Rola i polityczna działalność Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej w
advertisement
PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana Dáugosza w CzĊstochowie Seria: Res Politicae 2011, t. IV Agata CUTTER Rola i polityczna dziaáalnoĞü Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej w strukturach Ukáadu Warszawskiego Przejawem ksztaátowania siĊ nowego porządku miĊdzynarodowego po zakoĔczeniu drugiej wojny Ğwiatowej byá podziaá Ğwiata na dwa antagonistyczne bloki, których zapleczem militarnym byáy: z jednej strony Organizacja Paktu Póánocnoatlantyckiego – NATO, z drugiej zaĞ Ukáad Warszawski, podpisany 14 maja 1955 r. w Warszawie przez osiem paĔstw bloku wschodniego – AlbaniĊ, BuágariĊ, CzechosáowacjĊ, Niemiecką RepublikĊ Demokratyczną, PolskĊ, RumuniĊ, WĊgry i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Oficjalnym powodem powstania Ukáadu byáa koniecznoĞü zjednoczenia i ujednolicenia dziaáaĔ ZSRR i paĔstw sojuszniczych w kwestii polityki zagranicznej i obronnoĞci1. Cel realny zaĞ byá odpowiedzią na zmieniający siĊ ksztaát Ğrodowiska miĊdzynarodowego, a w szczególnoĞci na powstanie w 1949 r. Paktu Póánocnoatlantyckiego, zrzeszającego paĔstwa zachodnie, oraz remilitaryzacjĊ Republiki Federalnej Niemiec i wstąpienie RFN do NATO w 1955 r. Biorąc pod uwagĊ mapĊ polityczną ówczesnej Europy, uzasadniona jest obawa ZSRR przed zagroĪeniem páynącym ze strony bloku zachodniego, które pojawiáo siĊ tuĪ przy granicy z paĔstwami socjalistycznymi. Wspóápraca w ramach Ukáadu obejmowaáa aspekty polityczne, gospodarcze, kulturalne, a przede wszystkim wojskowe – paĔstwa sygnatariusze zobowiązaáy siĊ do uczestnictwa w dziaáaniach wspierających pokój i bezpieczeĔstwo w Europie. Ów oryginalny twór polityczno-militarny wkrótce staá siĊ dla paĔstw, zrzeszonych w bloku socjalistycznym, najpewniejszym gwarantem bezpieczeĔstwa i nienaruszalnoĞci granic. Zapewnienie bezpieczeĔstwa oraz wzrost siáy militarnej osiągniĊto poprzez: 1 J. ĝlusarczyk, Ukáad Warszawski. DziaáalnoĞü polityczna (1955–1991), Warszawa 1992, s. 5. 120 Agata CUTTER 1. udziaá paĔstw sygnatariuszy we wszystkich przedsiĊwziĊciach mających na celu budowĊ miĊdzynarodowego pokoju i bezpieczeĔstwa; 2. podejmowanie dziaáaĔ w celu budowy Ğrodków redukcji zbrojeĔ, z naciskiem na zakaz uĪycia broni jądrowej oraz innych rodzajów broni masowej zagáady; 3. wspóádziaáanie na wszystkich polach wspóápracy miĊdzy paĔstwami czáonkowskimi Ukáadu; 4. zasadĊ powstrzymania siĊ od groĨby uĪycia broni i przyjĊcie metody rozwiązywania sporów przy pomocy Ğrodków pokojowych; 5. zasadĊ poszanowania niezawisáoĞci i suwerennoĞci, a takĪe nieingerencji w sprawy wewnĊtrzne paĔstw (jak pokazaáa historia, zasada ta nie byáa w rzeczywistoĞci obowiązująca)2. Istnienie Ukáadu Warszawskiego w momencie podpisania okreĞlono na 20 lat. Po tym okresie miaáo nastąpiü automatyczne przedáuĪenie na kolejne 10 lat. PrzedáuĪenie odnosiáo siĊ do tych paĔstw czáonkowskich, które rok przed datą koĔczącą istnienie Ukáadu nie wystosują do depozytariusza Ukáadu (PRL) oĞwiadczenia o chĊci wystąpienia3. Taka sytuacja miaáa miejsce w przypadku Albanii, która od 1962 r. nie braáa udziaáu w dziaáalnoĞci Ukáadu, mimo Īe decyzja o wystąpieniu zapadáa dopiero w 1968 r. wskutek zatwierdzenia jej przez Zgromadzenie Narodowe Albanii. Mimo niezgodnoĞci formalnej, pozostali czáonkowie Ukáadu milcząco przystali na wypowiedzenie Ukáadu przez AlbaniĊ. Ze strony Ukáadu Doradczy Komitet Polityczny podjąá uchwaáĊ (20 stycznia 1965 r.), w której zaznaczyá, Īe brak uczestnictwa Albanii w pracach Ukáadu Warszawskiego oznacza pozostawienie sprawy dalszego czáonkowstwa tego paĔstwa w Ukáadzie od wewnĊtrznej decyzji jego najwyĪszych organów paĔstwowych4. Ukáad Warszawski jako element dwubiegunowego áadu miĊdzynarodowego, a ĞciĞlej rzecz ujmując – twór powoáany do Īycia przez blok socjalistyczny, skazany zostaá na zagáadĊ w momencie symptomów rozpadu owego bloku. Nieformalnie dziaáalnoĞü Ukáadu zakoĔczono wiosną 1991 r. (rozwiązano wówczas wojskowe organy: Komitet Ministrów Obrony, Zjednoczone Dowództwo, Sztab, Wojskową RadĊ Naukowo-Techniczną, oraz odwoáano przedstawicieli Naczelnego Dowództwa UW przy ministerstwach obrony krajów sygnatariuszy), oficjalnie rozwiązanie Ukáadu Warszawskiego nastąpiáo 1 lipca 1991 r. (rozwiązano polityczne organy Ukáadu oraz sam Ukáad). Jacek ĝlusarczyk wskazuje kilka powodów tego faktu: 1. zanik przesáanki ideologiczno-politycznej Ukáadu, tj. tezy o kierowniczej roli partii komunistycznej; 2 3 4 Ibidem, s. 5–6. Treaty of Friendship, Co-operation and Mutual Assistance, Warsaw 1955, http://www. fordham.edu/halsall/mod/1955warsawpact.html [stan z 10.01.2011]. J. Tyranowski, Ukáad Warszawski, Lublin 1983, s. 11–14. Rola i polityczna dziaáalnoĞü Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej... 121 2. zanik przesáanki oparcia funkcjonowania Ukáadu o dominującą rolĊ ZSRR; przyczyna zaniku tej przesáanki leĪaáa m.in. w pogáĊbiających siĊ przemianach demokratycznych w krajach Europy ĝrodkowo-Wschodniej oraz wzroĞcie znaczenia czynnika gospodarczego i technologicznego w pojmowaniu mocarstwowoĞci; 3. zanik przesáanki pojmowania bezpieczeĔstwa jako obszaru satelickiego – poszanowanie stref bezpieczeĔstwa wykluczaáo istnienie stref wpáywów; 4. zanik przesáanki niemieckiej wskutek zjednoczenia Niemiec w 1990 r.; 5. zanik przesáanki koniecznoĞci obrony przez Ukáad ustrojowo-terytorialnego status quo w Europie wskutek przemian demokratycznych w krajach Europy ĝrodkowo-Wschodniej; 6. zanik przesáanki doktrynalnej, dotyczącej „równowagi siá” – pokój osiągniĊty dziĊki równowadze siá zostaá utrwalony; 7. zanik przesáanki peánienia przez Ukáad roli wzmacniającej pozycjĊ ZSRR w rywalizacji ze Stanami Zjednoczonymi5. Polska Rzeczpospolita Ludowa byáa jednym z oĞmiu paĔstw sygnatariuszy Ukáadu Warszawskiego. NaleĪy jednak zastanowiü siĊ, jaką pozycjĊ posiadaá ten kraj, biorąc pod uwagĊ róĪne aspekty dziaáalnoĞci Ukáadu. KaĪdy kraj-sygnatariusz wpáywaá na efektywnoĞü dziaáania Ukáadu Warszawskiego. Ukáad wkrótce po powstaniu uzyskaá formĊ sojuszu polityczno-wojskowego, na áamach którego podejmowano liczne inicjatywy zarówno militarne, jak i polityczne. W związku z tym paĔstwa czáonkowskie wnosiáy w funkcjonowanie Ukáadu swój wkáad polityczny i wojskowy. Wkáad wojskowy objawiaá siĊ oddaniem do dyspozycji konkretnej liczby Īoánierzy i uzbrojenia, organizacją i uczestnictwem we wspólnych szkoleniach oraz dziaáaniach militarnych. Wkáad polityczny polegaá w gáównej mierze na podejmowaniu inicjatyw w dziedzinie rozbrojenia, bezpieczeĔstwa i pokoju na Ğwiecie oraz budowania atmosfery sprzyjającej do utrzymania powojennego status quo. Polski Sejm ratyfikowaá Ukáad 19 maja 1955 r. Proces ratyfikacyjny Ukáadu Warszawskiego trwaá 21 dni od momentu jego podpisania przez czáonków, ostatnie paĔstwo-sygnatariusz – Rumunia – dokonaáo ratyfikacji 30 maja 1955 r. Ukáad Warszawski wszedá w Īycie z dniem 4 czerwca 1955 r., kiedy ostatni dokument ratyfikacyjny zostaá záoĪony na przechowanie do depozytariusza Ukáadu – Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej6. Ogáoszeniem tekstu Ukáadu Warszawskiego zajĊáy siĊ oficjalne organy paĔstwowe czáonków, w Polsce Ukáad ogáoszono w „Dzienniku Ustaw” z 1955 r., nr 30, pozycja 182. Znamienny wydaje siĊ byü fakt, Īe ratyfikacji Ukáadu w PRL dokonaá Sejm, a nie – jak to precyzowaáa konstytucja PRL – Rada PaĔ- 5 6 J. ĝlusarczyk, op. cit., s. 7–8. Ibidem, s. 32. 122 Agata CUTTER stwa7. Wskazywaáo to na rangĊ, jaką darzono fakt podpisania przez PolskĊ Ukáadu Warszawskiego – ratyfikacja Ukáadu byáa jedyną umową miĊdzynarodową podpisaną w imieniu PRL przez Sejm8. JuĪ przy samym podpisaniu Ukáadu objawiáa siĊ znacząca rola Polski. Mianowicie PRL zostaáa depozytariuszem Ukáadu Warszawskiego, tzn. wszyscy sygnatariusze Ukáadu musieli záoĪyü rządowi polskiemu dokumenty ratyfikacyjne, analogicznie w wypadku, gdy któryĞ z czáonków zdecydowaáby siĊ na opuszczenie Ukáadu, musiaáby záoĪyü oĞwiadczenie o wystąpieniu wáaĞnie na rĊce polskich wáadz. Zadania depozytariusza okreĞla konwencja genewska o prawie traktatów z 23 maja 1969 r. w czĊĞci VII – depozytariusze, notyfikacje, poprawianie báĊdów, rejestracja. Wedáug konwencji paĔstwa negocjujące same wyznaczają depozytariusza, decydując równieĪ, czy swoją decyzjĊ umieĞciü w traktacie, czy teĪ nie. RolĊ depozytariusza moĪe peániü jedno lub kilka paĔstw, organizacja miĊdzynarodowa lub gáówny organ administracyjny organizacji miĊdzynarodowej9. Zgodnie z konwencją wiedeĔską o prawie traktatów najwaĪniejszymi funkcjami depozytariusza są: 1. „sprawowanie pieczy nad oryginalnym tekstem traktatu oraz nad wszelkimi peánomocnictwami záoĪonymi u depozytariusza; 2. sporządzanie uwierzytelnionych odpisów oryginalnego tekstu oraz przygotowanie kaĪdego nastĊpnego tekstu traktatu w takich dodatkowych jĊzykach, jak tego moĪe wymagaü traktat, i przesyáanie ich zarówno stronom, jak i paĔstwom uprawnionym do stania siĊ stronami traktatu; 3. przyjmowanie wszelkich podpisów pod traktatem oraz przyjmowanie i sprawowanie pieczy nad wszelkimi dokumentami, notyfikacjami i zawiadomieniami odnoszącymi siĊ do niego; 4. badanie, czy podpis lub jakikolwiek dokument, notyfikacja lub zawiadomienie odnoszące siĊ do traktatu jest w naleĪytej i wáaĞciwej formie, i, w razie potrzeby, zwracanie uwagi zainteresowanemu paĔstwu na daną sprawĊ; 5. informowanie stron i paĔstw uprawnionych do stania siĊ stronami traktatu o czynnoĞciach, notyfikacjach i zawiadomieniach dotyczących traktatu; 6. informowanie paĔstw uprawnionych do stania siĊ stronami traktatu o dacie otrzymania lub zdeponowania takiej liczby podpisów lub dokumentów ratyfikacyjnych, przyjĊcia, zatwierdzenia lub przystąpienia, jaka jest wymagana dla wejĞcia traktatu w Īycie; 7. zarejestrowanie traktatu w Sekretariacie Narodów Zjednoczonych; 7 8 9 Konstytucja Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej uchwalona przez Sejm Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 r., art. 30, http://www.trybunal.gov.pl/wszechnica/akty/konst_prl_1976.htm [stan z 10.01.2011]. J. ĝlusarczyk, op. cit., s. 32. Konwencja wiedeĔska o prawie traktatów, sporządzona w Wiedniu dnia 23 maja 1969 r., http://www.legeo.pl/prawo/konwencja-wiedenska-o-prawie-traktatow-sporzadzona-w-wiedniudnia-23-maja-1969-r/zal-0001/zal-0002t-ig/ [stan z 10.01.2011]. Rola i polityczna dziaáalnoĞü Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej... 123 8. wypeánianie funkcji okreĞlonych w innych postanowieniach niniejszej konwencji”10. Stwierdziü moĪna zatem, Īe PRL peániáa rolĊ swojego rodzaju skarbnika. Kompetencje depozytariusza w przypadku Ukáadu Warszawskiego opisywaáy artykuáy 10 i 11 tekstu Ukáadu o wzajemnej przyjaĨni, wspóápracy i wzajemnej pomocy. Artykuá 10 uzaleĪnia wejĞcie traktatu w Īycie od záoĪenia dokumentów ratyfikacyjnych na rĊce rządu polskiego. JednoczeĞnie zobowiązuje rząd polski do przekazania paĔstwom-sygnatariuszom odpisów tekstu dokumentu. Artykuá 11 okreĞla czas obowiązywania Ukáadu na okres 20 lat z moĪliwoĞcią przedáuĪenia na kolejne 10 lat, jeĞli rok przed upáywem waĪnoĞci ukáadu paĔstwa czáonkowskie nie záoĪą rządowi polskiemu oĞwiadczenia o wypowiedzeniu Ukáadu11. Jednym z zadaĔ depozytariusza umowy miĊdzynarodowej (zgodnie z konwencją wiedeĔska o prawie traktatów) jest zgáoszenie jej do Sekretariatu Narodów Zjednoczonych. Artykuá 102 punkt 1 Karty Narodów Zjednoczonych zobowiązuje wszystkich czáonków ONZ do rejestracji innych ukáadów lub traktatów miĊdzynarodowych. Wedáug Artykuáu 102 punktu 2 Karty Narodów Zjednoczonych, rejestracja ukáadu miĊdzynarodowego w Sekretariacie Narodów Zjednoczonych umoĪliwia powoáywanie siĊ na ów ukáad wobec jakiegokolwiek organu ONZ12. Wobec powyĪszych obostrzeĔ rząd polski zgáosiá Ukáad Warszawski w Sekretariacie ONZ, doáączając 4 uwierzytelniające odpisy dokumentu. Oficjalna rejestracja Ukáadu w Sekretariacie nastąpiáa 10 paĨdziernika 1955 r. – Ukáadowi Warszawskiemu przypisano nr 296213. Polska jako kraj czáonkowski Ukáadu Warszawskiego dziaáaáa aktywnie w sferze podejmowania inicjatyw politycznych, gáównie związanych z rozbrojeniem oraz stworzeniem w Europie systemu bezpieczeĔstwa zbiorowego – jeszcze przed powstaniem samego Ukáadu. W pierwszej poáowie lat 50. Związek Radziecki wystĊpowaá z licznymi propozycjami podpisania umowy o bezpieczeĔstwie zbiorowym, który zakáadaá m.in. udziaá wszystkich paĔstw europejskich we wspólnie utworzonym systemie bezpieczeĔstwa zbiorowego bez wzglĊdu na ich ustrój polityczny i spoáeczno-gospodarczy. W póĨniejszym okresie idea systemu bezpieczeĔstwa zbiorowego z udziaáem paĔstw europejskich zostanie zawarta w artykule 9 Ukáadu o przyjaĨni, wspóápracy i wzajemnej pomocy, gdzie zawarte zostanie sformuáowanie: „Niniejszy traktat jest otwarty dla przystąpienia innych paĔstw, bez wzglĊdu na ich ustrój spoáeczny i paĔstwowy, które wyraĪą gotowoĞü przyczynienia siĊ, poprzez udziaá w niniejszym Ukáadzie, do poáączenia wysiáku miáujących pokój paĔstw w celu zapewnienia pokoju i bezpieczeĔstwa narodów”14. Inicjatywa stworzenia systemu bezpieczeĔstwa 10 11 12 13 14 Ibidem. Treaty of Friendship, Co-operation and Mutual Assistance. Karta Narodów Zjednoczonych, http://lex.pl/bap/student/Dz.U.1947.23.90.html [stan z 15.01.2011]. J. Tyranowski, op. cit., s. 62–65. Treaty of Friendship, Co-operation and Mutual Assistance. 124 Agata CUTTER zbiorowego zostaáa przekazana przedstawicielom mocarstw zachodnich na konferencji w Berlinie (25 stycznia – 18 lutego 1954 r.), gdzie debatowano gáównie nad planami zjednoczenia Niemiec. System bezpieczeĔstwa zbiorowego w Europie w wersji radzieckiej zakáadaá wzajemne zobowiązania o nieagresji, opcjĊ organizowania konsultacji w wypadku zaistnienia groĨby ataku ze strony siáy zewnĊtrznej oraz kwestiĊ zbiorowej pomocy dla paĔstw, które ulegáyby takiemu atakowi. JednoczeĞnie przewidziano rolĊ dla Stanów Zjednoczonych i Chin, które wedáug ZSRR miaáy peániü funkcje obserwacyjną, poprzez swoich przedstawicieli zasiadających w organach powstaáego systemu15. Czáonkowie konferencji odrzucili projekt. Mimo tego Związek Radziecki nie rezygnowaá z przyjĊtej linii politycznej i do koĔca roku 1954 próbowaá doprowadziü do zwoáania kolejnej konferencji, w której uczestniczyü miaáy wszystkie paĔstwa europejskie oraz USA i ChiĔska Republika Ludowa (w roli obserwatorów), a która miaáa traktowaü o systemie bezpieczeĔstwa zbiorowego w Europie16. Polska Rzeczpospolita Ludowa aktywnie wspieraáa wysiáki radzieckie w celu utworzenia zbiorowego systemu bezpieczeĔstwa w Europie. W marcu 1954 r. rząd polski wystosowaá notĊ, w której oĞwiadczyá, Īe Polska jest gotowa do wziĊcia udziaáu w ogólnoeuropejskim ukáadzie o bezpieczeĔstwie zbiorowym, powoáanym z inicjatywy Związku Radzieckiego, oraz podjĊcia kroków w celu urzeczywistnienia takiego ukáadu wraz z innymi paĔstwami europejskimi17. JednoczeĞnie Warszawa oficjalnie poparáa radziecką inicjatywĊ zwoáania konferencji paĔstw europejskich celem wymiany poglądów w sprawie systemu bezpieczeĔstwa zbiorowego18. Sytuacja miĊdzynarodowa skomplikowaáa siĊ jesienią 1954 r. po dwóch konferencjach (Londyn, ParyĪ), w których uczestniczyáy paĔstwa NATO oraz Republika Federalna Niemiec. Wówczas faktem staáo siĊ odzyskanie przez Niemcy Zachodnie suwerennoĞci oraz odbudowa armii narodowej, która operacyjnie miaáa podlegaü dowództwu NATO, zaĞ politycznie rządowi RFN. JednoczeĞnie w marcu 1948 r. powoáano do Īycia UniĊ Zachodnią (póĨniej przemia15 16 17 18 Dokumenty i materiaáy do historii stosunków polsko-radzieckich, t. 10, dok. nr 211 – „1954 r. luty 10, Berlin – Propozycja rządu ZSRR w sprawie ogólnoeuropejskiego ukáadu o bezpieczeĔstwie zbiorowym przedstawiona na konferencji ministrów spraw zagranicznych ZSRR, USA, Wielkiej Brytanii i Francji”, Warszawa 1982, s. 313–315. Ibidem, dok. nr 230 – „1954, lipiec 24, Moskwa – Nota rządu ZSRR do rządu Francji w sprawie ustanowienia systemu bezpieczeĔstwa zbiorowego w Europie, s. 334-341; dok. nr 231 – „1954, sierpieĔ 4, ParyĪ – OĞwiadczenie rządu ZSRR do rządu Francji w sprawie zwoáania konferencji ministrów spraw zagranicznych czterech mocarstw na temat ogólnoeuropejskiego ukáadu o bezpieczeĔstwie zbiorowym”, s. 341–342. Ibidem, dok. nr 215 – „1954, marzec 9, Warszawa – oĞwiadczenie rządu PRL o solidarnoĞci z radzieckim projektem ukáadu w sprawie ogólnoeuropejskiego bezpieczeĔstwa”, s. 319–322. Ibidem, dok. nr 233 – „1954, sierpieĔ 8, Warszawa – OĞwiadczenie rządu PRL w sprawie utworzenia systemu bezpieczeĔstwa w Europie”, s. 324–345. Rola i polityczna dziaáalnoĞü Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej... 125 nowaną na UniĊ Zachodnioeuropejską), w której skáad weszáy równieĪ Niemcy Zachodnie. Zadecydowano takĪe o przyjĊciu RFN do NATO, które miaáo nastąpiü niebawem, bo w maju 1955 r. Wówczas rozpoczĊto powoáywanie struktur politycznych paĔstwa oraz formowanie armii niemieckiej, która w poáowie 1956 r. liczyáa juĪ 50 tysiĊcy Īoánierzy19. Dla krajów zgrupowanych w bloku socjalistycznym oraz dla samego Związku Radzieckiego sytuacja miĊdzynarodowa staáa siĊ nadzwyczaj niekorzystna. Nowy twór militarno-polityczny w postaci NATO przybieraá na sile, dodatkowo zaĞ przesunąá swoje granice w bezpoĞrednie sąsiedztwo krajów bloku wschodniego. Nie byáo równieĪ odzewu ze strony paĔstw zachodnich na apele Moskwy w sprawie zwoáania konferencji i ewentualnego utworzenia systemu bezpieczeĔstwa zbiorowego w Europie. Równowaga siá zostaáa w powaĪny sposób naruszona. Na konferencji w Moskwie (29 listopada – 2 grudnia 1954 r.), która z zaáoĪenia sáuĪyü miaáa dyskusji na temat systemu bezpieczeĔstwa w Europie, zebraáy siĊ jedynie ZSRR, Polska, Czechosáowacja, NRD, WĊgry, Rumunia, Buágaria i Albania. PaĔstwa zachodnie nie wysáaáy swoich przedstawicieli. Wynikiem konferencji byáo ponowne wystosowanie propozycji utworzenia w Europie systemu bezpieczeĔstwa zbiorowego bez wzglĊdu na ustrój polityczny i spoáeczno-gospodarczy paĔstw w nim uczestniczących. Konferencja zakoĔczyáa siĊ wspólną deklaracją paĔstw uczestniczących. Zaznaczono w niej, Īe ratyfikacja ukáadów paryskich komplikuje sytuacjĊ w Europie, a takĪe utrudnia rozstrzygniĊcie licznych problemów, z którymi zmaga siĊ kontynent europejski. JednoczeĞnie podpisanie traktatów paryskich „zwiĊkszy niebezpieczeĔstwo wojny, a zatem skáoni paĔstwa socjalistyczne do podjĊcia wspólnych posuniĊü w dziedzinie organizacji siá zbrojnych i ich dowództwa oraz innych przedsiĊwziĊü niezbĊdnych do umocnienia wspólnej obronnoĞci”20. W ten sposób rozpoczĊáa siĊ szeroko rozumiana akcja paĔstw socjalistycznych przeciwko ratyfikacji ukáadów paryskich. Byáo to zrozumiaáe posuniĊcie, biorąc pod uwagĊ zagroĪenie, jakie powodowaáo samo NATO oraz wstąpienie RFN do tego militarno-politycznego tworu wobec naruszenia równowagi siá powstaáej po zakoĔczeniu drugiej wojny Ğwiatowej. Radzieckie apele i oĞwiadczenia nie wywoáaáy poĪądanej reakcji ze strony paĔstw zachodnich, co spowodowaáo rozpoczĊcie wĞród paĔstw socjalistycznych posuniĊü natury militarnej. W marcu 1955 r. wystosowano na áamach prasy oficjalny komunikat odnoĞnie do Ukáadu o przyjaĨni, wspóápracy i wza19 20 J. ĝlusarczyk, op. cit., s. 23–24. W. Multan (wybór, oprac. i wstĊp), Ukáad Warszawski. Powstanie i dziaáalnoĞü 1955–1974. Wybór dokumentów, dok. nr 1 – „Komunikat koĔcowy Konferencji Krajów Europejskiej w sprawie zapewnienia Pokoju i BezpieczeĔstwa w Europie” (Moskwa, 2 grudnia 1954 r.), dok. nr 2 – „Deklaracja rządów ZSRR, Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Republiki Czechosáowackiej, Niemieckiej Republiki Demokratycznej, WĊgierskiej Republiki Ludowej, RumuĔskiej Republiki Ludowej, Buágarskiej Republiki Ludowej i AlbaĔskiej Republiki Ludowej” (Moskwa, 2 grudnia 1954 r.), Warszawa, PISM 1975, s. 11–28. 126 Agata CUTTER jemnej pomocy, który zostanie powoáany do Īycia w przypadku ratyfikacji ukáadów paryskich21. Ratyfikacja oraz przyjĊcie RFN do NATO staáo siĊ faktem 7 maja 1955 r. W tej sytuacji Związek Radziecki anulowaá sojusze z Wielką Brytanią oraz Francją i rozpocząá przygotowania do Konferencji PaĔstw Europejskich w Sprawie Zapewnienia Pokoju i BezpieczeĔstwa w Europie (11 maja 1955 r.), na której to oficjalnie powoáano Ukáad Warszawski. Inicjatorem zwoáania konferencji w Warszawie wraz ze Związkiem Radzieckim byáa takĪe Polska. Uroczystego otwarcia konferencji dokonaá przewodniczący delegacji polskiej, premier rządu PRL – Józef Cyrankiewicz, sáowami: „Konferencja stanie siĊ powaĪnym krokiem naprzód na drodze realizacji zasad bezpieczeĔstwa zbiorowego, stworzy potĊĪną zaporĊ dla agresywnych knowaĔ militarystów, odwetowców i wskrzesicieli hitlerowskiego Wehrmachtu”22. W ten sposób Polska staáa siĊ czáonkiem stabilnego systemu bezpieczeĔstwa, wspóádziaáającym w ramach sojuszu polityczno-militarnego z innymi paĔstwami (potencjaá wojennoekonomiczny PRL nie pozwoliáby jej samej zapewniü sobie skutecznie bezpieczeĔstwa). Znamienne wydaje siĊ takĪe zwoáanie konferencji do Warszawy – miasta zniszczonego i boleĞnie odczuwającego skutki agresji niemieckiej w czasie drugiej wojny Ğwiatowej. Byü moĪe gest ten stanowiá wyraz uznania ze strony paĔstw socjalistycznych dla polityki wewnĊtrznej i zagranicznej PRL23. 14 maja 1955 r. w gmachu UrzĊdu Rady Ministrów PRL w Warszawie podpisano Ukáad o przyjaĨni, wspóápracy i pomocy wzajemnej miĊdzy Ludową Republiką Albanii, Ludową Republiką Buágarii, WĊgierską Republiką Ludową, Niemiecką Republiką Demokratyczną, Polską Rzeczpospolitą Ludową, RumuĔską Republiką Ludową, Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich i Republiką Czechosáowacką, który skáadaá siĊ z preambuáy i jedenastu artykuáów. Oprócz kwestii politycznych, w tekĞcie Ukáadu zawarto informacje natury administracyjnej, w których pierwszoplanową rolĊ, jako depozytariusz Ukáadu Warszawskiego, odgrywaáa Polska. W artykule 10 stwierdzono: „Ukáad niniejszy podlega ratyfikacji i dokumenty ratyfikacyjne zostaną záoĪone na przechowanie rządowi Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Ukáad wejdzie w Īycie w dniu záoĪenia na przechowanie ostatniego dokumentu ratyfikacyjnego. Rząd Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej bĊdzie informowaá inne PaĔstwa-Strony Ukáadu o záoĪeniu na przechowanie kaĪdego dokumentu ratyfikacyjnego”24. W artykule 11 zaĞ zapisano: „Ukáad niniejszy pozostanie w mocy w ciągu dwudziestu lat. W stosunku do ukáadających siĊ stron, które na rok przed upáywem tego okresu nie przekaĪą Rządowi Rzeczpospolitej Ludowej oĞwiadczenia o wypowiedzeniu 21 22 23 24 Ibidem, dok. nr 3 – „Komunikat o zwoáaniu Konferencji PaĔstw Europejskich w sprawie zapewnienia Pokoju i BezpieczeĔstwa w Europie” (Warszawa, 3 maja 1955 r.), s. 29. Konferencja paĔstw europejskich w sprawie zapewnienia pokoju i bezpieczeĔstwa w Europie. Dokumenty, Warszawa 1995, s. 5. A. Marcinkowski, Polska w Ukáadzie Warszawskim, Warszawa 1985, s. 66–67. Treaty of Friendship, Co-operation and Mutual Assistance. Rola i polityczna dziaáalnoĞü Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej... 127 Ukáadu, pozostaje on w mocy na okres nastĊpnych dziesiĊciu lat”25. JednoczeĞnie artykuá 11 zawieraá informacjĊ o jĊzykach, w których sporządzono tekst ukáadu, a w którym to gronie znalazá siĊ jĊzyk polski (oprócz rosyjskiego, czeskiego i niemieckiego), oraz o równowaĪnoĞci wszystkich tekstów w tych jĊzykach. Jaka byáa rola Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej w dziaáaniach i inicjatywach Ukáadu Warszawskiego, pomijając szeroko opisaną juĪ funkcjĊ depozytariusza? Niewątpliwie aktywnoĞü Polski w ramach Ukáadu Warszawskiego wiązaáa siĊ z charakterem ustrojowym paĔstwa, toĪsamym z ustrojami paĔstw socjalistycznych i samego ZSRR. Stąd teĪ sojusze w ramach wspólnoty socjalistycznej staáy siĊ naturalną metodą prowadzenia polityki zagranicznej. Potwierdziá to Wáadysáaw Gomuáka w sejmowym przemówieniu z okazji 1000-lecia paĔstwa polskiego w lipcu 1966 r.: „Po raz pierwszy w 1000-letniej historii Polski znalazá swe ostateczne i sprawiedliwe rozwiązanie problem granic paĔstwowych Polski. Ten historyczny zwrot w poáoĪeniu paĔstwa i narodu polskiego zawdziĊczamy socjalizmowi. […] NaleĪymy do grona tych paĔstw, których potĊga nie budzi niepokoju, lecz jest Ĩródáem nadziei, Īe záowieszczym siáom wojny nie uda siĊ wtrąciü ludzkoĞci w otcháaĔ katastrofy termonuklearnej, Īe sprawa pokoju odniesie ostateczny triumf. Jest historycznym powoáaniem […] umacnianie fundamentów naszej niepodlegáoĞci i bezpieczeĔstwa kraju – sojuszu Polski ze Związkiem Radzieckim, ze wszystkimi paĔstwami socjalistycznymi oraz solidarnoĞci z rewolucyjnym ruchem robotniczym, narodowowyzwoleĔczym i demokratycznym na caáym Ğwiecie”26. Stąd áatwo wywnioskowaü, Īe gáównym celem polskiej polityki zagranicznej w latach powojennych byáa wspóápraca z innymi krajami socjalistycznymi, która zapewniaáa bezpieczeĔstwo, oraz budowa silnej miĊdzynarodowej pozycji paĔstwa polskiego celem zachowania terytorialnego status quo w Europie. Uczestnictwo Polski w organizacji polityczno-militarnej, jaką niewątpliwie byá Ukáad Warszawski, naleĪaáoby podzieliü na dziaáalnoĞü polityczną, w której skáad wchodziáy gáównie inicjatywy związanej z rozbrojeniem, tworzenie stref bezatomowych czy redukcji zbrojeĔ, oraz dziaáalnoĞü wojskową, czyli wspóápracĊ Armii Ludowej z wojskami PaĔstw-Stron Ukáadu, wspólne üwiczenia, a takĪe kwestiĊ stacjonowania na terenie Rzeczpospolitej Ludowej oddziaáów Armii Czerwonej. DziaáalnoĞü polityczna Polski w dziedzinie utworzenia zbiorowego systemu bezpieczeĔstwa w Europie, jak juĪ wspomniano wyĪej, rozpoczĊáa siĊ jeszcze przed oficjalnym powoáaniem struktur Ukáadu Warszawskiego. Podawanym do wiadomoĞci publicznej celem powstania Ukáadu byáo utworzenie ogólnoeuropejskiego systemu bezpieczeĔstwa zbiorowego, a Ukáad Warszawskim miaá byü jego pierwszym etapem. OczywiĞcie w miarĊ upáywu lat koncepcja ta straciáa 25 26 Ibidem. W. Gomuáka, Z kart naszej historii, Warszawa 1982, s. 397–398. 128 Agata CUTTER racjĊ bytu, a Ukáad staá siĊ gáównie przeciwwagą dla sojuszu paĔstw zachodnich – NATO. Jednak z zaáoĪenia Ukáad Warszawski miaá stanowiü sojusz paĔstw socjalistycznych, które podejmowaáy wysiáki w celu wcielenia w Īycie postulatów pokojowego wspóáistnienia. Wedáug krajów bloku wschodniego warunki takiego pokojowego wspóáistnienia naruszyáy paĔstwa zachodnie, tworząc odrĊbną instytucjĊ bezpieczeĔstwa, niezrzeszającą wszystkich paĔstw europejskich, oraz wykazując brak poparcia dla radzieckiej inicjatywy stworzenia systemu bezpieczeĔstwa zbiorowego w Europie. Na pokojowe przesáanki utworzenia Ukáadu wskazywaá chociaĪby artykuá 9, gdzie zawarto „zaproszenie” do przystąpienia do Ukáadu dla innych paĔstw „bez wzglĊdu na ich ustrój spoáeczny i paĔstwowy”27. W czĊĞci artykuáu 11 czytamy zaĞ: „W przypadku utworzenia w Europie systemu bezpieczeĔstwa zbiorowego i zawarcia w tym celu ogólnoeuropejskiego ukáadu o bezpieczeĔstwie zbiorowym, do czego wytrwale dąĪyü bĊdą Ukáadające siĊ Strony, Ukáad niniejszy traci swą moc z dniem wejĞcia w Īycie ogólnoeuropejskiego ukáadu”28. W związku z powyĪszym do Ukáadu Warszawskiego mogáy przystąpiü wszystkie paĔstwa, które popieraáy cele przyĞwiecające paĔstwom socjalistycznym w momencie jego tworzenia29, gáównie zaĞ zasadniczą przesáankĊ – „utrwalenie miĊdzynarodowego pokoju i bezpieczeĔstwa w Europie poprzez zapewnienie bezpieczeĔstwa sygnatariuszy Ukáadu”30. WaĪną kwestią dla wszystkich paĔstw-stron Ukáadu, a w tym dla Polski (z racji jej geopolitycznego poáoĪenia), byá sam charakter Ukáadu Warszawskiego, stworzony przez zobowiązanie wzajemnej obrony. OkreĞlaá ją artykuá 4: „W przypadku napaĞci zbrojnej w Europie na jedno lub kilka PaĔstw-Stron Ukáadu, dokonanej przez jakiekolwiek paĔstwo lub grupĊ paĔstw, kaĪde PaĔstwo-Strona Ukáadu, realizując prawo do samoobrony indywidualnej lub zbiorowej, zgodnie z artykuáem 51. Karty Narodów Zjednoczonych, udzieli paĔstwu lub paĔstwom, na które dokonana zostaáa taka napaĞü, natychmiastowej pomocy indywidualnej i w porozumieniu z innymi PaĔstwami-Stronami Ukáadu, wszelkimi Ğrodkami, jakie bĊdzie uwaĪaáo za niezbĊdne, wáącznie z zastosowaniem siáy zbrojnej, PaĔstwa-Strony Ukáadu bĊdą niezwáocznie konsultowaü siĊ w sprawach wspólnych kroków, które naleĪy podjąü w celu przywrócenia i utrzymania miĊdzynarodowego pokoju i bezpieczeĔstwa. O krokach podjĊtych na podstawie niniejszego artykuáu zawiadomiona bĊdzie Rada BezpieczeĔstwa, zgodnie z postanowieniami Karty Narodów Zjednoczonych, kroki te zostaną wstrzymane, gdy Rada BezpieczeĔstwa podejmie niezbĊdne Ğrodki dla przywrócenia i utrzy27 28 29 30 Treaty of Friendship, Co-operation and Mutual Assistance. Ibidem. Istniaáy jednakĪe inne warunku przystąpienia do Ukáadu – kraje zainteresowane musiaáy byü krajami europejskimi oraz wyraziü zgodĊ na gotowoĞü przyczyniania siĊ do zapewnienia pokoju i bezpieczeĔstwa narodów, zaĞ od strony formalnoprawnej, zgodĊ na ewentualne rozszerzenie musiaáy wyraziü paĔstwa-strony Ukáadu (J. Tyranowski, op. cit., s. 13–14). Treaty of Friendship, Co-operation and Mutual Assistance. Rola i polityczna dziaáalnoĞü Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej... 129 mania miĊdzynarodowego pokoju i bezpieczeĔstwa”31. Wedáug Jerzego Tyranowskiego niniejszy artykuá wskazuje na dwie zasadnicze cechy Ukáadu Warszawskiego, które stanowiáy fundament dla paĔstw-stron w zakresie twardych gwarancji bezpieczeĔstwa. Ukáad Warszawski posiadaá zobowiązanie wzajemnej pomocy w przypadku ataku zbrojnego, co kwalifikowaáo go jako ukáad sojuszniczy. Natomiast odwoáanie siĊ w artykule 4 Ukáadu do artykuáu 51 Karty Narodów Zjednoczonych czyniáo zeĔ ukáad o samoobronie zbiorowej32. Jakie znaczenie dla Rzeczpospolitej Ludowej miaá artykuá 4 Ukáadu Warszawskiego? W kontekĞcie sytuacji miĊdzynarodowej oraz geopolitycznego poáoĪenia Polski – niezwykle waĪne. DziaáalnoĞü polityczna Ukáadu Warszawskiego w naturalny sposób ograniczaáa siĊ do terytorium Europy. Wynikaáo to gáównie z faktu, Īe wáaĞnie w Europie ĝrodkowej stykaáy siĊ ze sobą dwa ideologicznie przeciwstawne bloki polityczno-militarne. Zainteresowanie Ukáadu problematyką europejską potwierdziáa deklaracja moskiewska33 z listopada 1978 r.: „BĊdąc paĔstwami europejskimi, kraje socjalistyczne-strony Ukáadu Warszawskiego przywiązują naturalnie szczególne znaczenie do problemów odprĊĪenia militarnego i rozbrojenia w Europie”34. Doradczy Komitet Polityczny35 skupiaá siĊ gáównie na piĊciu grupach zagadnieĔ: 1. nienaruszalnoĞü granic w Europie; 2. uregulowanie kwestii niemieckiej, w szczególnoĞci uznanie istnienia dwóch paĔstw niemieckich; 3. stosunki Ukáadu Warszawskiego z Paktem Póánocnoatlantyckim; 4. zagadnienia Konferencji BezpieczeĔstwa i Wspóápracy w Europie oraz kwestia ogólnoeuropejskiego systemu bezpieczeĔstwa zbiorowego; 5. kwestia redukcji zbrojeĔ, odprĊĪenia militarnego, inicjatywy zapobiegające lub rozwiązujące kryzysy w róĪnych rejonach Ğwiata36. 31 32 33 34 35 36 Ibidem. J. Tyranowski, op. cit., s. 14 i dalej. Deklaracja moskiewska byáa jedną z wielu inicjatyw politycznych Doradczego Komitetu Politycznego, zawierających aktualne oceny sytuacji miĊdzynarodowej, plany jej stabilizacji, programy rozbrojeniowe i odprĊĪeniowe oraz propozycje rozwiązania problemów lokalnych i ogólnoĞwiatowych (J. ĝlusarczyk, op. cit., s. 45.). Organizacja Ukáadu Warszawskiego. Dokumenty 1955–1980, dok. nr 74 – „1978, listopad 23, Moskwa. Deklaracja PaĔstw-Stron Ukáadu Warszawskiego, przyjĊta na naradzie Doradczego Komitetu Politycznego”, Warszawa 1981, s. 260, 269. Doradczy Komitet Polityczny byá oprócz Zjednoczonego Dowództwa Siá Zbrojnych PaĔstwStron Ukáadu jednym z gáównych organów Ukáadu Warszawskiego. Jego gáównymi zadaniami, wedáug artykuáu 6 Ukáadu, byáy: organizowanie konsultacji miĊdzy PaĔstwami-Stronami Ukáadu, rozpatrywanie spraw powstaáych w związku z wykonywaniem niniejszego Ukáadu oraz zgodnie z Uchwaáą o Utworzeniu Zjednoczonego Dowództwa Siá Zbrojnych PaĔstw-Stron Ukáadu Warszawskiego: podejmowanie decyzji w sprawie zagadnieĔ ogólnych, dotyczących umocnienia zdolnoĞci obronnej i organizacji Zjednoczonych Siá Zbrojnych PaĔstw-Stron Ukáadu (J. ĝlusarczyk, op. cit., s. 36–37). Ibidem, s. 48; J. Tyranowski, op. cit., s. 46. 130 Agata CUTTER Szczególnie istotna dla Rzeczpospolitej Ludowej byáa kwestia nienaruszalnoĞci granic w Europie. StabilnoĞü granic paĔstwowych jest pierwszym elementem, tworzącym system bezpieczeĔstwa paĔstwa. Ukáad Warszawski gwarantowaá swoim czáonkom nienaruszalnoĞü istniejących granic. Fundamenty tej gwarancji leĪaáy w artykule 4 Ukáadu, zobowiązującego do pomocy wzajemnej w razie napaĞci zbrojnej na którekolwiek z paĔstw-stron Ukáadu. Dla Rzeczpospolitej Ludowej, której zachodnia granica byáa wciąĪ kwestionowana przez RepublikĊ Federalną Niemiec, miaáo to decydujące znaczenie. KaĪde z paĔstw czáonkowskich Ukáadu Warszawskiego zaakceptowaáo umowĊ poczdamską jako fundament politycznej przebudowy i demilitaryzacji Niemiec. Wedáug A. Klafkowskiego „Wszystkie paĔstwa Ukáadu Warszawskiego podkreĞlają szczególną rolĊ paĔstw graniczących z Niemcami i uznają uregulowanie granicy polskoniemieckiej przez UmowĊ Poczdamską za ostateczne i nieodwracalne”37. W ten sposób artykuá 4 Ukáadu Warszawskiego, w którym paĔstwa-strony ukáadu zobowiązują siĊ do udzielenia sobie wzajemnie pomocy w razie agresji zbrojnej, staá siĊ skutecznym „straszakiem” dla ewentualnych agresorów. Zagwarantowaá równieĪ nienaruszalnoĞü terytorialną Niemieckiej Republiki Demokratycznej, co w konsekwencji umocniáo nietykalnoĞü polskiej granicy zachodniej na Odrze i Nysie àuĪyckiej. JuĪ w lipcu 1950 r. w Zgorzelcu rządy PRL i NRD unormowaáy sąsiedzkie stosunki zawierając ukáad o wytyczeniu granicy polsko-niemieckiej, ustalonej na konferencji w Poczdamie. Polska i NRD nawiązaáy równieĪ stosunki gospodarcze, oficjalnie rozpoczĊte podpisaniem w listopadzie 1951 r. umowy o wspóápracy gospodarczej, zaĞ wyrazem pozytywnego stosunku do nowo powstaáego niemieckiego paĔstwa socjalistycznego byáo zrezygnowanie przez rząd polski z pobierania odszkodowaĔ wojennych. JednoczeĞnie PRL sprzeciwiaáa siĊ sytuacji, w której RFN roĞciáo sobie prawa do reprezentacji Niemiec jako caáoĞci oraz zjednoczeniu dwóch paĔstw niemieckich poprzez wcháoniĊcie NRD przez RFN38. W komunikatach i oĞwiadczeniach Doradczego Komitetu Politycznego wielokrotnie poruszano kwestiĊ nienaruszalnoĞci granic. Dowodzi tego chociaĪby deklaracja bukaresztaĔska z lipca 1966 r. w sprawie umocnienia pokoju i bezpieczeĔstwa w Europie, traktująca o sytuacji w Europie, likwidacji Ukáadu Warszawskiego i Paktu Póánocnoatlantyckiego oraz planu wycofania obcych wojsk z terytoriów innych paĔstw na terytoria wáasne39, w której czytamy: „NienaruszalnoĞü granic jest podstawą trwaáego pokoju w Europie. Interesy normalizacji sytuacji w Europie wymagają, aby wszystkie paĔstwa, zarówno poáoĪone w Europie, jak i poza kontynentem europejskim, przyjĊáy za punkt wyjĞcia uznanie realnie istniejących granic miĊdzy paĔstwami europejskimi, ustalonych po naj37 38 39 A. Klafkowski, Podstawowe problemy prawne likwidacji skutków wojny 1939–1945 a dwa paĔstwa niemieckie, PoznaĔ 1966, s. 346. J. ĝlusarczyk, op. cit., s. 94. Ibidem, s. 46. Rola i polityczna dziaáalnoĞü Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej... 131 bardziej niszczycielskiej wojnie w historii ludzkoĞci, w tym równieĪ polskiej granicy na Odrze i Nysie i granicy miĊdzy obu paĔstwami niemieckimi”40. Oprócz Ukáadu Warszawskiego i artykuáu 4 kwestiĊ nienaruszalnoĞci granicy zachodniej PRL regulowaáy osobne traktaty dwustronne z paĔstwami socjalistycznymi. Zawieraáy one zwykle podobne do artykuáu 4 Ukáadu Warszawskiego zapisy, dotyczące wzajemnej pomocy na wypadek ataku zbrojnego, co w stosunkach dwustronnych oznaczaáo gwarancje nietykalnoĞci terytorialnej. W kwietniu 1965 r. PRL podpisaáa dwustronny ukáad ze Związkiem Radzieckim, w którym, w artykule 5, zaznaczono, Īe podstawowym elementem bezpieczeĔstwa europejskiego jest nienaruszalnoĞü granicy zachodniej Polski na Odrze i Nysie àuĪyckiej. Znaczące byáy takĪe wypowiedziane w owym czasie sáowa Sekretarza Generalnego KC PZPR Leonida BreĪniewa: „Bardzo wielkie znaczenie ma zadokumentowana w nowym ukáadzie gwarancja nienaruszalnoĞci granic Polski Ludowej. Problem ten – Īywotny dla Polski – ma jednoczeĞnie wielkie znaczenie ogólnoeuropejskie. Gwarancja polskich granic na Odrze i Nysie przed zakusami odwetowych siá skupiających siĊ w dzisiejszych Niemczech Zachodnich jest bowiem nierozerwalnie związana równieĪ z interesami Czechosáowackiej Republiki Socjalistycznej i Niemieckiej Republiki Demokratycznej oraz wszystkich innych paĔstw, którym droga jest sprawa pokoju w Europie. Problem granic Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, podobnie jak w ogóle problem powojennych granic w Europie, rozstrzygniĊty zostaá dawno, w roku 1945, w Ukáadzie Poczdamskim mocarstw koalicji antyhitlerowskiej. Problem ten zostaá rozstrzygniĊty bezpowrotnie […]. JeĞli ktokolwiek oĞmieli siĊ podnieĞü rĊkĊ na integralnoĞü terytorialną Polski Ludowej, na ĞwiĊte zdobycze narodu polskiego, nasz kraj wraz z wami wystąpi w ich obronie”41. NienaruszalnoĞü zachodniej granicy polskiej zostaáa takĪe potwierdzona w dwustronnych ukáadach miĊdzy PRL a Czechosáowacją oraz miĊdzy PRL a NRD. Ukáad z Niemiecką Republiką Demokratyczną Polska podpisaáa w 1967 r. W artykule 3 owego ukáadu oba paĔstwa wyraziáy zgodĊ co do faktu, Īe kwestią fundamentalną dla ksztaátu i stabilnoĞci bezpieczeĔstwa w Europie jest integralnoĞü terytorialna obu paĔstw oraz nienaruszalnoĞü granicy na Odrze i Nysie àuĪyckiej. W ten sposób Niemiecka Republika Demokratyczna niejako podwójnie odwoáaáa siĊ do kwestii polskiej granicy zachodniej – po raz pierwszy ratyfikując Ukáad Warszawski oraz po raz drugi poprzez ukáad dwustronny z PRL42. W latach 70. zostaáo zawartych jeszcze kilka ukáadów, które stanowiáy prawny fundament uznania powojennych granic w Europie, takĪe przez RepublikĊ Federalną Niemiec, tj. kraj naleĪący do struktur gospodarczych i militar40 41 42 Organizacja…, dok. nr 21 – „1966, lipiec 5, Bukareszt. Deklaracja w sprawie umocnienia pokoju i bezpieczeĔstwa w Europie, uchwalona na naradzie Doradczego Komitetu Politycznego PaĔstw-Stron Ukáadu Warszawskiego”, s. 109–110. J. Tyranowski, op. cit., s. 48. Ibidem, s. 48–49. 132 Agata CUTTER nych bloku paĔstw zachodnich. Byáy to: ukáad miĊdzy ZSRR a RFN z sierpnia 1970 r., ukáad o podstawach normalizacji wzajemnych stosunków miĊdzy PRL a RFN oraz ukáad zasadniczy (ukáad o podstawach stosunków) pomiĊdzy RFN i NRD43. Niewątpliwie znaczenie prekursorskie miaá ukáad RFN z ZSRR, który stanowiá fundament regulacji stosunków Niemiec Zachodnich nie tylko ze Związkiem Radzieckim, ale takĪe z innymi paĔstwami socjalistycznymi. Postanowieniem ukáadu byáo m.in. zobowiązanie do utrzymania miĊdzynarodowego pokoju, bezpieczeĔstwa i odprĊĪenia, a takĪe rozstrzyganie sporów Ğrodkami pokojowymi oraz rezygnacja z uĪycia siáy lub groĨby jej uĪycia w sprawach, które dotyczyáyby bezpieczeĔstwa europejskiego i miĊdzynarodowego oraz w stosunkach wzajemnych. Najistotniejszym z punktu widzenia Polski postanowieniem owego ukáadu byáo potwierdzenie terytorialnego porządku, ustalonego po drugiej wojnie Ğwiatowej, w tym granicy polsko-niemieckiej na Odrze i Nysie àuĪyckiej44. Do podpisania ukáadu miĊdzy Polską Rzeczpospolitą Ludową i Republiką Federalną Niemiec doszáo 7 grudnia 1970 r. StronĊ niemiecką reprezentowali – kanclerz Willy Brandt oraz minister spraw zagranicznych Walter Schell, stronĊ polską – premier Józef Cyrankiewicz oraz minister spraw zagranicznych Stefan JĊdrychowski. Dokument potwierdziá nienaruszalnoĞü granicy miĊdzy obydwoma paĔstwami, zawieraá zobowiązanie wzajemnego poszanowania integralnoĞci terytorialnej oraz rezygnacjĊ z roszczeĔ terytorialnych paĔstw wobec siebie. Ukáad czerpaá równieĪ z wczeĞniejszego porozumienia ZSRR–RFN, gdzie paĔstwa zobowiązaáy siĊ do rozstrzygania sporów metodami pokojowymi. Skutkiem podpisania porozumienia miĊdzy rządami PRL i RFN byáa normalizacja wzajemnych stosunków dyplomatycznych, kulturalnych, gospodarczych, handlowych45. JednakĪe, jak okaĪe siĊ w przyszáoĞci, kwestia granicy powróci w momencie zjednoczenia dwóch paĔstw niemieckich i odegra kluczową rolĊ w ksztaátowaniu siĊ relacji polsko-niemieckich w dobie rozpadu dwubiegunowego porządku miĊdzynarodowego. W 1989 r. sytuacja miĊdzynarodowa postawiáa PolskĊ i Niemcy w nowej sytuacji. Polska zapoczątkowaáa efekt domina w Europie ĝrodkowo-Wschodniej i staáa siĊ czoáowym krajem reformatorskim w regionie. JednoczeĞnie zmagaáa siĊ z typowymi, dla kraju na tym etapie rozwoju, problemami (rozbicie systemu partyjnego, niestabilny system polityczny, brak konstytucji). Republika Federal43 44 45 J. ĝlusarczyk, op. cit., s. 49. Ukáad miedzy ZSRR i RFN, Moskwa, 12 sierpnia 1970 r., [w:] Ukáady Związku Radzieckiego i Polski z Niemiecką Republiką Federalną, Warszawa 1972, s. 7–9. Ukáad miĊdzy Polską Rzeczpospolitą Ludową a Republiką Federalną Niemiec o podstawach normalizacji ich wzajemnych stosunków, Warszawa, 7 grudnia 1970 r., http://pl.wikisource.org/wiki/ Uk%C5%82ad_mi%C4%99dzy_Polsk%C4%85_Rzecz%C4%85pospolit%C4%85_Ludow%C 4%85_a_Republik%C4%85_Federaln%C4%85_Niemiec_o_podstawach_normalizacji_ich_wz ajemnych_stosunk%C3%B3w_z_7_grudnia_1970_r. [stan z 18.01.2011]. Rola i polityczna dziaáalnoĞü Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej... 133 na Niemiec zaĞ stanĊáa w obliczu upadku muru berliĔskiego, ujednolicenia polityczno-gospodarczego dwóch jednoczących siĊ paĔstw niemieckich oraz przyjĊcia na siebie wiĊkszej odpowiedzialnoĞci za stabilnoĞü w Europie. W takich warunkach toczono rozmowy w sprawie podpisania ukáadu o ostatecznym potwierdzeniu granicy oraz traktatu o sąsiedztwie i wspóápracy. Spór graniczny rozgorzaá na dobre w momencie wysuniĊcia przez ówczesnego kanclerza RFN Helmuta Kohla ĪądaĔ traktatowego uregulowania sprawy mniejszoĞci niemieckiej w Polsce oraz zrezygnowania przez stronĊ polską z reparacji wojennych. Ostatecznie kwestiĊ granicy rozwiązano na konferencji czterech mocarstw w ParyĪu w lipcu 1990 r., gdzie rząd polski uzyskaá miĊdzynarodowe gwarancje uznania granicy na Odrze i Nysie àuĪyckiej oraz zobowiązanie RFN i NRD do podpisania traktatu granicznego, który ostatecznie zawarto 14 listopada 1990 r. W póĨniejszym okresie (czerwiec 1991 r.) RP i RFN podpisaáy Traktat o Przyjaznej Wspóápracy i Dobrym Sąsiedztwie, dający podstawy wspóápracy gospodarczej, politycznej (na gruncie polskich dąĪeĔ do przystąpienia do struktur zachodnich – NATO i UE), transgranicznej i kulturalnej46. Lata siedemdziesiąte okazaáy siĊ czasem odprĊĪenia i ocieplenia stosunków miĊdzy paĔstwami dwóch antagonistycznych bloków (mimo dezaprobaty paĔstw zachodnich wskutek interwencji zbrojnej paĔstw Ukáadu Warszawskiego w Czechosáowacji w 1968 r.). Podpisano wówczas szereg ukáadów i porozumieĔ ograniczających wyĞcig zbrojeĔ, wielkoĞü arsenaáów broni masowego raĪenia lub niebezpieczeĔstwo wybuchu wojny jądrowej47. Do równowaĪenia czynników wojskowo-blokowych naleĪaáy takĪe spotkania na szczycie przywódców dwóch bloków. Zaowocowaáy one konsultacjami politycznymi oraz siecią dekla- 46 47 S. Michaáowski, Nowa jakoĞü w stosunkach z Niemcami, [w:] Polityka zagraniczna RP 1989–2002, red. R. KuĨniar, K. Szczepanik, Warszawa 2002, s. 146–162; E. Cziomer, Rozwój stosunków politycznych miĊdzy Polską a RFN w latach 1989–1995, [w:] Stosunki polsko-niemieckie w latach 1970–1995. Próba bilansu i perspektywy rozwoju, red. J. Holzer, J. Fiszer, Warszawa 1998, s. 27–45; J. Holzer, Próba bilansu i oceny stosunków polsko-niemieckich w latach 1989–1995, [w:] Stosunki polsko-niemieckie w latach 1970–1995..., s. 47–57; J. Kranz, Polska – Niemcy: spojrzenie w przyszáoĞü, [w:] Stosunki polsko-niemieckie w latach 1970–1995..., s. 59–73. Byáy to m.in.: ukáad o nieproliferacji broni jądrowej (NPT), ukáad o zakazie prób z bronią jądrową w atmosferze, w przestrzeni kosmicznej i pod wodą. Na skutek rozpoczĊtych w 1969 r. rozmów miĊdzy dwoma mocarstwami w Wiedniu i Genewie podpisano w maju 1972 r. porozumienie SALT I (Strategic Arms Limitation Talks) – bezterminowy ukáad o ograniczeniu systemów obrony przeciwrakietowej (ABM – Anti Ballistic Missile) oraz tymczasowe porozumienie o niektórych Ğrodkach ograniczenia strategicznych zbrojeĔ ofensywnych (ICBM – Intercontinental Ballistic Missile). Nowa runda negocjacji SALT II zostaáa zainaugurowana w styczniu 1975 r. Porozumienie SALT II obejmowaáo: ukáad miĊdzy ZSRR i USA o ograniczeniu strategicznych zbrojeĔ ofensywnych, protokóá do ukáadu obowiązującego do 1981 r. i wspólne oĞwiadczenia o zasadach i gáównych kierunkach dalszych rokowaĔ o ograniczeniu zbrojeĔ strategicznych (W. Malendowski, Rozbrojenie, [w:] Stosunki miĊdzynarodowe, red. W. Malendowski, C. Mojsiewicz, Wrocáaw 2004, s. 451–463). 134 Agata CUTTER racji bilateralnych o przyjaĨni i wspóápracy48. Wznowiono wówczas inicjatywy Ukáadu Warszawskiego w zakresie bezpieczeĔstwa europejskiego, czego wyrazem byáa deklaracja paryska ze stycznia 1972 r. Zawarto w niej warunki i podstawowe zasady, których przestrzeganie zagwarantowaáoby stabilnoĞü europejskiego systemu bezpieczeĔstwa. Na pierwszym miejscu wymieniono nienaruszalnoĞü granic: „Obecnie istniejące granice miĊdzy paĔstwami europejskimi, w tym granice uksztaátowane w wyniku drugiej wojny Ğwiatowej, są nienaruszalne. Wszelka próba naruszenia ich stanowiáaby zagroĪenie dla pokoju europejskiego. Dlatego nienaruszalnoĞü istniejących obecnie granic, terytorialna integralnoĞü paĔstw Europy, powinny byü nadal bezwzglĊdnie przestrzegane, a roszczenia terytorialne jednych paĔstw wobec drugich powinny byü caákowicie wyeliminowane”49. Kwestie nienaruszalnoĞci granic byáy poruszane w latach 70. nie tylko z inicjatywy paĔstw zrzeszonych w Ukáadzie Warszawskim. W sierpniu 1975 r. podpisano w Helsinkach Akt KoĔcowy Konferencji BezpieczeĔstwa i Wspóápracy w Europie. WĞród licznych, poruszanych problemów znalazáy siĊ tam równieĪ zasady dotyczące integralnoĞci terytorialnej oraz nienaruszalnoĞci granic paĔstwowych. PaĔstwa uczestniczące w konferencji uznaáy wzajemnie nienaruszalnoĞü swoich granic oraz nienaruszalnoĞü granic wszystkich paĔstw europejskich, jednoczeĞnie deklarując powstrzymanie siĊ, w teraĨniejszoĞci i przyszáoĞci, od zamachu na te granice. PaĔstwa uczestniczące zobowiązaáy siĊ równieĪ do powstrzymywania siĊ od wszystkich ĪądaĔ lub teĪ dziaáaĔ, które mogáyby prowadziü do zawáadniĊcia czĊĞcią lub caáoĞcią terytorium któregokolwiek z paĔstw uczestniczących w Konferencji50. KoniecznoĞü przestrzegania zasad, wyáoĪonych w Akcie KoĔcowym KBWE, paĔstwa Ukáadu Warszawskiego wyraziáy w deklaracji Doradczego Komitetu Politycznego w maju 1980 r.51 Inicjatywy stworzenia w Europie systemy bezpieczeĔstwa zbiorowego, które formuáowane byáy przez paĔstwa socjalistyczne jeszcze przed utworzeniem Ukáadu Warszawskiego, byáy kontynuowane z jeszcze wiĊkszą determinacją po roku 1955. Wkáad w ideĊ bezpieczeĔstwa zbiorowego w Europie niewątpliwie wniósá rząd polski, który zaproponowaá w 1964 r. zwoáanie konferencji miĊdzynarodowej, w której skáad wchodziáyby paĔstwa europejskie oraz Stany Zjednoczone, celem przedyskutowania tematu bezpieczeĔstwa zbiorowego w Europie. 48 49 50 51 K. Malak, àad miĊdzynarodowy. Od Wiednia do Poczdamu, [w:] BezpieczeĔstwo zewnĊtrzne Rzeczypospolitej Polskiej, red. T. Jemioáa, K. Malak, Warszawa 2002, s. 54. Organizacja…, dok. nr 47 – „1972, styczeĔ 26, Praga. Deklaracja o pokoju, bezpieczeĔstwie i wspóápracy w Europie, uchwalona przez Doradczy Komitet Polityczny PaĔstw-Stron Ukáadu Warszawskiego”, s. 178. Akt KoĔcowy Konferencji BezpieczeĔstwa i Wspóápracy w Europie, Helsinki, 1 sierpnia 1975 r., http://www.vilp.de/Plpdf/p001.pdf [stan z 19.01.2011]. Organizacja…, dok. nr 81 – „1980, maj 15, Warszawa. Deklaracja PaĔstw-Stron Ukáadu Warszawskiego, uchwalona na naradzie Doradczego Komitetu Politycznego w Warszawie”, s. 311–335. Rola i polityczna dziaáalnoĞü Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej... 135 Inicjatywa ta, w póĨniejszych miesiącach poparta licznymi zabiegami dyplomatycznymi oraz naradami Doradczego Komitetu Politycznego, przerodziáa siĊ w KonferencjĊ BezpieczeĔstwa i Wspóápracy w Europie, która rozpoczĊáa siĊ w Helsinkach w 1975 r.52 Wszystkie wysiáki i propozycje oscylujące wokóá m.in. zakazu propagandy wojennej, zapobieĪenia niespodziewanej napaĞci, ukáadów o nieagresji miĊdzy Ukáadem Warszawskim i NATO, kontroli zbrojeĔ oraz rozwiązaniu sojuszy wojskowych w Europie, miaáy na celu zachowanie równowagi z trudem wypracowanej po zakoĔczeniu drugiej wojny Ğwiatowej. Jako paĔstwo wyzwalające EuropĊ od strony wschodniej Związek Radziecki uzyskaá moĪliwoĞü decydowania o losach powojennej Europy, tym samym zyskując strefy wpáywów w Europie ĝrodkowo-Wschodniej. Porozumienie paĔstw zachodnich w sprawie Niemiec Zachodnich nie tylko naruszyáo áad jaátaĔsko-poczdamski, ale realnie zagroziáo záamaniem pozycji radzieckiej w Europie. Stąd teĪ iloĞü i dynamizm propozycji dotyczących utworzenia w Europie systemu bezpieczeĔstwa zbiorowego. W drugiej poáowie lat 50. Doradczy Komitet Polityczny debatowaá nad stworzeniem „klimatu niezbĊdnego zaufania” miĊdzy graniczącymi ze sobą paĔstwami oraz krajami, które do tej pory nie nawiązaáy ze sobą stosunków. Fundamentem „klimatu niezbĊdnego zaufania” miaáy staü siĊ ukáady ograniczające zbrojenia, ukáady o nieagresji oraz zobowiązania paĔstw do rozstrzygania sporów metodami pokojowymi. Konkretyzacja powyĪszych propozycji przyjĊáa dwie formy – pierwszą z nich stanowiáy projekty stworzenia paktu o nieagresji miedzy paĔstwami naleĪącymi do Ukáadu Warszawskiego a czáonkami NATO, drugą zaĞ projekt strefy bezpieczeĔstwa opartej na koncepcjach rozbrojeniowych. W rozbudowywaniu koncepcji rozbrojeniowych niewątpliwy wkáad miaáa Polska Rzeczpospolita Ludowa. Kraje Ukáadu Warszawskiego poparáy polską propozycjĊ z paĨdziernika 1957 r. o utworzeniu strefy wolnej od broni jądrowej i rakietowej, która miaáaby obejmowaü PRL, Czechosáowacką RepublikĊ Ludową, NRD i RFN (tzw. plan Rapackiego)53. Propozycje rozbrojeniowe i pakty o nieagresji nie zyskaáy przychylnoĞci paĔstw zachodnich. Jednak kraje Ukáadu Warszawskiego nie traciáy werwy w dalszym inicjowaniu podobnych przedsiĊwziĊü. W styczniu 1965 r. odbyáa siĊ w Warszawie narada Doradczego Komitetu Politycznego, na której oprócz wczeĞniejszych propozycji rozbrojeniowych i ukáadów o nieagresji postawiono pod debatĊ propozycjĊ zwoáania konferencji wszystkich paĔstw europejskich w celu omówienia problemów bezpieczeĔstwa na kontynencie. Znamienny wydaje siĊ fakt, Īe autorami tej propozycji byli Polacy. Dalszy, polski akcent w sprawie konferencji ogólnoeuropejskiej miaá miejsce na XXI sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ, gdzie wystąpiá wiceminister spraw zagranicznych Józef Winie52 53 J. ĝlusarczyk, op. cit., s. 54. Ibidem, s. 55–56. 136 Agata CUTTER wicz: „Dobrze i starannie przygotowana konferencja europejska powinna skoncentrowaü siĊ przede wszystkim na wszechstronnym omówieniu problemów bezpieczeĔstwa. Porozumienie osiągniĊte na konferencji mogáoby m.in. znaleĨü wyraz w deklaracji o wspóápracy mającej na celu utrzymanie i umocnienie bezpieczeĔstwa europejskiego. RównoczeĞnie moĪna by siĊ zająü takimi europejskimi sprawami ekonomicznymi, jak wzajemnymi stosunkami i kontaktami miĊdzy istniejącymi dziĞ w Europie ugrupowaniami gospodarczymi. […] To samo dotyczy problematyki wzajemnych stosunków naukowo-technicznych i kulturalnych […]”54. W ten sposób rozpoczĊáy siĊ przygotowania do zwoáania Konferencji BezpieczeĔstwa i Wspóápracy w Europie (kraje socjalistyczne skonkretyzowaáy swoje stanowisko w sprawie konferencji na naradzie Doradczego Komitetu Politycznego w Bukareszcie w lipcu 1966 r.55). Zahamowane zostaáy one w roku 1968, kiedy paĔstwa-strony Ukáadu Warszawskiego zrealizowaáy zbrojną interwencjĊ w Czechosáowacji, jednak juĪ w rok po tym incydencie paĔstwa sojusznicze Ukáadu uznaáy za zasadniczy cel swoich polityk zagranicznych zwoáanie konferencji w sprawie bezpieczeĔstwa Europejskiego. Pierwsza faza KBWE rozpoczĊáa siĊ w Helsinkach 3 lipca 1973 r. Stanowiáy ją wstĊpne rozmowy ministrów spraw zagranicznych. JuĪ od listopada 1972 r. trwaáy wielostronne rozmowy przygotowawcze, na których sformuáowano tzw. „Zalecenia koĔcowe”56, ustalono, jakich tematów konferencja bĊdzie dotyczyáa, oraz sposób podejmowania decyzji (zasada consensusu). Od wrzeĞnia 1973 r. do lipca 1975 r. toczyáa siĊ druga faza KBWE, na której komisje powoáane decyzją Komitetu Koordynacyjnego (záoĪonego z przedstawicieli 35 delegacji) rozpatrywaáy aspekty merytoryczne „trzech koszyków”. Trzecią fazĊ Konferencji stanowiáo podpisanie jej Aktu KoĔcowego przez przedstawicieli 33 paĔstw europejskich oraz Stanów Zjednoczonych i Kanady 1 sierpnia 1975 r. Akt KoĔcowy KBWE skupiá siĊ na trzech grupach problemów: zagadnieniach bezpieczeĔstwa w Europie (paĔstwa uczestniczące wzajemnie uznaáy suwerenną równoĞü, powstrzymanie siĊ od groĨby uĪycia siáy, nienaruszalnoĞü granic, nienaruszalnoĞü terytorialną, pokojowe zaáatwianie spornych kwestii, brak ingerencji w wewnĊtrzne sprawy paĔstw, respektowanie praw czáowieka i podstawowych wolnoĞci, prawo narodów do samostanowienia, wspóápracĊ miĊdzy paĔstwami, koniecznoĞü budowy Ğrodków zaufania i dziaáania w celu usuwania napiĊcia i prawdopodobieĔstwa wybuchu konfliktu zbrojnego, wagĊ rozbrojenia i umacniania pokoju i bezpieczeĔstwa w Europie oraz koniecznoĞü przeprowadzenia odprĊĪenia politycznego i militarnego); zagadnieniach wspóápracy w dziedzinie 54 55 56 A. Marcinkowski, op. cit., s. 129–130. Organizacja…, dok. nr 21 – „1966, lipiec 5, Bukareszt. Deklaracja w sprawie umocnienia pokoju i bezpieczeĔstwa w Europie, uchwalona na naradzie Doradczego Komitetu Politycznego PaĔstw-Stron Ukáadu Warszawskiego”, s. 111. Zawieraáy one aspekty organizacji KBWE, porządek dzienny, skáad uczestników oraz przepisy proceduralne (J. ĝlusarczyk, op. cit., s. 58.). Rola i polityczna dziaáalnoĞü Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej... 137 gospodarki, nauki, techniki, Ğrodowiska naturalnego (wymieniono dziedziny wspóápracy – handel, kooperacjĊ przemysáową, naukĊ i technikĊ, Ğrodowisko naturalne, transport, turystykĊ, migracje, ksztaácenie kadr) oraz zagadnieniach wspóápracy w dziedzinie humanitarnej (kontakty miĊdzyludzkie, informacja, wspóápraca w dziedzinie kulturowej i oĞwiaty). WaĪną kwestią organizacyjną byáa takĪe postanowienie odbywania spotkaĔ przedstawicieli paĔstw57. OczywiĞcie KBWE nie wykluczyáa groĨby konfliktu zbrojnego w Europie i na Ğwiecie, nie zapobiegáa teĪ dalszemu wyĞcigowi zbrojeĔ ani nie spowodowaáa zanikniĊcia sojuszy o charakterze militarnym. Staáa siĊ jednak fundamentem porozumienia miĊdzy paĔstwami kontynentu europejskiego, stwarzaáa moĪliwoĞci pokojowego rozwiązywania sporów i dowiodáa, Īe kraje europejskie są zainteresowanie pokojowym wspóáistnieniem i budowaniem „klimatu wzajemnego zaufania”. Wspomnieü naleĪy jeszcze raz, Īe z inicjatywą zwoáania KBWE wysunąá siĊ rząd polski. Przyczyny tego faktu byáy juĪ poruszane, ale warto przypomnieü, iĪ dla Polski, której poáoĪenie geopolityczne byáo doĞü niekorzystne, a takĪe istniaáo zagroĪenie rozpoczĊcia konfliktu miĊdzy dwoma blokami militarnymi wáaĞnie na terytorium PRL, podpisanie KoĔcowego Aktu KBWE miaáo wielkie znaczenie. Zadowolenie z podpisania Aktu KoĔcowego KBWE wyraziá w póĨniejszym okresie Doradczy Komitet Polityczny. Pozytywnie oceniá metodĊ zachowania bezpieczeĔstwa oraz ustalone przez KBWE formy budowania i utrzymywania kontaktów dyplomatycznych: „PoĪytecznym wkáadem do rozwoju wspóápracy w Europie powinny staü siĊ wielostronne przedsiĊwziĊcia w zakresie konkretnych problemów, uzgodnione na spotkaniu belgradzkim: spotkania ekspertów, poĞwiĊcone wypracowaniu moĪliwej do przyjĊcia przez wszystkich metody pokojowego regulowania sporów, ogólnoeuropejskiego forum naukowego, spotkania ekspertów w sprawie wspóápracy gospodarczej, naukowo-technicznej i kulturalnej w rejonie Ğródziemnomorskim. Pozytywne znaczenia ma porozumienie o zwoáaniu w 1980 r. w Madrycie, w ramach wielostronnego procesu zapoczątkowanego przez KBWE, kolejnego spotkania przedstawicieli paĔstw-uczestników konferencji”58. W niniejszej deklaracji Doradczego Komitetu Politycznego zawarto takĪe szereg nakazów dla paĔstw-stron ukáadu, wĞród nich znalazáy siĊ: podpisanie Ğwiatowego ukáadu o niestosowaniu siáy w stosunkach miĊdzynarodowych, rezygnacja ze stosowania siáy i groĨby jej uĪycia, zakaz uĪycia broni jądrowej, ogáoszenie oĞwiadczeĔ o nieuĪywaniu przez paĔstwa – uczestników KBWE – siáy lub groĨby jej uĪycia oraz uĪycia jako pierwsi broni jądrowej, podpisanie przez Ukáad Warszawski i NATO deklaracji o niepowiĊkszaniu liczby uczestników sojuszy, ograniczenie liczebnoĞci wojsk kaĪdego ukáadu o 50–60 tys. jednorazowo, udzielenie gwarancji bezpieczeĔstwa dla paĔstw nuklearnych 57 58 Akt KoĔcowy Konferencji BezpieczeĔstwa i Wspóápracy w Europie. Organizacja…, dok. nr 74 – „1978, listopad 23, Moskwa. Deklaracja PaĔstw-Stron Ukáadu Warszawskiego, przyjĊta na naradzie Doradczego Komitetu Politycznego”, s. 261–262. 138 Agata CUTTER i zakaz uĪycia broni jądrowej przeciwko paĔstwom, które jej nie posiadają, oraz nieumieszczanie broni jądrowej na terytoriach paĔstw, które jej nie posiadają59. Jednoznacznie moĪna stwierdziü, iĪ paĔstwom czáonkowskim Ukáadu Warszawskiego bardzo zaleĪaáo na podtrzymaniu i umocnieniu postanowieĔ Aktu KoĔcowego KBWE. Udziaá Polski w inicjatywach paĔstw-stron Ukáadu Warszawskiego widoczny byá przede wszystkim w kwestiach redukcji zbrojeĔ, rozbrojenia i odprĊĪenia militarnego. Kraje zrzeszone w Ukáadzie wielokrotnie podkreĞlaáy, iĪ bĊdą podejmowaü wysiáki celem zachowania równowagi oraz poszanowania powojennego áadu miĊdzynarodowego. Po naradzie Doradczego Komitetu Politycznego w Warszawie w 1980 r. wystosowano deklaracjĊ, w której paĔstwa Ukáadu uzaleĪniáy podtrzymywanie swojego potencjaáu obronnego od dziaáaĔ paĔstw NATO, które nieustannie dąĪą do powiĊkszania przewagi militarnej na kontynencie. JednoczeĞnie wspomniana deklaracja zawieraáa potwierdzenie dotychczasowej polityki Ukáadu – utrzymanie równowagi militarnej, zmniejszenie groĨby konfliktów zbrojnych w Europie, budowa „klimatu wzajemnego zaufania”. W deklaracji czytamy, Īe paĔstwa-strony Ukáadu Warszawskiego: „Nie miaáy, nie mają i mieü nie bĊdą innej doktryny strategicznej jak obronna; nie miaáy, nie mają i mieü nie bĊdą zamiaru budowania potencjaáu na uĪytek pierwszego uderzenia jądrowego”60. NajwaĪniejszymi polskimi propozycjami w sprawie utworzenia stref bezatomowych byáy tzw. plan Rapackiego z 1957 r. oraz tzw. plan Gomuáki z 1963 r. Adam Rapacki – minister spraw zagranicznych PRL – wystąpiá z propozycją utworzenia strefy bezatomowej, na XII sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w paĨdzierniku 1957 r. Wtedy Rapacki przedstawiá pierwotną (pierwszą) wersjĊ opracowanego przez siebie planu: „W interesie bezpieczeĔstwa Polski i odprĊĪenia w Europie, po uzgodnieniu swej inicjatywy z innymi czáonkami Ukáadu Warszawskiego, Rząd Polskiej Rzeczpospolitej oĞwiadcza, Īe w razie wyraĪenia zgody przez dwa paĔstwa niemieckie na wprowadzenie zakazu produkcji i magazynowania broni jądrowej na ich terytorium Polska Rzeczpospolita Ludowa gotowa jest równieĪ wprowadziü taki sam zakaz na swoim terytorium”61. Druga wersja planu Rapackiego zawarta zostaáa w oficjalnym dokumencie wystosowanym przez rząd PRL – „Memorandum w sprawie utworzenia w Europie ĝrodkowej strefy bezatomowej” i przedstawionym dyplomatom 10 paĔstw (Związku Radzieckiego, Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji, Kanady, Belgii, Danii, Czechosáowacji, NRD i RFN) w lutym 1958 r. Do pierwotnej propozycji dodano kwestie poruszane w dyskusji nad projektem strefy bezatomowej. W poprawionej wersji plan oscylowaá wokóá dwóch zagadnieĔ. Po pierwsze, zakáadaá utworzenie strefy bezatomowej na terytorium Polski, Cze59 60 61 Ibidem, s. 270–271; J. ĝlusarczyk, op. cit., s. 61–62. J. Tyranowski, op. cit., s. 56–57. Ibidem, s. 57. Rola i polityczna dziaáalnoĞü Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej... 139 chosáowacji, Niemieckiej Republiki Demokratycznej oraz Republiki Federalnej Niemiec, po drugie, zakazywaá w obszarze strefy produkcji i magazynowania broni jądrowej, rozmieszczania sprzĊtu lub urządzeĔ przeznaczonych do obsáugi broni jądrowej i uĪycia broni jądrowej przeciwko paĔstwom strefy. PaĔstwa objĊte strefą bezatomową podpisaáyby oĞwiadczenie, w którym zrezygnowaáyby z produkowania, utrzymywania, sprowadzania dla wáasnych celów, zezwalania na rozmieszczenie na swych terytoriach broni jądrowej, a takĪe instalowania i wpuszczania w swoje granice urządzeĔ i sprzĊtu koniecznego do obsáugi broni jądrowej (m.in. wyrzutni rakietowych). W planie Rapackiego przyznano takĪe rolĊ czterem wielkim mocarstwom, których siáy wojskowe nadal stacjonowaáyby na terytorium ewentualnie utworzonej strefy. PaĔstwa zachodnie, wedáug projektu, zgodnie zobowiązaáyby siĊ do: nieutrzymywania broni jądrowej w ramach uzbrojenia swoich wojsk w obszarze strefy, nieutrzymywania i nieinstalowania sprzĊtu oraz urządzeĔ do jej obsáugi, nieprzekazywania broni jądrowej ani urządzeĔ do jej instalacji organom wáadzy na obszarze strefy oraz (w przypadku paĔstw posiadających broĔ jądrową) nieuĪycia ww. broni przeciwko paĔstwom, wchodzącym w skáad strefy i obiektom znajdującym siĊ na jej obszarze62. Plan Rapackiego uwzglĊdniaá problemy natury prawnej i politycznej, wynikające z faktu nieuznawania przez paĔstwa zachodnie rządu NRD. W związku z tym zakáadano, Īe ukáad w sprawie utworzenia strefy bezatomowej przyjmie formĊ jednostronnych deklaracji skáadanych przez zainteresowane paĔstwa63. Tego samego miesiąca polski „plan Rapackiego” odrzuciá rząd RFN, w kwietniu to samo uczyniáa komisja obrony Unii Zachodnioeuropejskiej, w maju Stany Zjednoczone i Wielka Brytania. Przyczyną braku poparcia dla projektu strefy bezatomowej byáo stwierdzenie, Īe „plan Rapackiego” narusza równowagĊ siá w Europie ĝrodkowej. Wskutek odrzucenia planu przez paĔstwa zachodnie powstaáa jego kolejna wersja. Jeszcze jesienią roku 1958 w oĞwiadczeniu ministra spraw zagranicznych PRL do projektu utworzenia strefy bezatomowej na obszarze czterech paĔstw europejskich doáączono plan redukcji broni konwencjonalnej (tzw. trzecia wersja planu Rapackiego). W tej wersji realizacja zamierzonych dziaáaĔ miaáa przebiegaü w dwóch etapach: najpierw zakáadano zamroĪenie zbrojeĔ jądrowych w obszarze strefy (wedáug schematu planu z lutego 1958 r.), póĨniej zaĞ zaplanowano caákowitą dezatomizacjĊ, poáączoną z redukcją siá konwencjonalnych (zakáadano, Īe drugi etap poprzedzą rokowania o redukcji zbrojeĔ konwencjonalnych)64. Rząd polski podjąá jeszcze jedną próbĊ przekonania paĔstw zachodnich do projektu utworzenia w Europie strefy bezatomowej 28 marca 1962 r. Wówczas PRL przedstawiáa w Komitecie Rozbrojeniowym Osiemnastu PaĔstw „Memo62 63 64 Ibidem, s. 58. J. ĝlusarczyk, op. cit., s. 73. J. Tyranowski, op. cit., s. 58. 140 Agata CUTTER randum w sprawie utworzenia w Europie strefy bezatomowej i ograniczonych zbrojeĔ”. PowyĪsza wersja „planu Rapackiego” umoĪliwiaáa rozszerzenie strefy bezatomowej, stworzenie tzw. pasa bezatomowego, w którego skáad oprócz paĔstw Europy ĝrodkowej mogáy wejĞü kraje baákaĔskie i skandynawskie, oraz przyáączenie siĊ do porozumienia kaĪdego paĔstwa, leĪącego w Europie, popierającego stworzenie europejskiej strefy bezatomowej65. Ostatecznie Īadna wersja szeroko dyskutowanego „planu Rapackiego” nie zostaáa urzeczywistniona, gáównie z powodu braku zainteresowania Republiki Federalnej Niemiec. Z podobną propozycją zamroĪenia zbrojeĔ jądrowych w Europie ĝrodkowej wystąpiá w swoim przemówieniu w Páocku w 1963 r. Wáadysáaw Gomuáka (I sekretarz KC PZPR), która to w formie oficjalnej, jako memorandum rządu polskiego, zostaáa przekazana innym paĔstwom w lutym 1964 r. Plan Gomuáki zakáadaá zamroĪenie wyĞcigu zbrojeĔ jądrowych i termojądrowych na terenie Polski, Czechosáowacji, NRD i RFN, z moĪliwoĞcią przyáączenia siĊ do powyĪszego zobowiązania innych paĔstw europejskich. ZamroĪeniu ulegáyby równieĪ siáy zbrojne innych paĔstw, znajdujące siĊ na terytorium wspomnianych czterech krajów. ZamroĪenie dotyczyáoby áadunków jądrowych i termojądrowych bez wzglĊdu na moĪliwoĞci i sposoby ich uĪycia, czy teĪ przenoszenia. JednoczeĞnie projekt zakáadaá zobowiązania dla paĔstw, których siáy zbrojne stacjonowaáy na obszarze objĊtym zamroĪeniem, które polegaáy na nieprodukowaniu, niewprowadzaniu i nieprzekazywaniu lub nieprzyjmowaniu broni jądrowej i termojądrowej. „Plan Gomuáki” miaá na celu zmniejszenie napiĊcia miĊdzynarodowego i budowĊ „klimatu zaufania” wĞród paĔstw europejskich. Zahamowanie wyĞcigu zbrojeĔ, a takĪe wáączenie Republiki Federalnej Niemiec do grona paĔstw niemających dostĊpu do broni nuklearnej oddaliáoby widmo zagroĪenia i naruszenia bezpieczeĔstwa u granic Polski. Zarówno „plan Rapackiego”, jak i „plan Gomuáki” byáy projektami szeroko dyskutowanymi i caákowicie popieranymi przed Doradczy Komitet Polityczny. CzĊsto byáy wzorem dla projektów stref bezatomowych wysuwanych w Europie oraz innych rejonach Ğwiata. W póĨniejszych latach dyskutowano m.in. nad planem dezatomizacji Europy Póánocnej (tzw. plan Kekkonena), Baákanów (plan, opracowany i zgáoszony przez rząd buágarski), utworzenia w Europie ĝrodkowej strefy „wolnej od broni jądrowej pola walki” (inicjatywa szwedzka, zgáoszona w raporcie Olafa Palmego z 1982 r.)66. Po raz ostatni z propozycją stworzenia stref rozrzedzonych i kontrolowanych zbrojeĔ w Europie wystąpiá rząd PRL 8 maja 1987 r. Tzw. „plan Jaruzelskiego” zakáadaá wejĞcie w skáad strefy takich paĔstw, jak: Polska, Czechosáowacja, NRD, WĊgry, RFN, Dania oraz kraje Benelux. Wraz z utworzeniem strefy projekt zakáadaá przeksztaácenie doktryn militarnych w doktryny obronne (dotyczy65 66 Tekst „Planu Rapackiego”, [w:] Zbiór Dokumentów PISM, 1957, nr 10, s. 273. J. ĝlusarczyk, op. cit., s. 74. Rola i polityczna dziaáalnoĞü Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej... 141 áo to gáównie paĔstw, wchodzących w skáad strefy). Wydarzenia, które miaáy miejsce w latach 1989–1990, nie pozwoliáy na realizacjĊ „planu Jaruzelskiego”67. Wkáad paĔstw-stron Ukáadu Warszawskiego w rozwój tematyki rozbrojeniowej jest niewątpliwy. Nie moĪna takĪe nie zauwaĪyü wkáadu Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej w budowĊ miĊdzynarodowej dyskusji nad uĪytecznoĞcią i sáusznoĞcią przeciwdziaáania rozprzestrzenianiu i uĪywaniu broni jądrowej. Wszystkie trzy plany, zakáadające tworzenie stref bezatomowych w Europie, mimo braku realizacji zyskaáy poparcie wszystkich krajów socjalistycznych oraz przyczyniáy siĊ do odprĊĪenia w dziedzinie zbrojeĔ atomowych na Starym Kontynencie. AktywnoĞü PRL w dziaáaniach Ukáadu Warszawskiego w aspektach i politycznych, i wojskowych spowodowana byáa gáównie próbą zapewnienia paĔstwu polskiemu bytu w stabilnym systemie bezpieczeĔstwa w warunkach pokoju osiągniĊtego dziĊki równowadze strachu miĊdzy dwoma antagonistycznymi blokami. Polska gáównie z racji swojego poáoĪenia geostrategicznego naraĪona byáa na wybuch konfliktu w pobliĪu jej granic, a takĪe na jej terytorium. Historycznie na terytorium ziem polskich krzyĪowaáy siĊ antagonistyczne interesy – w XVII i XIX wieku byáy to interesy paĔstwa pruskiego i rosyjskiego, w XX – interesy paĔstw zrzeszonych w NATO i w Ukáadzie Warszawskim. Polska peániáa zwykle rolĊ „zakáadnika” kolejnych porządków miĊdzynarodowych, gdyĪ leĪaáa w centrum Ğwiatowych ukáadów siá (jej status wyznaczaáy kolejno áad wiedeĔski, wersalski i zimnowojenny). WáaĞnie poáoĪenie geopolityczne Polski powodowaáo, Īe niebywale trudne okazaáo siĊ zbudowanie stabilnego systemu bezpieczeĔstwa w ciągu stuleci, co z kolei przyczyniáo siĊ m.in. do upadku paĔstwa polskiego, strat biologicznych w wyniku wojen, powstaĔ, emigracji i zsyáek, eksploatacji ekonomicznej kraju oraz degradacji cywilizacyjnej. W czasie pokojowego wspóáistnienia paĔstw na kontynencie poáoĪenie geograficzne Polski przynosiáo korzyĞci – áatwe, wáaĞciwie niezróĪnicowane terenowo granice uáatwiaáy tranzyt, poáoĪenie w centralnej czĊĞci powodowaáo moĪliwoĞü, a czasem wymóg, uczestnictwa Polski w inicjatywach polityczno-gospodarczych w Europie. Jednak w sytuacji konfliktu zbrojnego istniaáo duĪe prawdopodobieĔstwo utworzenia siĊ frontu w pobliĪu granic polskich lub na terytorium Polski. WyjaĞnia to podejmowane przez PRL inicjatywy utworzenia w Europie stref bezatomowych oraz redukcji zbrojeĔ68. 67 68 Ibidem, s. 92. R. KuĨniar, Zagadnienie bezpieczeĔstwa narodowego w polityce Polski, [w:] BezpieczeĔstwo narodowe i miĊdzynarodowe u schyáku XX wieku, red. D.B. Bobrow, E. HaliĪak, R. ZiĊba, Warszawa 1997, s. 285–306; A. Marcinkowski, op. cit., s. 107–111. 142 Agata CUTTER Streszczenie Rola i polityczna dziaáalnoĞü Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej w strukturach Ukáadu Warszawskiego Polska decyzją mocarstw po drugiej wojnie Ğwiatowej znalazáa siĊ w strefie wpáywów Związku Radzieckiego, wspóátworząc powojenny status quo i wpisując siĊ w jaátaĔsko-poczdamski áad miĊdzynarodowy. Wskutek rozwoju sytuacji miĊdzynarodowej (powstanie NATO, remilitaryzacja Niemiec Zachodnich i ich czáonkostwo w zachodnich strukturach gospodarczo-polityczno-militarnych) Polska wraz z innymi paĔstwami socjalistycznymi utworzyáa Ukáad Warszawski, w którym dominującą rolĊ w zakresie podejmowania decyzji i wkáadu wojskowego peániá Związek Radziecki. Ukáad staá siĊ wobec tego dla PRL jedynym stabilnym systemem bezpieczeĔstwa, chroniącym suwerennoĞü i nienaruszalnoĞü granic, kwestionowanych gáównie przez niemieckiego sąsiada. Stąd teĪ poparcie wobec wszelkich inicjatyw Doradczego Komitetu Politycznego, wiąĪących siĊ z nadaniem oficjalnej formy zobowiązaniom do pokojowego rozwiązywania sporów, ograniczenia zbrojeĔ (szczególnie atomowych) czy poszanowania granic i integralnoĞci terytorialnej paĔstw. ZSRR próbowaá zachowaü istniejący, powojenny ukáad siá celem dalszego kontrolowania wáasnych stref wpáywów, zaĞ Polska próbowaáa nie dopuĞciü do weryfikacji swej zachodniej granicy na Odrze i Nysie àuĪyckiej oraz nie dopuĞciü do powstania konfliktu zbrojnego w pobliĪu swoich granic. Summary Role and political activities of the Polish Republic in structures of the Warsaw Pact After the Second War, the Great Powers decided that Poland would be in the zone of influence of the Soviet Union, and will create, together with other European countries, post-war international order. The international situation has developed in such way (creation of NATO, German remilitarization and their memebership in Western economic and politico-military structures), that Poland and other socialist countries formed the Warsaw Pact, which was dominated by the Soviet Union – taking into account the military contribution and deciding. The Pact has become for Poland unique and stable security system, which protected its sovereignty and inviolability of borders, contested mainly by the German neighbor. That’s why Poland supported all initiatives of the Political Consultative Committee, concerning an official obligation to the peaceful settlement of disputes, arms control (especially nuclear) or respect inviolability of borders and territorial integrity of states. Soviet Union tried to keep the existing post-war balance, in order to continue control their sphere of influence and Poland couldn’t afford to verify its western border on the Oder and Neisse and development of armed conflict on its territory. PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana Dáugosza w CzĊstochowie Seria: Res Politicae 2011, t. IV Maágorzata SOJA Francusko-brytyjska wspóápraca w dziedzinie obronnoĞci na przeáomie XX i XXI wieku Europejskie Ğrodowisko bezpieczeĔstwa koĔca pierwszej dekady XXI wieku wykazuje duĪą dynamikĊ i trend zmian. Z perspektywy ponad dziesiĊciu lat istnienia unijnej, „wspólnej” juĪ, polityki bezpieczeĔstwa i obrony1, moĪna zauwaĪyü, Īe nie funkcjonuje ona tak, jak powinna. Lub jak wskazywaáyby dokumenty zarówno Unii Europejskiej, jak i NATO. Ten ostatni zresztą, mimo ogáoszonego po szczycie lizboĔskim sukcesu2, wciąĪ tkwi, z pewnych wzglĊdów, w kryzysie. Unia Europejska natomiast nadal, mimo prób, nie urzeczywistniáa potrzeby budowy realnej Wspólnej Polityki BezpieczeĔstwa i Obrony. Podpisane 2 listopada 2010 r. dwustronne, francusko-brytyjskie, porozumienia o wspólnym wykorzystywaniu zasobów wojskowych wpisują siĊ w kontekst nowej europejskiej architektury bezpieczeĔstwa. Czy powinny byü one postrzegane jako pozytywny krok w rozwoju wspólnej europejskiej obrony? A jeĪeli tak, to na jakich warunkach mogą byü realizowane? Táo wzajemnej wspóápracy ZacieĞnianie politycznej wspóápracy francusko brytyjskiej nie jest wyáącznie kwestią ostatnich dwóch dekad, ale siĊga początków XX wieku. Z wielu wzglĊdów, w rozmaitych okresach, dawni rywale podejmowali próby sukcesywnego jednoczenia siá. Nigdy jednak nie brakowaáo rys na wzajemnych relacjach i ko1 2 Europejska Polityka BezpieczeĔstwa i Obrony (European Security and Defence Policy, ESDP) traktatem z Lizbony zmieniona zostaáa na Wspólną PolitykĊ BezpieczeĔstwa i Obrony (Common Security and Defence Policy, CSDP). Lisbon Summit Declaration issued by the Heads of State and Government participating in the meeting of the North Atlantic Council in Lisbon, 20 November 2010, http://www.nato.int/ cps/en/natolive/official_texts_68828.htm?mode=pressrelease.
