Adrian Jaworski Analiza zadłużenia publicznego wybranych państw
advertisement
UNIWERSYTET EKONOMICZNY W KRAKOWIE KRAKOWSKA SZKOŁA BIZNESU STUDIA PODYPLOMOWE „Mechanizmy funkcjonowania strefy euro” Adrian Jaworski Analiza zadłużenia publicznego wybranych państw Unii Europejskiej, Japonii i USA po kryzysie finansowo-gospodarczym Praca pisana pod kierunkiem dr Katarzyna Stabryła-Chudzio Kraków 2016 1 Oświadczenie Ja Adrian Jaworski oświadczam, że składana przeze mnie praca dyplomowa pod tytułem Analiza zadłużenia publicznego wybranych państw Unii Europejskiej, Japonii i USA po kryzysie finansowo gospodarczym. została przygotowana samodzielnie i nie narusza praw autorskich innych osób. W pracy wykorzystałem/łam publikowane materiały i nie ujawniłem/łam informacji poufnych. ................................................................................... Podpis słuchacza Wyrażam zgodę na złożenie i obronę pracy dyplomowej. Data....................................................................................... Podpis promotora pracy...................................................... 2 Spis treści Wstęp.......................................................................................................................................... 4 Rozdział I ................................................................................................................................... 5 Charakterystyka długu publicznego ........................................................................................... 5 1. Definicja długu publicznego ............................................................................................... 5 2. Znaczenie długu publicznego dla gospodarki ..................................................................... 7 3. Czynniki wpływające na występowanie deficytu i długu publicznego ............................ 10 4. Źródła finansowania deficytu publicznego ....................................................................... 11 Rozdział II ................................................................................................................................ 13 Charakterystyka światowego kryzysu finansowo gospodarczego. .......................................... 13 1. Przyczyny kryzysu finansowego ....................................................................................... 13 2. Skutki kryzysu finansowego ............................................................................................. 15 Rozdział III ............................................................................................................................... 18 Analiza gospodarcza w krajach Unii Europejskiej, USA i Japonii .......................................... 18 1. Zarys sytuacji finansów publicznych – wybrane problemy .............................................. 18 2. Dynamika PKB ................................................................................................................. 25 3. Stopa bezrobocia ............................................................................................................... 28 4. Wymiana handlowa .......................................................................................................... 31 Zakończenie ............................................................................................................................. 35 Bibliografia............................................................................................................................... 36 Publikacje leksykalne ............................................................................................................... 36 Spis tabel .................................................................................................................................. 38 Spis wykresów.......................................................................................................................... 38 3 Wstęp Liberalizacja gospodarki światowej i związana z nią dobrowolność w przepływach kapitału niesie ze sobą zagrożenie kryzysami finansowymi. Uważa się, że narażone są w szczególności kraje o niższym poziomie rozwoju gospodarczego. Tam najczęściej występuje zjawisko gwałtownej zmiany kierunku przepływu tego kapitału. Tam również odnotywany jest wyższy udział kapitału o charakterze spekulacyjnym. Sytuacja staje się niebezpieczna zwłaszcza wówczas, gdy zjawisku temu towarzyszy duży deficyt w obrotach bieżących. Rezultatem globalizacji jest wzrost współzależności między gospodarkami poszczególnych krajów. Dotyczy on w równej mierze sfery realnej jaki i sfery finansowej. Gospodarka świata stawała się coraz bardziej otwarta, czego konsekwencją był wzmożony przepływ kapitału. Tematem pracy jest odpowiedź na pytanie, w jaki sposób zadłużenie państw wpływa na gospodarkę Unii Europejskiej, USA i Japonii . W poniżej pracy zostanie również uwzględniony wpływ kryzysu gospodarczo finansowego. Omawiane zagadnienia dodatkowo przedstawią pozycję euro jako waluty europejskiej. Niniejsza praca składa się z trzech rozdziałów W pierwszej części pierwszego rozdziału zostanie omówiona definicja długu publicznego, następnie znaczenie długu publicznego dla gospodarki. W kolejnej części rozdziału zostaną opisane czynniki, którymi kierują się państwa przy zaciąganiu zobowiązań finansowych Na koniec przedstawiono powszechnie obowiązujące źródła finansowania długu publicznego. W drugim rozdziale w bardzo dużym skrócie zostanie przedstawiony kryzys gospodarczo-finansowy z 2007 r. począwszy od przyczynach związanych z jego wybuchem na arenie międzynarodowej. Na koniec opisano skutki kryzysu finansowego zwracając szczególną uwagę na państwa Europy Zachodniej, Japonie i USA. Trzeci rozdział pracy to próba analizy zadłużania się państw i jego wpływ na sytuację gospodarczą przed wystąpieniem kryzysu gospodarczo-finansowego, przez jego konsekwencje, kończąc na skutkach jego wystąpienia w omawianych państwach. W badaniach został uwzględniony deficyt budżetowy, dług publiczny, PKB, stopa bezrobocia i bilans wymiany handlowej. 4 Rozdział I Charakterystyka długu publicznego 1. Definicja długu publicznego Dług publiczny oraz nierozerwalnie związany z nim deficyt budżetowy jest to zjawisko sięgające początkami istnienia państwowości. Jest to również zdarzenie, z którym spotykamy się w sporach teoretycznych między zwolennikami różnych koncepcji ekonomicznych państwa. Jednym z pierwszych ekonomistów, który postanowił bliżej przyjrzeć się relacji długu publicznego był twórca oraz najwybitniejszy przedstawiciel szkoły klasycznej A. Smith. Odnosząc się tym samym do własnych badań dotyczących kwestii związanych z wydatkami wojennymi wywnioskował on, że dług publiczny w krótkim okresie może uratować gospodarkę przed bankructwem, ponieważ rządy państw otrzymują dodatkowe środki pieniężne na finansowanie potrzeb budżetowych. Jednak w długim okresie może być on niebezpiecznym narzędziem prowadzącym do kryzysu gospodarczego, aż w ostateczności może skutkować on destabilizacją gospodarczą państwa1. Z kolei inny angielski ekonomista D. Ricardo stwierdził, „że dług publiczny nie oddziałuje na aktywność gospodarczą państwa, a zatem jest on dla niego neutralny”. Uzasadniał wyżej wymienione stwierdzenie na przykładzie władz państwa, które obniżając podatki, doprowadziły w ten sposób do nierównowagi budżetowej. Zaistniałe w ten sposób rozchwianie budżetowe doprowadziło do powstania deficytu, który należało finansować zaciągając zobowiązania. D. Ricardo doszedł do wniosku, że pomimo zmniejszenia oszczędności publicznych - co skutkowało ograniczonymi wpływami podatkowymi, poziom oszczędności krajowych nie ulegnie zmianie. Nastąpi za tą sprawą skłonność gospodarstw domowych do zwiększania swoich obecnych oszczędności spodziewając się w przyszłości podniesienia podatków, ponieważ trzeba będzie spłacić dług zaciągnięty przez państwo2. Natomiast angielski ekonomista J.M. Keynes stwierdził, że zaciąganie zobowiązania przez państwo może być czynnikiem prorozwojowym i w czasie stagnacji 1 2 J. Marczakowska-Proczka, Systemy budżetowe, [w:] Współczesne finanse publiczne, A. Alińska, B.Woźniak(red), wyd. Difin, Warszawa 2015, s. 196. Ibidem, s. 196-197. 5 gospodarczej powinno to prowadzić do pobudzania wewnętrznego popytu na dobra. Odnosząc się do kwestii związanych z rozwojem interwencjonizmu państwowego po zakończeniu II wojny światowej, który utwierdził sceptycznych ekonomistów, że deficyt budżetowy i dług publiczny są czymś normalnm3. W literaturze polskiej jedną z pierwszych definicji długu publicznego przedstawił S. Głąbiński, który uzasadnił definicję jako „finansowe zobowiązania pieniężne państwa i ciał samorządowych zaciągnięte na zaspokojenie potrzeb skarbowych”. Inną z kolei definicję przedstawił A. Borodo określając dług publiczny jako „sumę zobowiązań Skarbu Państwa i innych instytucji sektora publicznego występujących w roli pożyczkobiorcy”4. Natomiast według art. 73 ustawo o finansach publicznych dług publicznych jest definiowany jako „wartość nominalnych zobowiązań jednostek sektora finansów publicznych po wyeliminowaniu wzajemnych zobowiązań między jednostkami tego sektora”5. Konsekwencją związaną z wystąpieniem zjawiska wzrostu długu publicznego wzrostem jest konieczność jego finansowania za sprawą emitowania dłużnych papierów wartościowych. Wraz z wzrostem długu publicznego rządy muszą przeznaczyć większe środki pieniężne na koszty jego finansowania, co może powodować do zmniejszenia świadczeń społecznych na rzecz obywateli. Gdy państwo zaczyna tracić w oczach inwestorów, w przyszłości może mieć problemy ze spłatą swojego zadłużenia6. Przez wydatki publiczne należy rozumieć przepływ środków pieniężnych uzyskanych przez państwo i inne instytucje publiczne w celu realizacji określonych zadań państwa i innych organów publicznych. Charakterystyczną cechą pozwalającą na wyróżnienie wydatków budżetowych są obok źródła pochodzenia również sposoby ich wydatkowania oraz obowiązek wyżej wymienionych instytucji przy ich ustanawianiu, dokonywaniu i kontroli. Rząd sporządza plan wydatkowania środków pieniężnych w formie projektu budżetu, a zatwierdza, go parlament po wprowadzeniu ewentualnych poprawek, najczęściej w formie ustawy budżetowej. Ustawa ta jest jednym 3 4 4 5 6 J. Marczakowska-Proczka, op. cit., s.197. Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, (Dz.U. 2009 nr 157 poz. 1240). J. Denek, J. Sobiech, B. Wolniak, Finanse publiczne, wyd. PWN, Warszawa 2005, s. 54-55. M. Ajchel, Publiczny system finansowy, [w:] Finanse publiczne, z elementami prawa podatkowego, W. Grześkiewicz (red.), wyd. Difin, Warszawa 2014, s. 74-75. J. Kozioł, Dług publiczny i jego konsekwencje społeczno-ekonomiczne, Tom VIII, Rocznik Żyrardowski, Żyrardów 2010, s. 117-118. 6 z najważniejszych aktów prawnych w państwie, gdyż określa możliwości finansowe państwa na cały rok.7. Przez dochody publiczne należy rozumieć te środki budżetowe, które odpowiadają określonym kryteriom. W tym przypadku jest to kryterium definitywności dochodów budżetowych. Przez kryterium definitywności należy rozumieć tą część dochodu budżetowego, które pochodzą z (podatków, ceł) Dochodami publicznymi są te środki finansowe, które nie podlegają zwrotowi. Do dochodów budżetowych nie można zaliczyć tych środków pieniężnych podlegających zwrotowi, które przede wszystkim zostały uzyskane na skutek otrzymania pożyczek oraz kredytów łącznie z wpływami wygenerowanymi przez emisję papierów wartościowych. Ponieważ stanowią one szczególną formę zaciągnięcia pożyczek, albowiem osiągnięte w ten sposób przychody podlegają po upływie określonego terminu zwrotowi na skutek wykupu papierów wartościowych przez ich emitenta8. 2. Znaczenie długu publicznego dla gospodarki W literaturze finansów publicznych można znaleźć wiele publikacji poświęconych wpływowi deficytu budżetowego oraz długu publicznego na zmiany zachodzące w gospodarce. Część badaczy zgadza się z twierdzeniem, że deficyt budżetowy wpływa na sytuację gospodarczą i finanse publiczne danego kraju. Charakterystyczną cechą wzajemnych oddziaływań zachodzących między długiem, deficytem różnią się jednak u poszczególnych autorów9. Niedawno ekonomiści amerykańscy C. Reinhart i K. S. Roggoff sformułowali tezę,, że o ile dług publiczny nie przekracza 90% PKB, to nie ma znaczenia dla wzrostu gospodarczego. Z chwilą przekroczenia tego krytycznego poziomu realny wzrost gospodarczy istotnie zwalnia. O ile trzeba się zgodzić ze stwierdzeniem, że dopóki dług nie przekroczy pewnego krytycznego poziomu, dopóty nie ma znaczenia dla wzrostu gospodarczego, o tyle liczbowe ustalenia tego krytycznego poziomu 90% PKB budzi już zasadnicze wątpliwości. Zwłaszcza że autorzy opierają swoją tezę na obliczeniach 7 8 9 M. Dylewski, Aktywność sektora publicznego w aspekcie gospodarowania środkami publicznymi, [w:] Finanse publiczne. Aspekty teoretyczne i praktyczne, M. Dylewski, B. Filipiak, M. GorzałczyńskaKoczkodaj, M. Zioło, wyd. C.H. Beck, Warszawa 2014, s. 64-65. A. Wernik, Finanse publiczne. Cele, struktury, uwarunkowania, wyd. III zmienione, wyd. PWN 2014, s.48. J. Ciak, Źródła finansowania deficytu budżetu państwa w Polsce, wyd. CeDeWu, Warszawa 2011, s. 41. 7 ekonometrycznych, nie podejmując analizy kanałów, przez które następuje wpływ długu na wzrost gospodarczy10. Za pierwszy przykład może posłużyć wpływ inflacji na wysokość dochodów budżetowych. Zmiana cen ma bezpośredni wpływ na dochody budżetowe osiągnięte z podatków pośrednich, tj. podatku od towarów i usług oraz podatku akcyzowego. Podatki są ustalane od wartości sprzedaży w cenach bieżących, przy zastosowaniu stałych stawek procentowych. Jeśli jednak w danym roku budżetowym następuje wzrost inflacji, a ceny towarów i usług nie uwzględnią korekty stawek podatków od towarów i usług oraz podatku akcyzowego, to nie wpłynie ona na napływ środków do budżetu państwa11. Inaczej wygląda oddziaływanie inflacji na wpływy budżetowe z podatków dochodowych o progresywnych stawkach podatkowych, ponieważ zwiększa się one wraz z wzrostem podstawy opodatkowania, za przykład może posłużyć polski podatek od osób fizycznych. Wpływ inflacji na dochody osiągnięte z tego podatku zależą jednak nie tylko od jego konstrukcji, ile od stosowanej polityki fiskalnej. W omawianej sytuacji duże znaczenie odgrywa przede wszystkim to, czy wraz ze wzrostem cen i deprecjacją pieniądza zmianie ulega podstawa opodatkowania, której przekroczenie powoduje zastosowanie wyższych stawek podatkowych, co wpływa na dodatkowy napływ środków pieniężnych do budżetu państwa12. Deficyt budżetowy może wpływać na wzrost PKB. Jeżeli rząd decyduje się pożyczać pieniądze na rynku, daje to bankom okazję do zarabiania. Przykładem może być sytuacja w której, banki zamiast udzielać stosunkowo niepewnego kredytu przedsiębiorstwom, ponieważ chciałyby one dokonać nowych inwestycji, banki komercyjne postanawiają pożyczać pieniądze na znacznie mniej ryzykowną operację finansowania rządowego deficytu budżetowego. Stopy procentowe kredytu dla przedsiębiorstwa rosną, a duża część przedsiębiorców rezygnuje ze starania się o dodatkowe środki na inwestycje, co wpływa na temp wzrostu PKB. Za przykład może posłużyć przykład Grecja w latach 1981-198913. Wysoki poziom deficytu wywiera wpływ na inflację. Z taka sytuacją mamy do czynienia, gdy rząd postanawia finansować swój nadmierny deficyt poprzez 10 11 12 13 J. Ciak, op.cit, s. 43. A. Wernik, Finanse publiczne. Cele, struktury, uwarunkowania, wyd. III zmienione, wyd. Polskie wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2014, s. 43. M. Ajchel, op.cit, s. 71-72. M. Ajchel, op.cit, s. 71. 8 dodrukowanie nowego pieniądza co ma bezpośredni wpływ na podmioty sektora publicznego, jak i sektora prywatnego. Ponieważ w gospodarce znajduje się więcej pieniędzy, a rynek nie jest w stanie wyprodukować więcej towarów, więc stopa inflacji rośnie. Taka sytuacja miała miejsce w Polsce w 1989 r. Obecnie konstytucja z 2 kwietnia 1997 zabrania tego typu postępowania14. Kolejnym skutkiem przypisywanym deficytom finansów publicznych jest wpływ na saldo obrotów bieżących. Deficyt budżetowy może być przyczyną powstania ujemnego salda handlowego. Sytuacja taka mam miejsce, gdy wzrost stopy procentowej prowadzi do umocnienia kursu waluty krajowej, a w konsekwencji do hamowania eksportu i pobudzenia importu. Take zjawisko wpływa negatywnie na wynik sald obrotów bieżących bilansu płatniczego15. Następnym skutkiem deficytu budżetowego jest tzw. pułapka zadłużenia, która ma miejsce z dwóch powodów: wzrostu rynkowej stopy procentowej lub deficytu. Wzrost rynkowej stopy procentowej wpływa na wzrost kosztów obsługi długu, co tym samym może prowadzić do wzrostu deficytu. Przedstawionej sytuacji można jednak przeciwdziałać, na skutek dobrania odpowiedniej struktury długu. W tym celu należy zwiększyć udział skarbowych papierów wartościowych o dłuższym terminie zapadalności, przez co ograniczyć wrażliwość na wzrost przeciętnych stóp oprocentowania długu na zmiany bieżących rynkowych stóp procentowych, a co za tym idzie ograniczyć ryzyko pułapki zadłużeniowej16. Innym skutkiem występowania deficytu budżetowego to tzw. efekt wypychania. Przez efekt wypychania rozumie się „zmniejszanie wielkości prywatnego popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego, spowodowane wzrostem stopy procentowej, wywołanym przez wzrost wydatków państwa”17. Występuje on przykładowo w sytuacji szerokiego wykorzystania skarbowych papierów wartościowych w celu finansowania niedoboru w budżecie państwa18. 14 15 16 17 18 Ibidem, s. 71. J. Ciak, op.cit, s. 48. Ibidem, s. 48-49. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/wypychania-efekt;3998966.html, (02.06.2016 r.). P. Kowalewski G. Tchorka, J. Górski, Mechanizmy Strefy Euro, wyd. Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2014 r., s. 147. 9 3. Czynniki wpływające na występowanie deficytu i długu publicznego Skutkiem kryzysu finansowo gospodarczego z 2008-2009 r. w dziedzinie fiskalnej był wzrost długu publicznego i przyczyną ograniczania wydatków publicznych oraz bezpośrednia przyczyną podnoszenia podatków. W związku z koniecznością finansowania obsługi długu państwo zmuszone jest poszukiwać dodatkowego źródła dochodów, które postanawia uzyskać m.in. z podatków. Za przykład może posłużyć przypadek Rządu Republiki Federalnej Niemiec w latach 2011-2014, który uchwalił projekt redukcji wydatków, który miał na celu ograniczenie deficytu budżetowego o 56 mld euro, czyli o 2,5% PKB. Szacuje się, że deficyt do roku 2016 ma spaść o kolejne 0,4% PKB, czyli miałaby wynieść 14 mld euro (0,5% PKB). Do skutków występowania długu publicznego możemy zaliczyć: ograniczony wzrost gospodarczy czy też pogłębienie nierówności w dochodach między „bogatymi a biednymi”19. Kolejną przyczyną występowania deficytu budżetowego są wysokie wydatki rządowe. Jednak w tym przypadku nie możliwe jest wycofanie się rządu z ponoszenia tych wydatków, ponieważ bardzo często są one związane z realizacją celów społecznych skutkujących powstaniem nadmiernych wydatków w sferze budżetowej, które są spowodowane zbyt daleko idącą ochroną socjalną lub nadmiernym przyrostem zatrudnienia w tzw. sferze budżetowej. Zwiększenie efektywności lub zmiana funkcjonowania sektora publicznego mogłoby przyczynić się do ograniczania wydatków, a tym samym do zmniejszenia deficytu budżetowego20. Następnym przykład powstawania deficytu jest ścisłe powiązanej z podatkami, których wielkość została zaplanowana na poziomie niezapewniającym pokrycia wydatków budżetowych. W tym przypadku okazać się może wadliwy mechanizm ściągania podatków. Znacznie łatwiej jest zapewnić lepszą ściągalność podatków, na przykład na drodze egzekucyjnej niż podjąć ryzyko próby ich zwiększenia. Spotkałoby się to zapewne z dużą dezaprobatą społeczeństwa, wywołując negatywne nastroje społeczne. Zwiększenie podatków mogłoby także w znacznym stopniu wpłynąć na poniesienie części środków finansowych w obszar tzw. szarej strefy. Wysokie podatki działają antymotywacyjnie21. 19 20 21 J. Marczakowska-Proczka, op.cit, s. 202. J. Ciak, op.cit, s. 40. J. Ciak, op.cit, s. 39. 10 4. Źródła finansowania deficytu publicznego Podstawowe składniki długu publicznego stanowiące zobowiązania Skarbu Państwa z tytułu wyemitowanych skarbowych papierów wartościowych stanowią praktycznie z wyjątkiem (pożyczek celowych uzyskiwanej na preferencyjnych warunkach od międzynarodowych instytucji jak bank światowy). Zadaniem zaciągnięcia kredytu od instytucji międzynarodowych (np. Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy) jest pobudzanie wzrostu gospodarczego państwa poprzez rozwój handlu oraz zapobieganie kryzysom w gospodarkach narodowych oraz na rynku międzynarodowym. Udzielanie kredytów podmiotom zagranicznym może również podlegać restrykcjom związanym z prowadzoną polityka zagraniczną.22 Jednym z instrumentów finansowania deficytu budżetowego są najbardziej płynne instrumenty rynku pieniężnego czyli tzw. bony skarbowe (weksle). Wekslami skarbowymi nazywamy „krótkoterminowe papiery wartościowe emitowane przez państwo w celu pokrycia bieżących potrzeb płatniczych”23. W praktyce występuje jednak kilka rodzajów weksli, a charakteryzują je wspólne cechy takie jak, wysoki nominał emisji (wartość nominalna wynosi 10000 zł), dostępność wyłącznie na rynku hurtowym oraz termin ich zapadalności (nie może przekroczyć jednego roku). W praktyce proces emisji, sprzedaży i wykupu bonów skarbowych trwa nieustannie. W rzeczywistości okazuje się że weksle skarbowe stanowią integralną część źródeł finansowania deficytu budżetowego24. Kolejnym instrumentem finansowania deficytu budżetowego są obligacje skarbowe. Przez obligacje rozumie się „papier wartościowy, który zawiera zobowiązanie emitenta do zapłaty posiadaczowi jej nominalnej wartości wraz z oprocentowaniem, za przedstawieniem kuponów odsetkowych na warunkach podanych w obligacji lub w ogólnych zasadach subskrypcji”25. Cechami charakteryzującymi dla obligacji jest to, że zapewniają one stałe lub zmienne oprocentowanie. Na rynku 22 23 24 25 M. Ajchel, Publiczny system finansowy, [w:] W. Grześkiewicz (red.), Finanse publiczne, z elementami prawa podatkowego, wyd. Difin, Warszawa 2014, s. 71. S. Owsiak, Finanse publiczne Teoria i praktyka. wyd. III zmienione, wyd. PWN, Warszawa, 2005, s. 344. S. Kozar, Rynek pieniężny, [w:] Finanse: Instytucje, instrumenty, rynki, regulacje, M. Podstawka (red.), wyd. PWN, Warszawa 2010, s. 529. S. Owsiak, op.cit s. 345. 11 dostępne są tez obligacje, które nie gwarantują ich posiadaczowi oprocentowania stąd ich nazwa „ obligacje zero-kuponowe”. Premią dla posiadacza takiej obligacji jest dyskontowanie jej w stosunku do ceny wykupu. Warunki koniecznym przy emisji obligacji jest określenie wypłaty odsetek (kwartalne, półroczne, roczne). Obligacje skarbowe są płynnym instrumentem finansowym dzięki dostępności w obrocie giełdowym. W przeciwieństwem do weksli obligacje skarbowe można nabyć na okres dłuższy niż jeden rok. Z punktu widzenia czasu przyjmuje się ze obligacje można podzielić na trzy rodzaje, którymi są26: a) obligacje krótkoterminowe (krótsze niż 5 lat ) b) obligacje średnioterminowe (od 6 do 15 lat ) c) obligacje długoterminowe (dłuższym niż 15 lat) 26 Ibidem, s. 345-346. 12 Rozdział II Charakterystyka światowego kryzysu finansowo gospodarczego. 1. Przyczyny kryzysu finansowego W literaturze można znaleźć co najmniej trzy czynniki, które wywarły decydujący wpływ na wybuch światowego kryzysu finansowego gospodarczego. Pierwszą przyczyną wybuchu kryzysu finansowo-gospodarczego była błędnie prowadzona polityka gospodarcza rządów, szczególnie znaczenie odgrywały Stany Zjednoczone, którym nie udało się przygotować efektywnej regulacji dla bankowości inwestycyjnej oraz dla rynku instrumentów pochodnych. Zwrócono również uwagę na nieodpowiednie prowadzoną politykę monetarną w podejmowaniu decyzji przy ustalaniu wysokości stóp procentowych. Skuterkiem tak prowadzonej polityki monetarnej przez rządy USA było wystąpienie ”banki” spekulacyjnej na rynku nieruchomości, której wzrost był spowodowany przez utrzymywanie w latach przed kryzysowych jednej z najniższego od dziesięcioleci poziomu stóp procentowych. Zanotować można również błędy w stosunku do polityki fiskalnej, która w latach 20022007 doprowadziły do wzrostu deficytu budżetowego. Utrzymywanie niskiego poziomu stóp procentowych przez FED było skutkiem powstania tzw. „efektu śnieżnej kuli”, czyli sytuacji, w której banki centralne, próbując zahamować proces aprecjacji krajowej waluty, zmuszone były do rozluźnienia polityki pieniężnej27. Następną przyczyną światowego kryzysu finansowo gospodarczego był gwałtowny rozwój rynku nieruchomości w USA, który należało traktować jako „bańkę” spekulacyjną, ponieważ wpłynęła ona na dynamiczny rozwój nie tylko rynku papierów wartościowych w jego segmencie, ale i w segmencie instrumentów pochodnych. Wraz z rozwojem rynku nieruchomości w USA, dynamicznie wzrastał również rynek kredytów hipotecznych, a w rezultacie ryzyko kredytowe dla banków. Wykorzystując dobrą koniunkturę na rynku nieruchomości banki dążyły do zwiększenia alokacji kredytowej. A ponieważ dynamika wzrostu depozytów bankowych nie była w stanie dorównywać dynamice wzrostu kredytów hipotecznych, banki decydowały się na emisję papierów 27 W. Nawrot, Globalny kryzys finansowy XXI wieku. Przyczyny, przebieg, skutki, prognozy, wyd. CeDeWu, Warszawa 2009, s. 57-58. 13 wartościowych zabezpieczonych na udzielonych kredytach hipotecznych. Cechami pozytywnymi tych instrumentów było pozyskiwanie nowego kapitału po stosunkowo niskiej cenie przy jednoczesnej możliwości udzielenia nowych kredytów, a także – redukowanie ryzyka kredytowego związanego z portfelem kredytów hipotecznych, przekazując część ryzyka nabywcom papierów wartościowych emitowanych przez bank28. Innowacje finansowe, które w znacznym stopniu stanowiły derywaty, czyli instrumenty finansowe, do których zaliczamy opcje, kontrakty terminowe i swapy. Instrumenty pochodne sprawiły, że ryzyko z nimi związane, które od zawsze było cechą charakterystyczną instrumentów pochodnych, stało się jeszcze bardziej złożone ponieważ ani emitenci, ani nabywcy tych instrumentów nie byli w stanie poprawnie oszacować ich wartości. Konstrukcja papierów wartościowych opartych na portfelu kredytów hipotecznych zakładała, że ich wartość będzie niezagrożona przez długie lata. Konstruktorzy instrumentów pochodnych nie byli jednak w stanie odpowiedzieć na pytanie, jak określić wartość takiego kredytowego portfela. Zakładali że wyceną tych papierów zajmą się agencję ratingowe. Jednak i one nie były wstanie rzetelnie określić ich wartości, ponieważ traktowały instrumenty dłużne tak jakby chodziło o zwyczajne obligacje korporacyjne, nie podejmując decyzji o wycenie poszczególnych kredytów z portfeli, na którym były one oparte29. Ostatnim czynnikiem, który miał wpływ na wybuch kryzysu gospodarczofinansowego, było załamanie rynku dla instrumentów inwestycyjnych w segmencie „tradycyjnym” czyli obejmującym m in. akcje i obligacje, ale równie w segmencie innowacyjnych instrumentów inwestycyjnych, do których zaliczamy instrumenty pochodne. Szczególną rolę odgrywały w tym przypadku instrumenty tzw. ARS (ang. Auction Rate Securities). Są to długoterminowe instrumenty, których stopa procentowa jest ustalana w drodze przetargu. W 2007 roku wartość niezamkniętych instrumentów tego wynosiła 330 miliardów dolarów. Zazwyczaj aukcje dają instrumentom typu ARS płynność zbliżoną do aktywów krótkoterminowych. Głównymi wystawcami instrumentów ARS były jednostki samorządu terytorialnego, szpitale, muzea, agencje udzielające kredytów studenckich i zamknięte fundusze inwestycyjne. Kiedy nie dochodzi do finalizacji przetargu, popyt na obligacje jest mniejszy niż ich podaż. W 28 29 W. Nawrot, op. cit, s. 44-45. A. J. Szwartz, Przyczyny kryzysu rynku finansowego w 2008 roku, [w:] K. Piech, K. Wierus(red), Ostatni światowy kryzys finansowy - Przyczyny, przebieg, polityka, przedsiębiorstwa, K. Piech, K. Wierus(red), Tom III, wyd. Instytut Wiedzy i Innowacji. Warszawa 2012, s. 5. 14 przypadku, kiedy dojdzie do takiej sytuacji, oprocentowanie obligacji osiąga zwykle maksymalnie dopuszczalny w danym kraju poziom. Oznacza to, że inwestor nie jest w stanie ocalić swoich pieniędzy, a wystawca musi zapłacić wyższe oprocentowanie, żeby utrzymać finansowanie. Przed wybuchem kryzysu nieudane przetargi były rzadkością. Bank przeprowadzając przetarg postanawiał zainwestować swój własny kapitał, by zapobiec klęsce przetargu. Jednak od jesieni 2007 banki te poniosły znaczne straty na działalności kredytowej i musiały dokonać znaczących odpisów na kredyty hipoteczne wskutek załamania na rynku „subprime”, a co za tym idzie stały się niechętne do poświęcania własnych środków pieniężnych dla uratowania przetargu. Do lutego 2008 obawa przed nieudanym przetargiem pociągnęła inwestorów do wycofania funduszy z rynku instrumentów ARS. Stopa procentowa kosztów pożyczek wzrosła drastycznie po nieudanych przetargach. Rynek stał się chaotyczny z różnymi stopami na praktycznie takie same instrumenty. Ofiarą załamania na rynku instrumentów ARS padło w konsekwencji wiele sektorów gospodarki30. 2. Skutki kryzysu finansowego W początkowej fazie kryzysu finansowego w Stanach Zjednoczonych, sytuacja gospodarcza krajów Europy Zachodniej wydawała się być w miarę stabilna, jednak sytuacja ta miała ulec zmianie. W związku z rozwojem kryzysu w Stanach Zjednoczonych, niektóre państwa z Europy Zachodniej zaczęły odczuwać jego skutki. Banki europejskie, w porównaniu do amerykańskich, próbowały prowadzić nieco bardziej odpowiedzialną politykę, dzięki czemu przetrwały najtrudniejszą fazę kryzysu ze zdecydowanie mniejszymi stratami niż to miało miejsce w USA, choć nie obyło się bez bankructw. Do bankrutów można zaliczyć - belgijsko-holenderski Fortis, brytyjski Royal Bank of Scotland, irlandzki Anglo-Irish Bank. Dochodziło do sytuacji, w których kraje były zmuszone ratować sektor bankowy czego przykładem jest Wielka Brytania gdzie znacjonalizowano bank Northern Rock, który jak się okazało zbyt dużo zainwestował w amerykańskie obligacje hipoteczne. Rząd brytyjski postanowił także udzielić pożyczki bankom znajdującym się w trudnej sytuacji finansowej i przejął udziały części z nich. W Niemczech podjęto decyzję o ratowaniu banku Hypo Real Estate. Pakiety ratunkowe sektora finansowego przygotowano również we Francji, 30 W. Szymański, Kryzys globalny. Pierwsze przybliżenie, Wyd. Difin, Warszawa 2009, s. 57-59. 15 Austrii, Włoszech oraz Portugalii, które przewidywały udzielić wsparcia na sumę blisko 1,85 bln EUR w postaci gwarancji, pożyczek i dokapitalizowania dla banków. Najpoważniejszym skutkiem kryzysu okazał się jednak zastój gospodarczy w wielu państwach europejskich. PKB w 2008 roku wyniósł zaledwie 0,3% by rok później spaść do poziomu –4,3%. Szczególnie dotkliwy spadek PKB odnotowała Irlandia, której gospodarka skurczyła się w latach 2008 i 2009 o odpowiednio –3,5% i –7,6%. Niepokojąco wyglądał spadek wskaźnika PKB w Niemczech będących motorem napędowym gospodarki UE. Niemiecka gospodarka skurczyła się w 2009 roku o – 4,7%. W związku z szybko rozprzestrzeniającym się kryzysem odnotowano spadek produkcji przemysłowej, eksportu i sprzedaż detalicznej, co skutkowało wzrostem bezrobocia. Najdrastyczniejsze konsekwencje związane z wybuchem kryzysu finansowo-gospodarczego odczuło kilka państw Europy Zachodniej: Grecja, Hiszpania, Irlandia oraz Islandia31. Kryzys greckiej gospodarki w głównej mierze związany był z nadmiernym deficytem finansów publicznych. W momencie tworzenia strefy euro stwierdzono, że kraj ten nie spełnia kryteriów konwergencji, jednak starania władz i fałszowanie przez Greków prawdziwego stanu finansów państwa spowodowały, iż ostatecznie Grecja dołączyła do strefy euro w 2001r. Kluczowymi czynnikami powodującymi obecny obraz trudności gospodarczych Grecji jest postępujący spadek konkurencyjności kraju na arenie międzynarodowej oraz nadmierny wzrost płac w sektorze budżetowym przed rokiem 2008. Szacuje się, że w 2010 roku zagraniczny dług publiczny wyniósł 391 mld euro, a więc aż 163% PKB. Od 2012 roku Grecja próbując wychodzić z kryzysu będzie zmuszona przekazać swoim wierzycielom zagranicznym około 9% swojego PKB. Należy również odnotować, że grecka gospodarka funkcjonowała w ostatnich latach, finansując potrzeby głównie z pożyczek zagranicznych. Pieniądze pochodzące z pożyczek wykorzystywane były głównie na pokrycie wynagrodzeń pracowników w sferze budżetowej. Dodatkowym czynnikiem dla gospodarki Grecji było tolerowanie przez rząd unikania płacenia podatków przez obywateli. Wybuch kryzysu finansowego w 2008 roku zaskoczył grecką gospodarkę, która była całkowicie nieprzygotowana na taki zastój gospodarczy wpływający na sytuację finansową państwa32. 31 32 A. Paździor, Kryzys finansowy i jego skutki dla gospodarki Polski i świata, Wyd. Difin Warszawa, 2013, s. 71. http://kpsw.edu.pl/pobierz/wydawnictwo/re4/179_firlej.pdf (26.05.2016 r.). 16 Z kolej inne czynniki miały wpływ na kryzys hiszpańskiej gospodarki ponieważ w przeciwieństwie do Grecji nie były one związane z wydatkami, a z dochodami. Ponad 50% wpływów do hiszpańskiego budżetu stanowiły środki finansowe z tytułu podatków związanych z szybko rozwijającym się rynkiem nieruchomości, który w ostatnich latach przypominał rynek nieruchomości w USA. Łączna wartość inwestycji w nieruchomości w latach 2006–2007 wyniosła w Hiszpanii około jedną trzecią PKB. „Na skutek budowlanego boomu w chwili obecnej na ok. 16 mln rodzin przypada 23 mln mieszkań”. Od chwili pęknięcia tzw. „bańki” na rynku nieruchomości wystąpił spadek cen nieruchomości o około 15–20%, czego bezpośrednim skutkiem było zaprzestanie nowych inwestycji w budownictwie mieszkaniowym, dynamiczny wzrost bezrobocia, szczególnie wśród ludzi młodych oraz spadek wpływów podatkowych do budżetu33. Innym przykładem skutków kryzysu gospodarczego dla gospodarki jest Irlandia, która była jednym z pierwszych krajów strefy euro, ogarniętych przez kryzys finansowy. Jako przyczyny wskazuje się w tym przypadku finansowanie ze źródeł zewnętrznych inwestycji w sektorze budownictwa, które było kluczowe dla irlandzkiej gospodarki. Wpłynęło to na wzrost gospodarczy Irlandii opierający się w znacznym stopniu na tzw. „bańce” nieruchomości. W związku z wybuchem światowego kryzysu w irlandzkich firmach następowała redukcja etatów, a pracownicy pozbawieni źródeł dochodu nie byli w stanie spłacać zaciągniętych kredytów. Na skutek wzrostu bezrobocia odnotowano drastyczny spadek dochodów podatkowych państwa34. Następnym przykładem państwa, u którego odnotowano kryzys gospodarczy była Japonia. Spadek PKB w Japonii był spowodowany w dużej mierze ograniczeniem aktywności handlu zagranicznego, który stanowił około 1/3 wartości PKB. W celu ratowania gospodarki przed głęboką recesją rząd, Japonii jako jeden z pierwszych, ogłosił plan ratowania dla gospodarki, wyceniony na około 50 mld USD. W ramach tego programu przewidziano ograniczenia w podatkach, a także obniżenia wypłat w formie pieniężnych zwrotów podatkowych z przeznaczeniem dla rodzin, niezależnie od ich dochodów. Program ratowania gospodarki obejmował także gwarancje kredytów zaciągniętych przez małe i średnie przedsiębiorstwa, a także zapowiedź utrzymania niskich stóp procentowych35. 33 34 35 http://kpsw.edu.pl/pobierz/wydawnictwo/re4/179_firlej.pdf (26.05.2016 r.). Ibidem. W. Nawrot, op. cit, s. 122-123. 17 Rozdział III Analiza gospodarcza w krajach Unii Europejskiej, USA i Japonii 1. Zarys sytuacji finansów publicznych – wybrane problemy Relacja deficytu budżetowego do PKB w krajach Unii Europejskiej zmniejszyła się z 3,2 % w 2003 r. do 0,9 % w 2007 r., zaś w strefie euro – z 3,2 % do 1,3 %. Trzy państwa członkowskie – Finlandia (2,4 %), Irlandia (0,4%), Luxemburg (0,2 %)– odnotowały w 2003 r. nadwyżki budżetowe. Sześć państw członkowskich UE – Austria, Belgia, Holandia, Hiszpania, Dania, Szwecja – odnotowały w 2003 r. deficyt, której nie przekraczał -3,0 % PKB. W 2007 r. u dwunastu państw Unii Europejskiej zanotowano nadwyżki budżetowe: Belgii, Cyprze, Estonii, Finlandii, Niemczech, Holandii, Irlandii, Luxemburgu, Hiszpanii, Bułgarii, Dani, Szwecji - (tab. 1). Relacja deficytu do PKB w krajach Unii Europejskiej zwiększyła się z 2,4 % w 2008 r. do 3% w 2014 r., zaś w strefie euro – z 2,2 % do 2,6 %. Najwyższy deficyt budżetowy w 2008 r. odnotowała Grecja (10,2 %), w dwunastu państwach wskaźniki deficytu przekroczyły -3,0 % PKB: Francji, Grecji, Irlandii, Łotwie, Litwie, Malcie, Portugalii, Hiszpanii, Węgrzech, Polsce, Rumunii, Wielkiej Brytanii. Nadwyżki budżetowe zanotowano w siedmiu krajach: Bułgaria, Cypr, Dania, Finlandia, Holandia, Luxemburg, Szwecja. W roku 2014 r. u jedenastu państw deficyt przekroczył 3 % PKB: Belgii, Cyprze, Finlandii, Francji, Grecji, Irlandii, Portugalii, Hiszpanii, Bułgarii, Chorwacji, Wielkiej Brytanii, zaś nadwyżki budżetowe zanotowały cztery kraje: Estonia, Niemcy, Luxemburg, Dania - (tab. 1). 18 Tabela 1. Deficyt budżetowy państw Unii Europejskiej w latach 2003 – 2014 [%] GEO/TIME 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 EU (28 countries) -3,2 -2,9 -2,5 -1,6 -0,9 -2,4 -6,7 -6,4 Euro area (19 countries) -3,2 -3 -2,6 -1,5 -0,6 -2,2 -6,3 -6,2 Austria -1,8 -4,8 -2,5 -2,5 -1,3 -1,4 -5,3 -4,4 Belgium -1,8 -0,2 -2,6 0,2 0,1 -1,1 -5,4 -4 Cyprus -5,9 -3,7 -2,2 -1 3,2 0,9 -5,5 -4,8 Estonia 1,8 2,4 1,1 2,9 2,7 -2,7 -2,2 0,2 Finland 2,4 2,2 2,6 3,9 5,1 4,2 -2,5 -2,6 France -3,9 -3,5 -3,2 -2,3 -2,5 -3,2 -7,2 -6,8 Greece -7,8 -8,8 -6,2 -5,9 -6,7 -10,2 -15,2 -11,2 Germany -4,2 -3,7 -3,4 -1,7 0,2 -0,2 -3,2 -4,2 Netherlands -3 -1,7 -0,3 0,2 0,2 0,2 -5,4 -5 Ireland 0,4 1,3 1,6 2,8 0,3 -7 -13,8 -32,3 Italy -3,4 -3,6 -4,2 -3,6 -1,5 -2,7 -5,3 -4,2 Latvia -1,6 -1 -0,4 -0,6 -0,7 -4,1 -9,1 -8,5 Luxembourg 0,2 -1,3 0,1 2 4,2 3,4 -0,7 -0,7 Lithuania -1,3 -1,4 -0,3 -0,3 -0,8 -3,1 -9,1 -6,9 Malta -9,1 -4,4 -2,7 -2,6 -2,3 -4,2 -3,3 -3,2 Portugal -4,4 -6,2 -6,2 -4,3 -3 -3,8 -9,8 -11,2 Slovakia -2,7 -2,3 -2,9 -3,6 -1,9 -2,3 -7,9 -7,5 Slovenia -2,6 -2 -1,3 -1,2 -0,1 -1,4 -5,9 -5,6 Spain -0,4 0 1,2 2,2 2 -4,4 -11 -9,4 Bulgaria -0,4 1,8 1 1,8 1,1 1,6 -4,1 -3,2 Croatia -4,7 -5,2 -3,9 -3,4 -2,4 -2,8 -6 -6,2 Czech Republic -6,4 -2,7 -3,1 -2,3 -0,7 -2,1 -5,5 -4,4 Denmark -0,1 2,1 5 5 5 3,2 -2,8 -2,7 Hungary -7,1 -6,4 -7,8 -9,3 -5,1 -3,6 -4,6 -4,5 Poland -6,1 -5,1 -4 -3,6 -1,9 -3,6 -7,3 -7,5 Romania -1,4 -1,1 -0,8 -2,1 -2,8 -5,5 -9,5 -6,9 Sweden -1,3 0,3 1,8 2,2 3,3 2 -0,7 0 United Kingdom -3,4 -3,6 -3,5 -2,9 -3 -5 -10,7 -9,6 Źródło: http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/International_trade_in_goods, (dostęp 23.05.2016 r.). 2011 -4,5 -4,2 -2,6 -4,1 -5,7 1,2 -1 -5,1 -10,2 -1 -4,3 -12,6 -3,5 -3,4 0,5 -8,9 -2,6 -7,4 -4,1 -6,7 -9,6 -2 -7,8 -2,7 -2,1 -5,5 -4,9 -5,4 -0,1 -7,7 2012 -4,3 -3,7 -2,2 -4,2 -5,8 -0,3 -2,2 -4,8 -8,8 -0,1 -3,9 -8 -2,9 -0,8 0,3 -3,1 -3,5 -5,7 -4,3 -4,1 -10,4 -0,3 -5,3 -3,9 -3,5 -2,3 -3,7 -3,7 -0,9 -8,3 2013 -3,3 -3 -1,3 -3 -4,9 -0,2 -2,6 -4 -13 -0,1 -2,4 -5,7 -2,9 -0,9 0,8 -2,6 -2,6 -4,8 -2,7 -15 -6,9 -0,4 -5,3 -1,3 -1,1 -2,6 -4 -2,1 -1,4 -5,6 2014 -3 -2,6 -2,7 -3,1 -8,9 0,8 -3,2 -4 -3,6 0,3 -2,4 -3,8 -3 -1,6 1,7 -0,7 -2 -7,2 -2,7 -5 -5,9 -5,4 -5,5 -1,9 1,5 -2,3 -3,3 -0,9 -1,6 -5,6 19 W Japonii relacja deficytu budżetowego do PKB spadła z 7,8 % na koniec 2003 r. do 2,6 % na koniec 2007 r., w tym czasie najwyższy deficyt zanotowano w 2003 r. (7,8 %), a najniższy w 2007 r. (2,6 %). W latach 2008 – 2014 odnotowano wzrost relacji deficytu budżetowego do PKB w Japonii: w 2008 r. wynosił on (3,1 %) ,a w 2014 (7,2 %). Największą relację deficytu budżetowego do PKB odnotowano w 2014 r.(7,2 %), a najniższa w 2008 r. (3,1 %) - (wyk. 1). 8,9 8,3 8,6 8,2 7,8 7,9 % w stosunku do PKB 7,2 6,4 5 3,1 3,1 2,6 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Wykres 1. Deficyt budżetowy Japonii w latach 2003 – 2014 [%] Źródło: opracowanie własne na podstawie danych , ttp://data.worldbank.org/indicator/GC.BAL.CASH.GD.ZS?page=2, (dostęp 23.05.2016 r.) W USA relacja deficytu budżetowego do PKB spadła z 5,5 % na koniec 2003 r. do 3,9 % na koniec 2007 r., w tym czasie najwyższy deficyt zanotowano w 2003 r. (5,5 %), a najniższy w 2006 r. (3,5 %). W latach 2008 – 2014 odnotowano spadek relacji deficytu budżetowego do PKB w USA: w 2008 r. wynosił on (6,8%) ,a w 2014 (5,1 %). Największą relację deficytu budżetowego do PKB odnotowano w 2009 r. (11,8 %), a najniższą w 2013 r. (1,4 %) - (wyk. 2). 20 % w stosunku do PKB 11,8 6,8 5,5 6,8 5,3 5,2 4,4 3,5 5,1 3,9 3,8 1,4 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Wykres 2. Deficyt budżetowy USA w latach 2003 – 2014 [%] Źródło: opracowanie własne na podstawie danych , ttp://data.worldbank.org/indicator/GC.BAL.CASH.GD.ZS?page=2, (dostęp 23.05.2016 r.). Relacja długu publicznego do PKB w krajach Unii Europejskiej zmniejszyła się z 60,7 % na koniec 2003 r. do 57,8 % na koniec 2007 r., zaś w strefie euro – z 68,1 % do 64.9 %. W 2007 r. dziewięć państw członkowskich zgłosiło relację długu do PKB przekraczającą 60 % PKB, a były to takie państwa jak Austria, Belgia, Francja, Grecja, Niemcy Włochy, Malta, Portugalia i Węgry. Najniższe wskaźniki wyrażające relację długu sektora instytucji rządowych i samorządowych do PKB odnotowano w Estonii (3,7 %), Luksemburgu (7,8 %), Łotwie (8,4 %). W 2006 r. odnotowano wzrost zadłużenia ogólnego w stosunku do PKB wśród dwóch członków Unii Europejskiej: Węgier (0,9 %) i Wielkiej Brytanii (1,1 %) - (tab. 2). W 2014 r. relacja długu sektora instytucji rządowych i samorządowych do PKB zwiększyła się do poziomu 86,8 % w porównaniu z 2008 r. 68,8 %, a w strefie euro odpowiednio z poziomu 68,5 % w 2008 r. do 92 % w 2014 r. W 2013 r. zanotowano wzrost zadłużenia ogólnego w stosunku do PKB u dwudziestu państwach członkowskich UE, natomiast spadek odnotowano w ośmiu państwach: Irlandii (-12,5 %), Polsce (-6,1 %), Republice Czeskiej (-2,4 %), na Malcie (-1,5 %), w Słowacji (-1,1 %), na Węgrzech (-0,6 %), i w Luksemburgu (-0,4 %). Pod koniec 2014 r. najniższe wskaźniki wyrażające relację długu sektora instytucji rządowych i samorządowych do PKB odnotowano w Estonii (10,4 %), Luksemburgu (22,9 %) i Bułgarii (27%) - (tab. 2). 21 2014 Tablica 2. Relacja zadłużenia państw Unii Europejskiej w stosunku do PKB w latach 2003 – 2014 [%] GEO/TIME 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 EU (28 countries) 60,7 61,3 61,8 60,4 57,8 60,9 73 78,5 81 Euro area (19countries) 68,1 68,4 69,2 67,3 64,9 68,5 78,3 83,8 86 Austria 65,5 64,8 68,3 67 64,8 68,5 79,7 82,4 82,2 Belgium 101,1 96,5 94,6 91 87 92,5 99,6 99,7 102,3 Cyprus 63,5 64,5 63,2 59,1 53,9 45,1 53,9 56,3 65,8 Estonia 5,6 5,1 4,5 4,4 3,7 4,5 7 6,6 5,9 Finland 42,8 42,7 40 38,2 34 32,7 41,7 47,1 48,5 France 64,2 65,7 67,2 64,4 64,4 68,1 79 81,7 85,2 Greece 101,5 102,9 107,4 103,6 103,1 109,4 126,7 146,2 172,1 Germany 62,9 64,7 66,9 66,3 63,5 64,9 72,4 81 78,3 Netherlands 49,3 49,6 48,9 44,5 42,4 54,5 56,5 59 61,7 Ireland 29,9 28,2 26,1 23,6 23,9 42,4 61,8 86,8 109,1 Italy 100,5 100,1 101,9 102,6 99,8 102,4 112,5 115,4 116,5 Latvia 13,9 14,3 11,8 9,9 8,4 18,7 36,6 47,5 42,8 Luxembourg 6,9 7,3 7,5 7,9 7,8 15,1 16 20,1 19,1 Lithuania 20,4 18,7 17,6 17,2 15,9 14,6 29 36,2 37,2 Malta 69,1 72 70,1 64,6 62,4 62,7 67,8 67,6 69,9 Portugal 58,7 62 67,4 69,2 68,4 71,7 83,6 96,2 111,4 Slovakia 41,6 40,6 33,9 30,8 29,9 28,2 36 40,8 43,3 Slovenia 26,7 26,8 26,3 26 22,8 21,8 34,6 38,4 46,6 Spain 47,6 45,3 42,3 38,9 35,5 39,4 52,7 60,1 69,5 Bulgaria 43,5 35,8 26,6 20,9 16,2 13 13,7 15,5 15,3 Croatia 38,1 40,4 41,3 38,9 37,7 39,6 49 58,3 65,2 Czech Republic 28,1 28,5 28 27,9 27,8 28,7 34,1 38,2 39,9 Denmark 46,2 44,2 37,4 31,5 27,3 33,4 40,4 42,9 46,4 Hungary 57,6 58,5 60,5 64,7 65,6 71,6 78 80,6 80,8 Poland 46,6 45,3 46,7 47,2 44,2 46,6 49,8 53,3 54,4 Romania 21,3 18,6 15,7 12,3 12,7 13,2 23,2 29,9 34,2 Sweden 48,9 47,9 48,2 43,2 38,3 36,8 40,4 37,6 36,9 United Kingdom 37,3 40,2 41,5 42,4 43,5 51,7 65,7 76,6 81,8 Źródło: http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tsdde410&plugin=1, (dostęp 23.05.2016 r. 2012 83,8 89,3 81,6 104,1 79,3 9,5 52,9 89,6 159,6 79,6 66,4 120,1 123,3 41,4 22 39,8 67,5 126,2 52,4 53,9 85,4 16,8 70,7 44,7 45,2 78,3 54 37,4 37,2 85,3 2013 85,5 91,1 80,8 105,2 102,5 9,9 55,5 92,4 177,7 77,2 67,9 120 129 39,1 23,3 38,8 68,6 129 55 71 93,7 17,1 82,2 45,1 44,7 76,8 56 38 39,8 86,2 2014 86,8 92 84,3 106,5 108,2 10,4 59,3 95,4 180,1 74,7 68,2 107,5 132,5 40,8 22,9 40,7 67,1 130,2 53,9 81 99,3 27 86,5 42,7 44,8 76,2 50,5 39,8 44,8 88,2 22 W Japonii relacja długu publicznego do PKB wzrosła z 158,3 % na koniec 2003 r. do 162,4 % na koniec 2007 r., w tym czasie najwyższy dług zanotowano w 2005 r. (196,9 %), a najniższy w 2003 r. (158,3 %). Również w latach 2008 – 2014 odnotowano wzrost relacji długu publicznego do PKB: w 2008 r wynosił on (171,1 %) ,a w 2014 (201,1 %). Największa relację długu publicznego do PKB odnotowano w 2013 r. (220,3 %), a najniższa w 2008 r. (171,1 %) - (wyk. 3). % w stosunku do PKB 209,4 158,3 2003 166,3 169,6 166,8 162,4 2004 2005 2006 2007 188,8 193,2 2009 2010 215,4 220,3 201,1 171,1 2008 2011 2012 2013 2014 Wykres 3. Relacja zadłużenia Japonii w stosunku do PKB w latach 2003 – 2014 [%] Źródło: opracowanie własne na podstawie danych, http://data.worldbank.org/indicator/GC.DOD.TOTL.GD.ZS?page=2, (dostęp 23.05.2016 r.) W USA relacja długu publicznego do PKB wzrosła z 56 % na koniec 2003 r. do 55,6 % na koniec 2007 r., w tym czasie najwyższy dług zanotowano w 2007 r. (55,6 %), a najniższy w 2003 r. (56 %). Również w latach 2008 – 2014 odnotowano wzrost relacji długu publicznego do PKB: w 2008 r. wynosił on 64 % ,a w 2014 97,2%. Największa relację długu publicznego do PKB odnotowano w 2014 r. (97,2 %), a najniższa w 2008 r. (64 %) - (wyk. 4). 23 % w stosunku do PKB Wysokosć dług publiczny w USA 85,6 90,2 94,3 96,2 97,2 2012 2013 2014 76,3 64 56 56,4 56,3 55,3 55,6 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Wykres 4. Relacja zadłużenia USA w stosunku do PKB w latach 2003 – 2014 [%] Źródło: opracowanie własne na podstawie danych, http://data.worldbank.org/indicator/GC.DOD.TOTL.GD.ZS?page=2, (dostęp 23.05.2016 r.) 24 2. Dynamika PKB PKB w krajach Unii Europejskiej wzrósł z poziomu 1,3 % w 2003 r. do 3,1 % w 2007 r., zaś w strefie euro – z 0,7 % do 3,1 %. Dwa państwa członkowskie: Niemcy (0,7 %), Irlandia (0,9 %), odnotowały w 2003 r. spadek PKB w stosunku do roku wcześniejszego. W 2003 r. odnotowano najwyższy wzrost PKB na Litwie (10,5 %), Łotwie (8,4 %) oraz w Grecji (5,8%) . Nie odnotowanego spadku PKB w żadnym z państw członkowskich UE w 2007 r. Największy wzrost PKB odnotowano na Litwie (11,1 %), Łotwie (10 %) i w Estonii (7,7 %) - (tab. 3). W Unii Europejskiej odnotowano wzrostu PKB z poziomu 0,5 % w 2008 r. do 1,4 % w 2014 r., zaś w strefie euro – z 0,5 % do 0,9 %. Dziewięć państw zanotowało spadek wzrostu PKB w roku 2008: Estonia, Grecja, Irlandia, Włochy, Łotwa, Luxemburg, Dania, Szwecja, Wielka Brytania, a najwyższy wzrost PKB odnotowano w Rumunii (8,5 %), Bułgarii (5,6 %), Polsce (3,9%). Cztery państwa członkowskie – Cypr (2,5 %), Chorwacja (0,4%), Finlandia (0,7%), Włoch (0,3 %), odnotowały w 2014 r. spadek PKB w stosunku do roku wcześniejszego. W 2014 r. odnotowano najwyższy wzrost PKB w Irlandii (5,2 %), Luxemburgu (4,1 %), Malcie (3,7 %) na Węgrzech (3,7 %) i w Polsce (3,3 %) - (tab.3). 25 Tabela 3. Dynamika wzrostu PKB w państwach Unii Europejskiej w latach 2003 – 2014 [%] GEO/TIME 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 European Union (28 countries) 1,3 2,5 2,1 3,3 3,1 0,5 -4,4 2,1 1,8 -0,5 0,2 Euro area (19 countries) 0,7 2,3 1,7 3,2 3,1 0,5 -4,5 2,1 1,6 -0,9 -0,3 Austria 0,8 2,7 2,1 3,4 3,6 1,5 -3,8 1,9 2,8 0,8 0,3 Belgium 0,8 3,6 2,1 2,5 3,4 0,7 -2,3 2,7 1,8 0,2 0 Cyprus 2,8 4,6 3,9 4,5 4,9 3,7 -2 1,4 0,4 -2,4 -5,9 Estonia 6,3 9,4 10,3 7,7 -5,4 -14,7 2,5 7,6 5,2 1,6 Finland 2 3,9 2,8 4,1 5,2 0,7 -8,3 3 2,6 -1,4 -0,8 France 0,8 2,8 1,6 2,4 2,4 0,2 -2,9 2 2,1 0,2 0,7 Greece 5,8 5,1 0,6 5,7 3,3 -0,3 -4,3 -5,5 -9,1 -7,3 -3,2 Germany -0,7 1,2 0,7 3,7 3,3 1,1 -5,6 4,1 3,7 0,4 0,3 Netherlands 0,3 2 2,2 3,5 3,7 1,7 -3,8 1,4 1,7 -1,1 -0,5 Ireland 3,8 4,4 6,3 6,3 5,5 -2,2 -5,6 0,4 2,6 0,2 1,4 Italy 0,2 1,6 0,9 2 1,5 -1,1 -5,5 1,7 0,6 -2,8 -1,7 Latvia 8,4 8,3 10,7 11,9 10 -3,6 -14,3 -3,8 6,2 4 3 Luxembourg 1,4 4,4 3,2 5,1 8,4 -0,8 -5,4 5,7 2,6 -0,8 4,3 Lithuania 10,5 6,6 7,7 7,4 11,1 2,6 -14,8 1,6 6 3,8 3,5 Malta 2,5 0,4 3,8 1,8 4 3,3 -2,5 3,5 1,9 2,8 4,1 Portugal -0,9 1,8 0,8 1,6 2,5 0,2 -3 1,9 -1,8 -4 -1,1 Slovakia 5,4 5,3 6,4 8,5 10,8 5,7 -5,5 5,1 2,8 1,5 1,4 Slovenia 2,8 4,4 4 5,7 6,9 3,3 -7,8 1,2 0,6 -2,7 -1,1 Spain 3,2 3,2 3,7 4,2 3,8 1,1 -3,6 0 -1 -2,6 -1,7 Bulgaria 5,1 6,6 7,2 6,8 7,7 5,6 -4,2 0,1 1,6 0,2 1,3 Croatia 5,6 4,1 4,2 4,8 5,2 2,1 -7,4 -1,7 -0,3 -2,2 -1,1 Czech Republic 3,6 4,9 6,4 6,9 5,5 2,7 -4,8 2,3 2 -0,9 -0,5 Denmark 0,4 2,6 2,4 3,8 0,8 -0,7 -5,1 1,6 1,2 -0,1 -0,2 Hungary 3,8 4,9 4,4 3,8 0,4 0,8 -6,6 0,7 1,8 -1,7 1,9 Poland 3,6 5,1 3,5 6,2 7,2 3,9 2,6 3,7 5 1,6 1,3 Romania 5,5 8,4 4,2 8,1 6,9 8,5 -7,1 -0,8 1,1 0,6 3,5 Sweden 2,4 4,3 2,8 4,7 3,4 -0,6 -5,2 6 2,7 -0,3 1,2 United Kingdom 3,3 2,5 3 2,7 2,6 -0,5 -4,2 1,5 2 1,2 2,2 Źródło: http://ec.europa.eu/eurostat/statisticsexplained/index.php/File:Real_GDP_growth,_2004%E2%80%9314_(%25_change_compared_with_the_previous_year;_average_2004%E2%80%9314)_YB15.png, (dostęp 23.05.2016 r.) . 26 2014 1,4 0,9 0,4 1,3 -2,5 2,9 -0,7 0,2 0,7 1,6 1 5,2 -0,3 2,4 4,1 3 3,7 0,9 2,5 3 1,4 1,5 -0,4 2 1,3 3,7 3,3 3 2,3 2,9 Tempo wzrostu PKB w Japonii wzrosło o około 0,5 % z poziomu 1,7 % na koniec 2003 r. do 2,2 % na koniec 2007 r., w tym czasie najwyższy wzrost PKB zanotowano w 2004 r. (2,4 %), a najniższy w 2005 r. (1,3 %). W latach 2008 – 2014 odnotowano wzrost PKB z poziomu -1% w 2008 r. do poziomu -0,1 % w 2014 r. Najwyższy wzrost PKB (4,7 %) w Japonii odnotowano w 2010 r, a najniższy spadek (5,5 %) odnotowano w 2009 r. - (wyk. 5). 4,7 2,4 stopa % 1,7 2003 1,3 2004 2005 1,7 2006 2,2 2007 -1 2008 2009 2010 -0,5 2011 1,8 1,6 2012 2013 -0,1 2014 -5,5 Wykres 5. Dynamika wzrostu PKB Japonii w latach 2003 – 2014 [%] Źródło: opracowanie własne na podstawie danych, http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.KD.ZG, (dostęp 23.05.2016 r.). Tempo wzrostu PKB w USA spadło o około 1 p.p. z poziomu 2,8 % na koniec 2003 r. do 1,8 % na koniec 2007 r., w tym czasie najwyższy wzrost PKB zanotowano w 2004 r. (3,8 %), a najniższy w 2007 r. (1,8 %). W latach 2008 – 2014 odnotowano wzrost PKB z poziomu -0,3 % w 2008 r. do poziomu 2,4 % w 2014 r. Najwyższy wzrost PKB (2,5 %) w USA odnotowano w 2010 r, a najniższy spadek odnotowano w 2009 r. - (wyk. 6). 27 % w stosunku do PKB 3,8 2,8 3,3 2,7 2,5 1,8 2003 2004 2005 2006 2007 2,3 2,2 2,4 2012 2013 2014 1,6 -0,3 2008 2009 2010 2011 -2,8 Wykres 6. Dynamika wzrostu PKB w USA w latach 2003 – 2014 [%] Źródło: opracowanie własne na podstawie danych, http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.KD.ZG, (dostęp 23.05.2016 r.). 3. Stopa bezrobocia Wysokość stopy bezrobocia w krajach Unii Europejskiej systematycznie spadała z poziomu 9,2 % w 2003 r. do 7,2 % w 2007 r., zaś w strefie euro – z 9,1 % do 7,5 %. W siedmiu państwach UE zanotowało wzrost stopy bezrobocia w latach 2003-2007: Austrii (0,5 %), Belgii ( 0,1 %), Irlandii (0,1 %), Luxemburgu (0,4 %), Portugalii (1,7 %), na Węgrzech (1,6 %) i w Wielkiej Brytanii (0,3 %). W 2003 r. odnotowano najwyższą stopę bezrobocia w Grecji (9,7 %), Niemczech (9,7 %), Finlandii (9 %), a najniższą stopę bezrobocia odnotowano w Luxemburgu (3,8 %), Irlandii (4,6 %), Austrii (4,8 %), Holandii (4,8 %). W 2007 r. najwyższą stopę bezrobocia odnotowano w Słowacji (11,2 %), Polsce (9,6 %), Portugalii (9,1 %), a najniższą stopę bezrobocia odnotowano w: Danii (3,8 %), Luxemburgu (4,2 %), Holandii (4,2 %) - (tab. 4). Wysokość stopy bezrobocia w krajach Unii Europejskiej wzrosła z poziomu 7 % w 2008 r. do 10,2 % w 2014 r., zaś w strefie euro – z 7,6 % do 11,6 %. W trzech państwach UE zanotowało spadek stopy bezrobocia w latach 2008-2014: Malcie, Węgrzech, Wielkiej Brytanii, W 2008 r. odnotowano najwyższą stopę bezrobocia w Hiszpanii (11,3 %), Słowacji (9,6 %), Portugalii (8,8 %), a najniższą stopę bezrobocia odnotowano w Danii (3,4 %), Holandii (3,7 %), Austrii (4,1 %), W 2014 r. najwyższą stopę bezrobocia odnotowano w Grecji (26,5 %), Hiszpanii (24,5 %), Chorwacji (17,3 %), a najniższą stopę bezrobocia odnotowano w: Niemczech (5 %), Austrii (5,6 %)i na Malcie (5,8 %) - (tab. 4). 28 Tabela 4. Stopa bezrobocia w państwach Unii Europejskiej w latach 2003 – 2014 [%] GEO/TIME 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 EU (28 countries) 9,2 9,3 9 8,2 7,2 7 9 9,6 9,7 10,5 Euro area (19 9,1 9,3 9,1 8,4 7,5 7,6 9,6 10,2 10,2 11,4 countries) Austria 4,8 5,5 5,6 5,3 4,9 4,1 5,3 4,8 4,6 4,9 Belgium 8,2 8,4 8,5 8,3 7,5 7 7,9 8,3 7,2 7,6 Cyprus 4,1 4,6 5,3 4,6 3,9 3,7 5,4 6,3 7,9 11,9 Estonia 10,3 10,1 8 5,9 4,6 5,5 13,5 16,7 12,3 10 Finland 9 8,8 8,4 7,7 6,9 6,4 8,2 8,4 7,8 7,7 France 8,5 8,9 8,9 8,8 8 7,4 9,1 9,3 9,2 9,8 Greece 9,7 10,6 10 9 8,4 7,8 9,6 12,7 17,9 24,5 Germany 9,7 10,4 11,2 10,1 8,5 7,4 7,6 7 5,8 5,4 Netherlands 4,8 5,7 5,9 5 4,2 3,7 4,4 5 5 5,8 Ireland 4,6 4,5 4,4 4,5 4,7 6,4 12 13,9 14,7 14,7 Italy 8,4 8 7,7 6,8 6,1 6,7 7,7 8,4 8,4 10,7 Latvia 11,6 11,7 10 7 6,1 7,7 17,5 19,5 16,2 15 Luxembourg 3,8 5 4,6 4,6 4,2 4,9 5,1 4,6 4,8 5,1 Lithuania 12,4 10,9 8,3 5,8 4,3 5,8 13,8 17,8 15,4 13,4 Malta 7,7 7,2 6,9 6,8 6,5 6 6,9 6,9 6,4 6,3 Portugal 7,4 7,8 8,8 8,9 9,1 8,8 10,7 12 12,9 15,8 Slovakia 17,7 18,4 16,4 13,5 11,2 9,6 12,1 14,5 13,7 14 Slovenia 6,7 6,3 6,5 6 4,9 4,4 5,9 7,3 8,2 8,9 Spain 11,5 11 9,2 8,5 8,2 11,3 17,9 19,9 21,4 24,8 Bulgaria 13,7 12,1 10,1 9 6,9 5,6 6,8 10,3 11,3 12,3 Croatia 14,2 13,9 13 11,6 9,9 8,6 9,2 11,7 13,7 16 Czech Republic 7,8 8,3 7,9 7,1 5,3 4,4 6,7 7,3 6,7 7 Denmark 5,4 5,5 4,8 3,9 3,8 3,4 6 7,5 7,6 7,5 Hungary 5,8 6,1 7,2 7,5 7,4 7,8 10 11,2 11 11 Poland 19,8 19,1 17,9 13,9 9,6 7,1 8,1 9,7 9,7 10,1 Romania 7,7 8 7,1 7,2 6,4 5,6 6,5 7 7,2 6,8 Sweden 6,6 7,4 7,7 7,1 6,1 6,2 8,3 8,6 7,8 8 United Kingdom 5 4,7 4,8 5,4 5,3 5,6 7,6 7,8 8,1 7,9 Źródło: http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/File:Table_2_Unemployment_rate,_2003-2014_(%25).png, (dostęp 23.05.2016 r.). 2013 10,9 2014 10,2 12 11,6 5,4 8,4 15,9 8,6 8,2 10,3 27,5 5,2 7,3 13,1 12,1 11,9 5,9 11,8 6,4 16,4 14,2 10,1 26,1 13 17,3 7 7 10,2 10,3 7,1 8 7,6 5,6 8,5 16,1 7,4 8,7 10,3 26,5 5 7,4 11,3 12,7 10,8 6 10,7 5,8 14,1 13,2 9,7 24,5 11,4 17,3 6,1 6,6 7,7 9 6,8 7,9 6,1 29 Wysokość stopy bezrobocia w Japonii spadła o około (1,4 %) z poziomu (5,3 %) na koniec 2003 r. do 3,9 % na koniec 2007 r., w tym czasie najwyższa stopa bezrobocia wynosiła (5,3 %) w 2004 r. ,a najniższy w 2007 r. (3,9 %). W latach 2008 – 2014 odnotowano spadek stopy bezrobocia z poziomu 4% w 2008 r. do poziomu -3,6 % w 2014 r. W tym czasie największa stopa bezrobocia wyniosła (5,1 %) w 2009 i 2010 r., a najniższa stopa bezrobocia wynosiła (3,6 %) w 2014 r. - (wyk. 7). 5,3 5,1 4,7 Stopa % 2003 2004 5,1 4,6 4,4 4,1 2005 2006 3,9 4 2007 2008 2009 2010 4,3 2011 4 2012 2013 3,6 2014 Wykres 7. Stopa bezrobocia w Japonii w latach 2003 – 2014 [%] Źródło: opracowanie własne na podstawie danych, Źródło: http://ec.europa.eu/eurostat/statisticsexplained/index.php/File:Table_2_Unemployment_rate,_2003-2014_(%25).png, (dostęp 23.05.2016 r.). Wysokość stopy bezrobocia w USA spadła o około 1,4 % z poziomu 6 % na koniec 2003 r. do 4,6 % na koniec 2007 r., w tym czasie najwyższa stopa bezrobocia wynosiła (6 %) w 2003 r., a najniższy w 2006 i 2007 r. (4,6 %). W latach 2008 – 2014 odnotowano wzrost stopy bezrobocia z poziomu 5,8 % w 2008 r. do poziomu 6,2 % w 2014 r. W tym czasie największa stopa bezrobocia wyniosła (9,6 %) w 2010 r., a Stopa % najniższa stopa bezrobocia wynosiła (5,8 %) w 2008 r. - (wyk. 8). 9,3 6 2003 9,6 8,9 8,1 7,4 6,2 5,8 5,5 5,1 4,6 4,6 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Wykres 8. Stopa bezrobocia w USA w latach 2003 – 2014 [%] Źródło: opracowanie własne na podstawie danych, http://ec.europa.eu/eurostat/statisticsexplained/index.php/File:Table_2_Unemployment_rate,_2003-2014_(%25).png, (dostęp 23.05.2016 r. 30 4. Wymiana handlowa W dziewięciu państwach Unii Europejskiej odnotowano dodatnią wymianę handlową towarami i usługami w latach 2003-2007: Austrii, Belgii, Finlandii, Niemczech, Holandii, Irlandii, Czechach, Danii, Szwecji. W 2003 r. odnotowano najwyższą dodatnią wymianę handlową w: Niemczech (129 905 mld EUR), Irlandii (34 361 mld EUR), Holandii (27 677 mld EUR), a najniższą w Wielkiej Brytanii (82 892 mld EUR), Hiszpanii (-46 372 mld EUR), Grecji (-27 820 mld EUR). W 2007 r. odnotowano najwyższą wymianę handlową w Niemczech (194 259 mld EUR), Holandii (42 458 mld EUR), Irlandii (27 524 mld EUR), a najniższy bilans handlowy odnotowano w: Wielkiej Brytanii (-143 329 mld EUR), Hiszpanii (-99 237 mld EUR), Francji (-51 988 mld EUR) - (tab. 5). W jedenastu państwach Unii Europejskiej odnotowano dodatnią wymianę handlową w latach 2008-2014: Belgii, Niemczech, Holandii, Irlandii, Włoszech, Słowacji, Słowenii, Czechach, Danii, na Węgrzech i w Szwecji. W 2008 r. odnotowano najwyższą dodatnią wymianę handlową w: Niemczech (177 525 mld EUR), Holandii (38 742 mld EUR), Irlandii (28 389 mld EUR), a najniższą wymianę odnotowano w Wielkiej Brytanii (-126 200 mld EUR), Hiszpanii (-94 717 mld EUR), Francji (-68 367 mld EUR). W 2007 r. odnotowano najwyższą nadwyżkę w Niemczech (216 460 mld EUR), Holandii (62 650 mld EUR), Włoszech ( 41 932 mld EUR), a najniższe saldo odnotowano w: Wielkiej Brytanii (-139 451 mld EUR), Francji (-72 362 mld EUR), Hiszpanii (-25 885 mld EUR) - (tab. 5). 31 Tabela 5. Wymiana handlowa w państwach Unii Europejskiej w latach 2003 – 2014 [mld Euro] GEO/TIME 2003 2004 European Union (28 : : countries) Euro area (19 countries) : : Austria -2 109 -1 553 Belgium 18 274 16 988 Cyprus -3 156 -3 662 Estonia -1 713 -1 935 Finland 9 422 8 087 France -6 012 -15 298 Greece -27 820 -32 029 Germany 129 905 155 354 Netherlands 27 677 30 166 Ireland 34 361 34 534 Italy 1 604 -1 570 Latvia -2 070 -2 478 Luxembourg -2 535 -3 055 Lithuania -2 368 -2 485 Malta -862 -903 Portugal -13 652 -15 405 Slovakia -625 -1 776 Slovenia -954 -1 488 Spain -46 372 -60 928 Bulgaria -2 942 -3 869 Croatia -7 074 -7 023 Czech Republic -2 675 -930 Denmark 8 030 7 130 Hungary -4 167 -4 320 Poland -12 827 -11 871 Romania -5 588 -7 482 Sweden 16 411 18 228 United Kingdom -82 898 -99 027 Źródło: http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do, 2005 : 2006 2007 : : : -1 814 -367 12 582 12 034 -3 898 -4 456 -2 028 -2 992 5 407 6 237 -32 770 -36 677 -31 556 -35 574 155 524 160 420 34 140 37 271 33 025 28 359 -9 458 -20 452 -2 842 -4 290 -2 804 -3 274 -3 005 -4 167 -1 060 -1 204 -20 235 -20 654 -2 254 -2 488 -1 003 -726 -77 294 -91 573 -3 317 -3 676 -7 940 -8 853 1 239 1 384 7 654 5 616 -3 041 -2 395 -9 807 -12 909 -10 366 -14 895 15 485 16 124 -103 223 -128 834 (dostęp 23.05.2016 r.). : : 2008 : 2009 : 2010 : 2011 : 2012 : 2013 : 2014 : : : : : : : : 425 -2 043 -4 355 -4 865 -10 050 -9 264 -6 115 -2 829 14 151 3 762 11 619 12 458 6 271 5 301 12 863 13 313 -5 269 -6 126 -4 716 -5 406 -4 928 -4 324 -3 234 -3 726 -3 406 -2 426 -783 -525 -539 -1 556 -1 610 -1 693 6 072 3 178 1 409 539 -3 680 -2 639 -2 359 -1 796 -51 988 -68 367 -56 062 -65 854 -88 761 -82 275 -75 675 -72 362 -40 738 -43 538 -34 413 -29 600 -24 178 -21 706 -19 250 -20 783 194 259 177 525 138 868 153 964 157 411 191 672 198 655 216 460 42 458 38 742 39 244 46 339 52 252 53 274 61 636 62 650 27 524 28 389 38 159 42 408 42 481 42 033 33 509 31 071 -8 596 -13 035 -5 876 -29 982 -25 524 9 890 29 230 41 932 -5 117 -4 078 -1 512 -1 628 -2 270 -2 425 -2 559 -2 328 -3 718 -4 394 -2 862 -4 533 -5 742 -6 778 -6 378 -5 614 -5 303 -5 067 -1 326 -2 002 -2 675 -1 832 -1 663 -1 528 -996 -1 237 -1 162 -1 113 -1 370 -1 827 -1 887 -2 926 -21 632 -25 347 -19 682 -21 379 -16 723 -11 161 -9 710 -10 872 -1 533 -1 883 310 -273 -9 2 501 3 023 3 393 -1 059 -1 976 -357 -693 -610 100 486 1 524 -99 237 -94 717 -47 232 -54 762 -50 327 -32 759 -17 141 -25 885 -8 349 -9 890 -5 176 -3 684 -3 142 -4 689 -3 557 -4 075 -9 829 -11 232 -7 702 -6 232 -6 699 -6 586 -7 050 -6 723 3 159 3 237 5 669 4 774 7 769 12 164 13 564 15 596 3 754 5 140 7 780 10 099 11 639 10 542 10 178 8 685 -121 -297 3 762 5 510 7 092 6 533 5 566 4 288 -18 652 -26 072 -9 289 -13 823 -15 733 -10 652 -1 975 -2 651 -21 762 -23 469 -9 863 -9 451 -9 659 -9 625 -5 757 -6 062 11 376 10 079 7 818 7 244 7 139 6 156 5 226 1 788 -143 329 -126 200 -117 877 -131 526 -123 990 -173 123 -89 917 -139 451 32 Wymiana handlowa w Japonii wzrosła o około 72 355 mld USD z poziomu 139 mld USD na koniec 2003 r. do 211 736 mld USD na koniec 2007 r., w tym czasie najwyższa nadwyżka wynosiła (211 736 mld USD) w 2007 r., a najniższa w 2003 r. (139 mld USD). W latach 2008 – 2014 odnotowano spadek wymiany handlowej z poziomu 142 116 mld USD w 2008 r. do poziomu 24 021 mld USD w 2014 r. W tym czasie największa wymiana handlowa wyniosła (220 888 mld USD) w 2010 r., a najniższy wynik wynosił (24 021 mld USD) w 2008 r. - (wyk. 9). 250 181,994 150 MLDUS $ 220,888 211,736 200 170,123 174,673 142,116 145,678 139,381 129,597 100 50 60,117 41,132 24,021 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Wykres 9. Wymiana handlowa w Japonii w latach 2003 – 2014 [mld USD] Źródło: opracowanie własne na podstawie danych, http://data.worldbank.org/indicator/BN.CAB.XOKA.CD?page=2, (dostęp 23.05.2016 r.). Sumy wymiany handlowej w USA spadła z poziomu (-521 342 mld USD) na koniec 2003 r. do (-718 642 mld USD) na koniec 2007 r., w tym czasie najwyższa nadwyżka wynosiła (-521 342 mld USD) w 2003 r., a najniższe saldo w 2006 r. (718 641 mld USD). W latach 2008 – 2014 odnotowano wzrost wymiany handlowej z poziomu (- 690 789 mld USD) w 2008 r. do poziomu (-389 525 mld USD) w 2014 r. W tym czasie największa nadwyżka wynosiła (-377 763 mld USD) w 2013 r., a najniższe saldo (- 690 789 mld USD) w 2008 r. - (wyk. 10). 33 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 -100 -200 -300 MLD US $ % -384,024 -400 -377,763-389,525 -441,963 -460,358-449,669 -500 -521,342 -600 -700 -800 -633,768 -745,445 -690,789 -718,641 -806,726 -900 Wykres 10 . Wymiana handlowa w USA w latach 2003 – 2014 [mld USD] Źródło: opracowanie własne na podstawie danych, http://data.worldbank.org/indicator/BN.CAB.XOKA.CD?page=2, (dostęp 23.05.2016 r.). 34 Zakończenie Podsumowując całą powyższą pracę dotyczącą „Analizy zadłużenia publicznego wybranych państw Unii Europejskiej, Japonii i USA po kryzysie finansowogospodarczym” można stwierdzić, że zwiększenie deficytu w omawianych państwach w krótkim okresie może okazać się zjawiskiem pozytywnym czy tez nie wpływać negatywnie na jego funkcjonowanie. Jednak w długim okresie przy możliwości załamania się gospodarki państwa np. na skutek wystąpienia kryzysu może negatywne wpływać na gospodarkę, czego przykładem jest Japonia, która znajduje się w recesji. Wraz z wystąpieniem zjawiska deficytu budżetowego rządy państw zobowiązują się go pokryć przez emisję instrumentów dłużnych, czego konsekwencją może być zmniejszenie konsumpcji w gospodarce przez obywateli. W związku z tym przedsiębiorstwa nie są w stanie zwiększać produkcji, gdyż obawiają się, że nie będzie zbytu na ich produkty. Przedsiębiorstwa z powodu braku zwiększenia produkcji nie decydują sią na zwiększenie zatrudnienia w swoich zakładach, co skutkuje utrzymaniem lub nawet zwiększeniem stopy bezrobocia. Wysoka stopa bezrobocia determinuje mieszkańców do oszczędzania zgromadzonych środków finansowych na tzw. „trudniejsze czasy”. Wszystkie te zjawiska mają wpływ w tempo wzrostu gospodarczego państwa. Na przykładzie krajów UE, Japonii i USA zauważamy, że ostatni kryzys odegrał kluczową rolę w ich sytuacji gospodarczej, ponieważ doprowadził do drastycznego wzrostu deficytu budżetowego, długu publicznego i stopy bezrobocia, czego konsekwencją był zastój gospodarczy, a nawet recesja gospodarki. Wzrost kosztów związanych z obsługą długu negatywnie wpływa na badane gospodarki, ponieważ powoduje mniejszy napływ środków pieniężnych np. na cele inwestycyjne państwa. Mniejszy wpływ do budżetu państwa powoduje, że rządy decydują się na podwyżkę podatków, co z kolei skutkuje spowolnieniem wzrostu gospodarczego. W przypadku wysokiego ryzyka zadłużenia w dłuższym okresie rośnie tzw. premia za ryzyko czyli wzrost oprocentowania instrumentów dłużnych, ponieważ wyższe jest ryzyko zaprzestania obsługi zadłużenia. 35 Bibliografia Publikacje leksykalne Współczesne finanse publiczne, Alińska A., Woźniak (red.) B., wyd. Difin, Warszawa 2015, s. 196-197. Źródła finansowania deficytu budżetu państwa w Polsce, Ciak J., wyd. CeDeWu, Warszawa 2011. Finanse publiczne, Denek E., Sobiech J., Wolniak J., wyd. PWN, Warszawa, 2005. Finanse publiczne, z elementami prawa podatkowego, Grześkiewicz W.(red), wyd. Difin, Warszawa, 2014. Źródła i przebieg kryzysu finansowego w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej, Polska, Warszawa 2014. Dług publiczny i jego konsekwencje społeczno-ekonomiczne, Kozioł J., Tom VIII, Rocznik Żyrardowski, Żyrardów 2010, s. 117-118. Globalny kryzys finansowy XXI wieku. Przyczyny, przebieg, skutki, prognozy, Nawrot W., wyd. CeDeWu, Warszawa, 2009. Kryzys finansowy i jego skutki dla gospodarki Polski i świata, Paździor A., wyd. Difin Warszawa, 2013. Ostatni światowy kryzys finansowy. Przyczyny, przebieg, polityka, przedsiębiorstwa, Piech K., Wierus K.(red), Tom III. wyd. Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa 2012. Finanse: Instytucje, instrumenty, rynki, regulacje, Podstawka M. (red.), wyd. PWN, Warszawa 2010. Finanse publiczne Teoria i praktyka, Owsiak S., wyd. III zmienione. Wyd. PWN, Warszawa 2005. Kryzys globalny. Pierwsze przybliżenie, Szymański W., wyd. Difin, Warszawa, 2009. Finanse publiczne. Cele, struktury, uwarunkowania, Wernik A., wyd. III zmienione Polskie wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2014. 36 Akty prawne Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, (Dz.U. 2009 nr 157 poz. 1240). Źródła internetowe http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do, (dostęp 23.05.2016 r.). http://data.worldbank.org/indicator/BN.CAB.XOKA.CD?page=2, (dostęp 23.05.2016 r.). http://data.worldbank.org/indicator/GC.BAL.CASH.GD.ZS?page=2, (dostęp 23.05.2016 r.). http://data.worldbank.org/indicator/GC.DOD.TOTL.GD.ZS?page=2, (dostęp 23.05.2016 r.). http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.KD.ZG, (dostęp 23.05.2016 r.). http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/International_trade_in_goods, (dostęp 23.05.2016 r.). http://ec.europa.eu/eurostat/statisticsexplained/index.php/File:Table_2_Unemployment_ rate,_2003-2014_(%25).png, (dostęp 23.05.2016 r.). http://ec.europa.eu/eurostat/statisticsexplained/index.php/File:Real_GDP_growth,_2004 %E2%80%9314_(%25_change_compared_with_the_previous_year;_average_2004%E 2%80%9314)_YB15.png, (dostęp 23.05.2016 r.). http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tsdde 410&plugin=1, (dostęp 23.05.2016 r.). http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/wypychania-efekt;3998966.html, (02.06.2016 r.) http://kpsw.edu.pl/pobierz/wydawnictwo/re4/179_firlej.pdf (26.05.2016 r.). 37 Spis tabel Tabela 1. Deficyt budżetowy państw Unii Europejskiej w latach 2003 – 2014 [%] Tablica 2. Relacja zadłużenia państw Unii Europejskiej w stosunku do PKB w latach 2003 – 2014 [%] Tabela 3. Dynamika wzrostu PKB w państwach Unii Europejskiej w latach 2003 – 2014 [%] Tabela 4. Stopa bezrobocia w państwach Unii Europejskiej w latach 2003 – 2014 [%] Tabela 5. Wymiana handlowa w państwach Unii Europejskiej w latach 2003 – 2014 [mld EUR] Spis wykresów Wykres 1. Deficyt budżetowy Japonii w latach 2003 – 2014 [%] Wykres 2. Deficyt budżetowy USA w latach 2003 – 2014 [%] Wykres 3. Relacja zadłużenia Japonii w stosunku do PKB w latach 2003 – 2014 [%] Wykres 4. Relacja zadłużenia USA w stosunku do PKB w latach 2003 – 2014 [%] Wykres 5. Dynamika wzrostu PKB Japonii w latach 2003 – 2014 [%] Wykres 6. Dynamika wzrostu PKB w USA w latach 2003 – 2014 [%] Wykres 7. Stopa bezrobocia w Japonii w latach 2003 – 2014 [%] Wykres 8. Stopa bezrobocia w USA w latach 2003 – 2014 [%] Wykres 9. Wymiana handlowa w Japonii w latach 2003 – 2014 [mld USD] Wykres 10 . Wymiana handlowa w USA w latach 2003 – 2014 [mld USD] 38
