskooporne klony chorób i szkodników, które są trudne do wyeliminowania przez znane
środki.
Praktyki przywrócenia do uprawy gleb leżących odłogiem mają ograniczone możliwości
odnowienia możliwości produkcyjnych gleby a jednocześnie obciążają glebę ciągłym
napływem nawozów, pestycydów itp.
Ostatecznie ujednolicenie uprawianych obszarów, likwidowanie miedz z roślinnością
odgradzającą, osuszanie bagien powodują redukcję ilości gatunków zwierząt, które zależną
pokarmowo od tych środowisk, co w konsekwencji powoduje osłabienie bioróżnorodności
ekosystemów.
3.1.6. Wpływ stosowania roślin ulepszonych
Wprowadzenie do uprawy nowych rodzajów roślin i hybryd podnosi wpływy, w związku z
ich zdolnościami do osiągania maksymalnych wydajności produkcyjnych plonów. W efekcie
mamy jednak ciągły wzrost zapotrzebowania na nawozy, pestycydy i energię, oraz
obciążanie środowiska skutkami ich użycia, co kończy się skutkami wspomnianymi wyżej.
3.2. Woda
Woda, jak już wspomniano, była używana przez ludzi w celu podniesienia wydajności
produkcji upraw. Tak jak gleba, woda była również na początku traktowana jako
niewyczerpane źródło i używana bez oszczędności. Jednak, podczas ostatnich
dziesięcioleci i w świetle ciągle wzrastających potrzeb, woda musi zacząć być postrzegana
jako zasób wyczerpywalny. Rolnictwo ma największe zapotrzebowanie na wodę. Na
obszarach o nieregularnym występowaniu odpowiednich ilości opadów, na dużych
obszarach geograficznych, budowane są bardzo kosztowne konstrukcje do nawadniania, co
powoduje wzrost kosztów w produkcji rolniczej. Znaczne osuszanie wód podziemnych na
obszarach nadbrzeżnych powoduje obniżanie jakości wody, rezultaty, o których już
wspominano.
Współczesne praktyki rolnicze, zastosowane w intensywnym rolnictwie, często prowadzą
do zanieczyszczenia wód powierzchniowych i podziemnych, przez bakterie, odpady z
upraw, albo odpady chemiczne, środki chemiczne stosowany w rolnictwie i odpady z
hodowli zwierząt (Yerakis, 1995).
3.2.1. Wpływ odpadów z produkcji zwierzęcej
Zarażenia typu bakteryjnego w praktykach rolniczych, często są spowodowane przez
bakterie pochodzące z odpadów zwierzęcych, produkowanych w ogromnych ilościach w
gospodarstwach o hodowli tzw. przemysłowej. Skażenie może wynikać bezpośrednio z
odcieków powstających w trakcie magazynowania odpadów, albo odcieków z silosów, albo
bezpośrednio z wód deszczowych, które spływają po brudnych kanałach do olbrzymich
zbiorników na wodę. Problem staje się coraz trudniejszy do rozwiązania z powodu bardzo
dużych rozmiarów jednostek oraz tendencji do umieszczania ich geograficznie blisko
siebie, aby osiągnąć niższe koszty produkcji.
33
3.2.2. Wpływ chemicznych środków rolniczych
Zanieczyszczenia chemiczne możemy odnotować zarówno w wodach powierzchniowych i
podziemnych. Jako rezultat wymywania nawozów sztucznych i pestycydów, zauważamy
obecność sodu w wodzie. Te środki chemiczne stosowane w rolnictwie, które intensywnie
używane są w rolnictwie konwencjonalnym do osiągania wysokich plonów, mogą być
przenoszone przez wody deszczowe, rzeki, albo odcieki z zapasów, i mogą zostać
przefiltrowane do wód podziemnych. Niebezpieczeństwo zanieczyszczeń wzrasta na
terenach o wysokich ilościach opadów w sezonie wegetacyjnym (kraje Europy Środkowej).
Jednak, możliwe zanieczyszczenia wody pojawiają się również na terenach objętych
erozją, ponieważ środki chemiczne są przenoszone z zanieczyszczonej powierzchni gleb do
wód powierzchniowych. Ponadto należy wspominać o wypadkach zanieczyszczenia, które
zdarzają się z powodu “łamania” zasad stosowania środków chemicznych w rolnictwie
(Louloudis & Beopoulos, 1993).
Obecność azotu w wodach powierzchniowych ma natychmiastowy wpływ na organizmy
wodne, a jednocześnie obniża możliwość wykorzystania jako wody pitnej. W ostatnich
latach obserwujemy niepokojący wzrost zawartości azotu w wodach powierzchniowych, a
co za tym idzie wzrost obaw o to, czy woda jest zdatna do picia. Odpowiedzialnością za
taki stan obarczane jest rolnictwo. Tak, więc, w 1980 Unia Europejska wydała zalecenie, w
którym to zezwala się na zawartość azotu w wodzie pitnej nie przekraczającą 50 mg/lt.
Ponadto, problemy środowiskowe są wynikiem wysokiego stężenia soli azotowych i
fosforowych w ekosystemach wodnych, co powoduje ich eutrofizację. Wysokie stężenie
tych związków w wodzie zagraża zdrowiu zwierząt i ludzi (niebezpieczeństwo
zachorowania na nowotwory spowodowane tworzeniem się amin amonowych).
Przenawożenie, stosowane przez rolników, którzy nie są świadomi potrzeb swoich upraw i
zawartości substancji nawozowych w glebie, powodują zwiększone zanieczyszczenie wód.
Na przykład, zostało ogólnie przyjęte, że należy jesienią nawozić pola z wykorzystaniem
nawozów azotowych, przed uprawą zboża. Mimo, że wiadomo, iż to nawożenie nie jest
uzasadnione, bo nagromadzenie się związków azotowych w glebie i tak wskutek
występowania zimowych deszczy mnożą niebezpieczeństwo wymywania azotu do wody
gruntowej (Ηenin, 1980; Machet, 1987).
3.3. Krajobrazy rolnicze
Intensyfikacja rolnictwa przyczyniła się do osłabienia a wręcz do zniszczenia ważnych
siedlisk i krajobrazów wiejskich. Niektóre praktyki rolnicze, które spowodowały to zjawisko
są wciąż stosowane m.in. zniszczenie miedz i żywopłotów, eksploatacja brzegów,
zaniechanie rotacji upraw i odłogowania, zastępowanie naturalnych pastwisk przez
sztuczne uprawy, obciążenie pracą i redukcja obszarów ekosystemów wodnych (Louloudis
et al., 1993).
W Wielkiej Brytanii, zmiany na obszarach uprawianych i krajobrazach wiejskich są bardzo
znaczne (Βlunden, 1988). Badania wskazują, że w latach 60 XX w, ilość usuwanych miedz
wzrosła do 10.000 mil rocznie (Countryside commission, 1977). Wielkość szkód
spowodowanych ta praktyką może być łatwiejsza do zrozumienia, jeśli zauważymy,
obrzeża i miedze, oraz żywopłoty są siedliskami, dla co najmniej 20 gatunków ssaków, 37
rodzajów ptaków i 17 typów motyli itd.
Osuszanie z ekosystemów wodnych na potrzeby wykorzystania rolniczego, stosując czysto
agro-ekonomiczne kryteria, było pospolitą praktyką w latach 60, XX wieku. Wartość tych
ekosystemów tkwi nie tylko w fakcie, że są one środowiskiem dla gatunków ważnych i
34
rzadkich zarówno flory jak i fauny, lecz także spełniają one rolę zbiorników wody i
regulatorów wody oraz klimatu. Absorbowanie dwutlenku węgla i emisja tlenu to jedna z
wielu ważnych funkcji. Dlatego, ich zniszczenie powoduje pojawianie się wielu czynników
niekorzystnych, poczynając od wymierania gatunków aż do zmian klimatu na tych
obszarach.
3.4. Atmosfera
Jest prawdopodobne, że szerokie wykorzystanie pestycydów powoduje zanieczyszczenia
atmosfery przez uwalnianie oparów, albo przez rozprzestrzenianie rozpryskiwanych
substancji i ich przenoszenie z wiatrem w inne, bardziej oddalone obszary. Na przykład,
zauważamy takie zjawisko w miejscach uprawy (magazyny, szklarnie itp.), w czasie
stosowania trucizn przeciw owadom i gryzoniom, substancje te są używane w formie gazu
albo pary. Należy pamiętać, że wszystkie te substancje chemiczne są bardzo toksyczne.
(Tsiouris, 1999).
Jak podaje Organizacja do spraw Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, rolnictwo
odpowiada za około 7% całkowitej antropogenicznej emisji gazów szklarniowych (Brouwer,
2002). W Unii Europejskiej, rolnictwo przyczynia się do około 11% emisji antropogenicznych
gazów szklarniowych, wśród których można wyróżnić mniej niż 2% CO2, ale więcej niż 50%
całość tlenków azotu i prawie 45% to emisja CH4 (Baldock et al., 2002).
3.5. Bioróżnorodność – różnorodność genetyczna
Umiejętność ekosystemów do opierania się destabilizacji oraz realizowania swoich funkcji
jest analogiczne do ich skomplikowanej struktury. Innymi słowy im bardziej różnorodny
jest ekosystem jest we florze i faunie, tym większą szanse ma on na wytłumienie
wewnętrznego lub zewnętrznego zachwiania i odzyskuje swój początkowy stan
(Georgopoulos, 1998). Tak wiec stabilność jest spójnością różności i zróżnicowania. Jeśli
środowisko zostaje uproszczone wtedy różnorodność gatunków zwierząt i roślin zostaje
osłabiona, zmienny w populacjach stają się coraz bardziej widoczne i zaczynają stawać się
niemożliwe do kontrolowania.
Rolnictwo, jakie jest obecnie praktykowane, jest całkowicie zależne od zupełnego
zastępowania składników naturalnych ekosystemów, przez inne, prostsze, które obejmują
dużo mniej gatunków. Agroekosystemy, chociaż są najbardziej zawansowanymi systemami
produktywnymi, jednocześnie są bezbronne i wrażliwe na zmiany klimatu, pasożyty
roślinne i zwierzęce itd. (Divigneaud, 1980).
Ponadto, zmiany różnorodności roślin na pastwiskach i miedzach terenów uprawowych
powodują nadmierny rozwój pastwisk, stratę istotnych siedlisk z powodu eutrofizacji albo
ich przeistaczanie w użytki rolne, strata różnorodności gatunkowej wewnątrz
agrosystemów z powodu zmian w zarządzaniu (Hails, 2002), popycha gatunki do
zmniejszania ich naturalnych siedlisk z niebezpieczeństwem ich zupełnego zniknięcia
(Chapin et al., 2000), to ważnie powody wynikające z obniżenia bioróżnorodności. Uważa
się, że są poważne konsekwencje w procesach takich jak osuszanie ekosystemów wodnych,
straty miedz i żywopłotów, rowów i innych elementów krajobrazu, z powodu wzrostu
wielkości użytków rolnych, jak również strata pospolitych chwastów i owadów z powodu
stosowania pestycydów i środków weterynaryjnych (Baldock et al., 2002).
Rozprzestrzenianie w uprawach hybryd również ma w następstwie poważne straty
różnorodności genetycznej i zanikanie gatunków tradycyjnych, szczególnie w latach 60, XX
35
w. Rośliny używane obecnie przez człowieka opierają się na starych odmianach, które były
uprawiane i poprawiane przez człowieka. Często się wspomina o tym, że w Indiach w
czasie ostatnich 50 lat, było uprawiane około 30.000 odmian ryżu (Ryan, 1992). W
przeciwieństwie do twego, w USA uprawia się obecnie zaledwie 4 odmiany bawełny. Fakt
ten dobitnie świadczy o utracie materiału genetycznego, który jest bardzo znaczący dla
tworzenia nowych odmian, a wskutek tego następuje utrata materiału do tworzenia
nowych odmian w przyszłości, kiedy będzie potrzebny stary materiał genetyczny do
hodowli nowych roślin, a nie jest możliwy do odtworzenia przez naukę.
Podobne zjawiska obniżenia bioróżnorodności są zauważane w systematycznym
przenoszeniu wysokiej jakości zwierząt hodowlanych i zanikanie lokalnych gatunków
zwierząt.
3.6. Wpływ hodowli zwierząt na środowisko
Pogoń za “wysokim standardem życia” w sektorze spożywczym jest powiązana z
usiłowaniem nadążenia za ciągle wzrastającą konsumpcją białka zwierzęcego. Ilość energia
pochłaniana przez produkcję mięsa powoduje różne problemy związane z
zanieczyszczeniem i niszczeniem gleby, zdrowiem osób, które spożywają nadmierne ilości
mięsa oraz wzrost uzależnienia niektórych krajów od importu zbóż w związku ze wzrostem
ilości produkowanego mięsa. Najpoważniejsze zmiany, które niesie ze sobą produkcja
mięsa do profilu upraw na Ziemi to dominacja w uprawach roślin paszowych, z
jednoczesnym eliminowaniem upraw dążących do produkcji żywności dla ludzi.
Z produkcją mięsa związane są następujące problemy (Georgakopoulos, 1998):
1. Około 38% globalnej produkcji kukurydzy, jęczmienia, sorgo i owsa jest zjadana
przez zwierzęta. Metody rolnicze wprowadzone przez mechanizację do uprawy
paszy zużywają energię. Na przykład, kilo wieprzowiny potrzebuje pośrednio 30.000
kcal aby mogło powstać; to oznacza energetyczną równowartość 4 litrów benzyny.
W USA połowa energii w sektorze rolnictwa pochłaniana jest przez produkcję mięsa.
Oszacowano, że 3.000 litrów wody wymagane do uprawy zboża, co koresponduje z
jednym kilogramem mięsa wołowego (Durning i Brough, 1992).
2. Niewiele krajów jest określanych przez Unię jako kraje mające nadwyżki w
nawozach organicznych. Miliony zwierząt hodowanych w tych krajach produkuje
więcej nawozu niż gleba jest w stanie przyjąć, prowadzi to do przenikania
azotanów do wód gruntowych, szkodząc zdrowiu ludzi, którzy ją spożywają
(nowotwory itp.).
3. Intensywne użytkowanie pastwisk powoduje degradację i pustynnienie gleb.
4. Wielkie obszary są oczyszczane z lasów i przekształcane w pola do produkcji pasz,
powodując utratę bioróżnorodności oraz możliwą degradację związaną ze złymi
praktykami administrowania.
36
5. Całkowita produkcja mięsa odpowiada za wzrost ilości gazów szklarniowych
emitowanych do atmosfery, ok. 15-20% światowej ilości metanu pochodzi z
żołądków przeżuwaczy oraz beztlenowej biodegradacji ich nawozu.
6. Tzw. „Legenda żywieniowa” wskazuje, że wzrastające ilości białka są przyczyną
lepszego zdrowia, pozwalając współczesnej populacji z krajów uprzemysłowionych
na konsumpcję podwojonej ilości białek, niż potrzebują. Tłuszcze nasycone, które
towarzyszą tym białkom są odpowiedzialne za niektóre z wielu chorób takich jak
choroby serca, wylewy krwi do mózgu i zawały oraz wiele nowotworów jelita
grubego.
7. Uprawa roślin paszowych wypiera uprawy roślin pokarmowych, konsumowanych
przez ludzi, szczególnie n krajach Trzeciego Świata. Kukurydza zastępuje pszenicę,
ryż i sorgo (Sorghum vulgare).
Należy sobie uświadomić, że krowy oraz inne przeżuwające zużywają do wypasu połowę
dostępnej powierzchni planety, w momencie gdy pasza, którą spożywają wraz z drobiem i
świniami jest produkowana na 1/4 z globalnego terenu przeznaczonego do uprawy.
4. Pestycydy
Pestycydy są substancjami chemicznymi, które stosuje się na uprawy roślinne przeciwko
szkodnikom i chorobom. Są to toksyczne substancje, które doprowadzają gatunek
zwalczany do śmierci.
Wykorzystanie pestycydów ma za podstawy cel ochronę produkcji. Ich znaczeniem w dużej
mierze była również ochrona życia ludzkiego. Dajoz wspomina, że zimą 1944 roku
wykorzystanie pestycydów (a bardziej konkretnie, zawierających silne składniki DDT)
pozwoliło zahamować epidemię duru plamistego, która spowodowała śmierć 1.400 ludzi, i
groziła 2.500.000 ludzi w rejonie Neapolu. Zwalczanie malarii jest również rezultatem
użycia pestycydów.
Obszar środków ochrony roślin jest opanowany przez niewielką liczbę dużych
wielonarodowych przedsiębiorstw chemicznych, już od roku 1987 dziesięć przedsiębiorstw
realizowało 70% produkcji światowej produktów do ochrony roślin (Loumou, 1998). Obecnie
w krajach rozwiniętych środki ochrony roślin o wysokiej toksyczności i wysokich stężeniach
remediów są traktowane jako szczególnie niebezpieczne i objęte szczególna polityką
zapewniającą ochronę konsumentów i środowiska, prowadzone są pomiary wielkości ich
wykorzystania i produkcji w celu ograniczenia zużycia.
Pestycydy mogą być podzielone na 6 podstawowych kategorii zgodnie z biologicznym
“wrogiem” roślin, który zwalczają. Są to: środki owadobójcze, grzybobójcze,
chwastobójcze, środki przeciwko ślimakom, gryzoniom i nicieniom. Jak dotąd ich
zastosowanie skupia się na następujących funkcjach:
•
mają szerokie spektrum toksyczności dla zwierząt i roślin,
•
są stosowane przeciwko odpowiednim organizmom (0,5 wszystkich gatunków
systemu) ale mają różny stopień wywoływania efektów na żywych organizmach,
•
dają rezultaty, które są niezależne od zagęszczenia zwalczanej populacji, ale są
stosowane tylko gdy poziom rozwoju populacji, która wywiera niepożądane efekty
osiągną punkt szczytowy, wtedy okres aplikacji zależy od zagęszczenia populacji.
•
użyte ilości są zazwyczaj wyżej niż konieczne,
•
powierzchnia, na który zazwyczaj są wykorzystane zajmuje duży obszary,
•
duża liczba pestycydów pozostaje w ziemi miesiącami, a nawet przez lata,
•
nawet najłagodniejsze wśród pestycydów, są przenoszone z wiatrem na tereny
innych upraw a nawet do morza, i pojawiają się na obszarach gdzie nigdy nie
37
zostały zastosowane. To zjawisko jest obserwowane również podczas badania
zanieczyszczenia wód. Pestycydy są niesione przez wodę na obszarach, na które nie
były zastosowane.
4.1. Los pestycydów w środowisku
Pestycydy, po tym jak zostaną użyte na rośliny, albo na glebę, przechodzą cykl przemian,
fizycznych, chemicznych i biologicznych (hydroliza, utlenianie, rozpad związków,
przeniesienie reszt, parowanie, pobieranie przez korzenie roślin etc.) i zanieczyszczają
glebę, wody i wraz z nimi, zostają przeniesione do tkanek roślinnych i zwierzęcych a nawet
ludzkich (McMinn et al., 1983; Erehse, 1974). Obecnie mamy wystarczająco dużo dowodów
na to, że cząsteczki wielu pestycydów a szczególnie pestycydy chlorowe, pozostają w
glebie i wodzie przez lata albo dziesięciolecia a ich stężenie w bardzo małych ilościach w
wodzie (trzecia milionowa), mogą być zwielokrotnione biologicznie 105-107 razy w
tkankach bezkręgowców, ryb, ptaków, i ssaków a ostateczne stężenie osiąga milionowe
ilości (ppm) u zwierząt (Angelides, 1982).
Innym problemem wynikającym ze stosowania pestycydów na glebę, jest fakt, że bardzo
często blokują zmianę upraw na wiele lat i stwarzają problemy związane z toksycznymi
pozostałościami w produktach rolnych. Zatrucie gleby pestycydami zaszło tak daleko, że
nawet, jeśli ich stosowanie zostało zarzucone, przywrócenie glebie jej normalnego stanu
wymaga ogromnych nakładów i intensywnych prac. Znaleziono gleby, które zawierają
powyżej 2 kilo DDT na 0,1 ha, nawet wiele lat po jego ostatnim zastosowaniu (Carson,
1962). Jak wykazano w wielu badaniach, zbyt długo używano pestycydów w sposób
niekontrolowany, tak więc ryzyko skażenie gleby będzie trwać.
Szczegółowe wytyczne dotyczą przede wszystkim sposobów działania na wypadek zatrucia
pestycydami, w stosunku do miejsc ich produkcji, wykorzystanie i podawania pestycydów.
Jeśli chodzi o zatrucia ludzi, zgodnie z badaniami W.H.O. (Światowej Organizacji Zdrowia),
oszacowano, że co roku około 1-1,5 miliona osób jest zatruwanych, i wśród nich około
5.000-40.000 osób umiera (Politis, 1992).
Jeśli chodzi o zanieczyszczenie środowiska, należy wspomnieć przypadek Sobezo we
Włoszech, gdzie w 1976, z powodu wycieku dioksyn ewakuowano cały obszar na nowe
refugia środowiskowe po tym jak duża liczba mieszkańców zmarła, a także zdarzały się
przypadki występowania raka i zniekształceń ciała. Ponadto, w 1987 roku w Szwajcarii
zdarzył się “przypadkowy” wyciek pestycydów do Renu, co spowodowało nie tylko
zniszczenie większej części życia w rzece, ale spowodowało także problemy z
nawadnianiem i zaopatrzeniem w wodę (Albadis, 1988).
38
4.2. Wpływ stosowania pestycydów
Niepożądane efekty po zastosowaniu pestycydów w rolnictwie są ważne z powodu całego
szeregu aspektów ekologicznych, na które wpływają, a często znacznie bardziej niż
początkowo zakładano.
4.2.1. Wpływ stosowania pestycydów na ekosystemy biologiczne
Pestycydy, nawet, jeśli używane są wyłącznie do walki z określonym wrogiem roślin, mogą
wywołać istotne zmiany w całym ekosystemie. Zniknięcie zaledwie jednego organizmu z
ekosystemu prowadzi do zupełnej zmiany jego charakteru i destabilizacji równowaga
opartej na serii wpływów biologicznych, które rozwijały się przez długi okres.
4.2.2. Obniżenie ilości dostępnego pokarmu
Walka z wrogiem biologicznym w uprawach zmniejsza ilość pożywienia dla innych
organizmów, które z kolei ginąc z powodu braku pokarmu obniżają następnie liczebność
swoich konsumentów, i tak dalej. Redukcja ilości flory na uprawnych powierzchniach
redukuje również faunę, z powodu braku pożywienia oraz trudności w tworzeniu gniazd.
Podobne zjawiska wynikają z zanieczyszczenia wód. Zniknięcie zooplaktonu i larw owadów
powoduje śmierć głodową fauny wodnej.
4.2.3. Obniżenie ilości konkurentów
Zablokowanie rozwoju gatunków, które w normalnych okoliczności konkurują w rozwoju z
innymi, pozwala na rozmnażanie tych ostatnich. Dlatego, gatunek, który do tej pory był
odnajdowany w niewielkich populacjach przed stosowaniem pestycydów, poprzez zanik
swoich konkurentów może wykazać wzmożony wzrost wielkości populacji. Na przykład,
walka przeciwko chwastom dwuliściennym w uprawach zboża dała szansę rozwojowi
chwastów jednoliściennym, które aby zostały zniszczone wymagają bardziej
specjalistycznych środków chemicznych i są ogólnie dużo trudniejsze do wyeliminowania z
powodu swojego bardzo dużego podobieństwa do uprawianych roślin.
4.2.4. Obniżenie ilości wrogów biologicznych
Toksyczne działanie zastosowanych pestycydów wpływa nie tylko na organizmy, przeciwko
którym zostało ono skierowane, ale również przeciwko pożytecznym organizmom
(biologiczni wrogowie i owady zapylające) w wyniku, czego pojawia się problem
zachwiania równowagi ekosystemów. Dlatego, zniszczenie bio-społeczności przez
wykorzystanie pestycydów, często powoduje wzrost populacji i jej intensyfikację. Jako
przykład takich zakłóceń można podać stosowanie pyrethrynoidów w uprawach bawełny do
walki z motylami, które jednocześnie są biologicznymi wrogami m.in. roztoczy, więc gdy
znikają, następuje niekontrolowany rozwój roztoczy w uprawie bawełny.
Zakłócenia w bio-społecznościach ciągle wzmagają uzależnienia upraw od stosowania
pestycydów i powodują ciągły wzrost stosowanych ilości.
4.2.5. Obniżenie bioróżnorodności w bio-społecznościach
Spadek bioróżnorodność w bio-społecznościach jest oczywisty podczas stosowania
pestycydów i prowadzi do wytępienie gatunków na uprawnych obszarach, jak również na
terenach przylegających, granicznych, zjawisko to jest potęgowane przez stosowanie
monokultur. Typowym przykładem są zmiany w wyglądzie lasów w Wietnamie po
zastosowaniu dużych ilości pestycydów przez amerykańskie wojska.
39
4.2.6. Konsekwencje sukcesji gatunków
Zazwyczaj sukcesja gatunków zwierząt zależy od roślin, tak, więc pestycydy odgrywają
jeszcze ważną rolę w sukcesji. „Nieselektywny akt, jakim jest pożar czy powódź, mniej
więcej, prowadzi ekosystem do stanu prymitywnego zasiedlenia!”
Pestycydy nie tylko niszczą biologicznych wrogów upraw, ale również owady zapylające.
Zniszczenie, których (pszczoły itp.) prowadzi do obniżenie plonów w uprawach zależnych
od zapylania przez owady. W końcu, co powinno być podkreślone, wykorzystanie
pestycydów tworzy gatunki zwalczane uzależnione od tych pestycydy, powodując
pojawienie się opornych klonów. Faktem jest, że owady, z powodu ich szybkiego
rozmnażania się, krótkiego cyklu życia i genetycznej różnorodności rozwijają zdolność
pokonania wysiłków skierowanych na ich kontrolowanie chemicznie. Obecnie, mamy ponad
450 gatunków owadów, które są oporne na wiele pestycydów.
Zwykłe sposobem przyjętym przez rolników do radzenia sobie z tą sytuacją jest
zwiększenie ilości użytych pestycydów, albo stosowanie bardziej toksycznych środków, co
powoduje nasilenie opisywanego zjawiska. Typowym przykładem jest przypadek uprawy
bawełny w Thessaly i Macedonii, (Grecja) (1999), gdzie odporność zielonej gąsienicy
stawała się coraz silniejsza. Rolnicy bojąc się niebezpieczeństwa zniszczenia ich produkcji
użyli dużych ilości różnych pestycydów, doprowadzając do poważnego zanieczyszczenia
gleby i wód powierzchniowych.
4.3. Wpływ pestycydów na zdrowie
Pestycydy, uważane częściowo za czynnik odpowiedzialny za wzrost światowej produkcji
rolniczej, są zagrożeniem dla zdrowia rolników jako bezpośrednich użytkowników, oraz
konsumentów, poprzez spożywanie produktów i pestycydów, których pozostałości były w
nich zawarte, a również dla naturalnej równowagi naszej planety. Olbrzymia jest lista
przypadków, kiedy pestycydy zostały znalezione w artykułach spożywczych tj: owoce,
warzywa, mleko i nabiał, jajka, produkty mięsne, zboża i ryby, obejmujące produkty
codziennej diety. W niektórych artykułach spożywczych, zostały znalezione pozostałości
wielu różnych pestycydów, niektóre z nich mają długoterminowe resztkowe działanie
(Nriagu i Simons, 1990).
Pestycydy, zgodnie z badaniami przeprowadzonym przez Światową Organizację Zdrowia
(WHO), są przyczyną zatrucia u 1-1,5 miliona osób, co roku na świecie; te osoby mogą być
rolnikami wykorzystującymi którzy je stosują, robotnikami, którzy je produkują, albo
konsumentami produktów rolnych, spryskanych pestycydami w terminie za krótkim przed
sprzedażą. Z tych przypadków 20.000 co roku prowadzi do śmierci.
Najważniejsze efekty wg Almpanis, (1988) działania pestycydów na zdrowie to:
•
upośledzenie centralnego układu nerwowego
•
dermatozy, oparzenia i inne choroby skórne
•
choroby żołądka i zatrucia
•
osłabienie, zawroty głowy, paraliż stóp
•
upośledzenie układu oddechowego
•
zmiany operacyjne wątroby i nerek
•
nagromadzenie się metabolitów toksyn
•
działanie mutagenne i nowotworowe
•
nowotwory (prostaty, żołądka, przełyku, płuc, ust, skóry, układu oddechowego i
limfy - białaczka)
•
zahamowanie wielu działań biologicznych ciała
•
współdziałanie z paleniem i napojami alkoholowymi
40
Należy podkreślić, że pestycydy mogą rozprzestrzeniać się bardzo łatwo i zostać
przeniesione do rzek i mórz. Są one oceniane jako substancje bardzo trudno ulegające
biodegradacji, co zapewnia im długoterminową obecność w naturalnych ekosystemach.
Ponadto, mają one zdolność do biologicznej akumilacji, dzięki której, dostając się do
łańcucha pokarmowego osiągają w tkankach ptaków i ssaków ostateczne stężenie o kilka
milionów razy większe od początkowego stężenia u swoich podstaw (woda, fitoplankton,
rośliny). Najtragiczniejszy dowód potwierdzający ten fakt to, ciągle powiększający się
zasób tych substancji w ludzkim ciele spowodowany spożywaniem pestycydów,
rozpuszczonych w tłuszczach roślinnych i zwierzęcych z ryb, drobiu i wołowiny.
5. Gospodarka odpadami rolniczymi
5.1. Ogólnie
W wielu krajach europejskich rolnicze produkt uboczne i odpady działalności rolniczej, są
składowane jako nieprzydatne, i są zazwyczaj źródłem zanieczyszczenia środowiska.
Szczególne znaczenie ma zanieczyszczenie wody gruntowej przez odpady rolnicze, a
następnie odwierty używane do irygacji albo zaopatrzenia w wodę.
Najważniejszym elementem, który musi byś rozważony i oceniony pod względem
zanieczyszczenia przez odpady rolnicze to: projektowanie i planowanie rolniczych i
hodowlanych działalności w odległości od źródeł na wodę, ogólne warunki odwiertów,
warunki przechowywania, gospodarka i usuwanie możliwych źródeł zanieczyszczeń i
toksycznych substancji w gospodarstwie.
Przez definiowanie i szacowanie ryzyka związanego z zanieczyszczeniem w gospodarstwie i
polepszanie praktyk dotyczących zarządzania, chronimy zdrowie zwierząt, rośliny i ludzi
jak również zapobiegamy możliwości zanieczyszczenia wody. Możliwość lekceważenia
własności również jest zniechęcająca szczególnie, podczas gdy jest zagwarantowana
produkcja bezpiecznych i dobrych pod względem jakości produktów rolnych.
Zanieczyszczenie wód powierzchniowych wywiera wielorakie skutki na wszystkich
poziomach ekosystemu. Może ono stwarzać problemy ze zdrowiem organizmów, które stoją
na najniższym poziomie łańcucha pokarmowego a w konsekwencji, w dostępności
pożywienia na poziomach środkowych i wyższych. Również może to powodować zniszczenie
terenów podmokłych i ograniczać ich zdolność do wspierania lokalnych ekosystemów i
41
kontrolować jakość wody odwadniający. Skażone wody powierzchniowe mogą mieć
negatywne konsekwencje dla zdrowia zwierząt i ludzi.
5.2. Rolnicze odpady
Odpady rolnicze obejmują zarówno organiczne (naturalny) i nie-organiczny (nienaturalny)
produkty uboczne działalności rolniczej.
Wśród organicznych odpadów rolniczych (stałych, płynnych albo półstałych) znajdują się:
naturalne pozostałości (słoma zbożowa, kukurydziane i bawełniane odpady, łodygi
winorośli itp.), pozostałości zwierzęce (mocz i kał zwierząt, pomiot drobiu, ściółka itp.).
Jak również, rolno-przemysłowe odpady, takie jak pozostałości oliwek z produkcji oliwy i
owoców po produkcji przetworów przemysłowych.
Główne nie-naturalne odpady rolnicze obejmują: torby plastikowe po nawozów, nasionach,
pestycydach i innych środkach chemicznych stosowanych w rolnictwie, weterynaryjnych
produktach i materiałach (np. zużyte strzykawki), pozostałości mechaniczne (np. olej,
gumy i baterie samochodowe), stare maszyny, ogrodzenia itp.
Nawet, jeśli ilość rolniczych odpadów jest znacznie mniejsza w porównaniu z miejskimi
albo odpadami przemysłowymi, na dłuższą metę ryzyko związane z zanieczyszczeniem
środowiska przez rolnicze odpady jest wysokie. Na przykład, nawozy mogą powodować
skażenie wody i gleby, podczas gdy zwierzęcy nawóz naturalny stanowić może źródło
niebezpiecznych patogenów.
Wiele produktów ubocznych z gospodarstwa może być cennym ekonomicznie zasobem,
szczególnie, kiedy są zagospodarowane poprawnie, stosując się jednocześnie do wskazań i
przepisów dotyczących środowiska. Utylizacja tych surowców, pozostałości i produktów
ubocznych, które są zazwyczaj niskiego kosztu, może obniżać koszty produkcji podnosząc
zatrudnienie.
Są różne znane metody wykorzystania do przerobu, odnowienia i usuwanie rolniczych
odpadów, zależnie od okoliczności. Te, włączając ich ponowne wykorzystanie w
gospodarstwie, usuwanie do gleby (wspólne zakopywanie), wykorzystanie ich jako nawozu,
spalenie, oddawanie do dostawców, czy beztlenowy rozkład.
Zgodnie z badaniami prowadzonymi przez Agencję Ekologiczną, dwie trzecie (2/3) z
odpadów było zakopywane albo spalane w gospodarstwie. Jednak, te praktyki nie są już
stosowane i pożądane.
Głównym celem polityki zarządzania odpadami jest zapobieganie i redukowanie produkcji
odpadów (redukcja ilości), jak również obniżenie zawartości w nich niebezpiecznych
substancji (podniesienie jakości). Polityka ta ma również na celu dążenie do wykorzystania
materiałów odpadowych poprzez recykling i maksymalizację odzyskania energii. Odpady,
które nie są utylizowane i te, które są wynikiem obróbki muszą być zabezpieczane w
sposób dopuszczalny pod względem ochrony środowiska.
Podczas rozprowadzania odpadów stosuje się zasadę sąsiedztwa. Zgodnie z tą zasadą,
odpady muszą być lokowane w jednej z najbliższych dogodnych lokalizacji. Musi nastąpić
odnowienie obszarów lokowania, które nie spełniają wymagań i nie zostały wybrane pod
kątem rozwoju zorganizowania miejsca przechowywania odpadów. W tym przypadku cele
powinny być następujące: (a) drastyczne obniżenie konsekwencji środowiskowych na tych
obszarach, i (b) tworzenie odpowiednich warunków dla ponownego przejęcia przez
otaczające środowisko naturalne.
42
Mając na uwadze cykl życia jednego produktu od jego powstania aż do ostatecznego
wykorzystania, producenci, dostawcy środków, kupcy, konsumenci i władze publiczne są
odpowiedzialni za gospodarkę odpadami. Jednak, główną rolę odgrywają producenci. Jest
jedna decydująca kwestia bezpośrednio powiązana z tworzeniem i gospodarką produktem,
lubić projekt, wykorzystać specjalny materiał, oraz przeprowadzić promocję produktu.
Wtedy producent jest zachęcony do stosowania środków doraźnych, a silne działania
zapobiegawcze wprowadzane przez władze publiczne, do podjęcia kroków, z jednej
strony, do osiągnięcia zapobiegania, a z drugiej, dla produkcji produktów przeznaczonych
do ponownego wykorzystanie i odzyskaniu.
5.3. Systemy zagospodarowania odpadów rolniczych
System gospodarowania odpadami rolniczymi, jest systemem, w którym instalacja i
gospodarka elementami jest prowadzona w taki sposób, że produkty uboczne produkcji
rolniczej są kontrolowane i wykorzystywane w sposób, który prowadzi do utrzymania lub/i
poprawy jakość powietrza, wody, gleby, zwiększenia zasiedlania i zasobów zwierzęcych. W
rezultacie prowadzą do utrzymania zagospodarowania wszystkich odpadów przez cały rok.
Głównym celem działalności rolniczej jest produkcja handlowych produktów
żywnościowych. Do osiągnięcia sukcesów produkcyjnych rolnik musi zarządzać określoną
ilością zasobów regulowanych przez skomplikowany i niezależny system, jakim jest
sprawność systemów wyposażenia, systemy nawadniania, gospodarowanie kapitałem
zwierzęcym, ochrona przed pasożytami, zarządzanie systemem odwadniania,
przechowywanie produktów i warunki ekonomiczne. Wskutek tego, praktyczny system
gospodarowania odpadami rolniczymi musi być zaprojektowały w taki sposób, aby brał pod
uwagę, wszystkie wyżej wspomniane systemy, które mogą powodować degradację
środowiska.
Przy projektowaniu systemu gospodarowania odpadami muszą być wzięte pod uwagę
następujące czynniki,:
(a) Gleba - Gleba jest często środkiem stosowanym do ostatecznego usuwania
rolniczych odpadów. Odpady, które mogą być aplikowane do glebie nie
powinny przewyższać zdolności gleby do pochłaniania i magazynowania.
Ponadto, ilość odpadów aplikowanych w ciągu roku nie powinna przewyższać
poziomu infiltracji gleby, ponieważ istnieje możliwość doprowadzenia do
odpływu spowodowanego erozją.
(b) Woda - Potencjalnymi czynnikami zanieczyszczenia wód gruntowych i
skażenia przez procesy rolnicze są substancje nawozowe taki jak sole
azotowe oraz pestycydy i bakterie. Czynnikami zanieczyszczającymi wody
powierzchniowe z procesów rolniczych są substancje nawozowe, sole
azotowe, fosforowe, różne chemiczne środki rolnicze i bakterie. Wspólny cel
dla projektu systemu gospodarki odpadami rolniczymi jest “zatrzymanie”
skażonej wody do obróbki.
(c) Powietrze - Również musi zostać powzięte ograniczenie zmian jakości
powietrza. Tym samym, minimalizacja emisji amoniaku i innych gazów z
procesów uprawy – włączając naturalne procesy wynikające z chowu
zwierzęcych, odory pochodzące od zwierząt i z miejsc przechowywania
nawozu – muszą być wzięte pod uwagę.
(d) Osadnictwo rolnicze – Lokalizacja gospodarstw rolnych stanowi znaczący
czynnik w projektowaniu systemu zagospodarowania odpadów rolniczych.
(e) Społeczeństwo – musi być zapewniona ochrona osób oraz społeczna
akceptacja.
43
(f) Efektywność ekonomiczna - inny ważnym czynnikiem, który musi zostać
rozważony jest efektywność ekonomiczną związana z utylizacją odpadów
rolniczych.
5.4. Metody zagospodarowania odpadów rolniczych
Pozostałości z zebranych plonów nie powinny być zniszczone albo usuwane z pola,
ponieważ mogą chronić je przed erozją, użyźniać glebę składnikami organicznymi,
przyczyniać się do zatrzymywania większej ilości wody deszczowej, redukować parowanie i
utrzymać wilgoć.
Produkty odpadowe z upraw, plastikowe plandeki, puste opakowania po nawozach,
pestycydach, stare i zużyte materiały do irygacji, ogrodzenia albo części sprzętu
rolniczego, nie powinny być pozostawiane w polu albo na terenach komunalnych tylko
powinien być zebrane i gromadzone na specjalnie wyznaczonych terenach.
Wdrażanie gospodarowania odpadami powstałymi podczas hodowli żywego inwentarza
określone zostało przez Dyrektywę Nr. 91/676 zgodnie, z którą, zagospodarowanie
odpadów zależy od gatunku hodowanych zwierząt, ich liczby, sposobu utrzymania
zwierząt, sposób gromadzenia i usuwania odpadów z terenów hodowlanych, sposobu
magazynowania i zawartości w nich części stałych. Ogólnie, odpady stałe są łatwiej
zagospodarowywane niż odpady w formie ciekłej. Dlatego, konieczne jest unikanie
dodawania wody do nie-ciekłych produktów odpadowych. Dodatkowo, z tego samego
powodu, odprowadzenie wody deszczowej z dachów, dziedzińców itp. do zbiorników na
odchody płynne jest niekorzystne. W przypadku, gdy w jednostce są produkowane
stosunkowo czyste odpady płynne, zaleca się aby ich spływ był przechowywany oddzielnie
od odpadów zwierzęcych, w szczególności gdy zwierzęce produkty odpadowe nie są ciekłe.
W wypadku odpadów stałych (nawóz naturalny, ściółka itp.), są tworzone pryzmy obornika
a przeciwko możliwości wycieku płynów spod tych pryzm, stosuje się przechowywanie na
wodoszczelnych betonowych płytach gnojowych. Nawóz naturalny i/lub ściółka, które są
pozbawione płynów mogą być przechowywane na gruncie, po tym, jak zostanie wykonane
zabezpieczenie przeciwko wypływowi płynu powstającego w czasie opadów, poprzez
wykonanie małego kanału na obrzeżach pryzmy. Odpady stałe pozostają na gnojowni przez
odpowiedni okres czasu, dzięki czemu zachodząca fermentacja jest zakończona.
W wypadku ciekłych odpadów, powinny być zastosowane następujące zabezpieczenia:
•
Ograniczenie straty substancji odżywczych,
•
Obniżenie ilości związków organicznych w odpadach ciekłych,
•
Niezawodność i łatwość metody zagospodarowania,
•
Najniższy możliwy koszt budowy i utrzymania obiektów.
Problemy zagospodarowania ciekłych odpadów występują głównie w przypadku chlewni, w
gospodarstwach mleczarskich i fermach owiec, zbieranie i przechowywanie ciekłych
odpadów powstałych przy myciu powinno być unikane, oraz powinni być one usunięte w
porę jak odpady stałe, z wykorzystaniem skrobaków.
Gleba jest jedynym odbiorcą zwierzęcych produktów odpadowych, ponieważ ma wielką
zdolność by przekształcić je odpowiednie składniki, pod warunkiem, że nawóz jest
właściwie aplikowany z uwzględnieniem ilości, czasu i sposobu aplikowania.
Dlatego, właściwe usuwanie odpadów zakłada, że:
44
•
•
•
•
•
nie są one aplikowane do gleby podczas pory deszczowej (w krajach Morza
Śródziemnego) zwłaszcza kiedy gleba jest w stanie nasycenia wodą.
nie są one aplikowane do gleby podczas zimy (w krajach klimatu umiarkowanego)
zwłaszcza kiedy gleba jest zamarznięta.
Wywóz na uprawy powinien być przeprowadzony w odpowiednim momencie z
uwzględnieniem podawania nawozów sztucznych.
Obszar, na który wywożone są produkty odpadowe powinien być zlokalizowany w
pewnej odległości, tj. co najmniej 50 metrów od wód powierzchniowych, pod
warunkiem, że są wykonywane pomiary czystości wody w celu zapobiegania
wpływowi na wody powierzchniowe jak i gruntowe, oraz
gdy zostają one wywiezione na tereny pochylone, musi to być zrobione w takiej
ilość i w taki sposób, żeby uniknąć spływania.
5.5. Odpady w zależności od rodzaju inwentarza
5.5.1. Nawóz od kóz i owiec
Podczas hodowli kóz i owiec powstaje nawóz stały, odpady są ubite i pozostają jako ściółka
przez dłuższy czas, aby nastąpiła fermentacja, a następnie rozprowadzone są na pole.
Przechowywanie nawozu naturalnego nie powinno mieć miejsca w kanałach ziemnych,
ponieważ jego usuniecie z kanałów do zbiornika powinna być wykonywane z dodatkiem
wody. W przypadku, gdy nawóz naturalny nie jest przekazany do aplikacji niedługo po
usunięciu, powinien być złożony na pryzmy i zabezpieczony przed wypłukiwaniem
substancji nawozowych przez wody deszczowe do ziemi.
5.5.2. Nawóz od drobiu
Pomiot drobiu jest rozdzielany na stały i półstały w zależności od sposobu utrzymania na
ściółce albo w klatkach. W przypadku hodowli brojlerów, usuwanie pomiotu ma miejsce co
60 dni. Następnie jest on umieszczany na pryzmach aż do zakończenia fermentacji albo
przekazywany do przewiezienia na pola. Ponieważ pryzma musi być wodoodporna powinien
zostać skonstruowany kanał okalający do zbierania wyciekających płynów. W hodowli kur
nieśnych na ściółce, pomiot jest usuwany z końcem chowu; w związku z tym fermentacja
trwa przez 12-15 miesięcy i powstały nawóz może zostać bezpośrednio wywieziony na pola.
Gdy hodowla jest prowadzona w systemach klatkowych bez sytemu osuszania, nawóz
naturalny jest półstały i musi być usunięty codziennie albo po dłuższych okresach (20-60
dni) tak, więc powinien być umieszczony na pryzmie gdzie pozostaje do naturalnego
wyschnięcia albo jest zabierany przez przetwórnie nawozu naturalnego. We współczesnych
kurnikach instaluje się systemy wentylacji i odwadniania nawozu naturalnego, jest on
zabierany z komory w formie stałej i może być umieszczony na pryzmie albo przerabiany 23 razy ,aby przyspieszyć jego fermentację i kompostowanie.
5.5.3. Nawóz od krów
Forma obornika od krów zmienia się w zależności od typy obory. Podczas chowu ściołowego
albo na głębokiej ściółce pozostaje on przez kilka dni do kilku miesięcy w oborze. Nie
wydzielają się żadne płyny, ponieważ użyła słoma pochłania je albo odparowują. Podczas
usuwania z obory, ściółka już przeszła znaczną fermentację i może być złożona na pryzmę,
bez jakiegokolwiek niebezpieczeństwa wypływu odcieku. Dla unikania wypłukiwania przez
wody deszczowe, powinien być umieszczony na wodoszczelnym podłożu, przed
wywiezieniem na pola.
45
W przypadku, gdy nawóz jest w formie półstałej albo zwierzęta używają kanałów, odpady
muszą być zagospodarowane w taki sam sposób jak odpady płynne.
5.5.4. Nawóz od świń
Nawóz od świń jest zazwyczaj płynny i musi przejść obróbkę przed wywiezieniem.
Aplikacja może się odbywać głównie na terenach uprawowych lub terenach roślinności
naturalnej do użyźniania i wzbogacenia gleby w substancje organiczne. Aplikacja płynnych
nawozów musi następować w taki sposób, aby nagromadzenie i spływ powierzchniowy
zostały wyeliminowane a bezpośrednie pochłanianie będzie korzystne. Dla nawozów
stałych bezpośrednie stosowanie jest przeprowadzane po odpowiednim okresie
przechowywania.
6. Rolnictwo zrównoważone: założenia, problemy, perspektywy
6.1. Rozwój zrównoważony
Pojęcie „zrównoważony” nie jest nowe (Kalopisis, 1999), ale pojęcie rozwoju
zrównoważonego jest omawiane przez organizacje międzynarodowe od 1968 (IISD 2002).
Jednak, jego ustanowienie w obecnym słowniku polityki nastąpiło po opublikowaniu
raportu WCED zatytułowanego «Nasza Wspólna Przyszłość» wydanym w 1987 i od tamtej
pory jest znany jako «report Brundtland» (od nazwiska przewodniczącej Komisji i zarazem
premiera Norwegii pani Gro Harlem Brundtland). Raport określa ten powszechnie używany
termin jako « rozwój, który koresponduje z obecnymi potrzebami, bez wspierania
potencjału następnych generacji do pokrywania ich własnych potrzeb». Termin ten był
uważany za antropocentryczny. Najbardziej znana alternatywa została zaproponowana
przez IUCN/UNEP/WWF w 1991 w «Troska o Ziemę: strategia dla zrównoważonego życia» i
był rozważany jako eko-centryczny: «zrównoważony rozwój jest poprawą jakości ludzkiego
życia, ale tylko w kontekście istniejących ekosystemów». Jednak, nie jest to jedyna
alternatywna definicja, od chwili unaocznienia problemu doczekała się wielu wyjaśnień
(Rotmans et al., 1994). Zgodnie z pewnymi obliczeniami do 2000 roku pojawiło się, co
najmniej 80 różnych wyjaśnień “rozwoju zrównoważonego” (GSRMIT).
Wstęp do Deklaracji z Rio określa zakres rozwoju zrównoważonego. Po pierwsze jest tam
wymiar gospodarczy: «prawo do rozwoju gospodarczego musi być realizowane, tak aby
mogło poprawnie korespondować z rozwojowymi i środowiskowymi potrzebami obecnych i
przyszłych pokoleń». Po drugie, jest tam wymiar środowiskowym: «ochrona środowiska
musi być nieodłączną częścią procedury rozwoju i nie powinna być z niego izolowana ». Po
trzecie, jest tam wymiar społeczny: wykorzenianie ubóstwa «niezbędnym warunkiem
wstępnym rozwoju zrównoważonego, jest, aby wiele różnic w różnych stylach życia
zmalało, i zostały zaspokojone potrzeby większości ludzi ».
Obrazowo związek zrównoważenia z trzema wymiarami opisanymi powyżej można
przedstawić jako trójkąt równoboczny gdzie każdy kąt jest zajęty przez wymiar (Mehra και
Jørgensen, 1997), albo jako trzy koła nakładające się na siebie (OECD, 2001a, strona 22).
To jest sposób, w jaki łatwo opisać, że wszystkie zadania i miary, albo zasady są dane w
każdym wymiarze (Anonimowy, 1992; OECD, 2001a).
Bardzo często jest używany dodatkowy czwarty wymiar szczególnie, kiedy wstawiamy
wskaźniki dla oceny rozwoju w kierunku zrónoważenia (ONZ, 2000b), wtedy obejmuje te
elementy (wspomniane w Oświadczeniu z Rio), jako że są dowiedzione rezultaty miar
politycznych takie jak:
•
sfinalizowanie polityki (integracja w niej trzech wymiarów),
46
•
•
•
•
•
•
•
•
wzmocnienie zdolności wewnętrznych państw,
rozwój, regulacja, rozprzestrzenianie i transfer technologii i nauki, włączając nowe
i nowatorskie technologie,
dostarczenie ludności niezbędnych informacji,
międzynarodowe pakty i współpraca,
forma rządów i rola społeczeństwa cywilnego,
podstawy prawne,
udział w wspólnym działaniu
gotowość do podjęcia działań w obliczu katastrof.
6.2. Rolnictwo zrównoważone
Dla zrównoważonego rolnictwa również występuje nadmiar definicji i nie ma powszechnie
akceptowanego wyjaśnienia tego terminu (Harwood, 1990). Granice systemu rolniczego nie
są jasno określone wśród stron zainteresowanych. Przegląd systemu może być dokonany na
różnych poziomach i w różnych skalach czasu (Wolfert 2002, p. 22).
“Rolnictwo uprzemysłowione”, zgodnie z zadaniami, na których się opiera i
konsekwencjami dla środowiska, nie może stać się drogą prowadząca do rozwoju
zrównoważonego. Zrównoważone rolnictwo powinno opierać się na uprawach zdolnych
zapewniać, na dłuższą metę, lokalnie, indywidualnie, albo wspólnie trzy podstawowe
funkcje, które mają spełniać rolnicy uprawiający rośliny i hodowcy zwierząt.
•
•
•
gospodarcza funkcja jaką jest produkcja dóbr i usług, która zapewnia bezpośrednio
albo pośrednio tworzenie zawodów rolniczych.
społeczna funkcja, związana z gospodarowaniem terenem, z zachęcaniem rolników
i uwydatnieniem wartość rolnictwa jako specjalnego dziedzictwa kulturowego.
ekologiczna funkcja która jest wyrażona jako zachowanie środowiska naturalnego i
krajobrazu rolniczego.
Zrównoważone rolnictwo, zgodnie ze wspomnianymi wyżej funkcjami, charakteryzuje się
następującymi wartościami-zadaniami: społeczna równość, prawo do zawodu, eksploatacja
terenu rolniczego, ochrona środowiska i bioróżnorodności (CFDD, 1996).
Dlatego pytanie jest następujące: w jaki sposób zrównoważone rolnictwo może dawać
sobie radę z problemami które już istnieją w środowisku z powodu wprowadzenia rolniczej
działalności? Odpowiedź jest prosta odtąd rozwój zrównoważony musi znaleźć sposoby, z
jednej strony na wzrost kapitału i z drugiej strony na ochrona zasobów naturalnych,
przyjmując założenia wstępne dynamicznego rozwoju techniki w tym kierunku. Dlatego
zrównoważone rolnictwo jest kwestią politycznych wyborów, w obszarach produkcji i
spożycia i postępu technicznego (Loumou, 1999).
Ostatecznie, zrównoważone rolnictwo poddaje w wątpliwości różne poziomy i skale,
poprzednich strategii rozwoju. Jako przykłady mamy pomiary wykonane dla systemów
produkcyjnych, działania podjęte dla rozwoju lokalnego, który jest oparły na zasadzie
“ludzie-miejsce-produkt”, organiczne, albo nawet zintegrowane rolnictwo. Jest to
koncepcja wprowadzenia zrównoważonego rolnictwa (Agenda 2000), w przeciwieństwie do
prostego rozwoju rolniczego.
47
6.3. Rolnictwo organiczne
6.3.1. Czym jest rolnictwo organiczne
Rolnictwo organiczne jest pochodną teorii i praktyki rozwijających się szczególnie w
Europie północnej na początku dwudziestego wieku, dotyczących stosowania różnorodnych
alternatywnych metod produkcji rolnej,.
Możemy wyróżnić trzy ważne wydarzenia:
•
Biodynamiczne rolnictwo, które pojawiło się w Niemczech dzięki inspiracjom
Rudolfa Steinera
•
Ekologiczne rolnictwo, które zrodziło się w Anglii na podstawie teorii
przedstawionych przez Alberta Howarda w jego Rolniczym Testamencie (1940)
•
Biologiczne rolnictwo, które rozwinęło się w Szwajcarii przez Hansa-Piotra Rusha i
Hansa Müllera
Pomimo dynamicznego rozwoju tych ruchów, rolnictwo ekologiczne pozostało przez wiele
lat w Europie słabo rozwinięte.
W latach 50-tych XX w, głównym celem rolnictwa było osiągnięcie postępu w wydajności
tak, aby zaspokajać najpilniejsze zapotrzebowanie na pożywienie i podnosić poziom
wskaźnika samo-wystarczalności społeczności europejskie. Ale przed końcem lat 60-tych, a
szczególnie w latach 70-tych, rolnictwo ekologiczne zyskiwało coraz większą wagę. Działo
się tak w odpowiedzi na pojawiającą się świadomość istnienia kwestii ochrony przyrody. W
ostatnim dziesięcioleciu zeszłego wieku szczególnie się nasiliło. Nie tylko konsumenci
zaczęli bardziej zabiegać o produkty ekologiczne, ale polityka, która wpłynęła na rozwój
rolnictwa ekologicznego stała się głównym elementem dla wielu ustawodawców.
Zgodnie z Kodeksem Żywnościowym zwanym „Alimentarius1” rolnictwo ekologiczne opiera
się na holistycznych systemach dotyczących zarządzania produkcją, które promują i
zwiększają zdrowie agro-ekosystemu, wliczając w to bioróżnorodność, cykle biologiczne, i
aktywność biologiczną gleby. Kładą nacisk na wykorzystanie praktyk zarządzania
preferujących stosowanie nakładów produkowanych w obrębie gospodarstwa, biorąc pod
uwagę regionalne warunki systemu dostosowanego do wymagań lokalnych. Ten stan
osiągnięty jest przez stosowanie, tam, gdzie to jest możliwe, metod kulturowych,
biologicznych i mechanicznych, w przeciwieństwie do produktów syntetycznych,
spełniających konkretną, określoną funkcję w systemie. Wytyczne2 kodeksu określają, że
system organiczny jest zaprojektowany, aby:
•
zwiększać różnorodność biologiczną w całym systemie
•
podnosić aktywność biologiczną gleby
•
utrzymywać urodzajność gleby długoterminowo
•
przetwarzać odpady pochodzenia roślinnego i zwierzęcego w celu zwrócenia glebie
składników pokarmowych, minimalizując tym samym użycie zasobów
nieodnawialnych
•
opierać się na odnawialnych zasobach w lokalnie zorganizowanych systemach
rolniczych
1
Kodeks Żywnościowy tzw. Codex Alimentarius jest zestawem norm dotyczących maksymalnych
stężeń pozostałości substancji chemicznych w żywności, opracowanych przez komitet powołany
przez Organizację ds. Żywności i Rolnictwa (FAO) oraz Światową Organizację Zdrowia.
2
Wytyczne dla produkcji, przetwórstwa, oznakowania i sprzedaży ekologicznie produkowanej
żywności, Komisja Kodeksu Alimentarius, CAC/GL 32, 1999, punkt 7.
48
•
•
•
propagować zdrowe wykorzystanie ziemi, wody i powietrza jak również
minimalizować wszystkich formy zanieczyszczeń, które mogą pochodzić z praktyk
rolniczych
obchodzić się z produktami rolnymi z położeniem nacisku na staranne metody
przetwarzania aby utrzymać ekologiczną integralność i żywotną jakości produktu na
wszystkich etapach
zostać ustanowionym na jakimkolwiek istniejącym gospodarstwie przez ustalony
okres przekształcenia, którego odpowiednia długość jest determinowana przez
czynniki specyficzne dla miejsca ulokowania, takie jak historia terenu, typy upraw i
inwentarza żywego, które mają zostać wyprodukowane.
Cele rolnictwa ekologicznego są identyczne, czy bierzemy pod uwagę uprawę produktów
roślinnych, czy produkty pochodzenia zwierzęcego - obejmują one stosowanie metod
produkcyjnych, które nie niszczą środowiska naturalnego, w pełnym szacunku do
wykorzystania terenu, krajobrazu wsi, troski o dobrostan zwierząt i osiągnięcie wysokiej
jakości produktów rolnych.
6.3.2. Kamienie milowe w historii rolnictwa ekologicznego w Europie.
•
•
•
1924 Początki rolnictwa organicznego w Niemczech zapoczątkowanego przez Rudolfa
Steiner’a nakierowane na rolnictwo biodynamiczne; w latach 30- i 40-tych ubiegłego
wieku zostały założone w Europie pierwsze stowarzyszenia biodynamiczne (pod nazwą
„Demeter”)
w latach 30- i 40-tych XX wieku doktor Hans Müller działający w Szwajcarii stworzył
system organiczno-biologicznego rolnictwa, które jest teraz powszechnie w krajach
niemieckojęzycznych, znane jako praktyki rolnictwa ekologicznego; reprezentowane
przez systemy „Bioland” i „BioSuisse”
1946 - Stowarzyszenie ds. Gleby założone w Wielkiej Brytanii przez Lady Eve Balfour
(rolnictwo ekologiczne)
•
1972 - powstaje Międzynarodowa Federacja Ruchu na rzecz Rolnictwa Ekologicznego
(International Federation of Organic Agriculture Movements, IFOAM)
•
1973 – powołany zostaje Instytut Badawczy Rolnictwa Ekologicznego (Research
Instytute of Organic Agriculture, FiBL) założony w Szwajcarii, teraz największy na skale
światową instytut badań z dziedziny rolnictwa organicznego
•
1975 zostaje założona w Niemczech Fundacja dla Ekologii i Rolnictwa (Foundation for
Ecology & Agriculture, SOEL)
•
w latach 80-tych powstaje większość stowarzyszeń i organizacji na rzecz rolnictwa
organicznego
•
1990 – mają miejsce pierwsze Targi Biofach w Niemczech, obecnie będące na skalę
międzynarodową największymi targami produktów organicznych
•
1991 – zostaje powołana IFOAM - Regionalna Grupa Unii Europejskiej
•
1991 – przepis 2078/92 Unii Europejskiej opublikowany w Oficjalnym Dzienniku Unii
Europejskiej, który udziela poparcia dla rolnictwa ekologicznego, od 1994 stosują go
prawie wszystkie Kraje Unii (obecnie kontynuowany jako Rozporządzeniem Unii
1257/1999)
•
1992 – stworzony zostaje IFOAM - Program Akredytacji
49
•
1995 – pierwszy plan działań dla rolnictwa ekologicznego wprowadzony w Danii
•
1999 – opublikowany zostaje Ogólnoświatowy Kodeks Żywieniowy (Codex Alimentarius)
normy dla rolnictwa organicznego
•
2000 – zostaje wprowadzony w życie program AGENDA 2000 zawierający kontynuację
dopłat obszarowych, jak również inne dotacje dla rolnictwa ekologicznego (przepisy
dotyczące Rozwoju Obszarów Wiejskich nr 1257/1999)
•
styczeń 2002 – kryzys w Europie wywołany pojawieniem się BSE, dający w rezultacie
ważne zmiany w nastawieniu do korzyści płynących ze stosowania praktyk rolnictwa
ekologicznego
•
maj 2001 – Kopenhaga: pierwsze kroki podjęte w kierunku europejskiego planu działań
dla rolnictwa ekologicznego
•
2003 – liczne projekty badawcze dotyczące rolnictwa ekologicznego zaakceptowane w
pierwszym komunikacie 6-tego Programu Ramowego.
6.3.3. Przepisy Unii Europejskiej o rolnictwie ekologicznym
Rozporządzenie Rady (EWG) Nr 2092/913 w sprawie produkcji ekologicznej produktów
rolnych oraz znakowania produktów rolnych i środków spożywczych został przyjęty w
czerwcu 1991.
Jego polska wersja jest dostępna na stronie:
http://europa.eu.int/eur-lex/pl/dd/docs/1991/31991R2092-PL.doc
Celem tego przepisu było stworzenie zharmonizowanych zasad ogólnych dla produkcji,
opatrywania etykietą i kontroli produktów rolnych i artykułów spożywczych, aby podnosić
zaufanie konsumenta do takich produktów i zapewniać uczciwą rywalizację między
producentami.
Ten przepis został uzupełniony przez następujące akty prawne4:
• Rozporządzenie Rady (EWG) Nr 2083/92 z 14 lipca 1992 [Official Journal L 208 of
24.07.1992], (Dz.U. L 208 z 24.7.1992, str. 15),
• Rozporządzenie Rady (WE) Nr 1468/94 z 20 czerwca 1994 [Official Journal L 159 of
28.06.1994], (Dz.U. L 159 z 28.6.1994, str. 11),
• Rozporządzenie Rady (WE) Nr 1935/95 z 22 czerwca 1995 [Official Journal L 186 of
05.08.1995], (Dz.U. L 186 z 5.8.1995, str. 1),
• Rozporządzenie Rady (WE) Nr 1804/1999 z 19 lipca 1999 [Official Journal L 222 of
24.08.1999], (Dz.U. L 222 z 24.8.1999, str. 1),
3
Przepis Rady Nr 2092/91/EEC z 24 czerwca 1991 na temat produkcji ekologicznych produktów
rolnych oraz oznakowania produktów rolnych i artykułów spożywczych [Official Journal L 198
22.07.1991].
4
http://europa.eu.int/scadplus/leg/en/lvb/l21118.htm
50
• Rozporządzenie Rady (WE) Nr 223/2003 z 5 lutego 2003 [Official Journal L 031 of
06.02.2003],
• Rozporządzenie Rady Nr 599/2003 z 1 kwietnia 2003 [Official Journal L 85 of 02.04.2003].
Ustawa
Rozporządzenie (EWG)
nr 2092/91
Rozporządzenie (EWG)
Nr 2083/92
Rozporządzenie (WE)
Nr 1468/94
Rozporządzenie (WE)
Nr 1935/95
Rozporządzenie (WE)
Nr 1804/1999
Rozporządzenie (WE)
Nr 223/2003
Rozporządzenie (EC)
Nr 599/2003
Data wejścia w życie
22.07.1991
Ostateczny termin wdrożenia w
Krajach Członkowskich
Data wprowadzenia dla
Artykułów 5, 8(1) i 11(1):
22.07.1992;
ostateczny termin dla
autoryzowania produktów
zawierających substancje nie
wymienione na liście w
Aneksach: 22.07.1992 dla
Aneksu II, a 12 miesięcy
Po jego wejściu w życie dla
Aneksu VI.
24.07.1992
24.07.1992
28.06.1994
Data wprowadzenia:
01.07.1994.
12.08.1995
12.08.1995
24.08.1999
Data wprowadzenia:
24.08.2001; 24.08.1999: zakaz
stosowania GMO oraz
produktów z nich
pozyskiwanych oraz
postanowień dotyczących
oznakowania produktów
ekologicznych i zasad produkcji
organicznej
26.02.2003
06.09.2003
22.04.2003
22.04.2003
6.3.4. Europejski Plan Działań ds. żywności i rolnictwa
Dokument Roboczy Zespołu Komisji Europejskiej: Analizy możliwości europejskiego planu
działań na rzecz żywności i rolnictwa organicznego [SEC(2002) 1368] jeszcze nie został
opublikowany w Official Journal].
Dokument ten początkowo został umieszczony na stronie Internetowej w celu zasięgnięcia
opinii i komentarzy, aby uzyskać szczegółowe konsultacje od państw członkowskich, stron
zainteresowanych, jak również od ogółu społeczeństwa. Faza konsultacji zakończyła się
publiczną debatą na wiosnę 2003 roku.
W drugiej fazie, na podstawie zgromadzonych informacji i danych, komisja Europejska
przedstawiła go Radzie, przed końcem 2003 roku, propozycje zawierające dodatkowe
51
działania, które mogłyby zostać podjęte w kontekście Europejskiego Planu Działania w
dziedzinie ekologicznego żywienia i rolnictwa.
Ten dokument roboczy, wokół którego debata została rozpoczęta, szczegółowo określa cele
rozwoju rolnictwa ekologicznego w Unii i próbuje ustalić, czy są czynniki tzw. „wąskiego
gardła”(czynniki ograniczające płynność procesu) w przypadku procesów produkowania i
sprzedaży produktów pochodzących z rolnictwa ekologicznego.
Podejmuje rozważania na temat używaniu obowiązkowego logo (symbolu) Wspólnoty dla
produktów pochodzących z rolnictwa ekologicznego, szczególnie dla ułatwienia handlu z
innymi krajami. Logo byłoby nakładane również na importowane produkty takie same jak
produkty Unii Europejskiej.
W dokumencie omawiane są również instrumenty Wspólnej Polityki Rolnej (CAP), środki,
które mogą propagować rozwój rolnictwa ekologicznego.
Ostatecznie, dokument nakreśla dziedziny badań nad produkcją organiczną, które powinny
zostać podjęte, oraz określa potrzeby organizowania zharmonizowanej kontroli na
poziomie Wspólnoty.
Szczegółowe, główne punkty opisanego dokumentu roboczego przedstawiają się
następująco:
•
rozbudowa różnych systemów sprzedaży produktów pochodzących z rolnictwa
ekologicznego i propagowanie ich używania
•
w związku z rolnictwem ekologicznym, wskazanie ekologicznie wrażliwych obszarów
•
zachęcanie do wymiany informacji technicznych między rolnikami
•
upewnienie się, że CAP wspomaga rozwój rolnictwa ekologicznego
•
zapewnienie możliwości śledzenia dróg powstawania i autentyczności produktów
pochodzących z rolnictwa ekologicznego
•
zapewnienie użycia europejskiego logo na szeroką skalę
•
zharmonizowanie metod doświadczalnych, procedur kontroli, nadzoru i autoryzacji
producentów oraz zapewnienie efektywnej współpracy między wszystkimi
jednostkami w systemie kontroli, wliczając w to kontrole Wspólnoty
•
stosowanie standaryzowanych procedur zapewniających, że importowane produkty
stosują się do zasad zakładających uczciwą rywalizację z produktami Wspólnoty,
lecz także zapewnienie EU dla krajów rozwijających się
•
ustanowienie
organu
mającego
za
zadanie
wydawanie
niezależnych,
autoryzowanych i przejrzystych opinii o metodach produkcji, substancjach, itd.,
który może być akceptowany bez przekraczania zasad rządzących rolnictwem
ekologicznym
•
zbierać i przekazywać z większą regularnością oficjalne statystyki na temat
produkcji, spożycia i wymiany (Wspólnoty eksporty i importy)
•
skutecznie finansować badania nad rolnictwem ekologicznym: jakość produktu,
tworzenie nowych produktów i metod przemysłowych, zrównoważenie
52
środowiskowe badania porównawcze produktów pochodzących zarówno z rolnictwa
ekologicznego jak i rolnictwa tradycyjnego.
Zakłada się, że Europejski Plan Działania na Rzecz Żywności i Rolnictwa zostanie ogłoszony
w pierwszej połowie 2004 i będzie pozytywnym działaniem w kierunku motywowania
krajów stowarzyszonych jak również przyspieszy wstępowanie państw członkowskich EU na
drogę rolnictwa ekologicznego.
6.3.5. Rolnictwo ekologiczne w rozszerzonej Europie5
Mimo, że najnowsze dane nie są jeszcze dostępne, jest możliwe stwierdzenie, że rolnictwo
ekologiczne w Europie wykazuje mały, ale stały wzrost. Zgodnie z Eurostat, w roku 2000
3.8 miliona hektarów (ha) było oddane rolnictwu ekologicznemu w 15 Krajach
Członkowskich EU, reprezentując 3% z całości terenów użytkowanych rolniczo i wzrost o
67% od 1998. Liczba dzierżaw rolniczych w 2000 roku wynosiła nieco, powyżej 132 000, co
przedstawia 2% ogólnej liczby dzierżaw rolniczych i wzrost o 32% od 19986.
FIBL (Instytut Badań na rzecz Rolnictwa Ekologicznego/Forschungsinstitut für Biologischen
Landbau) przedstawia następujący przegląd dotyczący sytuacji rolnictwa ekologicznego w
Europie przed końcem 20027.
5
Powyższe informacje zostały zaczerpnięte z Podręcznika pt. ”Czy rolnictwo Ekologiczne jest
alternatywą dla Nowych Krajów Członkowskich?, ” przygotowanego przez Europejskie Biuro ds.
Środowiska (EEB), grudzień 2003r.
6
Rolnictwo ekologiczne w Europie, Statystyki Źródłowe – Seria Energia i Środowisko – temat 8 –
2/2003, Eurostat, 2003
7
SOEL/FIBL survey data as of 2003 – http://www.organic-europe.net/europe_eu/statistics.asp
53
Tereny przeznaczone pod rolnictwo ekologiczne i liczba gospodarstw ekologicznych w
Europie – statystyki na koniec 2002 roku dla większości Krajów Członkowskich3.
Gospodarstwa
ekologiczne
% w stosunku
do
wszystkich
gospodarstw
9,20
1,23
+
Hektary
Ekologiczne
%w
stosunku do
areału
rolniczego
11,60
1,45
+
Kraj
Rok
Austria
Belgia
Bułgaria
Bośnia i
Hercegowina
Chorwacja
Cypr
Czechy
Dania
Estonia
Finlandia
France
Niemcy
Grecja
Węgry
Islandia
Irlandia
Włochy
Łotwa
Lichtensztain
Litwa
Luksemburg
Malta
Holandia
Norwegia
Polska
Portugalia
Rumunia
Słowacja
Słowenia
Hiszpania
Szwecja
Szwajcaria
Turcja
Wielka
Brytania
Jugosławia
SUMA
+: W tych krajach
2002
2002
2000
18.576
700
50
2002
92
+
1.113
+
1998
2002
2002
2002
2002
2002
2002
2002
2002
2002
2002
2002
2002
2002
2002
2002
2002
2002
2002
2002
2002
2002
2001
2002
2002
2002
2002
2002
2001
18
45
654
3.714
583
5.071
11.177
15.628
6.047
1.116
20
923
49.489
350
41
393
48
+
1.560
2.303
1.977
1.059
1.200
84
1.150
17.751
3.530
6.466
18.385
+
0,09
2,37
5,88
0,20
6,80
1,55
4,00
0,69
0,26
0,80
0,70
2,14
+
20,50
+
2,00
2,00
1,70
3,90
+
0,25
+
1,10
0,15
1,47
3,94
10,80
0,09
120
166
135.136
178.360
30.552
156.692
509.000
696.978
28.944
103.672
6.000
29.850
1.168.212
16.934
984
8.780
2.004
+
42.610
32.546
53.515
85.912
40.000
49.999
15.000
665.055
187.000
107.000
57.001
+
0,12
5,09
6,65
3,00
7,00
1,70
4,10
0,86
1,70
0,70
0,70
8,00
0,81
26,40
0,25
2,00
+
2,19
3,13
0,36
2,20
0,27
2,20
+
2,28
6,09
10,00
0,14
2002
4.057
1,74
724.523
4,22
+
+
15.200
174.257
5.566.599
rolnictwo ekologiczne istnieje, ale nie mamy danych.
0,30
2001
297.000
20.241
500
W nowych Krajach Członkowskich rolnictwo ekologiczne również nabiera znaczenia. Jednak
tereny przeznaczone pod gospodarowanie organiczne nie są tak duże jak w Krajach
członkowskich Unii.
W Czechach przeobrażono więcej niż 5% terenów użytkowanych rolniczo, co daje wyższą
sumę niż np. w Niemczech.
54
Wraz z przystąpieniem do Unii, które miało miejsce kilka miesięcy wcześniej, Kraje
Wstępujące przystosowują obecnie swoje ustawodawstwo do zasad unijnych. Jak
wspomniano wcześniej, Czechy, Estonia, Węgry, Łotwa, Litwa, Polska, Słowacja i Słowenia
już mają przepisy wspierające i chroniące rolnictwo ekologiczne. Zarówno Czechy jak i
Węgry są na liście UE Rozporządzenia nr 2092/91, w myśl, którego, mogą eksportować
swoje produkty pochodzące z rolnictwa ekologicznego bez dalszych kontroli w UE.
Wielu rolników w krajów nowo przyjętych stosuje dużo bardziej ekstensywne metody
gospodarowania. Oznacza to, że konwersja w rolnictwo ekologiczne jest dla nich dużo
łatwiejsza. Producenci z tych krajów mogą oferować produkty pochodzące z rolnictwa
ekologicznego o porównywalnie niskich cenach. Już teraz wzrastająca ilość produktów
pochodzących z rolnictwa ekologicznego wliczając w to zboża, jest importowana do Unii.
Aby unikać konkurencji i cen zaporowych, jest bardzo ważne promowanie rynku
wewnętrznego w Krajach Wstępujących.
Od jakiegoś czasu wzrasta zarówno poparcie polityczne oraz poparcie opinii publicznej dla
rolnictwa ekologicznego. Podczas konsultacji przeprowadzonej w Internecie w marcu 2003
dotyczącej Planu Działań dla Żywności i Rolnictwa Ekologicznego, opinia publiczna
odnośnie przyszłości rolnictwa naturalnego jest jasna:
•
Bezpośrednie połączenie pomiędzy producentami a rynkiem musi zostać poprawione
a kampanie informujące konsumentów powinny zostać nasilone: 92% respondentów
ankiety internetowej uważa, że zwiększenie ilości dostępnych dla konsumentów
informacji o produktach podniesie zainteresowanie tymi produktami.
•
Wsparcie dla rolnictwa ekologicznego powinno być zwiększone: 93% badanych,
twierdzi, że należy upewnić się czy Wspólna Polityka Rolna UE dostarcza rolnictwu
ekologicznemu niezbędnego wsparcia.
•
Fundusze na badania naukowe dla rolnictwa ekologicznego powinien być
podniesione.
•
Instytucje kontrolujące i normy dla rolnictwa ekologicznego powinny być
ujednolicone w obrębie całej Unii.
Rolnictwo organiczne z pewnością jest korzystne dla producentów z krajów wstępujących
do Unii i krajów kandydujący, stosujących naturalne metody gospodarowania, które
powinny być wykorzystywane, aby osiągać rolnictwo zrównoważone i sprawne
gospodarowanie bogactwami naturalnymi.
6.3.6. Rolnictwo ekologiczne kontra organizmy modyfikowane genetycznie
Ostrożne rozważania ryzyka możemy obserwować w przypadku podejścia Unii Europejskiej
do inżynierii genetycznej. Bardzo niewiele GMO – organizmów modyfikowanych
genetycznie oraz produktów otrzymywanych z tych organizmów zostało dopuszczonych do
obrotu w Krajach Unii, a każdy z nich podlegał bardzo starannej procedurze związanej z
indywidualną oceną przez niezależnych naukowców, pracujących dla Europejskiego Biura
Bezpieczeństwa Żywności (EFSA). Ci naukowcy zaopiniowali, że te organizmy i produkty nie
wykazują żadnych znanych niepożądanych konsekwencji dla ludzkiego zdrowia.
55
6.3.7. Zasada Ostrożności
Zanim podjęta zostanie decyzja polityczna w sprawie czy produkty żywnościowe albo
paszowe są bezpieczne lub czy można zezwolić na obecność określonego składnikowa albo
dodatku, Unia korzysta z rady naukowców. W zarządzaniu ryzykiem, Unia Europejska
stosuje tzw. „zasadę ostrożności”: jeśli są uzasadnione podstawy do podejrzewania, że
wystąpienie problemów jest możliwe, Komisja zarządza ograniczenie ryzyka. Dzięki temu
nie ma konieczności oczekiwania na dowód, że ryzyko naprawdę istnieje.
Oczywiście, ta zasada nie powinna być wykorzystywana niewłaściwe, jako
usprawiedliwienie dla działań protekcjonistycznych. Tam gdzie naukowcy rozstrzygająco
nie ustalili natury ryzyka, przynajmniej musieli zidentyfikować potencjalnie niebezpieczne
efekty, zanim Komisja będzie mogła rozstrzygnąć, czy zastosować zasadę ostrożności by
podjąć decyzję o uznaniu paszy albo produktu spożywczego jako dopuszczonych do obrotu.
Jakiekolwiek działania Komisji są podejmowane muszą być skierowane tylko na
potencjalne ryzyko. Nie mogą być dyskryminacyjne – innymi słowy musza być skierowane
do wszystkich producentów równo, a nie wybiórczo. Muszą opierać się na badaniu kosztów
i korzyści z działania i niepowodzenia w działaniu oraz muszą być przewidziane prace
zmierzające do uzyskiwania większej pewności naukowej.
6.4. Praktyki i systemy
Bardziej zrównoważone rolnictwo:
•
•
•
•
obejmuje procedury produkcji artykułów spożywczych i włókien, i stosuje
procedury które występują w przyrodzie, takie jak wiązanie azotu poprzez
stosowanie specjalnych roślin, ponowne użycie substancji odżywczych,
utrzymywania stanu równowagi pomiędzy „wrogami” i chorobami w agrosystemach,
jak również walkę z ich naturalnymi konkurentami (MacRae et al., 1990).
redukuje wykorzystanie i uzależnienie od nakładów zewnętrznych, które szkodzą
środowisku, albo zdrowiu (D’Souza et al., 1993).
wykorzystuje wiedzę i umiejętności producentów działających na zasadzie
zwiększenia samo niezawodności i rzetelności (Matteson, 2000).
uznaje kapitał społeczny, a mianowicie umiejętności i stosunki rolników w
zmierzeniu się ze wspólnymi problemami gospodarowania, np. gospodarowania
wodą, sprzedażą i kredytami itp. (Pretty i Hine, 2001; Arellanes i Lee, 2003).
Zrównoważone rolnictwo kładzie nacisk na technologie i praktyki, które mogą być
stosowane i dostosowane do obecnych metod, oraz podanych faktów związanych z
czynnikami ludzkimi. Zasadniczo, rolnicze systemy z wysokim społecznym i ludzkim
kapitałem są bardziej elastyczne i zdolne do innowacji w sytuacjach wystąpienia trudności
(Pretty i Hine, 2001).
Systemy produkcji rozwijały się w oparciu o jasną ideologię, ramy teoretyczne i podejście
biorące pod uwagę zarządzanie rolnictwem w kierunku utrzymania zrównoważenia, zakres
bardziej zrównoważonych technik, technik ukierunkowanych na konkretne środowisko oraz
technologiczne przełomy przyczyniające się do zrównoważenia (MacRae et al., 1990; Gold
1999; Pretty i Hine, 2001; Siardos i Koutsouris, 2002).
Główne alternatywne systemy rolnicze, stosowane na całym świecie, są to tzw. systemy
„rolnictwa niskonakładowego”, często nazywane “rolnictwem zintegrowanym” czy
rolnictwem organicznym. Jednocześnie ważne jest zastosowanie systemów ograniczonej
uprawy gleby (FAO, 2003). Rozwój lokalnych/wspólnych systemów nawożenia oraz bardziej
56
ogólny wzrost wysokiej wartości produktu, który pozostaje u producenta, rzadko w
odniesieniu do technik pracy, może jednak być ważnym czynnikiem wpływającym na
utrzymanie równowagi w tych wspólnotach (Pretty i Hine, 2001.)
6.4.1. Rolnictwo niskonakładowe
Rolnictwo niskonakładowe opiera się na obniżeniu ilości, niekoniecznie eliminacji nawozów
sztucznych, produktów fitosanitarnych oraz produktów ochrony upraw. Rolnicy adaptują
praktyki “rolnictwa niskonakładowego”, aby obniżyć koszt, minimalizować wpływy na
środowisko albo pozostawać w zgodzie przepisami. Funkcjonowanie takich gospodarstw
jest utrzymane na wysokim poziomie, ponieważ główny nacisk jest położony na praktyki
uprawy a nie na nakłady. Praktyki te obejmują kontrolę używanych nawozów i pestycydów,
kontrolę gleby oraz wykorzystanie metod alternatywnych.
Kontrola użycia nawozów
Obniżenie ilości stosowanych nawozów, może być utrzymywane w równowadze poprzez
metodę płodozmianu, szczególnie z roślinami strączkowymi, które są źródłem azotu i
innych substancji odżywczych, jak również z wykorzystaniem nawozu organicznego, kiedy
jest dostępny (Sahs i Legoing, 1985). Inne praktyki, które mogą obniżać stosowanie
nawozów obejmują analizy gleby, w celu określenia dokładnego zapotrzebowania na
substancje nawozowe różnych upraw, jak również podawanie nawozu w uprawach
rzędowych, w celu osiągnięcia maksymalnej skuteczności w uprawie i unikanie rozwoju
chwastów. Ostatecznie, substancje organiczne, pochodzące ze źródeł miejskich albo
przemysłowych, mogą być stosowane jako alternatywne formy nawożenia.
Kontrola użycia pestycydów
Pestycydy są zazwyczaj stosowane na podstawie instrukcji użycia dołączonych przez
producentów, co może czasami prowadzić do ekonomicznie niepoprawnych i/lub
niekoniecznych aplikacji. Ilości użytych pestycydów mogą być zredukowane poprzez
zastosowanie serii alternatywnych metod opisanych poniżej:
• precyzyjne określenie celu użycia
• stosowanie uprawianych gatunków odpornych na owady
• wkroczenie z metodami uprawy
• stosowanie terminowych zasiewów
• przewidywanie wybuchu epidemii
• biologiczne i mechaniczne zwalczanie epidemii
• stosowanie biologicznych pestycydów opartych na patogenetycznych owadach
• stosowanie nicieni atakujących owady
• stosowanie substancji zapachowych i odstraszających
• uwalnianie owadów pasożytniczych i drapieżnych
• uwalnianie odpowiednich bezpłodnych samców owadów
• zachęcanie naturalnych myśliwych poprzez ochronę bioróżnorodności, dzięki
stosowaniu roślin atrakcyjnych
• stosowanie większej ilości upraw podczas metody rotacji
• nowatorskie praktyki uprawy jak śródplony i śródplony pasowe, które podnosząc
bioróżnorodność i wspomagają naturalną kontrolę.
Stosowanie fungicydów może być zredukowany przez:
• Przewidywanie chorób
• Stosowanie metody rotacji upraw
• Terminowe zasiewy
• Stosowanie nieprzyjaznych owadów
• Stosowanie odmian opornych na grzyby
57
Stosowanie preparatów przeciw szkodnikom może być zastąpione przez:
• Mechaniczną kontrolę chwastów
• Stosowanie metody rotacji upraw
• Pasowe śródplony
• Stosowanie plastikowych okryw
• Stosowanie fungicydów i środków chwastobójczych
• Stosowanie owadów i patogenów dla chwastów
Obróbka gleby
Tradycyjnie, ziemia w krajach rozwijający się była uprawiana, co roku na głębokość 7,5-30
cm, co powodowało wysokie zużycie energii, szczególnie na glebach ciężkich i zbitych.
Podczas ostatnich trzydziestu lat, obserwujemy zwiększającą się tendencję do obniżenia
obróbki gleby, a co za tym idzie obniżenia nakładów energicznych.
Techniki stosowane w celu obniżenia obróbki gleby obejmują:
• lekką uprawę
• stosowanie kultywatorów
• odłogowanie
Wszystkie te techniki poprawiają jakość gleby, podnosząc wiązanie wody i redukując
ryzyko strat gleby z powodu erozji.
Systemy rotacji upraw - płodozmianu
Ta metoda była ogólnie wytyczną przeciwko monokulturom i uprawom z tylko dwiema
zmianami różnych roślin w ciągu roku. Wybór właściwego płodozmianu dostarcza substancji
odżywczych i drastycznie redukuje ataki pasożytów i chorób, przełamując wznowienie
aktywności tych organizmów pomiędzy uprawami.
58
Stosowanie nowoczesnych technik uprawy
Konieczność zastąpienia nakładów substancji chemicznych w praktykach uprawy jak:
• wprowadzenie międzyplonów
• techniki uprawy wewnątrz rzędów
•
•
•
miedzyplony z roślinami motylkowymi lub innymi typami uprawy
stosowanie różnych lub mieszanych typów i odmian
użycie pułapek roślinnych – roślin atrakcyjnych
•
śródplony pasowe dla ochrony przed chwastami
Stosowanie maszyn
Większa część spośród stosowanych obecnie maszyn rolniczych jest związana ze
stosowaniem technik aplikowania substancji chemicznych. Tendencja zmierzająca do
redukcji ilości stosowanych w gospodarstwie preparatów chemicznych wymaga maszyn
nowej technologii, aby ustanowić przeciwwagę i zastąpić nakłady chemiczne. Powszechne
zapotrzebowanie na stosowaną mechanizację są związane z maszynami do:
• pasowego podawania nawozów
• aplikacji pestycydów
• ochrony przed chwastami
• mechanicznej uprawy niższych warstw gleby
Napływ Substancji Organicznych
Typem substancji organicznych, które mogą stanowić przeciwwagę dla mineralnych lub
nieorganicznych nawozów sztucznych w systemie niskonakładowym są:
59
•
•
•
•
•
•
zwierzęcy nawóz naturalny
świeży albo suchy muł zalewowy
trawa ogrodowa i liście drzew
odpady masy papierniczej
odpady z fabryk przetwarzania ziemniaków
odpady browarnicze itp.
6.4.2. Zintegrowane systemy rolnicze
W pełni rozwinięte rolnictwo obejmuje cykl zasad i procedur, które muszą zostać
zastosowane, bbiorąc pod uwagę specyficzne warunki własności wiejskiej i jej środowiska
(British Agrochemicals Association 1996). Przykładami takich procedur są, zgodnie z
najnowszymi badaniami:
• płodozmian, w celu ulepszenia struktury gleby i redukowania zapotrzebowania na
stosowanie środków chemiczny w rolnictwie. Sugerowane jest stosowanie minimum
czterech różnych rodzajów roślin podczas upraw,
• minimalizacja uprawy gleby i wykorzystania środków machanicznych i środków
ochrony roślin,
• systemy gospodarowania glebą, które preferują naturalną ochronę przed
szkodnikami, polepszają strukturę gleby i redukują zapotrzebowanie na nakłady
azotu
• stosowanie odmian o ograniczonym zapotrzebowaniu na nakłady i wysokiej
odporności na choroby,
• zmienia w częstotliwości różnych typów upraw w celu podniesienia różnorodności
uprawianych roślin,
• zmiana w terminach obsiewania w celu obniżenia ilości owadów i innych czynników
atakujących uprawy,
• skupienie uwagi na konieczności stosowania odpowiednich, zbilansowanych
pierwiastków naturalnych, w celu obniżenia kosztów nawożenia oraz stosowania się
do wymogów ochrony środowiska,
• Racjonalne i właściwe stosowanie pestycydów, na przykład unikanie aplikowania
zapobiegawczego po obserwacji upraw oraz stosowanie pomiarów w celu określenia
optymalnych okresów aplikacji,
• promowanie bioróżnorodności (sugeruje się 3-5% całkowitej powierzchni uprawy do
pokrycia przez roślinność nieuprawową) oraz ochronę miedz i pasów śródpolnych w
celu tworzenia pożytecznych biotopów.
60
Ogólnie rzecz biorąc, przyjmuje się, że rolnictwo zintegrowane nie jest wyróżnione
z rolnictwa ekologicznego – organicznego pod względem procedur i metod uprawy, ale
raczej w środkach, jakie stosuje. Ten typ rolnictwa reprezentuje zestaw procedur
produkcyjnych, które próbują kłaść ten sam nacisk na środowisko jak i rolnicze dochody
(Morris et al., 2001).
6.4.3. Organiczne/Biologiczne/Ekologiczne Rolnictwo
Rolnictwo organiczne jest systemem metod rolniczych zależnych od niskich nakładów
zewnętrznych zastępujących wykorzystanie nawozów sztucznych i pestycydów, ze
środowiskiem o wysokiej aktywności biologicznej, bogatym w bioróżnorodność (IFOAM,
1986). Ten typ rolnictwa jest oparty na idei, która mówi, że rolniczy kawałek ziemi jest jak
organizm, w którym wszystkie współdziałające części – substancje odżywcze gleby,
substancje organiczne, mikroorganizmy, owady, rośliny, zwierzęta i człowiek – oddziałują
na siebie tworząc zwarty system (Morris et al., 2001, za: Lampkin, 1994). Podstawowe cele
rolnictwa organicznego jak przedstawiają IFOAM są następujące:
• ochrona urodzajności gleby
• unikanie wszystkich form zanieczyszczenia środowiska
• produkcja produktów o wysokich wartościach odżywczych, i adekwatnej jakości
• redukcja ilości używanej w produkcji rolnej energii z nieodnawialnych zasobów
(ropa, węgiel) do minimalnego możliwego poziomu
• zapewnienie zwierzętom hodowlanych dobrych warunków życia opartych na
wartościach moralnych
• właściwe działanie cyklów biologicznych w agroekosystemach, z właściwym
udziałem mikroorganizmów, fauny lądowej i flory
• ubezpieczenie produktów rolnych od wystarczającego dochodu dla producentów
• ochrona różnorodności genetycznej w agro-ekosystemach na okolicznych terenach
Wśród głównych metod i wskazówek dla biologicznego rolnictwa znajdują się:
Poprawa urodzajności gleby
Metody stosowane w rolnictwie organicznym mają na celu przygotowywanie terenu do
uprawy, poprzez zastąpienie nawozów sztucznych i pestycydów, aby pobudzić rozwój
wszystkich form życia, które znikły lub zostały dramatycznie zredukowane w wyniku
stosowania substancji chemicznych. W każdym metrze kwadratowym zdrowej gleby, można
znaleźć w normalnych warunkach miliony bakterii, grzybów glebowych i pierwotniaków,
dziesiątki tysięcy roztoczy i kilkaset chrząszczy, wije, mrówek, pająków i dżdżownic.
Wszystkie te formy życia są bardzo ważne dla funkcji gleby, ponieważ zmieniają
substancje organiczne w składniki dostępne dla roślin.
Życie gleby jest podzielone na mikroflorę i faunę (Papamihos, 1985). Mikroflora składa się
z: (1) bakterii, (2) promieniowców, (3) grzybów glebowych i (4) glonów.
Bakterie są małymi jednokomórkowymi organizmami glebowymi, które wzrastają i mnożą
się szybko wszędzie tam gdzie jest obecne dostępne pożywienie (substancje organiczne) a
warunki klimatyczne są optymalne. W każdym gramie urodzajnej gleby żyją miliony
bakterii. Waga żywych bakterii na hektar może przewyższać 200 Kg! Niektóre bakterie (np.
z rodzaju Rhizobium) mogą współżyć z roślinami strączkowymi wiążąc azot atmosferyczny.
Promieniowce są również jednokomórkowymi organizmami, które powodują rozkład
materii organicznej; nie rozwijają się tak jak szybko jak bakterie. Mają jednak zdolność
produkowania substancji antybiotykowych, trujących dla innych organizmów.
61
Grzyby glebowe obejmują olbrzymie spektrum organizmów, od jednokomórkowców do
pospolitych grzybów jak np. pieczarki. Ich sposobem na otrzymywanie koniecznych do
życia energii i pożywienia jest rozkład substancji organicznych zawartych w podłożu.
Glony generalnie żyją w wodzie. Jednak, niektóre z nich, współżyjąc razem z grzybami,
tworzą tzw. porosty, które rozwijają się na kamieniach, pniach i gałęziach drzew. Są one
uważane za najważniejsze organizmy żywe, które mają zdolność trawienia skał (ponieważ
produkują kwasy organiczne rozpuszczające minerały), dlatego są uważne za czynniki
kierujące tworzeniem gleby. Porosty są organizmami samożywnymi, co oznacza, że
zawierają chlorofil i są zdolne do fotosyntezy jak rośliny.
Fauna gleby składa się z pierwotniaków, roztoczy, pająków, mrówek, dżdżownic i owadów.
Arthropoda (roztocza, pająki i mrówki), razem z dżdżownicami, są prawdopodobnie
najważniejszymi organizmami żywymi. Szczególnie dżdżownice są uważane za
największych dobroczyńców, ponieważ ich obecność jest dowodem zdrowia gleby. Ich
zbawienna rola tkwi w fakcie, że odżywiają się głównie obumarłymi liśćmi, które
przechodzą przez ich układ trawienny wraz z wielkimi ilościami gleby, której ilość może
dochodzić do 30-50 tonów na hektar na rok (Ntafis, 1986). Tak, więc lekko nadtrawione
substancje organiczne są łatwo dostępne dla innych organizmów glebowych, które
przerabiają je w humus. Działanie dżdżownic daje w rezultacie zmiany w formacji
glebowej, przerabiają one zbitą glebę w ziarnistą i bardziej porowatą, poprawiając tym
samym zdolności przewietrzania i filtrowania oraz absorbowania wody. Wszystkie z wyżej
wymienionych właściwości są ważne dla urodzajności gleby. W środowiskach chłodnych i
suchych, dżdżownice żyją w głębszych warstwach gleby, podczas gdy pogoda jest ciepła i
wilgotna wędrują do wyższych warstw.
Fauna glebowa przyczynia się do rozkładu materii organicznej i formowania próchnicy. Nie
jest to zjawisko jednorodne, ponieważ niektóre ze zwierząt tną materiał organiczny na
maleńkie kawałki, następnie inne poprzez swój system trawienny zmieniają jego strukturę
a jednocześnie mieszają go z minerałami glebowymi.
Ponadto, nie można wykluczyć wpływ większych zwierząt (krety, szczury) na jakość gleby,
których udział w jej ulepszaniu polega na kopaniu i otwieraniu korytarzy. Podczas tych
czynności materiał z głębszych poziomów gleby jest przenoszony na powierzchnię, podczas
gdy materiał powierzchniowy wraz z wodą dostaje się do wykopanych kanałów.
Wszystkie te organizmy, aby przeżyć muszą mieć przestrzeń i powietrze. Tak, więc
wszystkie metody uprawy i maszyny, które powodują niszczenie morfologii terenu nie są
polecone. Nie jest również polecana głęboka uprawa. Ponadto, wiele wysiłków zostało
podjętych w celu możliwego zmniejszenia obróbki gleby (uprawa, bronowanie itp).
Wysiłek zmierzający do tworzenia zdrowej i „żywotnej” gleby może stać się
najważniejszym czynnikiem w odniesieniu do upraw bio-organicznych, a jednocześnie
kamieniem węgielnym dla ich sukcesu.
Kontrola stosowania maszyn
Główną negatywną konsekwencją wynikającą z wykorzystania maszyn jest kompresja gleby
i zniszczenie porów glebowych. W następstwie, czego następuje ograniczenie
przewietrzania gleby, krążenia wody i rozwoju korzeni.
Dla wykluczania tych negatywnych skutków proponuje się następujące rozwiązania:
62
•
•
•
stosować lżejszą maszynerię, która wykazuje podwyższoną skuteczność w zakresie
wykonywanych czynności, do których jest przeznaczona, co wyeliminuje kompresję
gleby.
stosować się do praktyk uprawy minimalnej, dążąc do łączenia różnych czynności
w jedno np. uprawa z jednoczesnym obsiewaniem. Nie należy stosować praktyk
uprawy tam, gdzie to nie jest konieczne.
wybierać właściwy termin, zwracając uwagę na wilgotność gleby. Jeśli gleba jest
bardzo wilgotna, z dużymi i ciężkimi bryłami – trudnymi do rozbicia - zostanie
odtworzona przez uprawę. Natomiast, jeśli gleba jest sucha, trudna albo
niemożliwa do orania, wtedy jakakolwiek działania niszczą jej morfologię.
Kontrola stosowania nawozów
Wykorzystanie nawozów mineralnych może być zastąpione poprzez wprowadzenie metody
rotacji upraw - płodozmianu (przewaga tej metody zostanie opisana poniżej), szczególnie z
zastosowaniem roślin strączkowych jak źródła azotu oraz innych substancji odżywczych
(Sahs i Legoing, 1985).
Stosowanie kompostu daje w efekcie użyźnianie i morfologiczne ulepszenie gleby, a
mianowicie poprawia porowatość, przepuszczalność dla wody, pojemność na wodę,
zawartość substancji humusowych, itp. Jeśli zastosujemy różne materiały do
przygotowania kompostu, wtedy w produkcie finalnym zawartość i jakość składników
odżywczych będzie lepsza i bardziej kompletna. Kompost tworzy się z substancji
naturalnych (naturalne pozostałości uprawa, liście, skórki, trociny, organiczne odpady
kuchenne i z przemysłu rolnego), zwierzęcy nawóz naturalny, wodorosty morskie (bez soli)
i materiał nieaktywny (beonit, kaolinit, popioły i wapień). Wszystkie te materiały są
układane warstwowo, utrzymują wysoką wilgotność i są pozostawiane do rozkładu przez
mikroorganizmy. Produkt finalny powstaje przez okres od 6 miesięcy do 2 albo 3 lat i może
być używany zamiast nawozu sztucznego, ponieważ zawiera wysokie stężenia substancji
odżywczych.
Nawóz zielony, (który tworzy się poprzez obcinanie zielonych części roślin i pozostawianie
ich na ziemi) jest również niezbędny w uprawach bio-organicznych. Jego zaletami jak pisze
Alkimos (1990) są:
• wzbogacenie gleby w składniki odżywcze
• zapobieganie erozji wodnej i wiatrowej
• działanie przeciw chwastom poprzez przykrycie gleby
• produkcja próchnicy
Kontrola chwastów
Zapobieganie rozwojowi chwastów może być osiągnięte przez:
63
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
pomiary uprawowe takie jak regulowanie czasu i gęstości siewu,
metody wykorzeniania chwastów; jednak bardzo męczące,
stosowanie sposobów mechanicznych (motyki, kilofy, kosiarki),
mulczowanie - okrywanie mierzwą z naturalnymi pozostałościami innych typów
roślin (ściętą trawą, słomą, trocinami). Okrywanie mierzwą może powodować
powstrzymanie rozwoju chwastów, poprzez podwyższenie temperatury i
utrzymywanie wilgoci, bez jakichkolwiek ujemnych konsekwencji. W tym samym
czasie, stopniowy przebieg tworzenia się próchnicy z materiału okrywowego ma
pozytywny wpływ na poprawianie struktury gleby. Okrywanie mierzwą może być
zastosowane również w arboryzacji – nasadzaniu drzew, jaki i w ogrodnictwie
szczególnie w uprawie małych owoców, takich jak truskawki,
stosowanie lepszych roślin będących naturalnymi rywalami chwastów. Okrywając
mierzwą roślin takich jak koniczyna, w połączeniu z wieloletnimi albo liniowymi
uprawami może eliminować przez cieniowanie lub zapobiegać rozwojowi chwastów.
Rośliny strączkowe i zboża głównie są używane na obszarach o odpowiedniej
wilgotności gleby. Oprócz kontroli chwastów, eliminują erozję, co jest ich ważnym
atutem. Jednak, na obszarach gdzie dostępna wilgoć w glebie stanowi czynnik
ograniczający, należy zwrócić szczególną uwagę na konkurencję z roślinami uprawy
podstawowej,
pokrywanie terenu pomiędzy uprawianymi roślinami przy użyciu czarnego plastiku,
powoduje niszczenie chwastów z powodu braku światła, ograniczenie
napowietrzania i podwyższenie temperatury, jednocześnie utrzymanie wysokiej
wilgotności gleby przez bark możliwości odparowywania wody,
wprowadzenie uprawy metodą rotacji – płodozmianu w ten sposób, że wrażliwa na
chwasty uprawa powinna być wysiewana przed rozpoczęciem wegetacji swojego
rywalem wtedy gleba pozostaje czysta,
naturalna ochrona (np. przez ogień, dym). Ta metoda nie jest powszechnie
używana (w Polsce jest surowo zabroniona) z powodu ryzyka przeniesienia ognia
(głównie w rejonie Morza Śródziemnego), nieodwracalnych szkód wyrządzanych
wśród fauny tworzącej agroekosytsem (ogień zabija pożyteczne żywe organizmy)
oraz strat substancji organicznych, które zmieniane są w popiół przenoszony z
wiatrem na odległe tereny. Często, w krajach gdzie ta praktyka jest dozwolona
stosuje się, specjalne palniki lub miotacze płomienia, pozwalające zniszczyć
chwasty, głównie w uprawach pasowych kukurydzy0 i bawełny jak również w
drzewostanach,
ochrona biologiczna, która może być wprowadzona na obszarach gdzie
problematyczne chwasty pojawiają się jako jednogatunkowe albo gdzie wiele
organizmów stanowi naturalnych rywali tego chwastu. Dzięki tej metodzie chwasty
mogą być niszczone przez grzyby czy owady,
biologiczna kontrola może być osiągnięta w ekosystemie rolniczym przez
wprowadzenie zwierząt (krowy, kozy, owce, drób); gdzie zwierzęta te niszczą
chwasty głównie w sadach (z jednoczesnym użyźnianiem nawozem naturalnym)
poprzez wypasanie. Ponadto w krajach gdzie stosowane są szerokie kanały
nawadniające pola, wprowadza się ryby takie jak Cyprinus carpio (karp), który
używany jest dla ochrony tych kanałów przed zarastaniem glonami i roślinami
wodnymi (Paspatis, 1986).
Kontrola ilości owadów
Do zapobiegania rozwojowi owadów szkodników upraw zaleca się
następujących technik (Mpoultadakis, 1988; Mpourmos, 1988; Panayos, 1986):
•
stosowanie
selekcjonowanie zdrowego materiału mnożeniowego (nasiona, transplanty,
sadzonki, siewki), nie zaatakowanego przez wirusy, grzyby i różne nasiona roślin
64
•
•
•
•
•
•
•
•
•
jednorocznych, jednocześnie o znanej, wysokiej oporności na choroby. Należy
podkreślić, że rolnictwo bio-organiczne nie dopuszcza stosowania roślin
modyfikowanych genetycznie, nawet, jeśli są one szczególnie oporne na określone
choroby czy szkodniki. To stanowisko jest szczególnym rodzajem demonstracji
przeciwko interwencji i manipulacjom w DNA (kodzie genetycznym). Ponadto,
określone odmiany, szczególnie tradycyjne i ich ekologiczna uprawa jest
odpowiedzią na kwestie produkcji jak również ochroniy roślin,
pułapki feromonowe. Feromony są zapachowymi związkami chemicznymi
produkowanymi przez samice w trakcie łączenia się w pary, odbierane przez
samców danego gatunku jako bardzo atrakcyjne. Substancje te produkowane
komercyjnie są bardzo skuteczne w zwalczaniu owadów dwuskrzydłych
(błonkówek),
uwalnianie bezpłodnych samców, których sterylność osiągnięta jest przez
napromieniowanie chromosomów Y lub X. Osobniki takie łączą się w pary jednak
złożone jaja są niezapłodnone lub sterylne, tak więc populacja się zmniejsza. Ta
metoda jest również wprowadzana do rolnictwa konwencjonalnego.
stosowanie wybranych naturalnych insektycydów, (nie mylić z pożytecznymi
owadami), takich jak nikotyna, pyretryna, potenon itp.
ochrona biologiczna przeciw owadom poprzez stosowanie „kontrolerów” jak np.
pasożyty jaj owadów, osy pasożytnicze, biedronki itp., które są głównie szkodliwe
dla rozwoju i wzrostu owadów, prowadząc do zmniejszenia ich populacji,
ogólne zaburzenie funkcji hormonalnych, np. hormon, który wywołuje u samicy
niechęć do składania jaj obok jaj złożonych przez inną samicę. Ponadto feromon
alarmowy produkowany przez zranionego osobnika (mszycę), wywołuje alarm wśród
osobników tego samego typu, zmuszając je do opuszczenia rośliny, na której żyją.
Feromon szarańczy zwiększa atrakcyjność osobnika powodując utrzymanie jedności
roju. Wreszcie, inne hormony przyciągają chwastobójcze owady. Jest oczywistym
fakt, że taki rodzaj hormonów syntetycznych może być użyty jako pułapki, środki
mylące, powodujące zamęt rozrodczy oraz odstraszający różne owady. Opisana
powyżej metoda jest powszechnie stosowana również w rolnictwie
konwencjonalnym.
stosowanie ekstraktów naturalnych np. wyciągi z pokrzywy, olej z eukaliptusa,
kamfory, mięty, mięty pieprzowej, lawendy, rozmarynu, tymianku – olejki z
wodorostów, czosnku, cebuli, marchwi, pomidora, chryzantemy (zawierającej
pyretrynę, która jest naturalnym insektycydem), to środki powszechnie stosowane
przez rolników, jako zasiewane rośliny wspomagające lub jako pestycydy. Również
w tym samym celu można stosować preparaty z obornika, serwatkę (pozostałość z
mleka po odciągnięciu tłuszczu), propolis (materiał izolowany z plastrów robionych
przez pszczoły), skorupki jajek, minerały takie jak beonit, kaolinit czy popiół.
preparaty ochrony bezpośredniej. Siarka, siarczan miedzi, rotenon, substancje
rozpuszczalne, zawierające krzem, potas albo sód, nadmanganian potasu, ałun,
mydło i alkohol (Panayos, 1986).
unikanie niszczenia naturalnych ogrodzeń, żywopłotów itp. które zrobione są z
roślin albo kamieni oraz samotnych drzew, które stanowią siedlisko albo miejsce
rozmnażania ptaków, gadów i owadów pożytecznych w uprawach. Naturalne
ogrodzenia stanowią również przeszkodę dla erozji wodnej i wiatrowej. W bioorganicznej uprawie, wymagane jest tworzenie takich ogrodzeń.
techniki śródplonów z dwóch lub więcej typów roślin, z który każdy zabezpiecza
drugi przed owadami poprzez odstraszanie albo druga uprawa zwabia owady
usuwając je z uprawy głównej. Przykładem mogą być systemy śródplonów z
pomidorem i nagietkiem, kiedy korzenie nagietka odstraszają nicienie a jego kwiaty
zwabiają pszczoły, dzięki czemu pszczoły zapylają również kwiaty pomidora.
Ponadto, czosnek chroni inne rośliny przed mszycą, mrówkami i pleśnią tzw.
mączniakiem, lawenda chroni fasole przed mszycą itd.
65
•
ochrona upraw, niektóre zalecenia dotyczące ochrony upraw to: (1) unikać
nadmiernego stosowania azotu do użyźniania, nawet jeśli pochodzi z nawozu
naturalnego albo innych źródeł dozwolony według zaleceń rolnictwa biologicznego,
(2) unikać nadmiernego nawadniania, (3) unikać trwałej wilgoci, (4) stosować
delikatne i właściwe dla każdego typu uprawy przycinanie, (5) regulowanie
obsiewania i zbiorów, (6) zmiana gęstości obsiewania, i (6) niszczenie pozostałości
pouprawowych przez zaoranie lub pozostawienie na polach.
Stosowanie rotacji upraw – płodozmianu
Termin “rotacja upraw, płodozmian” oznacza systematyczną i następującą cyklicznie
zmianę rodzaju uprawy na tym samym polu. Jest ona stosowana w rocznym cyklu upraw.
Uprawiane odmiany są zmieniane według określonego programu następstwa upraw,
należącego od wymagań na składniki pokarmowe, danego gatunku i odmiany oraz materię
organiczną i azot, który pozostawiają w glebie po zakończeniu zbiorów (pod warunkiem, że
są one motylkowe), tworzenia się ich systemów korzeniowych, pracy uprawowej jakiej
wymagają i oczywiście dochodu jaki przynoszą.
Jak pisze Livernash (1992) ta metoda ma następującą przewagę:
•
morfologia gleby jest poprawiona poprzez stosowanie różnych metod uprawy i
różnych typów systemów korzeniowych roślin następujących po sobie. Ponadto,
niektóre z nich, z głębokimi systemami korzeniowymi dostarczają na powierzchnię
składniki pokarmowe, które są wchłaniane przez rośliny z płytkim systemem
korzeniowym, które po nich następują,
•
zawartość azotu w glebie wzrasta podczas uprawy metodą płodozmianu z roślinami
strączkowymi (fasola, soja, wyka), które przez symbiozę z bakteriami korzeniowymi
wiążą azot atmosferyczny,
• choroby, owady i chwasty są eliminowane, jeśli przez kilka lat uprawy na nie
cierpiały poprzez rotację można ich uniknąć,
•
klasyczny przykład tradycyjnych upraw opartych na metodzie płodozmianu to
trzyletnia rotacja jęczmienia, roślin strączkowych i roślin ogrodniczych. Podczas
pierwszego roku, jęczmień oczyszczał glebę z nicieni; podczas drugiego roku,
rośliny strączkowe z głębokim systemem korzeniowym użyźniały glebę azotem.
Podczas trzeciego roku, bardziej wymagające, ale wrażliwe rośliny ogrodowe lub
warzywa czerpały korzyści i rozwijały się, podczas gdy rozwijające się nicienie nie
będą mogły zasiedlić gleby, ponieważ jęczmień je zniszczy (powoduje odrętwienie)
podczas obsiewania w przyszłym roku.
Wiatrochrony
Wiatrochrony z krzewów albo drzew osłaniają uprawy przed silnymi wiatrami, dzięki czemu
utrudniona jest erozja wiatrowa gleby, która ma miejsce szczególnie na odsłoniętych
terenach. Ponadto wiatrochrony zmieniają mikroklimat przez podnoszenie temperatury i
redukowanie odparowania wilgoci, tak więc podnoszą plony, i chronią pasące się
zwierzęta. Jednocześnie chronią małe zwierzęta, żyjątka i mikroorganizmy niezbędne do
utrzymania równowagi ekologicznej pól. Wiatrochron z krzewów i drzew (o wysokości 5
metrów), tworzy miejsce osłonięte od wiatru aż do 100 metrów za nim (Alkimos 1989).
Porównanie konwencjonalnego i organicznego rolnictwa, z uwzględnieniem podstawowych
wymiarów ekologicznych i praktyk uprawy zebrane zostały w tabeli poniżej:
66
Rolnictwo
konwencjonalne
Gleba
Nasiona
Nawożenie
Zabiegi uprawy
Chwasty i pasożyty
Uprawa roślin
Rolnictwo organiczne
“Żywa” gleba jest
osiągnięta przez wielką
różnorodność zwierząt i
mikroorganizmów
Wymagane jest
Rzadko stosowana metoda
stosowanie metod
płodozmianu, nigdy nie
płodozmianu i
odłogowana.
odłogowania
Nawóz odzwierzęcy lub
kompost jest stosowany
Nawozy sztuczne są
do nawożenia. Stosowane
dominujące. Głównym
jest również nawożenie
celem jest
poprzez płodozmian i
maksymalizacja
stosowanie nawozów
wydajności.
zielonych.
Przekopywanie tylko do
głębokości 10 cm. Ogólnie
zalecane jest stosowanie
Przez maszyny
delikatnych zabiegów
uprawowych.
Głównie przez stosowanie Mechaniczna lub
sztucznych, chemicznych biologiczna ochrona, oraz
stosowanie płodozmianu.
pestycydów.
Multikultury oparte na
kryteriach naukowych,
Monokultury podyktowane
promujących zdrowie i
zapotrzebowaniem rynku.
urodzajność ekosystemów
rolniczych.
W większości przypadków
wymaga nakładów
związków nawozowych.
Dawniej, terminy rolnictwo „ekologiczne” i „organiczne” były traktowane jako oddzielne
trendy z niewielkimi różnicami (Gold, 1999; Siardos i Koutsouris, 2002). Jednak,
ustawodawstwo dotyczące minimalnych modeli rolnictwa organicznego w EU,
Rozporządzenie nr 2092/91 (z jej ostaną poprawką USDA-NOP w USA, zawierające
podstawy ogólnoświatowe dla istotnych modeli, głównie z
powodów handlowych)
utożsamia oba terminy, tak, że mogą być uważane za identyczne. W każdym wypadku, jest
znacząca różnorodność w zakresie systemów rolniczych stosowanych w rolnictwie
biologicznym (Morris et al., 2001), które wyrażają się ustawami bardziej “ścisłymi” (z
2092/91 albo USDA-NOP) ze wzorami dla krajowych albo prywatnych instytucji albo
związków producentów (biodynamiczne rolnictwo jest prawnie i komercyjnie umieszczone
również w rolnictwie organicznym).
Zwierzęta inwentarskie w rolnictwie organicznym
Produkcja zwierzęca w rolnictwie organicznym opiera się na:
• naturalnych warunkach utrzymania zwierząt
• stosowaniu paszy wyprodukowanej sposobem organicznym
• eliminowaniu wykorzystania z syntetycznych leków allopatycznych
• jest przeciwna modyfikacjom genetycznym
• chroni środowisko
• produkuje zdrowe produkty
67
Produkcja zwierzęca w rolnictwie organicznym nie jest ograniczony przez proste
zastępowanie konwencjonalnych nakładów, przez nakłady dopuszczone Rozporządzeniem
(EWG) 1804/99, które uzupełnia przepis (EWG) 2092/91, ani przez produkcję dóbr z
ograniczeniem obecności pozostałości substancji ochrony roślin, antybiotyków itp, tylko
żąda ogólnego obchodzenia się ze zwierzętami inwentarskimi, w sposób który zabezpiecza:
• ich zdrowie i naturalny rozwój
• poprawia warunki życia
• chroni środowisko
• chroni bioróżnorodność ekosystemów rolniczych i pejzażu
• wykorzystuje zasoby lądowe w sposób zrównoważony
• tworzy stabilne biologicznie strefy inwentarza żywego, na małą skalę ekonomiczną
W obrębie tych zasad działalności rolniczej, hodowla żywego inwentarza stanowi
zakończenie naturalnego cyklu, gdzie punktem startowym jest rolnictwo biologiczne oraz
wykorzystanie i spożycie produktów organicznych, bez jakiegokolwiek ujemnego wpływu na
bilans równowagi środowiskowej.
Produkcja zwierzęca w rolnictwie organicznym respektuje naturalny sposób życia jak
również naturalne potrzeby zwierząt. Każde zwierzę żyje według swego normalnego
tempa, mieszkając w miejscu zbliżonym do naturalnego, na poszerzonych pastwiskach,
oraz przestrzennych, dobrze przewietrzonych stajniach, czy oborach. Tak, więc nie mogą
ulegać modyfikacji ich szczególne wymagania, czy zwyczaje, przyspieszenie ani
podnoszenie produkcji kosztem zwierząt.
Hodowla zwierząt jest jakościowa, zaczyna się od stosowania biologicznej, naturalnej
paszy takiej jak jęczmień, zboże, soja i siano. Hodowla organiczna ma na celu właściwy
rozwój zwierząt, przy użyciu metod naturalnych z uwzględnieniem ich wskaźników
biologicznych, ochrony przed patologią, niepokojami, napięciem i nienormalnym
przyspieszeniem ich rozwoju. W razie chorób, podawane są leki homeopatyczne albo
ziołowe, zawsze po interwencji wykwalifikowanego weterynarza.
To traktowanie i szacunek dla zwierząt daje w efekcie produkcję mięsa o wyjątkowych
cechach w smaku, teksturze, spójności i nieobecności zbędnego tłuszczu.
Unia Europejska wprowadziła dotacje do produkcji zwierzęcej metodami organicznymi dla
następujących typów:
Produkcji owiec i kóz
Owce i kozy z przeznaczeniem do hodowli w sposób pasterski, zarówno z przemieszczaniem
jak i bez przemieszczania, zarówno produkcję owiec i kóz odmian rodzimych i/lub
półrodzimych, z wyjątkiem hodowli w warunkach całkowicie stajniowych.
Hodowli krów
Produkcja krów mięsnych – (odchowanie), cieląt, krów mlecznych.
Produkcji świń
6.4.4. Systemy zredukowanej uprawy gruntu
Systemy te mają na celu redukowanie zniszczenia gleby poprzez stosowanie
praktyk, które redukują do minimum zmianę składu i struktury gleby jak
konsekwencji, jakie mają dla bioróżnorodności (FAO, 2003). Ogólnie,
zredukowanej uprawy gruntów obejmują wszystkie praktyki, które redukują, albo
68
różnych
również
systemy
obniżają
uprawę gleby oraz wykorzystują biomasę roślinną w taki sposób, że jest pozostawiana na
powierzchnia ziemi przez cały rok (FAO, 2003). Definicja tego systemu, wprowadzona
przez FAO zawiera sformułowania: nie-uprawa gleby, natychmiastowe obsiewanie, ochrona
gleby uprawami pokrywającymi, albo pozostałości pouprawowe bez integracji, a
ostatecznie odłogowanie. Ta definicja, jednak, jest uważana za zawężoną z uwagi na
istnienie mnóstwa terminów technicznych (FAO, 2003). Zostały podane różne nazwy takie
jak: Nie-uprawa gleby (sposób bez uprawowy), Uprawa powierzchniowa z resztami
roślinnymi (uprawa przez mulczowanie), uprawa pasowa roślin (uprawa rzędowa), uprawa
minimalna, uprawa strefowa, uprawa bruzdowa, uprawa zredukowana, uprawa rotacyjna
(Gold, 1999). Te systemy uprawy, które są powszechnie rozpowszechnione, szczególnie w
Ameryce Północnej i Południowej biorą pod uwagę głównie, ale nie wyłącznie, uprawy z
orką i zazwyczaj towarzyszy im znaczne wykorzystanie pestycydów do walki z chwastami,
podczas gdy jednocześnie z tego szczególnego powodu ograniczona zostaje uprawa
mechaniczna - są stosowane metody takie jak uprawa roślin okrywających między zbiorami
i zasiewanie uprawy głównej - (Gold, 2003).
7. Nowe technologie w rolnictwie – inżynieria genetyczna
7.1. Inżynieria genetyczna a konwencjonalna uprawa roślin
Jedną z największych zmian w historii światowego rolnictwa było zastosowanie hybryd.
Termin “hybryda” oznacza organizm np. roślinny, który pochodzi z krzyżowania w tym
wypadku roślin rodzicielskich tego samego lub innego gatunku (Kaltsikis, 1989).
Zastosowanie hybryd spowodowało wzrost produkcji, jednocześnie podniosło wzrost
wymagań tych upraw na nakłady (nawozy, pestycydy, uprawa mechaniczna). Podstawową
cecha hybryd jest to, że aby produkować nasiona hybrydowe, należy wykonać pewne
zabiegi, które są możliwe tylko dla naukowców i specjalistów. Ponadto, jeśli nasiona
hybrydowe są ponownie użyte powodują ciągłe, radykalne obniżenie produkcyjności.
Dlatego, rolnicy muszą kupować nowe nasiona co roku. Klasyczna metodologia hodowli
roślin mieszańcowych opiera się na naturalnych zasadach, gdzie rozwój nowego gatunku
roślin następuje przez proces selekcji, zmierzającej do osiągnięcia ekspresji tych genów,
które są już obecne w danym gatunku, przy użyciu technik czy procedur, które zachodzą
naturalnie w przyrodzie. Produkty hodowli roślin wykazują wiele cech gatunków, które nie
są nowe, gdyż istniały przez wieki w zasobach genetycznych tych gatunków z których
osiągnęliśmy mieszańce.
Kolejną wielką zmianą w rolnictwie światowym jest ta, której doświadczamy właśnie teraz,
jest nią mianowicie stosowanie inżynierii genetycznej. Jak pisze Kaltsikis (1989) «inżynieria
genetyczna jest zamierzonym wykorzystywaniem organizmów do produkcji określonych
typów, dla korzyści ludzkości». W wypadku genetycznej modyfikacji gen jest wyizolowany i
umieszczony, poprzez szereg skomplikowanych procedur laboratoryjnych, nie tylko w
obrębie gatunku lecz także pomiędzy różnymi organizmami np. od bakterii albo owada do
rośliny (Tsavtaris, 1997). A więc tworzone są organizmy, które w naturalnych warunkach
nigdy nie maiłyby szansy powstać. W oparciu o wyżej wymienione fakty, staje się
oczywistym, że termin «mutacja» i «genetyczna modyfikacja» nie są niewłaściwe.
7.1.1. Modyfikacja genetyczna
Organizm transgeniczny, modyfikowany genetycznie (GMO) jest żywym organizmem,
roślinnym albo zwierzęcym, który powstał na drodze modyfikacji na jego oryginalnych
cechach genetycznych poprzez dodanie, odjęcie albo wymianę, co najmniej jednego genu.
Tworzenie genetycznie zmienionych organizmów jest możliwe w związku z faktem, że geny
69
we wszystkich organizmach są uniwersalne, zbudowane takiego samego kwasu DNA i
funkcjonują w ten sam sposób, (NAGREF (Państwowa Rolnicza Fundacja Badawcza), 2001).
Stosowanie współczesnych technik genetycznej modyfikacji prowadzi do tworzenia nowych
typów żywności, “nowoczesnej żywności”. Pewne kategorie tych produktów spożywczych
jak również stosowanie biotechnologii w sektorze produkcji podstawowej i wytwórczej
dają:
1. Żywność, która jest bezpośrednim produktem modyfikacji genetycznej
2. Żywność, która pochodzą z organizmów, które spożywają genetycznie
modyfikowane organizmy
3. Żywność w produkcji, której enzymy bakteryjne albo białka są wynikiem
genetycznej modyfikacji
4. Żywność, która zawiera dodatki poprawiające ich cechy i wartość odżywczą
(NAGREF, 2001).
7.1.2. Przykłady genetycznej modyfikacji roślin
Najważniejsze wśród zastosowań organizmów transgenicznych ma na celu produkcję
nowych genotypów z poprawionymi cechami rolniczymi dla poszerzenia możliwości
poprawy przez zastosowanie reguł genetyki klasycznej, dla produkcji nowego gatunku z
wykorzystaniem «egzotycznego» materiału genetycznego i przyspieszenie pracochłonnych i
długotrwałych procedur konwencjonalnej hodowli roślinnej. Przykłady transformacji
genetycznych możemy znaleźć w następujących sektorach:
Przemysł
• Detergenty, plastik, i tym podobne produkty do tworzenia, których używana jest
ropa naftowa jako podstawowa substancja. Odkąd jej zasoby kończą się, badania
odwróciły się w kierunku biopolimerów, które są całkowicie biodegradowalne
• W tkalnictwie, jest produkowana kolorowa bawełna, która ograniczy wykorzystanie
farb
Żywność
• transgeniczne owoce i warzywa, które mogą być przechowane przez dłuższy czas,
co ułatwia ich przechowywanie i transport do miejsca spożycia
• produkty o poprawionej jakość, tak że ich przetwarzanie jest łatwiejsze i nie
zachodzi potrzeba chemicznych ingerencji.
Medycyna
• Produkcja olbrzymiej ilości ludzkiej insuliny produkowanej przez bakterie, podczas
gdy do niedawna insulina była otrzymywana od świń, było ona inna niż ludzka, a jej
ilość była niewystarczająca
• Produkcja ludzkiego hormonu wzrostu produkowanego przez bakterie do leczenia
karłowatości.
Środowisko
• Mikroorganizmy do oczyszczania wód i gleby, usuwania plam ropy naftowej,
przetwarzania odpadów na związki azotowe, oczyszczanie biologiczne itp.
• Rośliny modyfikowane stosowane są również do oczyszczania gleby z metali
ciężkich.
Rolnictwo
• Różnorodność kukurydzy, ziemniaków, bawełny, ryży, tytoniu i innych roślin, które
osiągnęły odporność na szkodniki, choroby i zarazki.
• Produkcja zmodyfikowanych roślin z lepszą odpornością na problemy środowiskowe
taki jak mróz, susza, zawartość soli itp.
Hodowla
• Wzrost produkcyjności ras zwierzęcych. Na przykład wzrost produkcji somatotropiny
wołowej (STB), która jest odpowiedzialna za produkcję mleka u krowy.
• Produkcja szczepionek przeciwko różnym chorobom zwierząt
70
Ekonomia rolnicza
• Żywność o wysokiej zawartości witamin, białka i obniżonej zawartości tłuszczu,
która ułatwia wybór zdrowszej diety.
• Różnorodności roślin do restrukturyzacji zanieczyszczonej gleby (NAFREF, 2001).
7.2. Konsekwencje dla zdrowia ludzi
W obecnej sytuacji nie ma żadnych produktów modyfikowanych genetycznie, które są
stosowane w rolnictwie i wywołują natychmiastowe skutki dla ludzkiego zdrowia.
Inżynieria genetyczna obiecuje produkty o zwiększonej zawartości witamin takich jak Α, Β i
Ε, oleje o mniej nasyconych tłuszczach, jak również usunięcie szkodliwych substancji,
takich jak toksyny i alergeny (Uzogara, 2000).
W próbach zaklasyfikowania niektórych negatywnych konsekwencji stosowania GMO
(organizmów transgenicznych) wpływających na zdrowie ludzi, pośród najbardziej
istotnych znajdziemy wprowadzenie alergenów (substancji wywołujących alergie) i
tworzenie toksyn, jak również możliwy wzrost oporności mikroorganizmów na antybiotyki.
Niebezpieczne czynniki związane ze stosowaniem i tworzeniem alergenów i toksyn.
7.2.1. Alergie
Od dawna, odkąd alergie zostały rozpoznane, dolegają 1-2% dorosłej populacji i do 6-8%
niepełnoletniej części ludności, podczas gdy 90% z nich jest wywoływana przez orzeszki
ziemne, soję, orzechy włoskie, mleko, jajka, ryby, pszenicę i małże (Κëppler, 2000). Jest
niezwykle trudne wykrycie substancji spożywczej powodującej alergię, która jest
genetyczną cechą organizmu. Na przykład soja, do której wszczepiono geny z orzecha
brazylijskiego wywołała mnóstwo wstrząsów uczuleniowych u osób uczulonych na orzechy,
oczywiście nieświadomych, co one w rzeczywistości jedzą. Dopiero po analizie krwi tych
ludzi wykryto przeciwciała przeciwko białkom pochodzącym z orzecha, takim jak w
ekstraktach z tej modyfikowanej soi.
7.2.2. Toksyny
Zachowanie genów wprowadzonych do organizmu jest właściwie nieprzewidywalne. Mogą
one wpływać na produkcję toksyny, jak to zdarzyło się w USA, gdzie w 1989 roku
zmodyfikowane dodatki dietetyczne spowodowały śmierć 37 osób i wywołały różne formy
upośledzenia u 1500 osób.
Toksyny są obecne w większości uprawianych roślin, ale w bardzo małych ilościach tak,
więc nie powodują problemów zdrowotnych, podczas gdy u innych gatunków, jak ziemniak,
mogą występują w wysokich stężeniach (zostają zniszczone dopiero w czasie gotowania).
Zastosowanie analiz chemicznych do wykrycia toksyn jest poddane srogiej ocenie, odkąd
dane są bardzo rozpowszechnione, pozwalają nam przyjąć wnioski odnoszące się do
biochemicznych i toksycznych konsekwencji spożycia produktu.
Paradoksalne jest to, że nawet jeśli produkty GM są uznawane za „nowe”, aby zostały
zaakceptowane jako „nowatroskie” przez przedsiębiorstwa mające do nich prawa
autorskie, muszą przejść ocenę. Kryteria bezpieczeństwa są zbiorem zasad, którym
podlegają produkty tradycyjne. W rzeczywistości ten wybór jest zrobiony, aby pominąć
kontrolę i czas procesów długotwerminowych (trwających przynajmniej pięć lat)
dopuszczenia do konsumpcji. Ponadto ich oznakowanie nie jest wymuszone prawnie.
71
7.2.3. Rozwój odporności na antybiotyki
Wiele z organizmów modyfikowanych genetycznie uprawianych na skalę handlową zawiera
geny odporności na antybiotyki, które są stosowane do leczenia chorób wywoływanych
zarówno u ludzi jak i u zwierząt. Geny te mają duże szanse obniżać odporność na choroby
w organizmach ludzkich i mogą spowodować, że bakterie chorobotwórcze staną się
silniejsze. Przykładem na to może być fakt, że genetycznie modyfikowana kukurydza firmy
Novartis GM oliwa z genetycznie modyfikowanych oliwek spółki Plant Genetic Systems,
zawierają geny oporności na ogromną różnorodność antybiotyków jak ampicylinę,
kanamycynę i neomycynę. Cytując doniesienia brytyjskiego Instytutu Medycyny
«stosowanie genów silnej odporności na antybiotyki powinno być zabronione, odkąd wzrost
oporności na antybiotyki jest jedną z najpoważniejszych gróźb, której ludzkie zdrowie
będzie musiało sprostać w XXI wieku» (BMA, 1999).
7.2.4. Stosowanie roślin modyfikowanych genetycznie dla celów farmaceutycznych
Stosowanie roślin modyfikowanych genetycznie dla celów farmaceutycznych, szczególnie
produkcji i podawania szczepionek, jest poza zasięgiem rolnictwa, dlatego nie będziemy tu
szczegółowo omawiać tego problemu. Jednak, warto zwrócić uwagę, że nie warto z tego
powodu zmieniać roślin takich jak ryż czy kukurydza, które są przede wszystkim
pożywieniem ludzi. Ten fakt stwarza niebezpieczeństwo zakażenia. Bardziej bezpiecznym
byłoby zastosowanie roślin, które nie są konsumowane przez ludzi, co pozwoli zredukować
ryzyko wystąpienia zagrożenia ludzkiego zdrowia (Ekolog, 2003).
7.3. Konsekwencje dla rolnictwa i środowiska
Głównym celem modyfikacji genetycznej, który bezpośrednio wpływa na rolnictwo jest
przede wszystkim poprawa rolniczych cechy i jakości roślin. Wśród cech agronomicznych
są, rozwój oporności na pestycydy, owady, wirusy, grzyby, bakterie, jak również odporność
na suszę, i wysokie stężenia soli w glebie (Engel, 2002).
7.3.1. Konsekwencje stosowania roślin modyfikowanych o wysokiej oporności na
pestycydy
Rośliny (GM) modyfikowane genetycznie odporne na pestycydy są bardzo
rozpowszechnione. W roku 2002 ich procent wzrósł do 75% z pośród roślin GM w skali
światowej (ISAAA, 2003). Ich szeroka akceptacja wynika z dwóch głównych powodów:
1. zdolności walczenia z większością owadów przy zastosowaniu prostszego programu
ochrony przy użyciu pestycydów, tak więc wykorzystanie złożonych pestycydów nie
jest konieczne
2. są bardziej elastyczne, tak długo jak trwa okres aplikacji i działania, dodając do
tego, że opór uprawy na chwasty jest niezależny od etapu jej rozwoju.
Wszystkie z powodów wymienionych powyżej są bardzo ważnie, ponieważ rolnicy
oszczędzają czas pracy i otrzymują zyski, gdyż system jest bardziej ekonomiczny.
Niestety, jednak stosownie GMO odpornych na środki ochrony roślin ma również ujemne i
niebezpieczne strony:
1. następuje wzrost użycia środków ochrony roślin, jak w przypadku soi odpornej na
Glyfosat, gdzie badania wykazały większe zużycie środków chwastobójczych, w
porównaniu do konwencjonalnych upraw soi (Benbrook, 2001).
72
2. dochodzi do pojawienia się bardziej opornych chwastów jako wynik powtórnego
użytkowania konkretnych środków chwastobójczych na rozległych obszarach
uprawowych. (Yiannopolitis, 1999)
3. pojawianie się efektów na organizmach, które nie wpływają na jakość uprawy, albo
tych, które są pożyteczne dla uprawy. Na przykład, bakterioryza z soją
modyfikowaną wysoce oporną na Glyfosat, powoduje, że bakterie wiążące azot u
soi, Bradyrhizobium japonicum, są szczególnie wrażliwe na środki chwastobójcze.
4. Wprowadzenie genów izolowanych spośród innych organizmów może mieć wpływ na
przebieg normalnych funkcjach roślin (Benbrook, 2001
5. Transfer do spokrewnionych gatunków został osiągnięty przez pyłek kwiatowy,
uprawiany albo dziki.
Dodatkowy problem z uprawą rośliny modyfikowanych jest kontynuacją marginalizacji,
utraty znaczenia i wygaśnięcia tradycyjnych odmian, z ważnymi konsekwencjami dla całej
różnorodności genetycznej Ziemi.
7.3.2. Konsekwencje stosowania roślin modyfikowanych o wysokiej oporności na owady
Rośliny modyfikowane w celu uzyskania oporności na owady poza opornymi na pestycydy są
już szeroko rozpowszechnionymi na świecie roślinami transgenicznymi. W roku 2002, ich
procent doszedł do 17% z pośród roślin GM w skali światowej, podczas gdy zawierających
geny odporności na owady i środki chwastobójcze dochodzi prawie do 25% (ISAAA, 2003).
Ich oporność opiera się na fakcie, że nie potrzebują oprysku przeciwko konkretnemu
owadowi. Są szczególnie ważne na obszarach, które są co roku dotknięte konkretnym
gatunkiem owadów, i dlatego wymagają dużej liczby oprysków.
Wśród największych niebezpieczeństw ich stosowania jest:
1. Rozwój oporności w kierunku owadów, związany z zastosowaniem rośliny
modyfikowanych na jakimś obszarze, przez długi okres czasu, przez co rośliny
transgeniczne tracą swoją skuteczność. Niektóre, spośród szczególnych cech roślin
modyfikowanych podnoszą ryzyko wystąpienia:
• rośliny modyfikowane z wprowadzoną pałeczką Bacillus thuriggia produkującą w
sposób ciągły D-endoksynę, przez co jedynie owady o najsilniejszej odporności na
ten związek są w stanie przeżyć, powoduje to zwiększenie liczby odpornych na
ten związek owadów, przez co całe populacje stają się niewrażliwe. W
przeciwieństwie do tego, biologiczne produkty zawierające Bacillus thuriggia są
używane tylko wtedy, kiedy zajdzie potrzeba i w określonych ramach czasowych
dzięki temu są za każdym razem skuteczne działając na odpowiednie stadia
rozwojowe owadów.
• rośliny modyfikowane z wprowadzoną pałeczką Bacillus thuriggia wywołują
działanie owadobójcze, wynikające z działania pojedynczej toksyny, powodując
rozwój odporności u owadów (McGaughey i Whalon, 1992).
• zostało zaobserwowane również, że wraz z procesem starzenia się zdolność tych
roślin do produkcji endotoksyn, jest redukowana. Dlatego, więcej owadów
przezywa w czasie tego okresu, i jeśli nie będą zwalczane inaczej, owady te
ostatecznie doprowadzą do utworzenia odpornych populacji (Yiannopolitis,
1999).
Z powyższych przykładów wynika fakt, że jeśli owady rozwiną odporność, wtedy
skuteczność obecnych metod biologicznych zostanie zniszczona (Yiannopolitis, 1999). Coś
takiego miałoby nieodwracalne konsekwencje dla stosujących naturalne metody uprawy w
gospodarstwach organicznych, rolników, którzy głównie opierają się na stosowaniu do
oprysków tego rodzaju mieszanek, które wiążą się z atakami owadów.
73
2. w przypadku roślin modyfikowanych z opornością na chwastobójcze środki ochrony,
możemy zauważać efekt wywołany na organizmach nie-docelowych. Najlepiej
znanym przykładem adekwatnym dla tego przypadku jest motyl monarcha, Danaus
plexippus, z Ameryki Północnej. Dwa przypadki eksperymentów pokazały skutki
wywołane pyłkiem kwiatowym z genetycznej modyfikacji kukurydzy na te motyle
(Hansen i Obrycki, 1999).
Innym niebezpieczeństwem dla organizmów nie-docelowych jest wyciąg endotoksyn roślin
modyfikowanych, odpornych na owady. W przypadku modyfikowanego zboża zostało
dowiedzione, że D-endotoksyna jest usuwana z korzeni roślin do strefy włośnikowej, gdzie
pozostaje aktywna, przez co najmniej 234 dni, do czasu, gdy jest zabsorbowana przez
glebę.
3. Przeniesienie genów z innych organizmów do DNA roślin, może w pewnych
okolicznościach prowadzić do braku ekspresji genu odporności (tzn. gen oporności
znajduje się w roślinie, ale nie jest aktywny). Podobny przypadek został zauważony
w 1996 roku, kiedy 80.000 akrowa uprawa bawełny modyfikowanej została
zniszczona przez populację różowej gąsienicy w Teksasie.
4. innym ważnym niebezpieczeństwem jest transfer (przeniesienie) genów odporności
do spokrewnionego gatunku na obszarze, gdzie może występować roślina uprawowa
i jej dziki, naturalny kuzyn.
7.3.3. Stosowanie modyfikacji genetycznej do innych cech agronomicznych
i jakościowych
Α. Odporność na wirusy. Jest osiągnięta przez wprowadzenie do rośliny części materiału
genetycznego z wirusów. Odporność na wirusy sprawia, że wrażliwość rośliny na te wirusy
zanika dając zwiększoną produkcję.
W tym konkretnym przypadku jest niebezpieczeństwo ucieczki genów wirusa i oporności na
owady, przez co staną się one trudne do zniszczenia, a może też spowodować tworzenie
się nowych wirusów.
Β. Modyfikacje w celu zmiany innych cech agronomicznych, takich jak odporność na grzyby
i bakterie, odporność na suszę i zasolenie (Engel, 2002).
C. Polepszenie cech jakości i ilości, wartości odżywczych. Jest osiągnięte przez
modyfikację cech jakościowych i ilościowych takich jak np. zawartość białek, oleju,
witamin albo innych mikroelement, które prowadzą do poprawiania wartości odżywczej
żywności i mogą przyczyniać się do podwyższenie wysokiej jakości pożywienia i jego
trwałości.
Wyżej wymienione genetycznie zmodyfikowane rośliny, wykluczając te z odpornością na
wirusy, są jak dotąd intensywnie użytkowane w praktyce rolniczej. Możliwe
niebezpieczeństwa, jak przypadki podobne do opisanych wyżej mogą obejmować brak
ekspresji genu, transfer pyłku kwiatowego na spokrewnione gatunki, konsekwencje dla
organizmów niedocelowych i ograniczenie użytkowania lokalnych odmian.
74
7.3.4 Nieodwracalne skutki stosowania organizmów modyfikowanych genetycznie
(GMO)
Jedną z najważniejszych kwestii dotyczących selekcji GMO przeznaczonych do użytku w
rolnictwie, jest wybór, który nie może być odwrócony. W odniesieniu do innymi technik jak
np. używanie telefonów komórkowych, różnica jest taka, że mamy do czynienia z żywymi
organizmami. Przeniesione geny również mogą pozostawać w środowisku.
To rozprzestrzenianie ledwie może być regulowane w obrębie ludzkich społeczeństw, a w
przypadku, kiedy zauważone zostają szkodliwe efekt dla ludzkiego zdrowia jest zwykle za
późno. Ich rozprzestrzenianie powinno, więc być ściśle kontrolowane przez społeczeństwo
w przypadku, gdy późniejsze obserwacje pokażą czy są one szkodliwe dla zdrowia,
bioróżnorodności i rolnictwa. Wyżej wymienione niebezpieczeństwa są trudne do
analizowania tylko na jednym poziomie.
7.3.5. Rośliny modyfikowane genetycznie jako „pasożyty” i „najeźdźcy”
Aby jaśniej opisać i wyjaśnić pojęcie „pasożyt” należy wspomnieć, że termin ten jest
używany w praktykach rolniczych, i oznacza jakakolwiek roślinę, która w jakimkolwiek
czasie nie jest przydatna dla uprawy. Termin „najeźdźca” będzie używany na określenie
rośliny modyfikowanej genetycznie przeniesionej do innych ekosystemów, dając początek
nowym organizmom, które wcześniej nie istniały.
Mają również
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
określone cechy takie jak:
pozostają w ekosystemach przez długi okres czasu
rozpoczynają okres kwitnienia
rozprzestrzeniają pyłek kwiatowy przez wiatr lub owady
produkują nasiona na wielką skalę i na duże obszary
posiadają umiejętność odnowienia wzrostu ze starych roślin
stare rośliny są kruche w okolicach gleby i przez to trudne do wykorzenienia
mają specjalne mechanizmy, jak rozety, gęste ulistnienie i produkują
substancje toksyczne (Baker, 1974).
Wpływ „najeźdźców” na ekosystemy może być szczególnie ważny. Jako przykład może
służyć pewnego rodzaju roślina, typ topoli (Populus spp.), która była importowana z
Australii na Florydę. W ciągu 30 lat rozprzestrzeniła się ona na 1.800.000 akrów. Jest
bardzo odpornym gatunkiem, gdy dochodzi do suszy, powodzi, ognia i wysokiego zasolenia
a do tego szybko się rozmnaża. Genetycznie modyfikowane rośliny stosowane dziś mają
niektóre z wyżej wymienionych cech.
7.4. Współistnienie upraw transgenicznych, konwencjonalnych i organicznych
Koegzystencja upraw transgenicznych z uprawami konwencjonalnymi i naturalnymi
wywiera wpływ na całość produkcji rolniczej. Możliwość biologicznego zanieczyszczenia w
wyżej wymienionych przypadkach jest bardzo wysoka. Rolnicy powinni móc wybrać typ
produkcji rolnej jaki chcą prowadzić, ale rodzi się pytanie czy jest to realne czy nie, i jaki
jest tego koszt.
7.4.1 Konsekwencje wynikające ze współistnienia upraw transgenicznych,
konwencjonalnych i organicznych
Poniżej wymienione zostały, uważane za główne, źródła zanieczyszczenia biologicznego
powstające wśród upraw:
75
•
•
•
•
transfer pyłku kwiatowego pomiędzy sąsiadującymi uprawami pokrewnych
gatunków
rozprzestrzenianie nasion w czasie trwania uprawy albo podczas przechowywania
pozostawanie nasion w glebie
istnienie zagranicznych mieszanek
Obecnie jest bardzo
eksperymentów.
niewiele
artykułów
opisujących
wyniki
przeprowadzonych
Dwie główne kwestie biorące pod uwagę sprawę koegzystencji transgenicznych upraw z
konwencjonalnymi i naturalnymi uprawami, to to, że jeśli jest możliwe rozdzielenie
fizyczne tych upraw poprzez spełnienie ściśle określonych warunków, kto ma pokrywać
koszty tej “koegzystencji”. Początkowo odpowiedźią Komisji Europejskiej było że, rolnicy
którzy chcą być chronieni, np. w gospodarstwach konwencjonalnych i organicznych,
powinni sami ponieść koszty tej ochrony. Odpowiedź Europejskiej Unii Rolniczej mówi, że
jest przeciwna przenoszeniu jakiejkolwiek etycznej, środowiskowej czy gospodarczej
odpowiedzialności za obecność transgenicznych organizmów, na rolników i budżety państw,
oraz uważa, że odpowiedzialnością należy obciążyć firmy produkujące organizmy
modyfikowane (Bisti, 2003).
Tak, więc prawa tych rolników i obywateli, którzy chcieli by wybrać produkty o zerowej
zawartości GMO w uprawach i produktach nie zostaną zaspokojone ponieważ obserwujemy
coraz szersze rozprzestrzenienie się organizmów transgenicznych w środowisku.
8. Unijne rozporządzenia w sprawach rolno-środowiskowych
8.1. Programy rolno-środowiskowe
Z końcem lat 80-tych XX wieku, ustanowiona została i wprowadzona w żucie rolnośrodowiskowa Unijna polityka rolna, jako program poparcia dla określonych praktyk
rolniczych, które przyczyniają się do ochrony środowiska i zachowywania krajobrazu wsi.
Wraz z Reformą Wspólnej Polityki Rolnej (CAP) w 1992 roku, dostosowanie programów
rolno-środowiskowych stało się obowiązkiem wszystkich państw członkowskich, w ramach
programów rozwoju rolnictwa. Reforma CAP z 2003 podtrzymuje obowiązkowy charakter
programów rolno-środowiskowych dla państw członkowskich, podczas gdy pozostaje
opcjonalna dla rolników. Ponadto, maksymalna wartość współfinansowania Unijnego
została podniesiony z 60% do 85% w niektórych regionach.
Rolnicy zobowiązują się przynajmniej przez pięć lat, stosować praktyki przyjazne dla
środowiska, które zstąpią tradycyjne praktyki rolnicze, biorąc pod uwagę dodatkowo utratę
dochodów, która wynika ze zmiany praktyk rolniczych.
Przykłady zobowiązań pokrywanych przez reżimy krajowe/regionalne związane ze
przeistoczeniem rolno-środowiskowym są następujące:
• Wprowadzenie upraw przyjaznych dla środowiska
• Gospodarowanie pastwiskami w systemie niskiego obciążenia
• Pełne gospodarowanie uprawami rolniczymi i organicznym rolnictwem
(http://europa.eu.int/comm/agriculture/qual/organic/index_el.htm)
• Zachowanie wartości krajobrazów i cech historycznych, jak drzewa, rowy,
ogrodzenia itp.
• Podtrzymywanie wysokich wartości siedlisk i towarzyszącej im bioróżnorodność
76
Ponad jedna trzecia z wspólnego udziału na rozwój EAFDG (Europejski Rolniczy Fundusz
Kierunków i Gwarancji) zostało wykorzystanych w programach rolno-środowiskowych
(średni okres w przedziale od 2000-2002). W całej Unii procent użytków gdzie programy
rolno-środowiskowe zostały zastosowane wzrastają z 15% w 1998, do 27% w 2001 roku.
Dane z 2001 roku obejmują wszystkie nowe umowy, które zostały podpisane w 2000 i 2001,
kiedy obowiązywało Rozporządzenie Nr 1257/1999, i objęło 16 milionów hektarów i
zobowiązania oparte na poprzedniej zasadzie (ΕΚ) 2078/92, które reprezentuje 18
milionów hektarów. Ponadto, w 2001 zostało zawartych 8.422 umów rolnośrodowiskowych, na wsparcie określonych gatunków zwierząt, które są skazane na
wytępienie, w liczbie 60.568 zwierząt. Żądanie Unii skierowane do państw członkowskich w
celu zastosowania rozporządzeń związanych z szybkim wzrostem inicjatyw i programów,
które inaczej wymagałyby długich okresów czasu na osiągnięci, ma zostać poparte.
Rezultaty z zastosowania tych programów są pozytywne i wskazują, że pozytywne skutki
środowiskowe znacznie wzrosną poprzez zastosowanie programów rolno-środowiskowych.
W szczególności:
Wiele z projektów zmierzających do ograniczania nakładów w rolnictwie, spowoduje
obniżenie ilości nawozów azotowych, jak również stosowanie lepszych metod uprawy.
Projekty mające znaczenie dla podtrzymywania i poprawy krajobrazu dają pozytywne
rezultaty. Ponadto, obserwujemy wzrost dochodu rolników w określonych przypadkach na
terenach niekorzystnych. Pomimo tego, osiągnięte dochody na terenach intensywnej
uprawy są stosunkowo mało ważne.
Zastosowanie programów rolno-środowiskowych spowodowało zmianę nastawienia
rolników, jak również świadomość społeczną. Raporty Unijne dotyczące oceny
zastosowanych programów również wskazują, że koszty ich zastosowania są stosunkowo
niewielki w porównaniu do korzyści, jakie przynoszą dla środowiska. Dana z obszarów gdzie
ekstensywne praktyki rolnicze wykazują znaczny spadek produkcji, podczas gdy na
niekorzystnych obszarach produkcja została podtrzymana. Na koniec, ważnym osiągnięciem
wywodzącym się z zastosowania programów rolno-środowiskowych jest stworzenie systemu
oceny, dzięki której programy są monitorowane, ocenione i osądzane aby kontrolować
różnice między zadaniami i rezultatami.
8.2. Plan Działań 2000 – Zasada zgodności
Zasady zgodnie, z którymi rolnicy muszą dostosowywać się do wymogów ochrony
środowiska, jako warunek wstępny uzyskania dofinansowania, zostały włączone w reformę
pod nazwą Planu Działań 2000. Reforma Wspólnej Polityki Rolnej z roku 2003 postawiła
zwiększyć nacisk na wzajemne dostosowanie, które stało się obowiązkowe.
Reforma Wspólnej Polityki Rolnej oraz Planu Działań 2000 wymagały, aby państwa
członkowskie koniecznie zastosowały programy środowiskowe, biorąc pod uwagę stan
użytkowanego terenu, lub względną produkcję. Państwa członkowskie miały do wyboru
trzy możliwości aby spełnić te wymagania:
• dotacja do przekształcenia na zasadach rolno-środowiskowych,
• określenie powszechnie obowiązujących wymagań środowiskowych (opartych na
ustawodawstwie dotyczącym środowiska), oraz
• określenie specjalnych prototypów środowiskowych.
Rozpoczynając od 2005 roku, wszyscy rolnicy, którzy podejmą zobowiązania będą musieli
zastosować się do obowiązku wyznaczonego przez zasady zgodności (Rozporządzenie Rady
Nr 1782/2003 i Rozporządzenie Wspólnoty Nr 796/2004). Tak, więc 19 aktów prawnych,
które bezpośrednio stosowane są na poziomie upraw rolniczych, środowiska, publicznej
służby zdrowia, zdrowia zwierząt i roślin, dobrostanu zwierząt i rolników, które będą
77
podlegać karom w wypadku ich nieprzestrzegania (częściowy, albo całkowite obniżenie
bezpośredniego wsparcia). Osoby upoważnione do otrzymania bezpośredniego wsparcia
zostaną zobowiązane do utrzymania terenu w dobrych warunkach rolniczych i
środowiskowych. Ta sytuacja jest zdefiniowana przez państwa członkowskie i musi
obejmować prototypy biorące pod uwagę ochronę gleby, ochronę substancji organicznych i
strukturę gleby, jak również utrwalać naturalne siedliska i pejzaże, włączając ochronę
stałych terenów pastwisk.
8.3. Rolnictwo i bioróżnorodność
Plan Działań na rzecz Bioróżnorodności w Rolnictwie został zatwierdzony w 2001 roku
(http://europa.eu.int/comm/agriculture/envir/#genres).
Priorytety tego Planu są następujące:
• Wspieranie i poparcie przyjaznych dla środowiska praktyk i systemów, które
bezpośrednio, albo pośrednio uwzględniają bioróżnorodność
• Poparcie zrównoważonej działalności rolniczej o bogatej bioróżnorodności
• Przebudowa i poparcie infrastruktury
• Wspieranie działań mających na celu dla podtrzymywanie zagrożonych lokalnych
gatunków roślin albo zwierząt.
Wszystkie te priorytety wspierane są przez plany badań i szkolenia. Utrzymywanie
bioróżnorodność zależy w dużej mierze od dostatecznego opartego na danych zastosowania
planów Wspólnej Polityki rolnej, szczególnie refundowaniu kosztów na obszarach
niekorzystnych i programach rolno-środowiskowych.
W kwietniu 2004 roku wszedł w życie nowy wspólny program, który ma na celu wspieranie
programów podtrzymywania zasobów genetycznych w rolnictwie
(http://europa.eu.int/comm/agriculture/envir/biodiv/162-el.pdf).
8.4. Zasoby genetyczne i rolnictwo
W Planie Działań na rzecz bioróżnorodności, Komisja zasugerowała wprowadzenie nowego
wspólnego programu dla podtrzymania i gromadzenia zasobów genetycznych w rolnictwie.
(http://europa.eu.int/comm/agriculture/envir/biodiv/162-el.pdf). Ten nowy wspólny
program przypada na okres między 2004-2006 rokiem, i został ustanowiony przez Radę 24
kwietnia 2004 (Zasada Nr 870/2004(ΕΚ).
(http://europa.eu.int/smartapi/cgi/sga_doc?smartapi!celexapi!prod!CELEXnumdoc&lg=el&
numdoc=32004R0870&model=guicheti).
Program ten działa na rzecz różnorodności genetycznej i wymiany informacji, obejmując
ścisłą koordynację między państwami członkowskimi Unii, dla utrzymania różnorodności
ekologicznej zasobów genetycznych w rolnictwie. Wymaga również koordynacji na
poziomie zobowiązań międzynarodowych, pod względem zasobów genetycznych.
Celem tego nowego programu jest:
• sprzyjać działalności zmierzającej do podtrzymywania zasobów genetycznych “in
situ” (w miejscu), które będą stanowić sposób promowania i podtrzyma materiał
genetycznego gatunków i rodzajów, jak również charakterystykę i sposób
wykorzystania tych gatunków i rodzajów w rolnictwie. Te działalności będą mieć
miejsce pomiędzy państwami, mając na uwadze, tam, gdzie to konieczne, biogeograficzne cechy regionu.
• promować wymianę informacji, w ścisłej koordynacji między państwami
członkowskimi i Komisją, jak również ochronę i podtrzymywanie użytkowania
78
•
zasobów genetycznych w rolnictwie, zgodnie z zaleceniami i potrzebami Wspólnej
Polityki Rolnej
ułatwić koordynację na polu zasobów genetycznych w rolnictwie, szczególnie biorąc
pod uwagę zasady Porozumienia na rzecz Różnorodności Biologicznej
(http://www.biodiv.org/welcome.aspx),
z
Międzynarodowego
kongresu
dotyczącego Zasobów Genetycznych Roślin dla Żywności i Rolnictwa
(http://www.fao.org/ag/cgrfa/itpgr.htm) oraz Światowy Plan Działań (FAO)
dotyczący Podtrzymywania Równowagi Ekologicznej Użytkowania Zasobów
Genetycznych
Roślin
na
rzecz
Żywności
i
Rolnictwa
(http://www.fao.org/waicent/search/5_dett_FAO).
8.5. Rolnictwo a organizmy modyfikowane genetycznie
Ustawodawstwo Unii Europejskiej w sprawie organizmów transgenicznych (GMO) sięga do
początków lat 90’ a ten zespół zasad sterujących wciąż rozwija się i poprawia. Specjalne
prawa są ustanawiane zarówno, aby chronić zdrowie obywateli jak i środowiska, tworząc
jednocześnie Wspólny Rynek dla biotechnologii. Ważna część ustawodawstwa Unijnego
dotycząca organizmów modyfikowanych genetycznie reguluje emisję transgenicznych
organizmów do środowiska. W roku 2002, została zaaprobowana i weszła w życie nowa
procedura biorąca pod uwagę emisję do środowisku, albo dostępność na rynku organizmów
albo produktów zawierających lub tworzonyh z modyfikowanych genetycznie organizmów.
Zgodnie z ustawami dotyczącymi zasad nadzoru produktów transgenicznych, jest ważne,
aby:
• istniała ocena „efektów niebezpiecznych” dla środowiska i zdrowia ludzi, w związku
z uprawą i dostępnością na rynku organizmów transgenicznych,
• obowiązkowo nadzorować okres „po sprzedaży”, który obejmuje konsekwencje
długo terminowe powiązane z interakcją pomiędzy organizmami transgenicznymi a
środowiskiem,
• wprowadzić obowiązkowe kampanie informacyjne dla ludności, dla której zostały
przeznaczone te organizmy i produkty,
• wprowadzić wymóg w stosunku do wszystkich państw członkowskich, oznaczania i
odnalezienia produktów na wszystkich etapach przetwarzania i handlu,
• przestrzegać okresu potęgi pierwszych przydziałów pod względem emisji
organizmów transgenicznych do środowiska przez maksimum 10 lat,
• prowadzić obowiązkową dyskusję z zespołami naukowców,
• wprowadzić obowiązek wymagania opinii Parlamentu Europejskiego dotyczącej
decyzji zezwolenia na emisję organizmów modyfikowanych.
Odkąd Wspólne Ustawodawstwo dotyczące organizmów transgenicznych weszło w życie, na
początku lat 90’, z powodów handlowych emisja 18 takich organizmów została
zaakceptowana przez Unię. Od października 1998 roku, nie zostało wydane więcej
pozwoleń. Obecnie, ustawodawstwo dotyczące organizmów transgenicznych jest badane
ponownie.
Szczegółowe informacje dotyczące prawa Unii w sprawie organizmów modyfikowanych
genetycznie są dostępne na stronie: "Bezpieczeństwo żywności i pasz dla zwierząt":
(http://europa.eu.int/comm/food/food/biotechnology/gmfood/index_en.htm)
Pytania i odpowiedzi dotyczące ustaw zarządzających transgenicznymi organizmami w Unii
Europejskiej można obejrzeć na stronie:
(http://europa.eu.int/rapid/pressReleasesAction.do?reference=MEMO/05/104&format=HT
ML&aged=1&language=EN&guiLanguage=en).
79
8.6. Rolnictwo i zmiany klimatu
Rolnictwo jest odpowiedzialne, w obrębie Unii Europejskiej, za około 10% emisji gazowych,
które powodują “efekt cieplarniany”. Jednak, to może przyczynić się do znalezienia
rozwiązania w bardziej powszechnych wyzwaniach dotyczących zmian klimatu jakie Unia
ma przed sobą. Europejski Program do spraw Zapobiegania Zmianom Klimacie (ECCP),
obowiązujący od marca 2000, zawiera plany dotyczące sposobów odpowiedzi Unii na
zobowiązań określanych jako Protokół z Kyoto (http://unfccc.int/2860.php), o
redukowaniu emisji gazów odpowiedzialnych za powstanie efektu cieplarnianego do 8% do
2012.
Głównymi źródłami w rolnictwie, emisji gazów wywołujących efekt cieplarniany są:
• emisje N2O z gleb, spowodowany głównie przez użyźnianie nawozami azotowymi
• emisje CH4 spowodowane przez fermentację jelitową u przeżuwaczy – 41%
całkowitej emisji CH4 w Unii są spowodowane przez rolnictwo
• emisje CH4 i N2O z obróbki nawozu naturalnego.
Wprowadzenie technicznych sposobów na ograniczanie emisji gazów efektu cieplarnianego
obejmuje:
• Zachętę w stronę wydajniejszej aplikacji nawozów, tak że ich ogólne zastosowanie
zostanie zredukowane, procedura która już zaczęła się tworzyć w strukturze
istniejącego ustawodawstwa o wytycznych dotyczących związków azotowych w
nawozach
azotowych
(http://europa.eu.int/scalpus/leg/el/lvb/l28013.htm),
nawożenie i poprawa w systemach reakcji beztlenowych (np. dla produkcji
biogazu), w celu obróbki produktów bio-rozkładu produktów wtórnych i odpadów.
• Nowy nacisk na produkcję biomasy, w konserwatywnych systemach orki i w
rolnictwie organicznym.
Zespół roboczy ECCP do spraw rejestracji dwutlenku węgla w odniesieniu do terenów
rolniczych, przyjął jako główną zasadę ocenę potencjału wiązania dwutlenku węgla przez
tereny użytkowane rolniczo w Unii Europejskiej. Zgodnie z oceną ekspertów, jest
możliwość wiązania przez gleby rolnicze, do 60-70 milionów ton CO2 rocznie w 15 krajach
Unii, ilość która koresponduje z 1,5-1,7% antropogenicznej emisji CO2 w Unii. Wyżej
wymieniona ilość, CO2/rok będzie przeznaczać 19-21% całości obniżonej emisji, co oznacza
337 milionów ton CO2/rok, które Unia zobowiązała się osiągnąć. Dwutlenek węgla może być
wiązany przez ograniczanie uprawy gleby (dane wskazują, że emisje węgla w formie CO2 są
większy w przypadku uprawianych glebach, niż w porównaniu z mało uprawianymi) albo
przez wzrost nakładów węgla do gleby. Jednocześnie, ważne jest, aby utrzymywać
istniejące zasoby węgla i zahamować straty węgla z ziemi poprzez poprawę praktyk
gospodarowania.
Dalszy rozwój odnawialnej, rolniczej biomasy, może przyczynić się do obniżenia emisji z
energii i gałęzi transportu, z równoczesnymi korzyściami w sektorze rolniczym. Są już
wprowadzone do produkcji uprawy „roślin energetycznych” na obszarach, które są pod
reżimem uprawy spoczynkowej. Ponadto zostały wzięte pod uwagę niezbędne plany.
Dlatego, Reforma Wspólnej Polityki Rolnej z 2003 roku wprowadza systemy zapasów, tzw.
„kredyt w węglu",(credit in carbon) http://www.epa.com.pl/elw_joint.htm który oferuje
rolnikom motywację ekonomiczną by wytwarzać biomasę.
8.7. Rolnictwo i ochrona gleby
Wspólne Polityki Rolne wzmacniają wzory na dobre praktyki rolnicze i środowiskowe, w
odniesieniu do zabezpieczenia gleby przed erozją i podtrzymywanie materii organicznej i
struktury gleby. Komisji Europejska przygotowała Ogłoszenie zatytułowane "Ku
80
tematycznej strategii do ochrony gleby"
(http://europa.eu.int/scadplus/leg/el/lvb/l28122.htm), które jest podstawą działania
Unii Europejskiej w celu powstrzymania niszczenia gleby. Programy rolno-środowiskowe
(http://europa.eu.int/comm/agriculture/envir/measures) stwarzają okazję do wspierania
wzbogacania gleby w materię organiczną, powstrzymywania erozji, zanieczyszczenia i
kompresji (ugniatania). Te programy obejmują wsparcie dla rolnictwa organicznego,
konserwatywnej orki, zabezpieczania i ochrony tarasów górskich, bardziej bezpiecznego
stosowania pestycydów, zintegrowanego zarządzania uprawami, zarządzania pastwiskami
w sposób niskionakładowy, redukowanie pogłowia zwierząt i stosowanie certyfikowanych
nawozów.
Szczegółowe informacje dotyczące strategii Unii Europejskiej dla ochrony gleby są
dostępne na stronach internetowych “Utworzenie polityki ds. gleby”
(http://europa.eu.int/comm/environment/soil/index.htm).
8.8. Rolnictwo i pestycydy
Do redukcji niekorzystnych skutków działających na środowisko, wynikających ze
stosowania pestycydów, Unia Europejska wyznaczyła jako cele zapewnienie ich właściwego
użytkowania i informowanie ludzi odnośnie sposobów ich użytkowania i efektów, które
mogą być spowodowane przez ich pozostałości. Przepisy Unijne zostały zebrane i wydane w
związku z dostępnością produktów ochrony roślin i określiła limity dla pozostałości tych
środków w żywności. Szczegółowe informacje dotyczące strategii Unii Europejskiej w
sprawie pestycydów są dostępne na stronach internetowych "Ochrona roślin”
(http://europa.eu.int/comm/food/plant/protection/index_el.htm).
Ponadto, przepisy Unii regulują ochronę jakości wody, niejako w odniesieniu do
pestycydów. Zasady regulujące jakość wody, zakładają na wstępie kompletne podstawy do
oceny, monitorowania i ochrony wszystkich wód powierzchniowych i podziemnych.
Rozporządzenie narzuca stosowanie programów do zmniejszenia emisji, odpadów i strat
niebezpiecznych substancji w celu chronienia wód powierzchniowych. Do roku 2001, 33
wstępne substancje zostały ujęte w katalogu, i 13 spośród nich były związkami używanymi
w produktach ochrony roślin.
8.9. Rolnictwo i zanieczyszczenia azotanami
Ustawodawstwo Unii Europejskiej w sprawie zanieczyszczenia azotanami ma na celu
zredukowanie zanieczyszczenia wód związkami azotowymi rolniczego pochodzenia oraz
powstrzymywanie dalszego zanieczyszczenia. Zarządzanie Unii w sprawie zanieczyszczenia
azotanami (http://europa.eu.int/scadplus/leg/el/lvb/l28013/htm) wydane zostało w 1991
roku, i zawiera, co następuje:
•
obserwację jakości wody w powiązaniu z działalnością rolniczą,
•
definicję terenów wrażliwych na zanieczyszczenia azotanami,
•
definicję (opcjonalną) kodeksu dobrych praktyk rolniczych i (obligatoryjne) zasady do
stosowania na terenach wrażliwych na zanieczyszczenia powodowane przez azotany.
Na tych obszarach Rozporządzenie określa najwyższy limit zawartości azotanów w
naturalnym nawozie zwierzęcym, dozwolony i zaadoptowany na 170 kg azotu/ha/rok.
Przyjęcie Rozporządzenia przez państwa członkowskie jest procesem skomplikowanym. Aż
do dziś, tylko niewielka liczba państw członkowskich zaadoptowany w pełni to
rozporządzenie i Komisja zapoczątkowała procedury naliczania kar przeciwko tym
państwom członkowskim z powodu niepowodzenia dostosowaniu przepisów. Połączenie
81
dobrej praktyki rolniczej oraz stosowanie się do przepisowych wzorów środowiskowych
(gdzie dostępne są odpowiednie instrukcje dotyczące zanieczyszczeń azotanach), zostało
ustanowione w ramach polityki Unii dla rozwoju rolnictwa, może przyczyniać się do
poprawy dostosowania państw członkowskich.
Szczegółowe informacje są dostępne na stronach internetowych "Stosowanie instrukcji
przeciw zanieczyszczeniom azotanami"
(http://europa.eu.int/comm/environment/water/water-nitrates/index_en.html ).
8.10. Rolnictwo i woda
Wspólna Polityka Rolna opiera się na inwestycjach służących ulepszeniu infrastruktury
irygacyjnej oraz dawaniu rolnikom szansy na zmianę techniki nawadniania na lepszą. To
również zabezpiecza jakość wód, niejako w odniesieniu do pestycydów i zanieczyszczeń
azotanami. Komisji Europejska przygotowała Ogłoszenie zatytułowane „Polityki cenowe –
Polityki dla wzmacniania utrzymania zasobów wodnych", dostępne na stronie internetowej:
(http://europa.eu.int/scaldus/leg/el/lvb/l28112htm), które zawiera podstawowe zasady
polityki dla sektora gospodarki wodnej, mające na celu promowanie (zrównoważonego) nie
naruszającego równowagi ekologicznej, użytkowania zasobów wody. W ramach programu
rozwoju rolnictwa mamy inwestycje zmierzające do zachęcania rolników do zmiany
techniki nawadniania na bardziej nowoczesne (np. stosowanie metody irygacji
kropelkowej), która nie wymaga dużych nakładów wody, a całość dostarczonej wody jest
pochłaniana przez rośliny. Ponadto programy rolno-środowiskowe pokrywają koszty
adaptacji zmierzających do obniżenia ilości wody irygacyjnej i adaptacje w kierunku
poprawy metod irygacji.
Unia Europejska ustaliła również zasady ochrony jakości wody w stosunku do pestycydów
(http://europa.eu.int/comm/agriculture/envir/#pesticides)
oraz
zanieczyszczeń
azotanami (http://europa.eu.int/comm/agriculture/envir/#nitrates).
Szczegółowe informacje dotyczące polityki Unii w sprawie czystości i wykorzystania wody
są dostępne na stronie: "Polityka na rzecz wody w Unii Europejskiej"
(http://europa.eu.int/comm/environment/water/index.html)
9. Cechy rozszerzenia Unii w 2004 roku
Wraz z wejściem 10 nowych krajów (Krajów przystępujących do Unii) – Polska, Estonia,
Litwa, Łotwa, Węgry, Czechy, Słowenia, Malta i Cypr – populacja Unii Europejskiej została
powiększona o 20% a jej terytorium o 23%. Dlatego, nowa Unia Europejska (UΕ) składa się
teraz z 25 krajów członkowskich, osiągnęła populację milionów obywateli i stała się
największą gospodarczą i polityczną unią państw w skali świata.
Stąd unia europejska, po rozszerzeniu w 2004 roku:
•
Obejmuje różne kraje (jak te z dawnego bloku wschodniego), które są wciąż
przechodzą proces transformacji od planowanej centralnie do gospodarki rynkowej. Jak
również obejmuje kraj (Cypr), którego ziemie są okupowane przez inny kraj (Turcja).
•
Obejmuje kraje, których (PKB) produkt krajowy brutto ledwie dochodzi do 4,58 % w
stosunku do 15 Krajów starej Unii (wykres 1), podczas gdy PKB na głowę mieszkańca,
oszacowany w parytecie siły nabywczej (PSN) krajów wstępujących waha się wokół
średniej 40 % do 15 Krajów starej Unii (Kok, 2003).
•
Obejmuje kraje, których sektor rolniczy jest ogromny, z drobnym udziałem rolnictwa
w PKB, i osób aktywnie związanych z rolnictwem. W niektórych krajach wstępujących
duża ilość upraw rolniczych jest uważana za « pół-, albo względnie-utrzymująca przy
82
życiu», co oznacza zdolność do pokrywania jedynie podstawowych potrzeb, podczas gdy
ogólnie rolnicza infrastruktura rolnicza jest uboga (Rollo, 2003). Po rozszerzeniu, około
3,87 miliona rolników zostanie dodanych do obecnych 6,7 miliona obecnych w Unii
rolników, co daje wzrost o 57,8 % (CEC-DG Agriculture, 2003a).
9.1. Obecna sytuacja krajów wstępujących do Unii w roku 2004
Podczas zeszłego dziesięciolecia, zainteresowanie zawodem rolnika w państwa
wstępujących wykazywało znaczące fluktuacje. W wielu krajach obserwowano znaczny
wzrost na początku lat 90’ a następnie obniżenie. Do 2000 roku całkowita liczba
zatrudnionych w rolnictwie zmniejszyła się znacznie we wszystkich krajach, z wyjątkiem
Polski. Również, znaczenie sektora rolniczego w dużej mierze zostało zmniejszone w
okresie transformacji, dochodząc do 10% PKB (OECD, 2001).
Ogólny wzrost gospodarczy w krajach środkowej Europy wschodniej podczas zeszłych lat
nie został wyrażony w produkcji rolnej, która ogólnie obniżyła się. Przeciwnie do tego,
wzrosły obawy o transgeniczną żywność. Dlatego, w ubiegłych latach równowaga między
importem i eksportem produktów rolnych była ujemna, albo jak w przypadku Węgier, które
są całkowicie eksportującym krajem, stała się gorsza (Pouliquen, 2001). Głównymi
produktami eksportowanymi przez te kraje są produkty mleczne, wieprzowina, zboża,
owoce, warzywa i wino (OECD, 2001) (Tabela 1).
Wszystkie wyżej wymienione czynniki to rezultat niskiej wydajności. W Polsce, wartość
dodana na robotnika dochodzi do 8% w stosunku do Unii. Jest to ściśle powiązane z wysoką
gęstością zatrudnienia w rolnictwie na ćwierć akra, które jest o 3,2 razy większe niż w
Unii. Wielkość działalności rolniczej na Węgrzech, w Czechach i na Słowacji, jest
porównywalna ze średnią Unii, albo nieco wyższa. To powoduje, że sektor rolnictwa w tych
krajach jest bardziej wydajny.
9.2. Sytuacja rolnictwa w Krajach Unii
Gleba przeznaczona do wykorzystania rolniczego (tereny wykorzystywane rolniczo)
zajmują 39% całości terytorium 15 krajów członkowskich.
Zarówno struktura gospodarstw (Tabela 2), jak i dynamiczna sytuacja, która
charakteryzuje się pewnymi ogólnymi i stopniowymi zmianami:
•
Obniżenie liczby gospodarstw (Tabela 3), szczególnie silne w kategorii małych
gospodarstw rodzinnych, (mniejsze niż 20 ha) (Vidal, 2000).
•
Zmniejszenie osób związanych z rolnictwem (Tabela 4). Jedyna kategoria upraw,
gdzie absolutny wzrost ilości zatrudnienia jest zauważany w większych niż 50 ha
gospodarstwach (Vidal, 2001).
•
Wzrost średniej wielkości gospodarstw (średnio, około 40% między rokiem 1987-97 dla
12 krajów Unii) i ogólnie średniej wielkości upraw rolniczych (Tabela 5),
•
Wzrost koncentracji rolniczych działalności ekonomicznych, dochodu rolniczego
(Tabela 6), średniego krajowego produktu brutto (PKB) i średniej ekonomicznej
wielkości upraw rolniczych, jako rezultat opisanych powyżej. Koncentracja
ekonomicznych działalności rolniczych jest szczególnie intensywna. W 1997 roku, 10%
europejskich upraw rolniczych wyprodukowało 2/3 całkowitego produktu brutto. Połowa
europejskich upraw rolniczych wyprodukowała 95% całkowitego produktu brutto (Gross
Standard Profit). Dlatego, znaczenie gospodarcze drugiej połowy upraw rolniczych
pozostaje nieistotnym (Vidal, 2000).
Mówiąc bardziej ogólnie, rolnictwo pozostaje w Unii głównie interesem rodzinnym, odkąd
w 1997 roku rodzinna siła robocza stanowiła 79% sumy, (Vidal, 2001), podczas gdy
83
działalność rolnicza jest zasadniczo opanowana przez właścicieli uprawy, albo przez
dzierżawców aż w 98%. Procent terenu uprawianego przez jego właściciela przejawia
tendencję do obniżania z biegiem czasu, z powodu, po pierwsze, obniżenia liczby małych
upraw rolniczych a po drugie dużej wartość terenu dającego możliwości wynajmowania
(Vidal, 2000). Liczba robotników sezonowych i czasowych nieznacznie zwiększyła się od np.
1997 wahała się w granicach 75%.
Zarówno struktura wieku, tendencja starzenia się siły roboczej związanej z rolnictwem jest
zauważona, tendencja, która jest bardziej znacząca niż ta zauważalna w innych sektorach,
pisuje, że osoby pracujące powyżej 55 roku życia stanowią z 32% do 38% zatrudnionego na
stałe personelu, w latach 1980-95.
Na koniec, czy nie warto zauważyć, że znaczenie terenów rolniczych jest porównywana do
terenu pracy i wzrastała w przeszłości we wszystkich krajach szybciej niż wzrost rolniczych
upraw, co oznacza, że wydajność pracy ciągle wzrasta (Vidal, 2001).
9.3. Wnioski ogólne: Rozszerzone rolnictwo i rozszerzone środowisko
Rozszerzenie Unii jest wyborem strategicznym i politycznym wyborem, który spowoduje
kilka ekonomicznych rezultatów w krótkim czasie, ale oczekiwane są również znaczące
długoterminowe efekty makroekonomiczne na skalę światową.
Kraje wstępujące do Unii będą mieć tylko mały udział w ogólnym produkcie brutto, ale
zasadniczy dla populacji i bardzo wielki w użytkowaniu terenów rolniczych zamieszkałych
przez rolnicze populacje Unii.
Kraje te są wciąż w fazie przejściowej pomiędzy gospodarką sterowaną centralnie a
gospodarką rynkową i stają w obliczu wielu wyzwań związanych z kontynuowaniem i
restrukturyzacją swoich ekonomii.
W tych ramach, jest bardzo ważne, aby restrukturyzować gospodarkę rolną, która obecnie
staje przed wieloma instytucjonalnymi, administracyjnymi, prawnymi i gospodarczymi
niedostatkami i zatrudnia większą część populacji w ramach gospodarstw nastawionych na
produkcję własną służącą do przetrwania, względnego-przetrwania, przez co przyjmuje
większa część obciążeń społecznych.
Określone definicje, pod którymi rozszerzenie zostało osiągnięte i zostaje realizowane w
sektorze rolnictwa, zmierza dokładnie do przebudowy gospodarki (CEC, 2002a), obejmując
jednak duży stopień niepewności, rozpatrując środowisko makroekonomiczne a szczególnie
tempo rozwoju i jego konsekwencji w zatrudnieniu.
Rolnictwo jest silnie chronione jako strefa działalności gospodarczej, z powodu złożonych
gospodarczych, społecznych i środowiskowych zadań, którym służy. Dlatego, konsekwencje
rozszerzenia Unii w rolnictwie mogą być obserwowane poza zakresem stosowanych metod
(jak protekcjonizm cen, dotacje, struktury) przed i po rozszerzeniu, dla każdego sektora
produkcji rolnej oddzielnie i osobno w każdym z krajów wstępujących i 15 krajach Unii.
9.4. Hipotezy na temat konsekwencji rozszerzenia Unii
Hipotezy, które zostały stworzone, opierają się głównie na wzorach matematycznych, z
których każdy jest ograniczony przez czynniki, które może obejmować. Tak, więc są one
wskaźnikową, ale nie istotną wartością. Wszystkie hipotezy zbiegają się w ogólną
konkluzję, że rozszerzenie będzie mieć drobne negatywne konsekwencje dla ogólnego
84
dochodu rolniczego 15 krajów Unii i pozytywne efekty dla rolniczych dochodów rolników.
Jednak, rozwój jest przewidziany, m.in. w produkcji mleczarskiej, hodowli ryżu i twardej
pszenicy. Jako główne efekty, obserwujemy wzrosty cen produktów, obniżenie zapasów jak
również obniżenie eksportu.
Jest oczywiste, że jak w przeszłości, wyzwanie dla rolnictwa w 15 krajach Unii, kładzie
odpowiedzialność na presji w kierunku restrukturyzacji gospodarstw, to jest, obniżeniu
zatrudnienia i koncentracji upraw, wzroście wydajności za roczną jednostkę roboczą
(Yearly Work Unit). W większości północnych krajów europejskich ten nacisk obejmuje
niewielką część populacji. Przeciwnie, w niektórych krajach południowej Europy,
obejmuje znaczną część populacji i krajowego produktu brutto. W tych krajach, ważna
część produkcji rolnej dotyczy dziedzin, w których kraje wstępujące nie posiadają
znacznego udziału.
Podsumowując, można powiedzieć, że powiększenie będzie mieć tylko drobny wpływ na
rolnictwo w 15 krajach Unii, co najmniej w średniej perspektywie czasowej. Ponadto,
poprzez umowy dwustronne pojawia się znaczący stopień finalizacji zakupów produktów
rolnych z nowych państw członkowskich. Powiększenie jednakże, było faktem, który
wymagał intensyfikacji reformy polityki rolnej w kierunku, w jakim zmierzało, i stało na
czele stopniowej «liberalizacji» światowego handlu produktami rolnymi.
W przeciwieństwie, dla nowo przyjętych państw członkowskich, dzięki rozszerzeniu
oczekuje się konsekwencji dla ich rolnictwa, głównie długoterminowych, jak również
stworzenia stabilnych i wiarygodnych strukturalnych, prawnych i gospodarczych zasad
działania, które utrzyma zwiększony nacisk a zarazem przyczyni się do restrukturyzacji
sektora rolniczego.
Biorąc pod uwagę fakt, że cała polityka Unii jest wynikiem negocjacji, wszystkie przyszłe
decyzje są ważne z uwagi na określenie związku pomiędzy naciskiem a wkładem,
szczególnie te, które są powiązane z programowaniem okresu podatkowego od 2006-2013.
Chociaż kraje Unii próbowały przewidzieć rozwój, co wiązało się z różnymi decyzjami,
udział nowych państw członkowskich zmienia układ sił i tworzy nowe warunki przy stołach
negocjacyjnych.
Równowaga, która wyniknie - wyłącznie w kwestii strukturalnej – będzie rozstrzygać
finansowanie programów politycznych aż do 2013 roku i również będzie zdolna, (kiedy i
jeśli to osiągnie), do włączenia jako jedna z konsekwencji rozszerzenia Unii, jak również
do określenia część konsekwencji dla rolnictwa wynikających z rozszerzenia Unii
Europejskiej.
85
Tabele
Wykres 1
Wkład PKB (produktów krajowych brutto) państw UE15 i krajów nowo wstępujących
na PKB UE-25 (Enlargement Countries – kraje o które powiększyła się UE)
Graph 1:
Relevant Size of GDP EU-15 and Enlargement Countries at the total
GDP EU-25
Enlargement
Countries
Austria (AT)
Denmark (DK)
Italy (IT)
Portugal (PT)
Cyprus (CY)
Huggary (HU)
Czech Republic (CZ)
Belgium (BE)
Greece (EL)
Ireland (IE)
Sweden (SE)
Latvia (LV)
Poland (PL)
France (FR)
United Kindom (UK)
Luxembourg (LU)
Finland (FI)
Lithuania (LT)
Slovakia (SK)
86
Germany (DE)
Spain (ES)
Netherlands (NL)
Estonia (EE)
Malta (MT)
Slovenia (SI)
Tabela 1: Podstawowe elementy rolnictwa, rolnicze produkty handlowe i konsumpcja w krajach
wstępujących
Handel
nadwyżkami
Konsumpcja
Obszary
żywności,
żywności
Kategorie gruntów rolnych jako
przeznaczone dla
żywcem,
jako %
% całości, 2001 2)
rolnictwa, 2000 1)
alkoholem i
całkowitej
Kraj
tytoniem, w %
konsumpcji
prod., 2000 3)
jako %
w tys.
Grunty
całego
Łąki
Plantacje Import
Eksport
19981)
hektaorne
terenu
rów
Estonia (EE)
1001
22,1
76,3
21,8
2,0
8,0
5,6
37,5
Cypr (CY)
134
14,5
67,6
0,8
31,6
11,7
26,0
19,0
Łotwa (LV)
2488
38,5
74,2
24,6
1,2
11,6
5,8
44,9
Litwa (LT)
3489
53,4
84,0
14,3
1,7
9,0
11,1
46,0
Malta (MT)
12
38,1
91,7
-
8,3
8,2
2,6
;
Węgry (HU)
5854
62,9
77,6
18,9
3,4
2,7
6,9
42,1
Polska (PL)
18220
58,3
77,2
21,2
1,5
5,6
7,9
36,9
Słowacja (SK)
2444
49,8
63,0
35,6
1,4
5,3
3,0
31,8
Słowenia (SI)
491
24,2
34,9
58,8
6,3
5,7
3,6
23,5
Czechy (CZ)
4282
54,3
75,4
23,0
1,6
4,6
3,7
26,8
Kraje
wstępujące
38415
EU-15
131619
40,6
56,4
34,8
8,8
Źródła: 1) CEC-DG Agriculture (2001b) 2) Eurostat (2002b), 3) CEC (2003c)
87
17,4
Tabela 2: Udział sektorów produkcji rolniczej w dochodzie narodowym z rolnictwa dla 15 krajów Unii
Europejskiej
Przedział produkcji
Udział poszczególnych części w wartości całkowitej produkcji rolniczej
(rok 2001) w %
ΕU15
A
B
F
D
DK EL UK IRL
E
IT
L
NL
P
S
FIN
Produkcja roślinna
52,4 44,8 43,3 56,3 50,1 38,6 71,6 37,2 20 60,7 63,7 33,1 49,9 56,2 47,4
44,2
zboża
12,4 12,9
18,3
Nasiona oleiste
1,7
Uprawy paszy
15,6 17,9 18,6 10 15,7 5,1 12,4 10,8
1,6
6,8 16,5
3,1 1,4
8,9
0,8
7,5
Buraki cukrowe
1,6
ziemniaki
2,5
Świeże warzywa
7,5
2,4 11,2
owoce
6,0
4,7
Rośliny i kwiaty
5,7
Olej z oliwek
1,8
Wino
4,9
2,4 2,9
1
9
7,8
5
13,9
2,7
2,1
2,6
4,6 1,8 2,2 1,4
3
3
1,2 1,6
12,4 5,9
1,6 0,4 13,4
3,2
12,7 11,8
10,1 11,1
3,9
14,1 10,7
12,7
0,8
6,6
25,1 6,5
12,2
7,1
17,5
12,6 2,2
bawełna
4,6 4,8
1,3
3,5 9,5 11,1
8,3
10,6
Inne nie wyróżnione
8,3
3,8
18 18,8 17,5 16,8 13 12,6 5,9 11,8 16,1 13 11,5 4,5 10,7
4,4
Zwierzęta
42,5
27 40,6 23,8 24,2 38,6 13,6 36,6 50 27,3 20,3 28,4 23,4 29,1 21,5
15
Bydło
12,5 15,3 12,3 8,7 4,7
14,7 34,3 6,6 8,2 20,9 6,6 6,1 9,3
6,8
Świnie
9,8 11,9 20,5 4,7 11,9 28
2,5 5,4 4,7 10,9 5,2 6,7 12,6 8,7 7,7
5,9
Drób
4,3
4,2 4,8 2,1
Kozy i owce
2,0
1,2
8,9
3,8
3,5 8,4
1,9
7.2 6,8 5,8
Inne nie wyróżnione
2,6 0,6 0,8 1,5 5,9 11,1 9,7 5,2
6,9 0,8 0,7 5,9 4,5
0,4
Produkty pochodzenia
zwierzęcego
18,2 15 13,5 22,2 19 10.7 18,3 25,2 8,7 2,1 33,2 18,6 14,5 25,8
34,7
6
Mleko
14,2 14,9 12,8 12 19,9 18,1 8.6 15,6 24,6 6,2 9,9 31,7 16,5 12,5 23
Jajka
1,8
Inne nie wyróżnione
1,5
Usługi rolnicze
Działalność dodatkowa
Suma
Źródło: Eurostat 2002a
1,9
3,3 2,2 1,5 2,3 0,9
1,5
2,7 0,6 0,6 2,2 1,5 2,1 0,5 2,8
7,5
4,4 4,7 1,2 2,3 2,9 7,5
2,1
2,7
3,2
3,4
100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100
100
3
0,5
4
3,2 3,7
0
27,2
7,1 0,6 2,3 0,3 0,1 4.0 3,5
88
2,5 1,7 2,4 0,4
Tabela 3: Spadek liczby działań rolniczych w 9 krajach Unii Europejskiej pomiędzy
1967-1997
Państwo członkowskie
Zmiana liczby działań (% całości)
Belgia
- 69 %
Francja
- 60 %
Niemcy
- 60 %
Włochy
- 22 %
Luksemburg
- 65 %
Holandia
- 56 %
ΕU - 6
- 43 %
Źródło: Vidal 2000b
Tabela 4: Zmienność liczby osób zatrudnionych w poszczególnych sektorach w 9 krajach
Unii Europejskiej pomiędzy 1975 - 1999
Liczba osób w milionach
w ΕU-9
1975
1999
tendencja 1975 – 1999
Miliony
%
Usługi
48,1
78,2
+ 30,2
+ 63 %
Przemysł
40,9
33,7
- 7,1
-17 %
Rolnictwo
7,6
3,8
- 3,8
- 49 %
Całkowicie
98,6
115,8
+ 17,2
+ 17 %
Źródło: Vidal 2001a
89
Table 5: Zwierzęta inwentarskie w latach 1990-2000 w ΕU-12
Tendency of the number of
agricultural operations
with ruminants between
1990-2000, ΕU-12
Tendency UBA by
agricultural operation with
ruminants between 19902000, ΕU-12
- 38 %
+ 48 %
- mleczne
- 51 %
+ 64 %
- pozostałe
- 18 %
+ 56 %
Owce
- 27 %
+ 32 %
Kozy
- 39 %
+ 64 %
Razem
- 31 %
+ 47 %
Krowy
Źródło: Vidal 2001a
Table 6: Dochód z rolnictwa w latach 1995-2002 w krajach 15 UE (1995 = 100)
Kraj
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
Austria (AT)
107,1
98,6
89,8
87,8
83,6
90,1
107,3
103,3
Belgium (BE)
93,5
102,6
106,6
100,7
93,2
101,1
109,3
100,5
France (FR)
101,8
102,3
105,9
110,5
108,3
108,2
111,9
110,8
Germany (DE)
97,8
110,7
111,9
98,7
92,5
111,5
137,5
110,7
Denmark (DK)
104,8
107,2
102,6
81,0
78,4
95,5
115,2
87,1
Greece (EL)
103,1
98,2
98,5
98,7
101,0
105,1
1209,0
114,9
United Kingdom (UK)
105,5
98,9
76,5
65,9
64,4
61,1
65,5
69,9
Irland (IE)
101,4
103,8
101,2
98,7
93,8
99,9
105,9
93,6
Spain (ES)
95,9
107,7
108,9
106,4
103,4
115,2
118,6
117,9
Italy (IT)
101,1
106,8
109,5
109,4
117,9
113,8
113,8
111,2
Luxembourg (LU)
102,6
106,5
97,9
107,5
96,7
97,6
92,4
86,9
Netherlands (NL)
102,3
98,1
105,9
95,1
88,4
85,6
89,8
80,9
Portugal (PT)
99,7
109,5
104,3
104,6
125,4
111,7
139,4
131,8
Sweden (SE)
106,3
104,2
110,4
113,0
99,7
112,2
123,6
120,7
Finland (FI)
111,6
90,0
91,7
80,9
91,9
115,8
110,6
115,6
ΕU-15
100,8
104,4
104,7
101,6
101,2
105,7
112,6
107,8
Źródło: Eidmann 2003
90
Podsumowanie
Zastosowana w praktyce Polityka Rolna sterująca rolnictwem prowadzi do interwencji,
które pociągają za sobą drastyczne zmiany ekosystemów i ziemi rolniczej oraz stwarza
problemy, chociaż cele tej polityki są bardzo jasno wytyczone . Kierunek wspomagania
rolnictwa przez UE w przeszłości (ceny gwarantowane, wsparcie produkcji itp.) powodował
rozwój czynników produkcji, łącznie z technologią, zabezpieczał zadawalający dochód
rolników oraz zarządzanie terenami rolniczymi. Jednakże ta polityka wywoływała
zastrzeżenia, które zaprowadziły Unię do impasu i rewizji Wspólnej Polityki Rolnej.
Bieżące cele ostatniej korekty Wspólnej Polityki Rolnej spowodowały dużo zastrzeżeń i
dyskusji , szczególnie w krajach o słabej strukturze rolnej (mały obszar wykorzystywanej
ziemi, duża liczba rolników). Czy da się pogodzić te cele i jaki będzie efekt wprowadzenia
ich w życie? Odpowiedź na to pytanie będzie uzyskana po wprowadzeniu nowych
elementów Wspólnej Polityki Rolnej i każda odpowiedź na to pytanie jest tylko spekulacją,
w tej chwili istnieje tylko scenariusz. Nie istnieją magiczne recepty na rozwiązywanie
problemów.
Jest oczywiste, że zasada ostrożności jest bardziej uzasadniona dzisiaj niż kiedykolwiek
przedtem, jednakże jest również pewne to, że po każdym działaniu będzie występować
jego pozytywny i negatywny efekt, co zaprowadzi nas do korekt celów i środków.
Główny celem dla młodych rolników jest zrozumienie znaczenia ich społecznej roli
(producentów dóbr i zarządzających rolniczym areał) poprzez dobre poznanie zasad i
celów programów UE. Proste wskazania dotyczące rozwiązywania nabrzmiałych problemów
prowadzą do bezczynności i do oczekiwania na gotowe rozwiązania, powodując z rolników
biernych odbiorców decyzji innych, a nie uczestników wdrożenia procedur
zrównoważonego rolnictwa kierowanego na jakość i bezpieczeństwo produkcji.
Szkolenie przynosi efekty tylko wtedy, gdy szkoleni otrzymują cząstkę jakiejś wiedzy a nie
tylko proste przykłady.
Równocześnie, ludzie muszą być świadomi, że środowisko nie ma granic i UE nie powinna
udawać się, że jej obywatele cieszą się nieskażonym środowiskiem i żywią się zdrowym
jedzeniem. Ludzkość jako suma obywateli wszystkich państw powinna rozwiązywać swoje
problemy w możliwie najlepszy sposób, dla ludzkiego zdrowia i ochrony środowiska, w
ramach solidarności między ludźmi i współdziałania między bogatymi i biednymi, dążąc do
eliminacji nierówności, co jest jedyną gwarancją dla przetrwania planety i solidarności
między pokoleniami.
91
Wybrana bibliografia i strony internetowe
Autor: Skup M.
Tytuł: Rośnie zainteresowanie rolnictwem zintegrowanym
Tytuł czasopisma: Agroserwis
Numeracja serii: Nr 9 (312)
Rok wydania: 2005
Streszczenie: Omówiono aktualne kierunki działalności Europejskiej Inicjatywy na Rzecz
Zrównoważonego Rozwoju Rolnictwa (EISA- European Initiative for Sustainable Development
in Agriculture) oraz program dalszych prac, z których najważniejsze to budowanie
partnerskiej współpracy z innymi organizacjami popierającymi rolnictwo zintegrowane ze
szczególnym uwzględnieniem grup producenckich, organizacji konsumenckich i grup ochrony
środowiska, opracowanie „ Zasad zintegrowanej gospodarki rolnej” omawiających całokształt
systemu na potrzeby decydentów i rolników oraz promowanie rolnictwa zintegrowanego jako
systemu, który jest ukierunkowany zarówno na zrównoważoną produktywność w całym
łańcuchu żywieniowym, jak i na potrzeby konsumentów. Łączy odpowiedzialność za
środowisko z żywotnością ekonomiczną gospodarstw oraz z zagadnieniami społecznymi.
Ponadto do zdrowych praktyk gospodarowania włącza dobre traktowanie zwierząt
gospodarskich, zapewniając konsumentom bezpieczną żywność wysokiej jakości oraz
jawność źródła jej pochodzenia
Autor: Wieland E.
Tytuł: Technologie kompostowania humusowego.
Wydawca: ZP-IBMER
Numeracja ISBN: 83-86264-71-3
Rok wydania: 2003
Streszczenie: Przedstawiono system kompostowania humusowego na przykładzie znanej
kompostowni SDE w Zakrzewie k. Działdowa. Kompostownia ta ma charakter komorowopryzmowy i jest przeznaczona do przetwarzania takich bioodpadów jak: osady ściekowe,
zielonki odpadowe, odpady z przemysłu rolno-spożywczego i paszowego, odpady domowe z
selektywnej zbiórki, różne odchody zwierzęce skumulowane w oborniku itp. Badania
przeprowadzone w Akademii Rolniczej w Poznaniu wykazały, że substraty humusowe SDE
mają barwę ciemnobrunatną i konsystencję sypką. Charakteryzują się stosunkiem C:N
wynoszącym 9:1, przy przeważającej zawartości węgla i azotu - odkładanego w próchnicy
(humusie). Komposty humusowe - zawierają niezwykłą substancję życia - próchnicę
glebową. Ich praktyczne zastosowanie trwale podnosi zawartość próchnicy w glebie, przy
jednoczesnej jej regeneracji biologicznej. Z rolnikami z okolic Działdowa zostały zawarte
bezgotówkowe transakcje wymiany obornika i słomy za kompost po cenach promocyjnych
np. 5,15 zł za worek 60 l, czy 2,50 zł za worek 20 l. W ten sposób zainicjowano nowy
kierunek działalności rolniczej zmierzający do upowszechnienia rolnictwa ekologicznego w
regionie stanowiącym "zielone płuca Polski". Niektóre rezultaty badań wykonanych w AR w
Poznaniu porównywano z wynikami uzyskanymi dla technologii CMC - kompostowania
odpadów zielonych, opracowanej w Austrii.
Autor: Żakowska-Biemans S.
Tytuł: Rozwój rynku produktów rolnictwa ekologicznego w Polsce i w krajach Unii
Europejskiej. Podstawowe problemy.
Tytuł czasopisma: J.Res.Appl.Agricult.Eng.- Pr.PIMR/Poznań
92
Numeracja serii: Vol.48 nr 2
Rok wydania: 2003
Streszczenie: W większości krajów Europy obserwuje się od kilkunastu lat intensywny rozwój
rolnictwa ekologicznego, który związany jest zarówno z istnieniem systemu dopłat do
ekologicznej produkcji rolnej, jak i wzrastającym popytem na żywność pochodzącą z
kontrolowanych systemów produkcji. Rynek żywności ekologicznej w Europie uważa się za
jeden z najbardziej dynamicznie rozwijających się rynków produktów żywnościowych. W
Polsce poziom rozwoju podaży produktów rolnictwa ekologicznego, pomimo istnienia dopłat
do ekologicznej produkcji rolnej, odbiega od obserwowanych w krajach Unii Europejskiej, ale
polscy konsumenci deklarują znaczące zainteresowanie nabywaniem żywności ekologicznej.
Wobec znaczącego deklarowanego popytu na żywność produkowana w gospodarstwach
ekologicznych i wzrastającej konkurencji na europejskim rynku produktów rolnictwa
ekologicznego celowe i zasadne wydaje się budowanie krajowego rynku produktów rolnictwa
ekologicznego, co z kolei wymaga analogicznie jak w innych krajach Europy podjęcia działań
stymulujących przestawienie na ekologiczne metody produkcji wśród producentów, rozwój
przetwórstwa i promocję żywności ekologicznej.
Autor: Żakowska – Biemans S.; Gutowska K.
Tytuł: Rynek żywności ekologicznej w Polsce i krajach Unii Europejskiej.
Wydawca: Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Numeracja ISBN: 83-7244-390-4
Rok wydania: 2003
Spis treści: Wprowadzenie 1. Rolnictwo ekologiczne – terminologia, geneza i tendencje
rozwoju 2. Regulacje prawne dotyczące rolnictwa ekologicznego i znakowania jego
produktów, 2.1. Rolnictwo ekologiczne w regulacjach prawnych Unii Europejskiej i w Polsce,
2.2. Znakowanie produktów rolnictwa ekologicznego, 2.3. Handel międzynarodowy
produktami rolnictwa ekologicznego, 2.4. Polskie regulacje prawne w zakresie rolnictwa
ekologicznego 3. Rozwój rolnictwa ekologiczne w krajach Unii Europejskie i w Polsce, 3.1.
Proces instytucjonalizacji rolnictwa ekologicznego, 3.2. Rolnictwo ekologiczne w Polsce –
geneza i stan aktualny 4. Rolnictwo ekologiczne w polityce agrarnej Unii Europejskiej 5.
Kierunki rozwoju rolnictwa ekologicznego i ich implikacje dla kształtowania rynku żywności
ekologicznej 6. Rynek żywności z rolnictwa ekologicznego i determinanty jego rozwoju, 6.1.
Tendencje rozwojowe rynku żywności z rolnictwa ekologicznego, 6.2. Kanały dystrybucji
żywności ekologicznej, 6.3. Poziom cen produktów rolnictwa ekologicznego, 6.4. Dystrybucja
żywności ekologicznej w Polsce 7. Rolnicy ekologiczni jako szczególna kategoria społeczno –
zawodowa, 7.1. Rolnicy ekologiczni i ich gospodarstwa, 7.2. Czynniki decydujące o
podejmowaniu gospodarowania metodami ekologicznymi, 7.3. Opinie rolników o pracy na roli
i celach gospodarowania, 7.4. Organizacja sprzedaży produktów z gospodarstw
ekologicznych, 7.5. Podejmowanie gospodarowania metodami ekologicznymi w świetle teorii
dyfuzji innowacji 8. Zachowanie konsumentów na rynku żywności ekologicznej, 8.1.
Zachowania konsumentów – ich istota i czynniki warunkujące, 8.2.Zachowania konsumentów
na rynku żywności i ich determinanty, 8.3. Komunikacja marketingowa na rynku żywności,
8.4. Segmentacja konsumentów na rynku żywności, 8.5. Zmiany zachowań konsumentów w
kontekście rozwoju rynku żywności ekologicznej, 8.6. Konsumenci żywności z rolnictwa
ekologicznego 9. Postawy polskich konsumentów wobec żywności ekologicznej, 9.1.
Komponent poznawczy postaw konsumentów wobec żywności z rolnictwa ekologicznego,
9.2. Komponent emocjonalny postaw konsumentów w stosunku do żywności z rolnictwa
ekologicznego, 9.3. Komponent behawioralny postaw konsumentów w stosunku do żywności
z rolnictwa ekologicznego, 9.4. Rodziny z małymi dziećmi jako segment konsumentów na
rynku produktów z rolnictwa ekologicznego 10. Podsumowanie i wnioski 11. Bibliografia.
93
Autor: brak
Tytuł: Organizacja wypasu zwierząt w gospodarstwach ekologicznych. Materiały
dla rolników.
Wydawnictwo: Krajowe Centrum Rolnictwa Ekologicznego – Regionalne Centrum Doradztwa
Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich w Radomiu
Numeracja ISBN: 83-89060-51-5
Rok wydania: 2004
Spis treści: 1.Wstęp, 2.Pastwisko jako produkcyjny użytek rolny, 3.Zalety wypasu zwierząt,
4.Klimatyczne i meteorologiczne uwarunkowanie proekologicznej gospodarki pastwiskowej,
5.Okres wegetacyjny i sezon pastwiskowy, 6.Naturalny potencjał produkcyjny różnych
użytków zielonych w Polsce oraz ich przydatność do wypasu, 7.Wypas różnych gatunków
zwierząt– zalety i wady oraz wypas mieszany, 8.Oddziaływanie zwierząt na darń i glebę oraz
skutki dla środowiska, 9.Zachowania stadne zwierząt, 10.Wypas zwierząt a różnorodność
botaniczna runi, 11.Rośliny motylkowate na ekologicznych pastwiskach, 12.Systemy i
sposoby wypasu - zalety i wady, 13.Wypas dzienny i całodobowy, 14.Zmienne czyli
pastwiskowo– kośne użytkowanie, 15.Odchody na pastwiskach– korzyści i zagrożenia oraz
nawożenie, 16.Infrastruktura pastwiskowa, 17.Zaopatrzenie zwierząt w wodę,
19.Pielęgnowanie pastwisk, 20.Podsumowanie, 21.Definicje i pojęcia związane z gospodarką
pastwiskową, 22.Załącznik Nr 1– Upoważnione jednostki certyfikujące rolnictwo ekologiczne
w roku 2003.
Autor: Wójcicki Z.
Tytuł: Mechanizacja rolniczej produkcji zrównoważonej i ekologicznej.
Tytuł czasopisma: Wieś Jutra
Numeracja serii: nr 11-12 (76-77)
Rok wydania: 2004
Streszczenie: Wyniki badań IBMER nad technologiczną i ekologiczną modernizacją
rozwojowych gospodarstw rolniczych, wykazują wstępnie, że możliwe jest przestawienie się
na produkcję zrównoważoną przy utrzymywaniu zadawalającej intensywności produkcji i jej
efektywności. Produkcja trwale zrównoważona powinna umożliwiać wieloletnie uzyskiwanie
wysokich plonów roślin przy utrzymaniu lub poprawie zasobności i żyzności gleby, przy
zachowaniu innych wymogów ochrony środowiska i przy zapewnieniu dostatecznego
parytetowego wynagrodzenia za pracę rodzin rolniczych. Także gospodarstwa przestawiające
się na produkcję organiczną, mają możliwość dostarczania na rynek certyfikowanej żywności
ekologicznej po cenach nie wyższych jak 150 – 180 % cen żywności o standardowej jakości.
Wprowadzając technologie proekologiczne można wykorzystywać dotychczasowe narzędzia,
agregaty i zestawy maszyn, a później systematycznie wprowadzać specjalistyczne maszyny
użytkowane w większości zespołowo lub usługowo. Rolnictwo może na zamówienie
społeczne dostarczać ponadstandardowe jakościowo surowce żywnościowe produkowane
metodami ekologicznymi a ściślej organicznymi, czyli bez stosowania nawożenia
mineralnego, środków chemicznej ochrony roślin i zwierząt oraz konserwantów, hormonów i
produktów modyfikacji genetycznych. Będą to jednak produkty rolnictwa ekstensywnego,
mało wydajnego i pracochłonnego, a więc produkty zdecydowanie droższe od
standardowych i na tak drogą żywność stać obecnie tylko nieliczne grupy społeczeństwa
bogatych krajów zachodnich. W Polsce powszechne żądanie dostaw tzw. żywności
ekologicznej, mija się prawie całkowicie z rynkowym popytem, powodując minimalne
przyrosty jej podaży.
94
Autor: Kuś J.; Jończyk K.
Tytuł: Uprawa zbóż w gospodarstwach ekologicznych. Materiały dla doradców.
Wydawca: Krajowe Centrum Rolnictwa Ekologicznego - Regionalne Centrum Doradztwa
Rozwoju Rolnictwa - Radom
Numeracja ISBN: 83-89060-22-1
Rok wydania: 2003
Spis treści: 1. Rolnictwo ekologiczne - ogólna charakterystyka: 1.1. Praktyczne znaczenie
rolnictwa ekologicznego 1.2. Przestawianie gospodarstw na produkcję ekologiczną 1.3.
Organizacja gospodarstw ekologicznych 1.4. Specyfika produkcji ekologicznej 1.5.
Plonowanie roślin. 2. Zboża - informacje ogólne: 2.1. Właściwości biologiczne i rozwój zbóż,
2.2. Znaczenie gospodarcze zbóż 2.3. Skład chemiczny ziarna 2.4. Zagospodarowanie ziarna
zbóż 3. Wymagania siedliskowe: 3.1. Wymagania glebowe Wymagania wodne 3.3.
Wymagania termiczne. 4. Miejsce zbóż w płodozmianie: 4.1. Specyficzne znaczenie
płodozmianu w rolnictwie ekologicznym 4.2. Zasady planowania płodozmianów dla
gospodarstw ekologicznych 4.3. Dobór przedplonów dla zbóż 4.4. Przykładowe płodozmiany
dla gospodarstw ekologicznych. 5. Dobór odmian, zasiewy mieszane: 5.1. Ogólne kryteria
doboru odmian 5.2. Pszenica orkisz 5.3. Mieszanki i mieszaniny: 5.3.1. Mieszanki zbożowostrączkowe 5.3.2. Mieszaniny odmianowe zbóż 5.3.3. Jare mieszanki zbożowe. 6. Upraw roli
pod zboża. 7. Siew: 7.1. Jakość materiału siewnego 7.2. Sposoby zaprawiania nasion 7.3.
Termin siewu 7.4. Normy wysiewu. 8. Ochrona przed chwastami, chorobami i szkodnikami:
8.1. Ograniczanie zachwaszczenia: 8.1.1. Metody pośrednie regulacji zachwaszczenia 8.1.2.
Metody bezpośrednie regulacji zachwaszczenia. 8.2. Choroby grzybowe i szkodniki: 8.2.1.
Ważniejsze choroby i szkodniki zbóż 8.2.2. Środki ochrony roślin dopuszczone do stosowania
w rolnictwie ekologicznym. 9. Gospodarka składnikami nawozowymi: 9.1. Odczyn gleby 9.2.
Gospodarka azotem, fosforem i potasem. 10 Zbiór i przechowywanie. 11. Opłacalność
produkcji zbóż w rolnictwie ekologicznym. 12 Literatura uzupełniająca. Ponadto podano
wykaz następujących użytecznych stron internetowych:
www.arr.gov.pl
www.bioprk.de
www.ekoland.org.pl
www.gisipar.gov.pl
www.ifoam.org
www.soel.de/institut/ifoarmreg.
www.roleko.com.pl
www.iung.pulawy.
Autor: Budziński K.
Tytuł: Warunki prowadzenia produkcji metodami ekologicznymi.
Tytuł czasopisma: Poradnik Rolnika Pomorskiego
Numeracja serii: Nr 11 (143)
Rok wydania: 2003
Streszczenie: W gospodarstwie ekologicznym produkcja prowadzona jest zgodnie z zasadą
zrównoważonego rozwoju, aktywizuje przyrodnicze mechanizmy produkcji rolnej poprzez
stosowanie naturalnych środków produkcji oraz zapewnia trwałą żyzność gleby, zdrowotność
roślin i zwierząt. Omówiono zasady i warunki jakie musi spełniać gospodarstwo rolne
ubiegające się o status gospodarstwa ekologicznego. Zamieszczono również wykaz
upoważnionych jednostek wydających certyfikaty w rolnictwie ekologicznym oraz podano
stawki dotacji na dofinansowanie kosztów kontroli gospodarstw na zgodność prowadzenia
produkcji metodami ekologicznymi oraz stawki dotacji do 1 ha uprawy ekologicznej dla
gospodarstw podejmujących produkcję i produkujących metodami ekologicznymi.
95
Autor: Adamowicz R.
Tytuł: Zasady rolnictwa zrównoważonego i ekologicznego - próba porównania.
Tytuł czasopisma: Przegląd Technik Rolniczych i Leśnych
Numeracja serii: nr 10/2003
Rok wydania: 2003
Streszczenie: Zasady rolnictwa zrównoważonego są ściśle powiązane z zasadami rolnictwa
ekologicznego, które jest częścią pierwszego. Obydwa systemy gospodarowania
uwzględniają aspekty przyrodnicze i ekonomiczne. Ważnym zagadnieniem jest także
zabezpieczenie dostaw żywności charakteryzującej się wysoką jakością, a także aspekty
socjalne, a więc dążenie do poprawy poziomu życia rolników poprzez zapewnienie dochodów
pozwalających na godny standard życia w społeczności wiejskiej. W obszarze rolnictwa
zrównoważonego mieści się także rolnictwo integrowane, które dopuszcza stosowanie
nawozów mineralnych oraz herbicydów niedopuszczalnych w rolnictwie ekologicznym. W
rolnictwie ekologicznym niezwykle istotny jest także warunek certyfikacji gospodarstw oraz
produkowanej przez nie żywności.
Autor: Dach J.; Zbytek Z.
Tytuł: Produkcja kompostów na bazie materiałów organicznych dostępnych w
gospodarstwie ekologicznym.
Tytuł czasopisma: J.Res.Appl.Agricult.Eng.- Pr.PIMR/Poznań
Numeracja serii: Vol.48 (2)
Rok wydania: 2003
Streszczenie: Przedstawiono możliwości wytwarzania kompostów w gospodarstwach
ekologicznych. Ze względu na surowe ograniczenia, odnośnie nawożenia w rolnictwie
ekologicznym, podstawowymi materiałami do produkcji nawozu są nawozy naturalne i inne
materiały organiczne wytwarzane bezpośrednio na potrzeby gospodarstwa. Stwierdzono, że
przy pomocy ogólnie dostępnych środków technicznych, występujących w przeciętnym
gospodarstwie ekologicznym, jest możliwe uzyskiwanie dobrej jakości kompostu na bazie
stałych oraz płynnych nawozów naturalnych. W przypadku produkcji większej masy
kompostu najbardziej opłacalne i efektywne jest kompostowanie z zastosowaniem
specjalistycznego ciągnikowego aeratora pryzm.
Autor: Golka W.
Tytuł: Ograniczenie zanieczyszczeń pochodzenia rolniczego poprzez rozbudowę
infrastruktury technicznej w gospodarstwach rolnych.
Tytuł czasopisma: J.Res.Appl.Agricult.Eng.- Pr.PIMR/ Poznań
Numeracja serii: Vol.48 nr 2
Rok wydania: 2003
Streszczenie: Zanieczyszczenia punktowe powstają przede wszystkim na skutek
niewłaściwego przechowywania i gospodarki płynnymi i stałymi nawozami naturalnymi na
poziomie gospodarstw rolnych. Zanieczyszczenia obszarowe azotem i fosforem dotyczą
większych rejonów i powstają w zasadzie w sposób ciągły. Głównym problemem jest ich
poziom. Poziom dopuszczalny może być przekroczony m.in. na skutek zbyt wysokiej
koncentracji produkcji zwierzęcej. Niezbędne są prace nad wyznaczeniem terenów
szczególnie wrażliwych na zanieczyszczenia pochodzenia rolniczego dla terenów całej Polski.
Metody wyznaczania terenów szczególnie wrażliwych oparte są na modelowaniu i
monitorowaniu. Ochrona takich miejsc następuje m.in. poprzez budowę stref buforowych,
rozwój technicznej infrastruktury na wsi, a także poprzez rozwijanie nowoczesnych
technologii produkcji zwierzęcej sprzyjających rolnictwu ekologicznemu. Instytut
Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji opracował i wdrożył szereg konstrukcji urządzeń
technicznych dla gospodarstw rolnych, chroniących środowisko naturalne na wsi. Ideą tych
96
rozwiązań jest, aby były tanie, skuteczne i dawały większą samodzielność rolnikom przy ich
wykonywaniu. Zmniejsza to koszty realizacji takich inwestycji.
Autor: Runowski H.
Tytuł: Efektywność produkcyjno – ekonomiczna gospodarstw ekologicznych.
Tytuł czasopisma: Zagadnienia Doradztwa Rolniczego
Numeracja ISSN: 1232-3578
Numeracja serii: nr 3(39)
Rok wydania: 2004
Streszczenie: Rozwój wysokonakładowego rolnictwa konwencjonalnego spotyka się z coraz
większą krytyką ze strony różnych aktorów rynku i świata polityki. Efektem tego jest rosnące
zainteresowanie przyjaznymi środowisku metodami produkcji rolniczej. Szczególne miejsce
wśród nich zajmuje rolnictwo ekologiczne, które z jednej strony zakłada całkowite
wyeliminowanie stosowania chemicznych środków produkcji, z drugiej zaś zaleca
wielostronny płodozmian z dużym udziałem roślin motylkowatych, nawożenie organiczne,
mechaniczne i biologiczne niszczenie chwastów, chorób i szkodników. Jego cechą jest jednak
niższa w porównanie z rolnictwem konwencjonalnym efektywność techniczna. Szans
rozwojowych polskiego rolnictwa nie należy upatrywać wyłącznie ani przede wszystkim w
rozwoju rolnictwa ekologicznego. Większość polskich konsumentów z uwagi na ograniczony
poziom dochodów poszukiwać będzie na rynku produktów tańszych, uzyskiwanych metodami
respektującymi podstawowe wymogi ochrony środowiska. Szczególne miejsce przypadnie
rolnictwu integrowanemu, które stanowi formę pośrednią, pomiędzy rolnictwem
konwencjonalnym a rolnictwem ekologicznym. Tym samym w ramach realizowanej funkcji
produkcyjnej należy przewidywać dualną (ekologiczną i integrowaną) drogę rozwoju
polskiego rolnictwa.
Autor: Sazońska B.
Tytuł: Przestawianie gospodarstw konwencjonalnych na produkcję ekologiczną.
Materiały dla rolników.
Wydawca: Krajowe Centrum Rolnictwa Ekologicznego - Regionalne Centrum Doradztwa
Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich w Radomiu
Numeracja ISBN: 83-89060-68-x
Rok wydania: 2004
1.Wprowadzenie, 1.1. Uwarunkowania prawne, 1.2. Dotacje, 1.3. Warunki udziału w
programie rolno-środowiskowym, 1.4. Co to jest zwykła dobra praktyka rolnicza, 1.5.
Terminy składania wniosków w ARiMR, 2. Zasady produkcji ekologicznej na poziomie
gospodarstwa, 2.1. Produkcja roślinna, 2.1.1 Uprawa roli, 2.1.2. Płodozmian, 2.1.3. Materiał
siewny, 2.1.4. Ochrona roślin, 2.1.5. Ograniczenie zachwaszczenia, 2.2.Produkcja zwierzęca,
2.2.1. Pochodzenie zwierząt, 2.2.2. Żywienie, 2.2.3. Zapobieganie chorobom i leczenie
weterynaryjne, 3. Przydatne adresy, 3.1. Wykaz wydawnictw dotyczących szczegółowej
technologii produkcji roślinnej i zwierzęcej dostępnych w ODR, 4. Załącznik Nr 1 –
Upoważnione jednostki certyfikujące rolnictwo ekologiczne w roku 2003.
Autor: Stępowska A.; Grudzień K.; Adamicki F.; Dobrzański A.; Robak J.; Szwejda J.;
Kaniszewski S.
Tytuł: Ekologiczne metody uprawy roślin w gruncie i pod osłonami. Materiały
dla rolników
Wydawca: Krajowe Centrum Rolnictwa Ekologicznego - Regionalne Centrum Doradztwa
Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich w Radomiu
Numeracja ISBN: 83-89060-35-3
97
Rok wydania: 2004
Streszczenie: Wstęp zawiera omówienie wartości odżywczej i znaczenia gospodarczego
różnych roślin oraz ich wymagań klimatycznych, glebowych, pokarmowych i nawozowych.
Następne rozdziały dotyczą przygotowania rozsady do uprawy gruntowej i szklarniowej,
uprawę w polu, uprawę pod osłonami, ochronę przed chwastami, chorobami i szkodnikami.
Na zakończenie omówiono zagadnienia związane ze zbiorem , pakowaniem i przygotowaniem
roślin do sprzedaży.
Autor: Tyburski J.
Tytuł: Nawożenie i żyzność gleby w gospodarstwie ekologicznym. Materiały
dla rolników.
Wydawca: Krajowe Centrum Rolnictwa Ekologicznego – Regionalne Centrum Doradztwa
Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich w Radomiu
Numeracja ISBN: 83-89060-67-1
Rok wydania: 2004
Spis treści:
1. Od autora, 2. Istota gospodarki nawożeniowej, Równowaga paszowo– nawozowa, Gleba,
Roślina, Cele gospodarki nawozowej, 3. Od czego zacząć?, Znaczenie odczynu gleby dla
samej gleby, Skutki kwaśnego odczynu gleby dla rośliny uprawnej, Odczyn a aktywność
biologiczna gleby, Jaki odczyn pozostał po okresie gospodarowania konwencjonalnego,
Wybór formy nawozów wapniowych i dawki, 4. Bieżąca praktyka nawozowa, Nawożenie a
płodozmian, Znaczenie roślin motylkowatych wieloletnich i strączkowych, Likwidacja plantacji
motylkowatych wieloletnich, Znaczenie międzyplonów dla żyzności gleby, Dobór roślin w
płodozmianie a bilans próchnicy, 5. Racjonalne zagospodarowanie nawozów naturalnych,
Obornik, Przechowywanie obornika, Zasady nawożenia obornikiem, Komposty, Stosowanie
kompostów, Procesy zachodzące podczas kompostowanie i ich znaczenie, Kompostowanie
sposobem higienizacji gospodarstwa, Porównanie właściwości nawozowych obornika i
kompostów, Gnojówka, 6. Nawozy mineralne w rolnictwie ekologicznym, Sprzedaż płodów
rolnych a bilans składników pokarmowych, Potas– składnik deficytowy w gospodarstwach
ekologicznych, Naturalne nawozy mineralne dozwolone w rolnictwie ekologicznym, Mączka
bazaltowa, 7. Załącznik Nr 1 – Upoważnione jednostki certyfikujące rolnictwo ekologiczne w
roku 2004, 8. Cytowane piśmiennictwo.
Autor: Walczak J.; Urbańczyk J.; Szewczyk A.
Tytuł: Chów trzody chlewnej metodami ekologicznymi.
Wydawca: Krajowe Centrum Rolnictwa Ekologicznego w Radomiu
Numeracja ISBN: 83-89060-47-7
Rok wydania: 2004
Streszczenie: Omówiono zasady chowu trzody chlewnej metodami ekologicznymi z
uwzględnieniem następujących zagadnień: dobór ras, koncentracja i obsada zwierząt,
Środowiskowe wymagania zwierząt, praktyczne rozwiązania systemów utrzymania, podstawy
ekologicznego żywienia świń, optymalizacja dawek pokarmowych zgodnie z
zapotrzebowaniem świń i założeniami żywienia ekologicznego, higiena i profilaktyka,
efektywność ekologicznego chowu świń. Zamieszczono również wykaz jednostek
certyfikujących rolnictwo ekologiczne w roku 2003.
Autor: Kamiński E.; Kamionka J.
Tytuł: Doskonalenie technologii nawożenia ciekłego w produkcji roślinnej oraz
łącznego stosowania nawozów i pestycydów.
Tytuł czasopisma:
Numeracja serii: IBMER
98
Rok wydania: 2002
Streszczenie: Opracowano monografię pt. „Technika ochrony roślin i łącznego stosowania
agrochemikaliów w uprawach rolniczych". W pierwszej części opracowania przedstawiono
budowę opryskiwacza zwracając uwagę na te jego elementy, które użytkownik podczas
eksploatacji może wymienić i dobierać w zależności od warunków występujących podczas
zabiegu. Podano zakres obowiązkowych badań stanu technicznego opryskiwaczy, które
wprowadzono w Polsce od 1 stycznia 1999 roku. Przedstawiono zasady bezpieczeństwa i
higieny pracy, które należy przestrzegać przy wykonywaniu prac związanych z ochroną roślin,
opisano odzież i sprzęt ochrony osobistej. Druga część opracowania obejmuje technikę
dokarmiania dolistnego azotem i łączne stosowanie ciekłych nawozów azotowych i
pestycydów.
Autor: Ignatowicz-Owsieniuk K.; Skoczko I.
Tytuł: Zastosowanie metod sorpcyjnych przy usuwaniu pestycydów z wody pitnej.
Tytuł czasopisma: Ekopartner
Numeracja serii: nr 4(89)
Rok wydania: 1999
Streszczenie: W naszym kraju blisko 50 proc. wód ujmowanych do celów wodociągowych
stanowią wody powierzchniowe. Pestycydy zaś należą do groźnych zanieczyszczeń wód
powierzchniowych, a nawet podziemnych. Zagrożenie dla zdrowia ludzkiego stanowią:
insektycydy fosforogeniczne, herbicydy triazynowe, herbicydy pochodne kwasu
fenylooctowego, pestycydy chloroorganiczne, karbaminiany oraz herbicydy mocznikowe.
Zastosowano metody sorpcyjne w procesie usuwania mikrozanieczyszczeń z wody pitnej.
Zasadniczą funkcją adsorpcji jest usuwanie rozpuszczonych resztek substancji organicznych o
małym stężeniu. Najlepszymi sorbentami są ciała porowate o dużej powierzchni właściwej od
setek do tysięcy mř/g, m.in. węgle aktywne. Do badań wykorzystano: WD-extra - węgiel
otrzymywany z węgla kamiennego typu 34 jako granule o średnicy 1,0 - 1,5 mm,
przeznaczony do uzdatniania wody pitnej w dużych zakładach uzdatniania wody, jak i małych
instalacjach filtrów oraz AG-5 - otrzymywany z węgla kamiennego przez karbonizowanie,
aktywację i wyprasowanie granul; stosowany do oczyszczania wody przeznaczonej do celów
spożywczych i medycznych. Skuteczność uzdatniania wody zależy od własności
fizykochemicznych węgli aktywnych. Lepszą efektywnością charakteryzują się sorbenty o
większej powierzchni właściwej, lepszej zdolności dechloracji i mniejszym uziarnieniu.
Stwierdzono także, że wzrost obciążenia filtra wpływa proporcjonalnie na spadek
efektywności detoksykacji herbicydów.
Autor: Wegorek W.
Tytuł: Wpływ pestycydów na środowisko rolnicze.
Tytuł czasopisma: Technika Rolnicza
Numeracja serii: R.42 nr 4
Rok wydania: 1993
Streszczenie: Szczegółowe badania wpływu pestycydów na agrocenozę prowadzono od 1963
r. na polach Winnogóry (IOR). Obejmowały one badanie środowiska glebowego, wodnego i
szaty roślinnej (rzepak, pszenica, jęczmień, kukurydza, buraki cukrowe, rośliny pastewne,
kiszonki liści buraków i kukurydzy. W próbkach glebowych znajdowano nieznaczne ilości
lindanu i DDT. Analiza wód gruntowych nie wykazała śladów pestycydów, w stawach, do
których wpływają wody z pól stwierdzono nieznaczne ilości herbicydów (MCPA i 2,4 D).
Ziarno pszenicy i jęczmienia wykazało minimalną obecność. Konieczność stosowania
pestycydów w ochronie roślin wynika z występujących licznie agrofagów, niszczących uprawy
polowe. Poleganie na mechanicznym, fizycznym czy ręcznym zwalczaniu szkodników,
99
patogenów czy chwastów nie daje efektów. Metody biologiczne mogą być stosowane na
małych powierzchniach, np. w szklarniach czy w ogródkach i to tylko przeciw niektórym
owadom. Natomiast przeciw patogenom czy chwastom brak jest biopreparatów. Trwałe
pestycydy nie powinny być stosowane na polach, ponieważ kumulując się w glebie i w
wodzie, przenikają one do roślin uprawnych i organizmów żyjących na polach. Obecny
zestaw pestycydów składa się prawie wyłącznie z preparatów o krótkiej trwałości, które
mogą być stosowane tylko w minimalnych ilościach. Celem niedopuszczenia do skażeń
środowiska rolniczego trzeba przestrzegać przepisów, podanych na opakowaniach
preparatów.
Autor: Grześkiewicz Z.
Tytuł: Płodozmian w rolnictwie ekologicznym.
Tytuł czasopisma: Twój Doradca Rolniczy Rynek
Numeracja serii: 04/68
Rok wydania: 2005
Streszczenie: Warunkiem powodzenia w uprawie biologicznej jest dobrze przemyślany
płodozmian. Monokultura i zasiew ciągły są błędem ekologicznym, w perspektywie - błędem
ekonomicznym. Żyzność gleby można utrzymać jedynie przez stałe odnawianie w niej
zasobów próchnicy, co osiąga się przede wszystkim poprzez poprawny płodozmian, który
pełni funkcję nawozową, czyli utrzymywania bilansu próchnicy i azotu w glebie, fitosanitarną
oraz odchwaszczającą.
Autor: Czembor H.J.; Czembor J.H.
Tytuł: Hodowla zbóż dla potrzeb rolnictwa ekologicznego
Tytuł czasopisma: Wieś Jutra
Numeracja serii: Nr 4(81)
Rok wydania: 2005
Streszczenie:
Omówiono stan rolnictwa ekologicznego oraz europejski plan działania dotyczący żywności
ekologicznej i rolnictwa ekologicznego. Zwrócono uwagę na konieczność opracowania
ekologicznych programów hodowlanych zbóż, które muszą być zgodne z ogólnymi zasadami
rolnictwa ekologicznego. Naukowcy stowarzyszeni w międzynarodowych organizacjach ECOPB oraz IFOAM przedstawili założenia takiego programu, obejmujące cztery etapy: 1.
pozyskanie materiału wyjściowego dla potrzeb hodowli ekologicznej (testowanie kolekcji
roślin z banku genów pod kątem przydatności w systemie rolnictwa ekologicznego), 2.
tworzenie programów hodowlanych dla potrzeb rolnictwa ekologicznego (kursy dla
hodowców i rolników, współpraca między firmami hodowlanym), 3. przygotowanie podstaw
prawnych regulujących zagadnienia certyfikacji oraz praw konsumentów, 4. poszukiwanie
alternatywnych źródeł finansowania hodowli ekologicznej.
Autor: Halamska M.
Tytuł: Rolnictwo organiczne.
Tytuł czasopisma: Wieś i Rolnictwo
Numeracja serii: nr 2(127)
Rok wydania: 2005
Streszczenie:
Rolnictwo biologiczne (ekologiczne, naturalne) wskazywane jest, także w Portugalii, jako
jeden z czynników rozwoju wiejskiego. Korzystny wpływ na środowisko naturalne przejawia
się: - w ograniczeniu jego skażenia (m.in. dzięki użytkowaniu energii alternatywnych i
100
mniejszemu wykorzystaniu energii zatruwających środowisko), - wpływie na równowagę
ekosystemów, - w wkładzie w tzw. trwały rozwój. Posiada także pozytywne skutki społecznokulturowe, bowiem tworzy nowe miejsca pracy, zatrzymuje młodych na wsi i tym samym
przyczynia się do rewitalizacji środowiska wiejskiego. Wśród pozytywów ekonomicznych
wymienić należy wysokiej jakości produkty spożywcze stanowiące tzw. zdrową żywność,
wysokie zbiory, nowe możliwości rynkowe. Plan National Para o Desenvolvimento Agricultura
Biologica, przygotowany przez MADRP na lata 2004-2007, przewiduje wzrost areału upraw
biologicznych do 7% użytków rolnych kraju i wzrost udziału gospodarstw biologicznych do
1%, tj. 4700. Prowadzenie gospodarstwa biologicznego to wyzwanie dla młodych,
wykształconych i przedsiębiorczych. Tego typu rolnictwo potrzebuje więcej rąk do pracy,
gdyż nie używa ułatwiających proces środków chemicznych. Nowe miejsca pracy powstają
jednak przede wszystkim w otoczeniu takiego rolnictwa: sieci komercjalizacji i przetwórstwa
tych produktów, szkolenia rolników, nadzorowania produkcji i przetwórstwa, badań,
eksperymentów, wdrożeń.
Autor: Płuciennik D.; Zbytek Z.
Tytuł: Rolnictwo ekologiczne - czynniki wpływające na jego rozwój w kraju.
Tytuł czasopisma: Technika Rolnicza
Numeracja serii: R. 50 nr 4(734)
Rok wydania: 2001
Streszczenie:
Polska dysponuje dobrymi warunkami do przestawienia gospodarstw na formy ekologiczne:
gospodarstwa są małe, a liczba ludności rolniczej duża. Po wydaniu w 2000 roku
rozporządzenia MRiRW w sprawie stawek dotacji do upraw ekologicznych, liczba
gospodarstw ekologicznych wzrosła z 183 w roku 2000 do 1400 w roku 2001. Rozwój
rolnictwa ekologicznego mógłby postępować szybciej, gdyby energiczniej prowadzono kursy i
szkolenia kształtujące świadomość ekologiczną rolników. Ważną rolę powinny tu odegrać
także szkoły i fundacje ekologiczne. W kraju brak jest maszyn własnej produkcji, koniecznych
w gospodarstwach ekologicznych, a importowane są zbyt drogie. Wobec trudności
związanych ze zbytem produktów ekologicznych warto propagować ekoturystykę, czyli
spędzanie wolnego czasu przez mieszkańców miast w gospodarstwach ekologicznych. Zbyt
produktów odbywa się wówczas w gospodarstwie.
Autor: Płuciennik D.
Tytuł: Polskie rolnictwo ekologiczne w 2000 roku.
Tytuł czasopisma: J.Res.Appl.Agricult.Eng.- Pr.PIMR/Poznań
Numeracja serii: Vol.46 nr 2
Rok wydania: 2001
Streszczenie:
Rolnictwo ekologiczne, określane również jako: biologiczne, organiczne lub biodynamiczne,
oznacza system gospodarowania o zrównoważonej produkcji roślinnej i zwierzęcej w obrębie
gospodarstwa, oparty na środkach pochodzenia biologicznego i mineralnego
nieprzetworzonych technologicznie. Podstawową zasadą jest odrzucenie w procesie produkcji
żywności środków chemii rolnej, weterynaryjnej i spożywczej. Rolnictwo jest systemem
zrównoważonym pod względem ekonomicznym, ekologicznym i społecznym. W ostatnich
latach w wielu krajach europejskich obserwuje się znaczny rozwój rolnictwa ekologicznego.
Powierzchnia użytków rolnych uprawiana metodami ekologicznymi w UE zwiększyła się z
niecałych 120 tys. ha w 1986 r. do 4 mln ha w 2000 r. Oznacza to średni wzrost o około 25
%. Obecnie liczba gospodarstw ekologicznych w krajach UE wynosi średnio 2 %, zakładany
program rozwoju przewiduje osiągnięcie w 2005 r. około 10 %, a w 2010 r. osiągnięcie
101
poziomu 20 -30 % ogólnej liczby gospodarstw. Rolnictwo ekologiczne jest szansą dla
gospodarstw małych, których jest bardzo dużo. Większa pracochłonność w tych
gospodarstwach jeszcze długo będzie pozwalała zatrudnić całe rodziny. W skali globalnej
rolnictwo ekologiczne jest systemem niskonakładowym (energooszczędnym), choć na
poziomie gospodarstwa bardziej pracochłonnym i skomplikowanym organizacyjnie. Koszty
własne takiego gospodarstwa są zdecydowanie niższe, w związku z tym wzrasta rentowność
gospodarstwa ekologicznego. Przedstawiono system kontroli i certyfikacji, podano aktualne
regulacje prawne.
Autor: Małyszek M.; Szmidt K
Tytuł: Rolnictwo ekologiczne w Polsce i krajach Unii Europejskiej.
Tytuł czasopisma: Wieś i Rolnictwo
Numeracja serii: 3(120)
Rok wydania: 2003
Streszczenie:
Przedstawiono porównanie poziomu rozwoju rolnictwa ekologicznego w Polsce i Unii
Europejskiej, omówiono regulacje prawne dotyczące rolnictwa ekologicznego, systemy
wsparcia finansowego dla rolnictwa ekologicznego oraz dokonano ogólnej analizy rynku
produktów ekologicznych w krajach Unii Europejskiej.
Autor: Sołtysiak U.
Tytuł: System kontroli w rolnictwie ekologicznym. Koncepcja i wymogi prawne.
Tytuł czasopisma: J.Res.Appl.Agricult.Eng.- Pr.PIMR/Poznań
Numeracja serii: Vol.48 (2)
Rok wydania: 2003
Streszczenie:
Integralnym elementem rolnictwa ekologicznego jest system kontroli produkcji, który służy
uwiarygodnieniu producenta i produktów. Kontrola prowadzona przez upoważnione jednostki
certyfikujące jest warunkiem wprowadzania do obrotu produktów oznakowanych z
powołaniem na rolnictwo ekologiczne. W artykule przedstawiono założenia merytoryczne
(kontrola produkcji zamiast kontroli produktu) oraz prawno-organizacyjne systemu.
Zarysowano rozwój systemu od dobrowolnych ustaleń sektora ekorolniczego do obecnie
obowiązujących regulacji prawnych. Podkreślono, że kontrola w rolnictwie ekologicznym jest
traktowana nie jako instrument ścigania, lecz instrument jego wiarygodności.
Autor: Kamionka J.
Tytuł: Technika ochrony roślin i łącznego stosowania agrochemikaliów
w uprawach rolniczych.
Numeracja ISBN: 83-86264-94-2
Wydawca: IBMER
Rok wydania: 2004
Streszczenie:
Przedstawiono budowę, obsługę i regulację opryskiwacza oraz dobór właściwych parametrów
pracy. Podano zakres obowiązkowych badań stanu technicznego opryskiwaczy, które
wprowadzono w Polsce od 1 stycznia 1999 r. Opisano odzież ochronną i sprzęt ochrony
osobistej oraz przedstawiono zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, których należy
przestrzegać przy wykonywaniu prac związanych z opryskiwaniem roślin. W dalszej części
pracy opisano technikę dokarmiania dolistnego azotem i łącznego stosowania ciekłych
nawozów azotowych i pestycydów. Wykonanie nawożenia i ochrony roślin w jednym zabiegu
jest tańsze w porównaniu z aplikacją rozdzielną. Łączne stosowanie agrochemikaliów wiąże
102
się z większym lub mniejszym ryzykiem uszkodzenia roślin, dlatego wymaga ono zawsze
ostrożniejszego postępowania i starannego doboru rozpylaczy lub urządzeń rozlewowych
oraz parametrów pracy podczas opryskiwania
Autor: Szczukowski S.; Tworkowski J.
Tytuł: Produkcja wieloletnich roślin energetycznych w regionie Warmii i Mazur stan aktualny i perspektywy.
Tytuł czasopisma: Postępy Nauk Rolniczych
Numeracja serii: R.50/55 nr 3/303
Rok wydania: 2003
Streszczenie:
Badania prowadzone na Uniwersytecie Warmińsko - Mazurskim określały plonowanie, skład
chemiczny i wartość kaloryczną drewna, wybranych form Salix sp. w zależności od
częstotliwości zbioru. Wilgotność tego drewna pozyskanego z plantacji była najwyższa u
pędów zbieranych co roku (52,86 proc.), istotnie malała w cyklu zbioru 2-letnim i 3-letnim
odpowiednio 49,62 i 46,05 proc. Plon suchej masy drewna Salix sp. w doświadczeniu u
badanych klonów wahał się od 110 do 264 dt/ha i rok. Wartość kaloryczna drewna
zbieranego co roku wynosiła średnio 18,55 MJ/kg s.m., a co 3 lata 19,56 MJ/kg s.m.
Zawartość: popiołu po spopieleniu drewna malała średnio od 1,89 proc. przy zbiorze pędów
co roku do 1,37 i 1,28 odpowiednio w cyklu 2- i 3-letnim celulozy w drewnie była najwyższa
przy zbiorze roślin co 3 lata średnio 55,94 proc., malała wraz z przyśpieszeniem cyklu do 2letniego (48,02 proc.) i rocznego (45,58 proc.) lignin najwyższa była w drewnie
pozyskiwanym w cyklu 3-letnim (13,79 proc.) hemicelulozy w drewnie pozyskiwanym w cyklu
rocznym wynosiła średnio 13,44 proc., a w 3-letnim 13,96 proc. Bardzo wysoka
produktywność Salix sp., wysoka zawartość w nim celulozy i lignin sprawia, że rośliny te
mogą być interesującym surowcem do produkcji metanolu. Sprawność energetyczna uprawy
wierzby krzewiastej zbieranej w cyklach 3-letnich jest ponad jednokrotnie wyższa niż przy
uprawie rzepaku i ośmiokrotnie wyższa niż przy uprawie pszenżyta ozimego. Szybko rosnące
wierzby krzewiaste dają bardzo wysoki współczynnik efektywności energetycznej (nawet 50krotnie wyższy niż u 1-rocznych roślin przeznaczonych na rynek żywnościowy), więc ich
uprawa na plantacjach polowych Warmii i Mazur mogłaby pozytywnie wpłynąć na rozwój
tego regionu Polski i wdrożenie nowej polityki rolnej nastawionej na rozwój tzw. rolnictwa
nieżywnościowego, produkującego rośliny do energetycznego i przemysłowego
wykorzystania.
Autor: Przybył J.
Tytuł: Skuteczniejsze nawożenie i ochrona roślin.
Tytuł czasopisma: Technika Rolnicza Ogrodnicza Leśna
Numeracja serii: nr 2/2004
Rok wydania: 2004
Streszczenie:
Nowoczesna technika ochrony roślin to połączenie elektroniki, techniki sensorowej,
hydrauliki, mechaniki i chemii. Jak to funkcjonuje w praktyce można było zobaczyć na
przykładzie innowacyjnych rozwiązań stosowanych we współczesnych opryskiwaczach na
targach Agritechnica w Hanowerze. Wystawcy prezentowali rozwiązania uwzględniające
aspekty ekonomiczne i ekologiczne, czyli pozbawione znoszenia nanoszenie cieczy roboczej,
dokładne i bezstratne napełnianie opryskiwaczy, zoptymalizowane systemy mieszania oraz
urządzenia do usuwania resztek cieczy roboczej ze zbiornika i mycia opryskiwaczy. W dalszej
części artykułu autor szczegółowo opisał rozwiązania z zakresu techniki i technologii
rozsiewania nawozów mineralnych różnych dostępnych na rynku krajowym firm.
103
Autor: Budzyński W.
Tytuł: Proekologiczne technologie produkcji ziarna zbóż.
Tytuł czasopisma: Ochrona Roślin
Numeracja serii: 12(48)
Rok wydania: 2003
Streszczenie:
Omówiono najważniejsze zasady proekologicznej produkcji zbóż, do których należą: właściwy
dobór odmiany roślin do warunków klimatycznych, glebowych i agrotechnicznych,
różnorodność w doborze gatunkowym zbóż, pro-środowiskowa, niezbyt intensywna uprawa
roli między następującymi po sobie zbożami, dostosowanie dawek P-K-MG do poziomu
plonowania i zasobności gleby oraz nawożenie azotem na podstawie bilansu
zapotrzebowania, monitorowanie zabiegów ochrony roślin (dobór terminów, dawek),
stosowanie technologii uwzględniających zasady kodeksu dobrych praktyk rolniczych
104
Strony internetowe (w językach obcych)
Sustainable Agriculture Research and Education Program
http://www.sare.org/
Leopold Center for Sustainable Agriculture
http://www.leopold.iastate.edu/
Kerr Center for Sustainable Agriculture
http://www.kerrcenter.com/
Agroecology Sustainable Agriculture Progaram
http://www.aces.uiuc.edu/~asap/
Center for Applied Rural Innovation, University of Nebraska
http://www.ianr.unl.edu/ianr/csas/
World Resources Institute
http://wri.igc.org/sustag/
Sustainable Agriculture and Rural Development...Concept
http://www.iisd.org/ic/info/ss9507.htm
SYNGENTA Foundation for Sustainable Agriculture
http://www.syngentafoundation.com/
Youth in Agriculture, Chemicals and Pesticides
http://www.osha.gov/SLTC/youth/agriculture/chemicals.html
Europa, European Commission, Agriculture and Environment
http://europa.eu.int/comm/agriculture/envir/report/en/inter_en/report.htm
Soil, Agriculture, and Environment, Effects of drainage
http://danpatch.ecn.purdue.edu/~epados/Indiana_soil/webpages/Chapt_3/3_19.htm
Local Effects Of Agriculture On The Environment
http://collections.ic.gc.ca/highway/english/env-imp/local.html
NATURAL RESOURCES CORNELL COOPERATIVE EXTENSION, Modern Agriculture: Its Effects
on the Environment
http://pmep.cce.cornell.edu/facts-slides-self/facts/mod-ag-grw85.html
Environmental links
http://bubl.ac.uk/link/e/environmentallinks.htm
Agriculture and Environment Biotechnology Commission (AEBC)
http://www.aebc.gov.uk/
Agriculture and Environment Resources
http://www.inform.umd.edu/EdRes/Topic/AgrEnv/
Agriculture and environment lessons plans
http://www.khake.com/page81.html
105
Wybrane strony internetowe w języku polskim
•
http://www.iucnce.org.pl/publications/inzynieria_genetyczna_czy_rolnictwo_ekologiczne.pdf
•
http://www.izz.waw.pl/wwzz/eufic_art_38.html
•
http://europa.eu.int/eur-lex/pl/dd/docs/1991/31991R2092-PL.doc
•
http://www.ekorolnictwo.pl/
•
http://www.proekologia.pl/
•
http://www.polagra-farm.pl/
•
http://www.ekologia.raciborz.pl/eko-echo/0028.html
•
www.polagra-farm.pl/
•
www.ekologia.raciborz.pl/eko-echo/0028.html
•
http://www.prawo.lex.pl/raporty/ecp/15-01-01a.html
•
http://europa.eu.int/pol/agr/index_pl.htm
•
http://www.odr.net.pl/
•
http://www.bip.minrol.gov.pl/DesktopDefault.aspx
106