kacza – najdłuższa z rzek sieci hydrograficznej gdyni
advertisement
Jakub Korzekwa KACZA – NAJDŁUŻSZA Z RZEK SIECI HYDROGRAFICZNEJ GDYNI Artykuł został opracowany na podstawie fragmentów mojej pracy przygotowanej na XLI Olimpiadę Geograficzną 2014/2015 pod opieką mgr Małgorzaty Smolak. Gdynia to miasto przede wszystkim kojarzące się i związane z morzem. Ze względu na swój dynamiczny rozwój, na który wpływ miała i wciąż ma bliskość akwenu morskiego, zwykle niewiele uwagi poświęca się innym obiektom hydrologicznym na jej terenie. Chociaż jest ich mało i są niewielkich rozmiarów, to jednak występują, więc warto o nich wspomnieć. Są to przede wszystkim krótkie rzeki, takie jak Chylonka, Cisowianka, Swelina, Potok Kolibkowski oraz najokazalsza z nich Kacza. Rzeka Kacza – charakterystyka ogólna Nazywany potocznie rzeką Kaczą rów wodny Kacza jest najdłuższym ciekiem wodnym w Gdyni. Swoje źródła ma jednak poza miastem, w pobliskiej wsi Bojano, na wysokości od 157 m n.p.m. do 190 m n.p.m. W północno-wschodniej części tej miejscowości, w pobliżu osiedla Czarna Góra, znajdują się rozległe moczary, nazywane przez niektórych „Mewim Jeziorkiem”1. To właśnie tam znajduje się obszar źródłowy rzeki Kaczej, której jedna z odnóg wypływa z południowego krańca tego mokradła. Bliżej centrum Bojana znajduje się źródło kolejnej odnogi, która, po połączeniu się z pierwszą, płynie wąską strugą na wschód i przekracza granice Gdyni. Omija od południa dzielnicę Wiczlino, gdzie jest dość mocno zarośnięta i płynąc wzdłuż skraju ogródków działkowych, wpada na teren kolejnej dzielnicy – Dąbrowy. Następnie wpływa na obszar Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego i przepływa pod Obwodnicą Trójmiasta. Dalej Kacza mija Polanę Krykulec i biegnie pod torami kolejowymi, a w rezerwacie „Kacze Łęgi” wpada do niej Potok Źródło Marii. Do znacznie szerszego koryta uchodzi po kolei kilka niewielkich nie posiadających nazw dopływów, a po wpłynięciu w granice Małego Kacka – Potok Przemysłowy. W tej dzielnicy zanika odcinek meandrujący, na terenie kolejnych ogródków działkowych ciek zostaje uregulowany. Przepłynąwszy pod kilkoma ulicami i wałem kolejowym, wpada na teren dzielnicy Orłowo, gdzie stopniowo przestaje być regulowany i rzeka może płynąć swobodnie. W ten sposób wytworzyła się, co niezwykłe w niemalże dolnym odcinku rzeki, dolina V-kształtna. Dalej, dolny bieg cieku, dość uregulowanym korytem przybliża się do Morza Bałtyckiego i w końcu wpada do niego dwoma odnogami, tworząc ujście deltowe i niewielką wysepkę. Rzeka Kacza ma około 14,8 km długości. Niewielki Potok Źródło Marii, prawobrzeżny dopływ rzeki Kaczej, wypływa z południowej części Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego na terenie Gdyni, dokładnie z Lasów Oliwskich. Znajduje się tam, na wysokości około 120 m n.p.m. kapliczka o tej samej nazwie z figurą Matki Boskiej, spod której wybija źródełko zasilające ten ciek wodny. Potok płynie w kierunku północnym bądź północno-wschodnim i wpłynąwszy na zabudowany teren dzielnicy Wielki Kack rozdziela go na dwie części. Następnie wpada na obszar dzielnicy Karwiny, a po kilkuset metrach ponownie na teren Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego i przepływa pod torami kolejowymi. Na leśnej polanie, ze względu na obecność potoku zbudowano zbiornik retencyjny Krykulec. Po pokonaniu odcinka około 300 m Potok Źródło Marii uchodzi do rzeki Kaczej. Ciek ten ma około 5 km długości. Rzeka Kacza wpłynęła na zróżnicowanie hydrologiczne obszaru. Ze względu na znaczne nachylenie terenu, wraz ze swoimi dopływami, wytworzyła Dolinę Kaczego Potoku, gdzie można zaobserwować cechy erozji wgłębnej, co ciekawe, także w dolnym biegu rzeki. Rejony, przez które przepływa Kacza, są porośnięte lasami, co może wpływać na spowolnienie przepływu rzeki. Natomiast na terenie zurbanizowanym ciek płynie znacznie szybciej. Ciekawe jest też to, że we fragmencie swojego górnego odcinka, Kacza jest całkowicie zarośnięta. Powierzchnia wody jest prawie niewidoczna, potok można zobaczyć tylko dzięki ukształtowanemu wcześniej korytu. W takim wypadku przepływ wody jest niemalże niemożliwy. Głównym źródłem wody dla wszystkich okolicznych cieków są opady, więc najprawdopodobniej taka sytuacja zaistniała w wyniku niesprzyjających warunków meteorologicznych – ostatnie lato było wyjątkowo suche. Podobnie zdarzyło się w wypadku Potoku Źródło Marii oraz Potoku Przemysłowego – w wybetonowanym korycie nie płynęła ani kropla wody. Obliczenia parametrów morfometrycznych i hydrologicznych rzeki Kaczej oraz ich wyniki Wykonałem obliczenia wybranych parametrów morfometrycznych i hydrologicznych rzeki Kaczej. Zmierzyłem natężenie przepływu przy pomocy metody pływakowej w dwóch miejscach cieku. Pierwszym z nich był fragment środkowego odcinka rzeki w dzielnicy Mały Kack. Obliczając powierzchnię przekroju poprzecznego Kaczej (0,315 m2) i średnią prędkość pływaka (0,5718 m/s) na odcinku 12 m, a także przyjmując współczynnik redukcyjny2 równy 0,85, otrzymałem wartość natężenia 0,139 m3/s. Natomiast niedaleko ujścia, we fragmencie dolnego odcinka rzeki o długości 5 m w dzielnicy Orłowo, natężenie przepływu, przy polu powierzchni 0,672 m2, prędkości 0,212 m/s i współczynniku3 0,90, wyniosło 0,128 m3/s. Badania wykonałem w październiku 2014 roku. Z powyższych obliczeń wynika, że natężenie przepływu Kaczej jest większe w Małym Kacku, czyli wyżej położonym jej odcinku. Wiąże się to z wyższą wartością prędkości spowodowaną naturalną działalnością rzeki – im bliżej ujścia, tym płynie coraz wolniej. Natomiast powierzchnia przekroju poprzecznego cieku jest większa w Orłowie. Między badanymi miejscami do Kaczej dopływają wody odprowadzane przez sieć pozbywającą się ich nadmiaru z okolicznych gruntów (ale nie uchodzą żadne dopływy). Wartość 0,96 m3/s przyjmuje średni przepływ cieku4, a przeciętna szerokość koryta to 2 metry5. Przeprowadziłem też własne badanie krętości dwóch odcinków rzeki Kaczej na podstawie mapy. Im większa jest długość fragmentu cieku w stosunku do doliny, przez którą dany ciek przepływa, tym większy jest wskaźnik krętości tego cieku. Dla odcinka Kaczej o długości 765 m przepływającego przez dolinę o długości 675 m na terenie rezerwatu „Kacze Łęgi” krętość wynosi 1,13 [-]. Natomiast w przypadku odcinka o długości 660 m w dolinie o długości 645 m we fragmencie ogródków działkowych na granicy Małego Kacka i Orłowa wskaźnik wynosi 1,02 [-]. Krętość rzeki jest większa w jej środkowym biegu, ze względu na zachowanie w nim naturalnie występujących meandrów. Zaledwie nieco ponad dwa kilometry niżej krętość jest o wiele mniejsza. Spowodowane jest to tym, że na tym odcinku ciek został uregulowany. Dokonałem pomiaru wskaźnika rozwinięcia rzeki Kaczej. Dla cieku o długości 14,8 km i odległości od źródeł do ujścia równej około 11,4 km wynosi 29,82%. Wskaźnik rozwinięcia rzeki nie jest zbyt wysoki, gdyż płynie ona przede wszystkim w tym samym kierunku wschodnim, rzadziej w południowym lub północnym. Zbadałem ponadto średni spadek rzeki Kaczej. Ze względu na posiadanie stosunkowo rozległego obszaru źródłowego wyliczyłem wyżej wymienioną własność dla dwóch wysokości. W przypadku 157 m n.p.m. średni spadek rzeki przyjmuje wartość 1,06%, zaś dla 190 m n.p.m. wynosi 1,23%. Częściej przyjmuje się wartość pierwszą6, ponieważ na takiej wysokości położone jest „Mewie Jeziorko”, najbardziej widoczna część obszaru źródłowego W każdym razie średni spadek rzeki w stosunku do jego długości jest całkiem duży. Powodem tego jest urozmaicone ukształtowanie terenu – wąski pas pobrzeża i obszar wysoczyzny. Powierzchnia zlewni Kaczej to 53,8 km2, najwięcej ze wszystkich gdyńskich potoków7. Kacza jest wartkim ciekiem, ale jest słabo odporna na zanieczyszczenia. Jednak ostatnio odnotowano znaczną poprawę stanu jej wód spowodowaną ograniczeniem odprowadzania do niej ścieków. Wynika z tego, że woda posiada zdolności samooczyszczające. Przyrodnicze i gospodarcze znaczenie rzeki Pod względem fizycznogeograficznym Kacza miała duży wpływ na środowisko. Wraz z Potokiem Źródło Marii wytworzyła własny mikroregion – Dolinę Kaczej, która w dużym stopniu rozgranicza Wysoczyznę Chwaszczyńską i Gdańską. Szerokość doliny w górnym i środkowym biegu jest niewielka, dopiero w okolicach Małego Kacka przekracza pół kilometra. Z kolei głębokość oscyluje w granicach od kilkunastu do nawet około 60 m. Dolny bieg Kaczej płynie przez Obniżenie Redłowskie, oddzielające Kępę Redłowską od innych kęp i wysoczyzn. Bez udziału rzeki Kaczej, w jej środkowym biegu, nie powstałby las łęgowy, charakterystyczny dla dna dolin niewielkich rzek. Od 1983 roku jego fragment jest chroniony przez rezerwat przyrody „Kacze Łęgi”, ze względu na występowanie na tym obszarze rzadkich gatunków roślin, takich jak porzeczka czarna, marzanka wonna, czy konwalia majowa. Obecna jest tu też stosunkowo duża ilość gatunków roślin górsko-podgórskich oraz zagrożonych i ginących Pomorza Zachodniego i Wielkopolski, m.in. kozłek bzowy. Na chroniony ekosystem składa się przede wszystkim łęg wiązowy. Około jedna trzecia Kaczej przepływa przez Trójmiejski Park Krajobrazowy, utworzony w celu zachowania w jak najmniej zmienionym stanie lasów mieszanych porastających wzgórza morenowe. Nad samym brzegiem rzeki, wzdłuż większej części jej długości rosną lubiące wilgoć drzewa: olsza czarna i jesion wyniosły. W przeszłości Kacza miała ogromny wpływ na gospodarkę, w szczególności Małego Kacka. Ze względu na jej znaczny spadek, już od czasów średniowiecza „ (…) powstały tu młyny zbożowe i papiernie, cegielnie i największe na Pomorzu Gdańskim skupisko kuźnic żelaza (hamernie)”8. Na południowym dnie doliny wydobywano rudę darniową. Jeszcze sto lat temu w rzece łowiono ryby – łososie i pstrągi. Przekształcenia antropogeniczne Poddany melioracji został odcinek rzeki Kaczej przepływający przez ogródki działkowe na terenie Małego Kacka. „Do regulacji koryta przystąpiono po dwukrotnej powodzi. Dnia 31 lipca 1937 r., po oberwaniu chmury, Kacza podmyła blisko stojące domki, rozbiła mostki i młyny (…)”9. Melioracja została utworzona przede wszystkim po to, aby zapobiegać powodziom i odprowadzać nadmiar wody z zagrożonych obszarów (rowy melioracyjne). Podobnie rzeka została uregulowana nieopodal ujścia, w Orłowie, gdzie powstały nowe osiedla. Aktualnie, na badanym obszarze znajduje się jeden zbiornik retencyjny, wybudowany na Potoku Źródło Marii, w pobliżu jego ujścia do Kaczej. Mieści się on dokładnie na Krykulcu (śródleśnej polanie) i został utworzony w celu zapobiegania podtopieniom i osadzaniu się zanieczyszczeń w unikatowym rezerwacie przyrody „Kacze Łęgi”. Obecnie budowany jest drugi zbiornik, także na Potoku Źródło Marii, ale wyżej jego biegu, w dzielnicy Karwiny. Będzie on ochraniał wał kolejowy przed uszkodzeniem. Głównym zagrożeniem dla jakości wód badanego obszaru są zanieczyszczenia wynikające z sąsiedztwa dużego miasta, jakim jest Gdynia. Na szczęście, w jej południowej części, nie ma zbyt wielu zakładów przemysłowych, które mogłyby negatywnie wpłynąć na stan jakości wody w Kaczej i jej dopływach. Jednakże, Kacza przepływa pod wieloma ważnymi szlakami komunikacyjnymi Trójmiasta: ul. Wiczlińską, Obwodnicą Trójmiasta, ul. Łowicką, Drogą Różową i Aleją Zwycięstwa oraz pod dwoma wałami kolejowymi. Także Potok Źródło Marii płynie pod Obwodnicą Trójmiasta, ul. Chwaszczyńską i torami kolejowymi. Skutkiem położenia w pobliżu dróg o wysokim natężeniu ruchu, gdzie nasilona jest emisja spalin samochodowych, może być ostatecznie zakwaszenie pobliskich cieków wodnych. Zagrożenie może też stanowić bliskość kilku pól uprawnych. Występują one na granicy Gdyni i Bojana, na skraju dzielnicy Dąbrowa oraz w pobliżu mokradła, z którego wypływa Kacza. Same w sobie pola nie są niebezpieczne, ale stosowanie do uprawy pestycydów lub po prostu zwykłych nawozów sztucznych już tak. Kacza przepływa też przez ogródki działkowe, z czym może wiązać się podobne skażenie. W miejscach tych działkowcy często odgradzają dostęp do rzeki, przeprowadzając nad nią ogrodzenia ku niezadowoleniu wielu okolicznych mieszkańców. Trudniej jest przez to kontrolować ilość wyrzucanych odpadów, chociażby takich jak zwykłe chwasty czy opakowania po nawozach. Szczególnie w latach 80. obserwowano silne zanieczyszczenie rzeki. Na szczęście stosowane ostatnio działania, w tym przebudowa oczyszczalni, znacznie poprawiły stan jakości wody w Kaczej. Z poczynionych obserwacji, wynika, że nawet niewielkie cieki i zbiorniki wodne mogą mieć duże znaczenie dla środowiska i człowieka. Pozwoliły one na osiedlenie się ludzi w tej okolicy, kiedyś były im niezbędne do życia, teraz są znacznie mniej, ale wciąż, ważne. Dzięki nim powstało odpowiednie środowisko i specyficzny klimat. Należy więc o nie dbać, pamiętając nie tylko o naszym bezpieczeństwie, ale też o ochronie przyrody. Przeprowadzając melioracje i odprowadzając zanieczyszczenia można nieodwracalnie zniszczyć okoliczne środowisko. Bez wody nie byłoby życia. Przypisy 1 http://wikimapia.org/#lang=pl&lat=54.484201&lon=18.399181&z=13&m=b&show=/3684 825/pl/Mewie-Jeziorko 2 Przewodnik do hydrograficznych badań terenowych. Pod redakcją Małgorzaty Gutry- Koryckiej i Heleny Werner-Więckowskiej 1989, Warszawa, PWN, str. 140. 3 Przewodnik do hydrograficznych badań terenowych. Pod redakcją Małgorzaty Gutry- Koryckiej i Heleny Werner-Więckowskiej 1989, Warszawa, PWN, str. 140. 4 Szukalski Jerzy, Środowisko geograficzne Trójmiasta 1974, Wyd. UG 5 Szukalski Jerzy, Fizycznogeograficzne uwarunkowania rozwoju Gdyni [w:] Gdynia – środowisko-przestrzeń-gospodarka pod red. Ewy Adrjanowskiej 1990, Gdynia, TMG 6 Szukalski Jerzy, Fizycznogeograficzne uwarunkowania rozwoju Gdyni [w:] Gdynia – środowisko-przestrzeń-gospodarka pod red. Ewy Adrjanowskiej 1990, Gdynia, TMG 7 Cyberski Jerzy, Sieć rzeczna [w:] Zespół Miejski Gdyni – Przyroda-Gospodarka- Społeczeństwo 1998 pod red. Haliny Piekarek-Jankowskiej i Marka Dutkowskiego, Gdańsk, GTN 8 Więckowiak Jerzy: GDYNIA MAŁY KACK 1990, Gdynia, B. Antoszek AVENTIA Gdynia, str. 8. 9 Więckowiak Jerzy: GDYNIA MAŁY KACK 1990, Gdynia, B. Antoszek AVENTIA Gdynia, str. 6. Literatura: 1. Cyberski Jerzy, Sieć rzeczna [w:] Zespół Miejski Gdyni – Przyroda-GospodarkaSpołeczeństwo 1998 pod red. Haliny Piekarek-Jankowskiej i Marka Dutkowskiego, Gdańsk, GTN 2. Czubla Piotr i Papińska Elżbieta: Geografia dla maturzysty 2012, Warszawa-Łódź, PWN. 3. Dutkowski Marek, Wody powierzchniowe [w:] Encyklopedia Gdyni 2006, Gdynia, Verbi Causa 4. Flis Jan: Szkolny słownik geograficzny 1985, Warszawa, WSiP, str. 137 – 148. 5. Komunalny Związek Gmin „Dolina Redy i Chylonki” http://www.kzg.pl/ (X 2014) 6. Pewik Gdynia: http://www.pewik.gdynia.pl (X 2014) 7. Przewodnik do hydrograficznych badań terenowych. Pod redakcją Małgorzaty Gutry-Koryckiej i Heleny Werner-Więckowskiej 1989, Warszawa, PWN. 8. Przewoźniak Maciej, Struktura środowiska przyrodniczego [w:] Zespół Miejski Gdyni – Przyroda-Gospodarka-Społeczeństwo 1998 pod red. Haliny Piekarek-Jankowskiej i Marka Dutkowskiego, Gdańsk, GTN 9. System Informacji o Terenie Województwa Pomorskiego, Mapa województwa pomorskiego: http://mapy.pomorskie.eu/pomorskie/ (2012) Wojewódzki Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Gdańsku. 10. Szukalski Jerzy, Fizycznogeograficzne uwarunkowania rozwoju Gdyni [w:] Gdynia – środowisko-przestrzeń-gospodarka pod red. Ewy Adrjanowskiej 1990, Gdynia, TMG 11. Szukalski Jerzy, Środowisko geograficzne Trójmiasta 1974, Wyd. UG 12. Więckowiak Jerzy: GDYNIA MAŁY KACK 1990, Gdynia, B. Antoszek AVENTIA Gdynia, str. 6 – 8. 13. Wikimapia: http://wikimapia.org (2014) 14. Wikipedia: http://pl.wikiedia.org (X 2014)
