Arabia przed islamem Mahomet (Muhammad)

Islam
Słowo islam pochodzi od czwartej formy czasownika o rdzeniu slm: aslama, "być posłusznym" i
oznacza "posłuszeństwo (Bogu)";
muslim
, muzułmanin, jest jego imiesłowem czynnym: "(ten), kto jest posłuszny (Bogu)".
Islam, jedna z najważniejszych religii ludzkości, jest dzisiaj obecny na wszystkich kontynentach.
Dominuje na Bliskim Wschodzie, w Azji Mniejszej, na Kaukazie i w północnej części Półwyspu
Indyjskiego, w Azji Południowej i w Indonezji, Afryce Północnej i Wschodniej.
Arabia przed islamem
Arabia przed islamem stanowi obszar semickiego politeizmu, arabizującego judaizmu i
chrześcijaństwa bizantyńskiego. Regiony północne i wschodnie, przez które przechodziły
wielkie szlaki handlowe, znajdowały się pod dużym wpływem hellenizmu i Rzymian. W czasach
Muhammada kult bogów plemiennych odsunął na daleki plan dawną religię astralną Słońca,
Księżyca i Wenus. Głównemu bóstwu plemiennemu oddawano cześć pod postacią kamienia,
być może meteorytu, drzewa lub kawałka drewna. Wznoszono dla niego sanktuaria, składano
mu ofiary i zabijano zwierzęta na jego cześć. Przed pojawieniem się islamu i po jego powstaniu
powszechnie uznawano istnienie wszechobecnych czasem złych duchów nazywanych dżinnam
i
. Al-lah,
"Bóg", był czczony obok wielkich bogiń arabskich. Najważniejszymi praktykami religijnymi były
święta, posty i pielgrzymki. Znano również henoteizm i monoteizm kultu al-Rahmana. Wielkie i
potężne plemiona żydowskie osiadły w ośrodkach miejskich, takich jak oaza w Jasribie, później
nazwanym Medyną (Madina, "Miasto"). Misje chrześcijańskie nawróciły część prozelitów (znany
jest jeden w rodzinie pierwszej żony Muhammada). W VI wieku n.e. Mekka (
Mokka
) wraz ze swym sanktuarium Kaaby, otaczającym słynny czarny meteoryt, była już ośrodkiem
religijnym Środkowej Arabii i ważnym miastem handlowym. Przez całe życie Muhammad miał
opłakiwać jego struktury społeczne, prymitywizm jego obywateli, dzielące ich różnice
ekonomiczne, upadającą moralność.
Mahomet (Muhammad)
Muhammad urodził się w rodzinie kupieckiej w Mekce (w rodzie Haszymidów należącym do
plemienia Kurajszytów) ok. 570 r. Po śmierci rodziców i dziadka żył ubogo i rzucił się w wir
przedsięwzięć handlowych. Mając dwadzieścia pięć lat poślubił zamożną, czterdziestoletnią
wdowę imieniem Chadidża, u której służył. Około 610 r. podczas samotnych medytacji, jakie
regularnie odbywał w grotach leżących w pobliżu Mekki, doznał wizji i objawień słuchowych.
Tradycja głosi, że ukazał mu się archanioł Gabriel z książką w ręku i rozkazał: "Recytuj!" (Iqra'!
1 / 16
Islam
). Muhammad kilkakrotnie przepraszał tłumacząc, że nie umie czytać, ale anioł nalegał - i Boży
Prorok czy apostoł (
rasul
) przeczytał bez trudu. Bóg objawił mu, tak jak prorokom Izraela, niezrównaną wielkość Bożą i
małość wszystkich śmiertelników, a zwłaszcza Mekkańczyków. Przez pewien czas Muhammad
opowiadał o swych objawieniach i proroczym posłannictwie tylko najbliższemu otoczeniu, ale
krąg jego wyznawców coraz bardziej się poszerzał, a częstotliwość spotkań rosła. Po trzech
latach Muhammad zaczął publicznie głosić swe monoteistyczne przesłanie i napotykał więcej
sprzeciwu niż aprobaty, przez co członkowie jego klanu musieli zapewnić mu ochronę.
W następnych latach dostąpił wielu innych objawień; niektóre z nich miały utworzyć teologię
Koranu. Jedno z objawień, przypomniane później i przypisywane Szatanowi, zastrzegało
funkcję wstawienniczą u Allaha dla trzech bardzo popularnych miejscowych bogiń. W miarę jak
Muhammad zyskiwał zwolenników, nasilał się sprzeciw wobec jego przesłania. Oskarżano go o
kłamstwa, żądano, by czynił cuda, aby dowieść swej rangi proroka, i jego życie było w
niebezpieczeństwie. Szukał więc dla swych zwolenników nowych siedzib; udostępniły mu je
klany z Medyny, miasta leżącego 400 km na północ od Mekki i zasiedlonego przez wielu
Żydów. Zwolennicy Muhammada zaczęli się tam osiedlać, a w 622 r. sam Muhammad i jego
doradca Abu Bakr wyjechali potajemnie do Medyny. To wydarzenie zwane hidżra, "emigracja"
(hegira), naznacza początek ery islamskiej. Jednak przeliczenia na lata naszej ery nie dokonuje
się po prostu przez dodanie 622 do roku hegiry, gdyż islamski kalendarz religijny jest lunarny i
liczy tylko trzysta pięćdziesiąt cztery dni.
Przez dziesięć lat spędzonych na wygnaniu w Medynie Muhammad nadal miał objawienia.
Spisane obok jego słów i uczynków hadisy także stanowią część tradycji; objawienia te składają
się na cały kodeks życia muzułmańskiego. W ciągu tych lat Muhammada wciąż zaprzątało
kierowanie religijnym życiem swych zwolenników; podjął również wiele wypraw karnych przeciw
swym wrogom z Medyny, a szczególnie z Mekki, na których karawany napadał. Działania te
doprowadziły do wojny między obydwoma miastami; przez cały czas jej trwania prowadzono
rozmowy mające na celu nawrócenie Mekkańczyków. Muhammad i jego wojsko zdobyli w
końcu Mekkę i miasto to stało się punktem orientacyjnym przy modlitwie {kibla) i miejscem
pielgrzymek (hadżdż) wszystkich muzułmanów. Przemieniwszy islam w groźną potęgę
Muhammad zmarł w 632 r. w Medynie, nie pozostawiając męskiego potomka.
Słowo Al-Kur'an (Koran) od kur'an, "czytać, recytować" oznacza dla muzułmanów słowo Boże
przekazane przez Gabriela Prorokowi Muhammadowi, ostatniemu z rodu biblijnych proroków.
Jest to, jeśli tak można powiedzieć, nowy "Nowy Testament", który nie neguje, lecz potwierdza i
przerasta Biblię Żydów i chrześcijan. Koran spełnia jednak też, tak jak Jezus Chrystus w
platonizującej interpretacji Ewangelii Jana i Ojców, funkcję logosu, przedwiecznego Słowa Boga
stwórcy. Muhammad natomiast nie pełni tej funkcji: nie uznaje, by mogło ono przyjąć ludzką
2 / 16
Islam
postać, gdyż Muhammad jest w pełni człowiekiem, choć został wybrany i nie ma grzechu.
Muhammad i kilku sekretarzy spisało większość jego objawień. Po śmierci Muhammada krążyło
wiele spisanych fragmentów, a liczni świadkowie pamiętali jego słowa. Pełny tekst Koranu
został utworzony za panowania pierwszych kalifów, a jego warianty zniszczono. Składa się on
ze 114 rozdziałów zwanych surami, zawierających różną liczbę wersetów (ajat). Rozdziały nie
następują po sobie w porządku chronologicznym ani topicznym, ale w kolejności od
najdłuższych do najkrótszych, tak, że większość pierwszych, poetyckich objawień z Mekki
znajduje się na końcu zbioru, zaś najdłuższe sury są umieszczone na początku. Każda sura ma
tytuł, a wszystkie, z wyjątkiem jednej, zaczynają się od wersetu o nazwie basmala: "W imię
Boga Miłosiernego, Litościwego!" (Bi'smi Llahi ar-Rahmani ar-Rahimi). Część jest oznaczona
symbolicznymi literami, wskazującymi być może zbiór, do jakiego należały. Księga jest
napisana rymowaną prozą; zawiera piękne i przemawiające do wyobraźni obrazy.
Pojawienie się Koranu spełniło jego pierwotny zamysł, jakim było otwarcie przed Arabami
dostępu do wspólnoty "ludów Księgi", ludów takich jak Żydzi i chrześcijanie, którzy otrzymali
Torę i Ewangelie. Dwa wielkie motywy Koranu to monoteizm i wszechmoc Boga oraz natura i
przeznaczenie ludzi w ich relacji z Bogiem. Bóg jest jedynym stwórcą świata, ludzi i duchów,
jest dobry i sprawiedliwy. Otrzymuje imiona opisujące Jego atrybuty, jak Wszechwiedzący i
Wszechmogący. Istoty ludzkie są uprzywilejowanymi niewolnikami Pana i mają możność
ig-norowania Bożych przykazań; są one często wodzone na pokuszenie przez upadłego anioła
Iblisa (Szatana), wygnanego z nieba, gdyż odmówił oddania pokłonu Adamowi (2, 31-33; ten
epizod napotykamy już w apokryfie Życie Adama i Ewy). W dniu Sądu wszyscy zmarli
zmartwychwstaną, zostaną zważeni i posłani na całą wieczność do piekła albo do nieba. Koran
poddaje ponownej interpretacji kilka opowieści biblijnych (Adam i Ewa, przygody Józefa,
monoteizm Abrahama i Izmaela) i liczne pouczenia moralne, które wraz z tradycjami
dotyczącymi życia Proroka tworzą podstawę prawa islamskiego (szari'a). Zalecana jest hojność
i prawdomówność, zaś egoizm mekkańskich kupców zostaje nieodwołalnie potępiony.
Podstawowe praktyki religijnego życia muzułmanina to codzienne modlitwy (sałat), jałmużna,
post w miesiącu ramadanie i pielgrzymka do Mekki. Formuła muzułmańskiego kultu
publicznego została ustalona u schyłku VII wieku. Każdy mężczyzna muzułmanin ma
obowiązek wypowiadania pięciu modlitw codziennych zapowiadanych przez adhan (zwołanie)
intonowane przez Muezzina z wieży minaretu (manara), Muzułmanin nie musi koniecznie
znajdować się w meczecie. Gdziekolwiek przebywa, winien wpierw dokonać rytualnych ablucji
('wudu), następnie zwrócić się w kierunku Mekki (kibla), wyrecytować zdania z Koranu, jak
szahada (muzułmańskie wyznanie wiary) i takbir (Allah akbar, Bóg jest wielki) oraz dwu- lub
parokrotnie wybić pokłony (raka'at). W meczecie kibla jest oznaczona przez niszę zwaną
mihrab. Wspólne modły odbywają się pod przewodnictwem imama. W każdy piątek (jawm
al-jum'ah) chatib (odpowiednik kalifa lub jego zarządcy), który zwraca się do wiernych z
wysokości "ambony" (minbar), wygłasza kazanie (hutba) do zgromadzenia wiernych w
centralnym meczecie. W meczetach nie ma ołtarza, gdyż nie są one świątyniami ofiarnymi, jak
niektóre kościoły chrześcijańskie, ani miejscami, gdzie składane są święte zwoje spisanego
objawienia, jak żydowskie synagogi. Jednakże meczet (masdżid) jest miejscem świętym; może
się w nim znajdować grobowiec świętego lub relikwie Proroka.
3 / 16
Islam
Po reformie religijnej Muhammada nastąpiły reformy społeczne i prawne. Tak więc tradycja
muzułmańska leży u podstaw sprawiedliwości cywilnej, reguł wzajemnego odnoszenia się do
siebie małżonków, rodziców i dzieci, właścicieli i niewolników, muzułmanów wobec
nie-muzułmanów. Zakazana jest lichwa, ogłoszone są prawa alimentacyjne. Polepsza się
sytuacja kobiet: otrzymują one połowę spadku, jaki otrzymuje mężczyzna. Koraniczna
kazuistyka dopuszcza posiadanie czterech żon, ale zaleca poślubianie tylko jednej. Uczeni
wypowiadali na temat tej praktyki sprzeczne sądy.
Sukcesja i secesja
Po śmierci Muhammada (632 r. n.e.), kiedy jego kuzyn i zięć Ali ibn Abu Talib i jego wuj Ibn
Abbas pobożnie czuwali przy martwym ciele, inni zwolennicy zebrali się w pobliżu, aby wybrać
następcę lub kalifa (chalifa, od chlf, "iść za"). Tytuł ten oznacza, że kalif skupia w swych rękach
dwie funkcje, które w przypadku każdej innej istoty ludzkiej powinny być rozdzielone: funkcję
wojskową dowódcy wierzących (amir al-mu'miniri) i funkcję religijną imama muzułmanów (imam
al-muslimiń). Po długich obradach, o świcie, zgromadzenie postanowiło, że pierwszym
następcą będzie Abu Bakr, teść Proroka i towarzysz hegiry do Medyny, wyznaczony przez
Muhammada, by w jego zastępstwie prowadzić wspólne modlitwy. Przez dwa lata swego
kalifatu Abu Bakr utwierdził ostatecznie panowanie muzułmanów w Arabii i podjął wyprawy
przeciw buntowniczym Beduinom i przeciw bizantyńskiej Syrii. Następca Abu Bakra i drugi kalif
po linii sunnickiej, Umar (634-644), podbił Syrię i znaczną część Egiptu oraz Mezopotamii. Po
śmierci Umara rozpoczęły się wielkie secesje religijne; doprowadziły one do powstania sekt,
których tradycyjna liczba wynosi 272. W istocie zwolennicy Alego, kuzyna i zięcia Proroka, jako
że poślubił jego córkę Fatimę, byli zgodni co do tego, aby godność kalifa przypadła w udziale
Alemu, ale na to stanowisko został wybrany arystokrata Usman (644-656) z rodu mekkańskich
Umajjadów, dawnych przeciwników Muhammada. Ideologia rawafidów ("tych, którzy odrzucają
[pierwszych kalifów]") szyickich ("zwolenników"; od szi'a 'Ali, "stronnictwo Alego") wymaga, aby
sukcesja przebiegała według najściślejszego pokrewieństwa. Ich zdaniem kalif musi być nie
tylko Kurajszytą, ale również Haszymidą i Fatymidą, czyli nie tylko pochodzić z plemienia
Proroka, ale także z jego rodu i od prawowitego potomka z małżeństwa Fatimy z Ali ibn Abi
Talibem. Inaczej mówiąc, szi'a chce ustanowić dynastię Alidów, jednak los przesądził na
korzyść dynastii Umajjadów.
W 656 r. Umajjada Usman zostaje zamordowany przez grupę zwolenników Alego, który nie
potępia morderców. Wybrany na kalifa (czwartego w kolejności sukcesji sunnitów) Ali będzie
musiał się zmierzyć z groźną parą oskarżającą go o współudział w zabójstwie: są to potężny
zarządca umajjadzki Syrii, Muawija i jego przebiegły generał Amr ibn al-As, zdobywca Egiptu.
Podczas gdy Ali wygrywał bitwę z Muawiją w Siffin nad Eufratem (657 r.), Amr ibn al-As kazał
swym ludziom przyczepić strzępy Koranu do włóczni i wojsko Alego cofnęło się. Tenże sam
Amr ibn al-As zaproponował arbitraż między Alim a Muawiją i tak zręcznie reprezentował tego
4 / 16
Islam
ostatniego, że szyici uznali się za pokonanych. Nowa komplikacja jeszcze bardziej zamknęła
Alego w jego dyktowanych szlachetnością skrupułach: znaczna część jego wojska, charydżyci,
czyli "schizmatycy" par excellence (od chrdż, "wyjść, odejść") nie uznała ludzkiego arbitrażu
utrzymując, iż la hukmatu ilia Allah, "niema innego sądu prócz Boskiego". Charydżyci, islamscy
purytanie, nie zajmowali się ustalaniem rodów dynastycznych. Chcieli, aby kalif był wybierany i
aby ta godność przypadała w udziale najpobożniejszemu muzułmaninowi, bez względu na jego
plemię czy rasę: etiopski niewolnik, jeśli na to zasłuży, miałby większe prawo zostać kalifem niż
Kurajszyta. Ich doktryna jeszcze z powodu innych cech była obmierzła dla większości
muzułmanów, dla których uchybienie godności członków wspólnoty (ummy) wierzących było
równie - jeśli nie bardziej - poważne jak ekskomunika w średniowiecznym chrześcijaństwie.
Przeciwnie jednak niż purytanie późniejszego chrześcijaństwa, muzułmańscy purytanie
utrzymywali, że sama wiara nie wystarcza, że poważne traktowanie swej wiary wymaga
uczynków. W związku z tym muzułmanin, który dopuszcza się grzechów, przestaje należeć do
zgromadzenia wiernych. Ta chwalebna troska o czystość moralną szła u charydżytów w parze z
drobiazgowym ustalaniem prawdy historycznej; utrzymywali oni więc, że nie cały Koran został
objawiony. Zamiast dalej walczyć z Muawiją, Ali skierował się przeciw charydżytom, którzy
odsunęli się od Muawiji i usunęli Alego, zabijając go w 661 r. Kalifat przypadł w udziale Muawiji,
założycielowi dynastii Umajjadów w Damaszku (661-750).
Ekspansja terytorialna islamu
Czterej pierwsi kalifowie (632-661) podbili Bliski Wschód od Iranu po Egipt. Damaszek upadł w
635 r., Jerozolima, Antiochia i Basra w 638 r. Kolejne podboje szybko po sobie następowały:
Persja (637-650), Egipt (639-642). W latach 661-750 Umajjadzi z Damaszku dalej prowadzili
ekspansję terytorialną kalifatu na wschodzie ( Afganistan ) i na zachodzie (Afryka Północna i
Hiszpania). Zręcznie wykorzystując partykularyzm Berberów, którzy umieli jednak oprzeć się
podbojowi za pomocą narzędzia schizmy (głównie charydżyckiej), w 711 r. wojska
muzułmańskie przeszły Ifrikiję (północ Afryki) i dotarły do
Maghrib al-aksa
, zachodniego krańca Cieśniny Gibraltar, prowadząc dalej, prawdopodobnie z pomocą
bizantyńskiego zarządcy Ceuty i prześladowanych w miejskich ośrodkach Żydów, podbój
al-Andalus (etymologia nieznana, być może od
Vandalicia
), królestwa Wizygotów na Półwyspie Iberyjskim obejmującym dzisiejszą Hiszpanię i Portugalię.
Po upadku stolicy w Toledo Arabowie byli władcami absolutnymi aż po Pireneje. Zapał ten
powstrzymały góry, zwłaszcza kiedy Karol Młot zahamował pod Poitiers (732 r.) ich pochód na
Francję. Obaleni w 750 r. przez bagdadzkich Abbasydów ostatni Umajjadzi znaleźli schronienie
w al-Andalus. Wspaniały kalifat w Kordobie przetrwał od 756 r. aż po okres anarchii "królów
stronnictw" (reyes de taifas: 1031-1090), kiedy to państwa chrześcijańskie z północnej Hiszpanii
w sposób rozstrzygający zajęły Toledo w 1085 r. Okupowaną kolejno przez berberyjskie
dynastie Almorawidów (1090-1145) i Al- mohadów (1157-1223) Hiszpanię powoli opuszczali
muzułmanie, którzy jednak utrzymali się aż do 1492 r. na wąskim pasemku ziemi na wybrzeżu
5 / 16
Islam
Morza Śródziemnego, w emiracie nasrydzkim w Grenadzie. W 827 r. Aglabidzi z Ifrikiji wyruszyli
na podbój Sycylii i południowych Włoch, skąd odparli ich Bizantyńczycy. Wyspa została zajęta w
902 r.. przeszła pod panowanie Fatymidów w 909 r. i niemal uzyskała niezależność w 948 r. W
1091 r. zdobyli ją Normanowie. Począwszy od XI wieku silnymi ludźmi islamu są zislamizowani
w X wieku Turkowie, a szczególnie Seldżukowie, którzy zawładnęli tronem Abbasydów w 1058
r. Zostali obaleni w 1258 r. przez Mongołów (zislamizowanych ok. 1300 r.), którzy zajęli Irak, ale
zostali zatrzymani przez Turków Mameluków, sprawujących kontrolę nad Egiptem aż do czasu
jego zajęcia przez Ottomanów w 1517 r. Od XIV do XIX wieku islam jest reprezentowany
przede wszystkim przez potężne Imperium Ottomańskie, powstałe w 1301 roku w Azji
Mniejszej. W 1453 r. Ottomanie zdobywają Konstantynopol, który zostaje ich stolicą (Stambuł).
Na wschodzie Turcy Mamelucy zakładają sułtanat w Delhi (1206-1526). W latach 1526-1658
północne Indie podlegają islamskiemu imperium Wielkich Mogołów, potomków Mongołów.
Indonezja i Malezja zostały w znacznej mierze nawrócone, a to dzięki szlakom handlowych,
które połączyły je z krajami muzułmańskimi. Podobnie potoczyły się losy niektórych stref Afryki
na południe od Sahary.
Schizmy w Islamie
Schizmy islamu zawsze mają trzy niemożliwe do rozgraniczenia wymiary: genealogiczny,
teologiczny, polityczny. Pomimo rozbieżności wielkie ugrupowania religijne nie podają w
wątpliwość przynależności swych przeciwników do islamu, ale tylko ich ortodoksję. Poza obręb
islamu wyraźnie są usunięte tylko niektóre sekty ghulat, czyli "ekstremistów", którzy głoszą
boskość imamów i wierzenie w metensomatozę dusz (tanasuk al-arwah).
Fatima miała z Alim dwóch synów: Al-Hasana i Al-Husajna. Po śmierci Alego szyici z ośrodka
Kufa w Iraku namawiali Al-Hasana, by żądał dla siebie kalifatu, on jednak publicznie się tego
zrzekł za bardzo wysoką cenę i dokonał swych dni w Medynie w 670 r. lub 678 r. Po śmierci
Muawiji w 680 r. Al-Husajn i jego otoczenie chcieli dotrzeć do swych zwolenników w Kufie, ale
zostali zatrzymani przez jeźdźców wysłanych przez Jazida, syna i następcy Muawiji. 10 dnia
miesiąca muharram (października) 680 r. Al-Husajn został zabity w potyczce w Karbali. Po dziś
dzień Aszura ("dziesiąty" [dzień października]) jest dniem żałoby szyitów. Po śmierci Al-Husajna
nadzieje szyitów z Kufy skupiły się na osobie naturalnego syna Alego, Muhammada ibn
al-Hanafijji (syna Hanafitki), który bez swej wiedzy został obwołany kalifem wskazanym
bezpośrednio przez Boga (
mahdi) przez arystokratę al-Muchtara przy poparciu
"klientów" (
mawali), tubylczej ludności
nawróconej na islam. Jednakże Muhammad ibn al-Hanafijja całkowicie się odciął od
al-Muchtara i dalej wiódł spokojne życie w Medynie po jego krwawej śmierci. Zwolennik
al-Muchtara, Kajsan, utworzył pierwszą doktrynę szyicką, zgodnie z którą jedynymi prawowitymi
kalifami byli Ali, Al-Hasan, Al-Husajn i Muhammad. Niektórzy nie chcieli uwierzyć w śmierć tego
ostatniego i tytuł mahdiego zaczął oznaczać kalifa ukrytego w górach, którego nadejście
poprzedzą eschatologiczne znaki.
6 / 16
Islam
Najbardziej wpływowa spośród doktryn szyickich liczyła kalifów według rodu męczennika z
Karbali, który miał syna i wnuka, obu całkowicie obcych nadziejom szi'a; byli to Ali, nazywany
Zain al-Abidin, i jego syn Muhammad al-Bakir. Bardziej zainteresowany walką z Umajjadami
Zajd ibn Ali, przyrodni brat Muhammada al-Bakira, wykazywał pojednawczość wobec dwóch
pierwszych kalifów, ale odmawiał Umajjadom prawa rządzenia uważając, że kalif powinien być
Haszymidą, a nie dziedziczyć swój urząd. Zajd umarł w 740 r., ledwie zdążywszy rozpocząć
walkę.
Wkrótce potem, przy poparciu szyitów, rodzina Haszymidy Ibn Abbasa, wuja Proroka,
upomniała się o godność kalifa. W 749 r. czarne sztandary Abbasydów zastąpiły w Kufie białe
sztandary Umajjadów. Abbasydzi, którzy osiedli w nowej stolicy, Bagdadzie, zerwali wszelkie
więzy z szyitami, którym praktycznie zawdzięczali władzę, bacznie jednak obserwując
potomków Alego.
Najbardziej liczącą się wśród nich postacią w dziejach dwóch wielkich nurtów szyizmu jest z
pewnością Dżafar as-Sadik (Sprawiedliwy), który wyraźnie się odciął od tych, którzy
proponowali mu kalifat i od ubóstwiających go ekstremistów. Dżafar miał trzech synów,
Abdallaha al-Aftaha, Ismaila i Musę al-Kazima. Ismail (755 r.) umarł przed ojcem, Abdallah kilka
miesięcy po nim (766 r.). Szyici zwani ithna aszarija lub "dwunastowcami" (gdyż uznawali
dwunastu kalifów), najliczniejsi i najpotężniejsi w Persji po dziś dzień, odebrali godność kalifa
Dżafarowi i przyznali ją Musie o przydomku al-Kazim (więzionemu w Bagdadzie przez
Abbasydę Haruna al-Raszida) i jego potomkom: Alemu al-Rida wyznaczonemu na następcę
al-Ma'muna w 817 r., Muhammadowi al-Dżawadowi, Alemu al-Hadiemu i Hasanowi
al-Askariemu, który zmarł w 873 r. nie zostawiając męskich potomków. Śmierć jedenastego
imama budzi popłoch (al-haira) w społeczności szyickiej. Dwunastowcy ogłaszają, że Hasan
ukrywał syna, Muhammada, ukrytego kalifa (samit), który powróci jako mahdi i będzie władcą
świata (Sahib al-zaman). Szyizm dwunastu imamów czyli "imamizm" popierany był przez
dynastię Bujidów (945-1055). Największym teologiem tradycji imamickiej był Muhammad ibn Ali
ibn Baboje al-Kummi (918-991).
"Ekstremiści" czyli ghulat najczęściej łączą boskość kalifa z doktryną metensomatozy. Niektórzy
uczeni nazywali to połączenie "gnostyckim", ale nie ma ono z gnozą nic wspólnego. Pierwszym
ekstremistą zdaje się być niejaki Abdallah ibn Saba z Kufy, który wielbił Alego jako Boga. Do
dziś dotrwały tylko dwa ugrupowania ghulat: Kurdowie Ali-ilahi ("Ci, którzy czczą Alego"), a
samych siebie nazywają ahl-i Hakk ("prawdziwymi sędziami") oraz nusajryci, których doktryna
ma się opierać na objawieniach jedenastego kalifa Hasana al-Askariego jego uczniowi Ibn
Nusajrowi. Większość nusajrytów (600 000) żyje dziś w Syrii, gdzie objęli władzę w 1970 r.
7 / 16
Islam
Ismailici, czyli szyici siedmiu imamów, których jedna odnoga utrwaliła się poprzez dzisiejszych
Aga Chanów, noszą nazwę pochodzącą od Ismaila, drugiego syna Dżafara as-Sadika,
zmarłego przed swym ojcem w 755 r. W sukcesji siedmiu imamów, rozpoczynającej się od
Hasana, Ismail jest szóstym kalifem, a siódmym jest jego syn Muhammad, który pierwotnie był
ukrytym kalifem (samit); oczekiwano, że pojawi się on (kijam) w postaci mahdiego lub Qa'ima
al-Zamana. Ale w IX wieku niejaki Abdallah, podający się za potomka Alego, wystąpił z "misją"
(da'wa) głosząc nadejście mahdiego. Prześladowany, usunął się do Salamijji w Syrii. Wśród
pierwszych misjonarzy (du'at, w liczbie pojedynczej da 'i) widzimy niejakiego Hamdana
Qarmata, od którego imienia pochodzi nazwa ismailitów irakijskich, czyli karmatów. W Iranie,
zwłaszcza w Rey, ismailici przyciągnęli do siebie wielu imamitów po "zamieszaniu", jakie
nastąpiło po śmierci ich jedenastego kalifa. Misje w Jemenie i Algierii cieszyły się również
znacznym powodzeniem. Doktryna karmacka w czasach "ukrycia" głosi podwójny ciąg
proroków: jeden mówi (natik) i objawia aspekt egzoteryczny (zahir) religii, a drugi jest jego
"spadkobiercą" (wasi) i objawia religię ezoteryczną (
batin
). Każda para proroków naucza jeden "wiek" (daur) świata. Pierwszymi prorokami są postacie
ze Starego i Nowego Testamentu. Ostatnimi w tym ciągu są Muhammad i jego wasi Ali. Po nich
nastąpiło sześciu imamów. Siódmy, Muhammad ibn Ismail ibn Dżafar to oczekiwany mahdi,
którego epokę naznaczy zniesienie praw (
rafal-szar'i
) i powrót Adama do rajskiej kondycji sprzed upadku. Czwarty hudżdża ("gwarant") z Salamijji
sam siebie obwołuje mahdim (899/286 r.). Żeby rozsławić jego imię, misjonarze przy poparciu
silnego plemienia berberyjskiego Kutamasów wyruszają na podbój Afryki Północnej. Mahdi
obwołuje się kalifem na podbitym terytorium w 910/297 r., dając w ten sposób początek dynastii
Fatymidów, która będzie istnieć do 1171 r. Jego następca al-Mu'izz ustanowi stolicę w nowym
mieście Kairze, zwanym al-Kahira (Zwycięska, nazwa planety Mars). Trzeci kalif, al-Hakim,
zostaje ubóstwiony przez sektę ghulat, Druzów. Po śmierci czwartego kalifa fatymidzkiego,
al-Mustansira (1094r. ), irański
da'i
Hasan-i Sabbah opowiada się po stronie potomka Nizara, zamordowanego syna al-Mustansira,
którego gości w niedosiężnej twierdzy Alamut w górach Elbrus. Stąd wywodzą się ismailiccy
nizaryci czyli asasyni, przodkowie Aga Chanów. W 1164 r. nizarycki imam Hassan II ogłasza
nadejście
kijama
, czyli zniesienia Prawa, i obwołuje się kalifem. Po upadku Alamutu w 1256 r. nizaryci z różnych
prowincji tracą oparcie i ulegają rozproszeniu, z wyjątkiem Hojas z północno-zachodnich Indii,
którzy od 1866 r. uznają Aga Chanów za imamów. W 1978 r. liczba Hojas sięgała około
dwudziestu milionów.
Umierając szósty kalif fatymidzki al-Amir (ofiara asasynów w 1130 r.) pozostawił męskiego
potomka, ośmiomiesięcznego al-Tajjiba. Po jego zniknięciu da'i Jemenu ogłosił go ukrytym
imamem. Stąd wywodzą się tajjibici z Jemenu i Indii (Bohora), którzy istnieją do dziś.
8 / 16
Islam
Szariat (Szari'at)
to boskie prawo islamu, zaś interpretacja prawa to fiqh, czyli prawoznawstwo. Muhammad nie
rozróżniał prawa religijnego od świeckiego. W każdym kraju muzułmańskim stosowanie szari'at
zależy od stopnia sekularyzacji państwa. Szari'at odnosi się do wszystkich dziedzin życia, także
do stosunków rodzinnych, prawa do sukcesji, podatków (zaka 2,5% na ubogich), ablucji,
modlitwy itd.
Fukaha regulują
wszelkie ludzkie działania według skali idącej od "nakazanego" po "zabronione" poprzez stopnie
pośrednie. Cztery źródła przyjęte przez specjalistów prawa to Koran, sunna (tradycja Proroka),
idżma
(konsensus) i analogia (
kijas
). Szyickie prawoznawstwo jest dość szczególne w swym nacisku na tradycje imamów i
właściwą sobie koncepcję konsensusu i niezależnego rozumowania.
W prawie islamskim istnieją cztery klasyczne szkoły: hanaficka, małikicka, szafiicka i
hanbalicka. Każda z nich usiłuje rozwiązać dylemat: w jakiej mierze prawnik może opierać się
na "niezależnym osądzie", jeśli przypadek, jaki musi rozstrzygnąć, nie ma żadnego precedensu
w życiu samego Muhammada? Abu Hanifa (zm. 767 r.), kufijski kupiec, stworzył syntezę prawa,
jakie miało zapanować w Iraku. Malik ibn Anas (zm. 795 r.), prawnik z Medyny, opierał swe
oceny na szczegółowym odtwarzaniu praktyk wspólnoty samego Proroka, wysuwając na
pierwszy plan zbiorową harmonię wynikającą z poszanowania osobistych powinności. Jego
szkoła, ścisła aż po literalizm, zdominowała Afrykę Północną i Hiszpanię. Tradycja prawnicza
Muhammada ibn Idrisa al-Szafiego (zm. 820 r.) opiera się na Koranie i zbiorze hadisów;
przyznaje pewną rolę rozumowaniu przez analogię, a zwłaszcza opinii zbiorowości, na
podstawie hadisu stwierdzającego, że wspólnota Muhammada nigdy nie usankcjonowałaby
błędu. Natomiast Ahymad ibn Hanbal (zm. 855 r.) uważał, że słowo Proroka jest ważniejsze od
rozumowania prawników.
Koran
Kalam znaczy "słowo". Koran jest kalam Allah, "słowem Bożym", lim al-kalam to dialektyczna
teologia islamu, której źródeł należy szukać w tradycji apologetycznej i herezjologicznej. Jej
celem jest ustalenie ortodoksji. Przyswoiła ona elementy greckiej logiki i racjonalizmu.
Dialog z chrześcijanami z Damaszku i Bagdadu, w oczach których islam (zwany przez nich
hagaryzmem lub ismailizmem) był herezją, postawił przed muzułmańskimi teologami nowe
problemy, konfrontując ich z arystotelesowskimi i neoplatońskimi tradycjami ich rozmówców.
Dla chrześcijan Jezus Chrystus to Boski logos; dla muzułmanów miejsce to zajmuje Koran. Dla
9 / 16
Islam
chrześcijan Chrystus jest głęboko zjednoczony z Ojcem; muzułmanie określają tę postawę jako
szirk
, politeizm. Inne kontrowersje dotyczą rzeczywistości atrybutów Boga, ich zmienności lub
trwałości. Teolog bizantyński, Jan Damasceński (zm. ok. 750 r.) opisuje polemikę na temat
pochodzenia zła: chrześcijanie łączą je z wolną wolą, aby zachować atrybut Bożej
sprawiedliwości, muzułmanie zaś czynią Boga stwórcą dobra i zła, aby zachować Jego
wszechmoc. Bardzo wcześnie pojawiły się w islamie kontrowersje wokół roli predestynacji.
Zwłaszcza kadaryci i mutazylici podkreślali wolną wolę wbrew pozornie przeciwnym
twierdzeniom zawartym w Koranie.
W latach 827-848, w okresie zwanym mihna (inkwizycja), kalifat abbasydzki usiłował wszelkimi
środkami narzucić racjonalistyczne doktryny mutazylitów, którzy bezwzględnie odrzucali
przypisywanie Bogu jakichkolwiek atrybutów o charakterze antropomorficznym, podkreślali Jego
jedność i sprawiedliwość, a podzielali z charydżyckimi purytanami pogląd, iż sama wiara nie
wystarcza, by usprawiedliwić wierzącego i że grzech pociąga za sobą utratę godności
wierzącego. Po tym okresie nastąpił zwrot. Zwyciężyła teologia mediatora między dwoma
stanowiskami, Abu al-Hasana al-Aszariego (874-935) i stała się sunnicką ortodoksją. Wbrew
mutazylitom uznał on predestynację, przedwieczność Koranu, Boskie przebaczenie grzechów,
rzeczywistość i niepojmowalność atrybutów Boga.
Ortodoksja i jej rzecznicy, fukahowie i mutakallimowie, stale się przeciwstawiali liberalnym
szkołom filozoficznym i naukom klasycznym, wprowadzonym do islamu za pośrednictwem
arabskich tłumaczeń tekstów syriackich, przełożonych z kolei z greki (VIII-IX wiek). Mimo
sprzeciwu otodoksji, najznakomitsi myśliciele epoki, jak filozof polityczny Al-Farabi (870-950
n.e.) oraz lekarz i filozof arystotelesowski i neoplatoński Ibn Sina (Awicenna, 980-1037),
włączyli do islamskiej wizji świata elementy greckiej logiki i kosmologii.
Kalendarz islamski
Religijny kalendarz islamski to kalendarz lunarny, liczący trzysta pięćdziesiąt cztery dni: święta
przesuwają się więc przez pory roku. Szczególne znaczenia ma miesiąc ramadan. W ciągu dnia
odbywa się post i spełnia religijne uczynki. Pod koniec ramadanu następuje upamiętnienie Nocy
Mocy, Lajat al-Kadr, kiedy Mahomet miał pierwsze objawienie. Podczas tej nocy otwierają się
granice między światem anielskim i światem ziemskim. Id al-Fitr oznacza koniec postu.
Dhu al-Hidżdża to miesiąc pielgrzymki do Mekki. Będący w stanie czystości fizycznej i rytualnej
(ihram) pielgrzymi obchodzą Kaabę dookoła, odwiedzają groby Hagar i Izmaela oraz studnię
Zamzama, zasypują odległość między dwoma wzgórkami na pamiątkę Hagar poszukującej
10 / 16
Islam
wody, stoją przez całe popołudnie na równinie Arafatu i rzucają kamyki w słup Akaby w Minie,
który przedstawia Szatana kuszącego Abrahama i podszeptującego mu, by zaniechał złożenia
w ofierze swego syna Izmaela.
Hadżdż kończy się złożeniem wielkiej ofiary i
rozdzieleniem mięsa na pamiątkę ofiary Abrahama (Id al-Adha). Świętowanie odbywa się w
całym świecie muzułmańskim.
Islam szyicki obchodzi własne święta, z których najważniejsze to Aszura (10 dnia miesiąca
muharram), upamiętniające męczeństwo Al-Husajna. Dni żałoby na pamiątkę Al-Husajna
obejmują śpiewy, recytacje, udramatyzowane inscenizacje konfliktu, mogące przerodzić się w
sprzeczkę, oraz pochody biczowników niosących ulicami drewniane trumny. Szyici obchodzą
urodziny imamów, w tym Alego. Dzień Muhammada (Mawlid al-Nabi, 12 Rabi al-Awwal),
upamiętniający jego narodziny, oraz noc miradżu w miesiącu radżab są świętowane przez
wszystkich muzułmanów.
Sufizm
Sufizm, wewnętrzne bądź mistyczne oblicze islamu, to sposób życia starający się realizować
jedność i obecność Boga poprzez miłość, poznanie oparte na doświadczeniu, ascezę i
ekstatyczne zjednoczenie z umiłowanym Stwórcą.
Geneza sufizmu
Teksty sufickie same w sobie ukazują, że ascetyzm i działalność pobożnościowa
chrześcijańskich mnichów, a także obieg idei neoplatońskich i hermetycznych, odegrały ważną
rolę w niektórych epokach historii sufizmu; prawdziwych źródeł tego ruchu trzeba jednak szukać
w samym islamie, a zwłaszcza w Koranie, hadisach oraz nurtach pobożnościowych i
ascetycznych. Jak zauważył S.H. Nasr, poszukiwanie Boga nie przejawia się w historycznych
zapożyczeniach.
Określenia "sufi" (sufi) i "sufizm" (tasawwuf) pochodzą prawdopodobnie od słowa suf
oznaczającego wełniane płaszcze noszone przez muzułmańskich ascetów, określanych przez
rzeczownik pospolity "ubogi" (fakir lub derwisz).
Sufizm zaczyna się wraz z Muhammadem, gdyż z racji swych ścisłych relacji z Bogiem,
objawienia, wstąpienia do nieba (miradż) i nadrzędnej kondycji wśród stworzeń, sufi uważają go
11 / 16
Islam
za jednego ze swoich. Dowodów świadczących o jego sufizmie szukają w hadisach i w samym
Koranie, niewyczerpanym źródle mistycznego doskonalenia, które przekazuje pierwotne
świadectwo o stworzeniu Adama i Ewy, uznających Boga za swego Pana na całą wieczność i
zawierających w ten sposób pakt obowiązujący obie strony (Sura 7,172). Inna, bliska sufim sura
(50,16) przedstawia Boga jako "bliższego człowiekowi aniżeli arteria jego szyi". Innym jeszcze
elementem, jaki sufi chętnie uznają w Koranie, jest zalecenie uprawiania dhikru, medytacji czyli
przyzywania Boga (13,28;33,14). W praktykach sufickich
dhikrowi
może towarzyszyć odmawianie różańca, ćwiczenia oddechowe, muzyka i tańce ekstatyczne,
takie jak taniec maulawijjów, czyli tańczących derwiszów w tradycji Dżalala-od-Din Rumiego
(1207-1273), wielkiego poety mistycznego z Konya (Turcja).
W tradycjach związanych ze wspólnotą Muhammada napotykamy paru wyznawców szczególnie
rygorystycznych i konserwatywnych, którzy będą reprezentować antyświatowy element rodzącej
się wiary. Niektórzy widzą w nich pierwszych sufich. Za pierwszych kalifów i w czasach podboju
podnoszą się głosy protestu przeciwko przemianom obyczajów i praktyk. Inne pytanie dotyczy
ustalenia, czy należy wchodzić na drogę przestrzegania rytuałów i legalizmu, czy też na drogę
wiary wewnętrznej i miłości. Czy Bóg jest odległym i całkowicie odmiennym Mistrzem, czy jest
kochający i przystępny? Kiedy Umajjadzi przenoszą siedzibę kalifatu do Damaszku, z dala od
surowego Półwyspu Arabskiego, pogłębia to tylko napięcie między sekularyzacją obyczajów a
opłakującymi je fundamentalistami. Hasan al-Basri (zm. 728 r.), jeden z pierwszych
muzułmańskich ascetów, którzy stale mają sąd Boży przed oczami i ciskają gromy na
zmaterializowanie świata, znajduje uzasadnienie ich powagi w hadisie samego Proroka:
"Gdybyście wiedzieli to, co ja wiem, śmielibyście się mało, a wiele płakali."
Praktyki sufizmu
Znaczącą postacią przejściową w sufizmie jest Rabia al-Adawija (VIII wiek), kobieta nadająca
dzięki paradoksom i pełnej namiętności mistyce nowe wymiary ascetycznej tradycji, do której
należy. Wyczyny Rabii są otoczone licznymi anegdotami z jej życia, świadczącymi o wpływach
sufizmu wśród ludu. Jej miłość do Boga była tak absolutna, że wykluczała całą resztę, w tym lęk
przed piekłem, pragnienie raju i nienawiść do Szatana. W istocie, pobożność sufich wydaje się
skupiać wyłącznie na miłości Boga kosztem miłości Jego stworzeń. Przyjaźń, rodzina, dom,
pożywienie, a nawet piękno przyrody nie zyskują wśród sufich żadnych względów, gdyż
występują oni przeciwko ideałowi całkowitego ogołocenia (fakr, cecha fakira).
W centrum praktyk sufickich znajduje się relacja między mistrzem a uczniem. Mistrz (szajch lub
pir) ma nad swym uczniem absolutną władzę. Wielki mistrz może dojść do tego, że zostanie
uznany za świętego (wali Allah, "przyjaciel Boga"); w takim przypadku będzie wywierał
dobroczynny wpływ po śmierci, a jego grób stanie się miejscem pielgrzymek. U schyłku VIII
wieku grupy uczniów zaczęły gromadzić się wokół wielkich mistrzów, a zwykłe domostwa
12 / 16
Islam
przeobraziły się w klasztory (
ribat lub chanaka). Klasztory,
początkowo pojawiające się sporadycznie i przejściowo, w XII wieku przerodziły się w bogate i
potężne instytucje mające własną hierarchię, reguły życia zakonnego i własną tradycję
inicjacyjną,
przypisywaną paru słynnym mistykom z przeszłości. Począwszy od XII wieku sufi tworzą
zakony i bractwa, powołujące się na naukę wielkich mistrzów: Baktaszijja (XIV wiek),
Suhrawardijja (ok. 1200 r., mający duży wpływ w Indiach), Rifa'ijja czyli krzyczący derwisze (XII
wiek), Szazilijja w Egipcie, Kadirijja i Nakszbandijja. Na pograniczach islamu zakony
dokonywały nawróceń, ale niektórzy lokalni pir zamieniali się w wojowniczo usposobionych
drobnych władców. Z kolei hinduscy pir naśladowali wzorzec charyzmatycznych guru
hinduskich. Często dziedziczyli stanowisko po ojcu.
Szyizm imamicki i sufizm mają pewne wspólne cechy, jak status wali (świętego), aktab (sg.
kutb, "biegun", mistrz duchowy danej epoki), sukcesję proroków i etapy duchowego wzrastania.
Sufizm, tak jak szyizm, rozwija ezoteryczny wymiar islamu,
batini
.
Doktryny i praktyki sufich często ośmieszają ortodoksów. Ci ostatni z kolei rzucają klątwy na
panteizm sufich, ich libertynizm, antynomizm, zaniedbywanie modlitwy, postu i pielgrzymek.
Niektóre systemy wydalają ich i prześladują. Suficcy żebracy bywali niekiedy podejrzewani o to,
że są szarlatanami lub heretykami. Wielki sufi Husajn ibn Mansur al-Halladż (857-922), poddany
torturom i wydany na śmierć w Bagdadzie, został skazany jednocześnie za religijny ekstremizm
i sympatie polityczne. Sławy przysporzyło mu oddanie czci Iblisowi (koraniczne imię Szatana),
który odmówił oddania pokłonu Adamowi, kiedy Bóg nakazał wszystkim stworzeniom to uczynić
(Sura 2, 28-34). Halladż widzi w geście IbUsa nie tyle niesubordynację, co dowód wierności
monoteizmowi. Al-Halladż znany jest również ze śmiałego wyrażenia ekstatycznego
zjednoczenia z Bogiem: Ana'l-Hakk, "Jestem Prawdą (=Bogiem)". Dla ortodoksji stwierdzenie to
równało się najgorszemu bluźnierstwu, ale i dla sufich był to błąd, gdyż będąc prawdziwym było
ono sprzeczne z zasadą milczenia wobec niewtajemniczonych. Niedyskretne wypowiedzi
Al-Halladża na tematy mistyczne można porównać z deklaracjami Al-Bistamiego (zm. 874 r.):
"Chwała mnie samemu! Jakże wielki jest mój majestat!", czy też: "Widziałem, jak Kaaba
obchodziła mnie dookoła."
Abu Hamid Muhammad ibn Muhammad al-Ghazali (1058-1111) był nauczycielem
prawoznawstwa, kalamu (teologii dialektycznej) i filozofii, ale pod wpływem kryzysu przeżytego
w połowie życia stał się sufim. Zapisał się w historii jako rzecznik poznania raczej przez
13 / 16
Islam
bezpośrednie doświadczenie i objawienie niż przez rozumowanie filozoficzne. Jego słynne Taha
fut al-falasifa
("Zaprzeczenie filozofii"), autobiografia oraz
Ihya ulum ad-din
("Ożywienie nauk religijnych") stanowią przekonującą dla ortodoksji obronę prawowitości i
konieczności mistycyzmu.
Poezja mistyczna, jak Mathnawi maulawijji Dżalala-od-Din Rumiego i Mantik at-tajr ("Zjazd
ptaków") Farida al-Dina Attara, cieszyła się u szerokiego odbiorcy większym powodzeniem niż
podręczniki sufizmu. Te przewodniki bardzo wyczulone na szczegóły techniczne są zarazem
abstrakcyjne i niedostępne. Etapy drogi duchowej są skodyfikowane na parę różnych
sposobów, zależnie od szkoły czy zakonu sufickiego. Liczba
makom
, czyli etapów ascezy, i ahwal, czyli stanów mistycznych, jest zmienna.
Kitab al-luma
, wprowadzenie do sufizmu Abu Nasra al-Sarradża (zm. 988 r.) wymienia siedem stadiów:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
tawba - skrucha
wara - wstrzemięźliwość
zuhd - asceza
fakr - ubóstwo
sabr - cierpliwość
tawakkul - ufność w Bogu
rida - satysfakcja.
Inne często wymieniane stadia (ich liczba przekracza 100) to na-wrócenie (inaba), inwokacja
(dhikr), opuszczenie (taslim), adoracja (ibada), poznanie (ma'rifa), odsłonięcie (kaszf),
unicestwienie (fana) i wytrwanie w Bogu (baka).
Etapy mistyczne mają charakter bardziej osobisty i bardziej płynny niż stadia. Al-Sarradż
wymienia ich dziesięć:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
murakaba - stała uwaga
kurb - bliskość
mahabba - miłość
chawf - lęk
radża - nadzieja
szawk - pragnienie
14 / 16
Islam
7. uns - zażyłość
8. itmi'nan - spokój
9. muszahda - kontemplacja
10. jakin - pewność.
Interwencja łaski, dobry mistrz duchowy, inicjacja, oczyszczenie wewnętrzne, intuicyjne
wyczuwanie Bożej obecności (dhawk, czyli "smak") mogą doprowadzić do uzyskania tawhid,
pełnego zjednoczenia z Bogiem.
Szkoła Irańczyka Szahaba ad-Din Suhrawardiego (1153-1191 n.e.) czerpiąc inspirację z jego
Hikmat al-iszrak ("Księgi mądrości iluminizmu") pojmuje istotę Boga w kategoriach światła
rozproszonego w całym stworzeniu.
Dwie główne doktryny sufizmu występują w pismach niezwykłego mistyka, jakim był Abu Bakr
Muhammad ibn al-Arabi z Murcji (1165-1240), zwany Mahyi ad-Din ("Odnowicielem religii") i
al-Szajch al-Akbar ("Wielkim Mistrzem"), kutb, czyli "biegun" sufizmu w swych czasach. Ten
andaluzyjski poeta, pielgrzym i mistrz duchowy był także płodnym pisarzem, którego dzieła
często noszą ślad nagłej inspiracji czy objawienia. Jego najsłynniejsze dzieła to
Tardżuman al-aszwak
("Tłumacz namiętności"), Fusus al-hikam ("Klejnoty mądrości") oraz gigantyczne Al-Futuhat
al-Makkija ("Objawienia mekkańskie"). Ponadto napisał dwa traktaty zawierające biografie 61
andaluzyjskich sufich:
Ruh al-kuds
("Duch świętości") i Dhurrat al-fakira ("Drogocenna perła").
Doktryna "jedności bytu" (wahdat al-wudżud) pełni w systemie Ibn Arabiego zasadniczą rolę.
Rzeczywiście istnieje jedynie Bóg w Swej niewysłowionej transcendencji. Potrzebuje
stworzenia, które by służyło Mu jako zwierciadło, aby mógł poznać siebie. Jesteśmy atrybutami
Boga. Doktryna ta nie jest ani panteistyczna, ani czysto monistyczna.
Druga teoria Ibn Arabiego dotyczy Doskonałego Człowieka (al-insan al-kamit), szczytowego
punktu Boskiego stworzenia. Byt ten ma kilka wymiarów: może być kosmologiczną hipostazą,
kamieniem węgielnym stworzenia; może być duchowym biegunem (
kutb
), kierującym swą epoką; może być istotą proroków, od Adama po Muhammada. Człowiek jest
mikrokosmosem, wszechświat jest makrokosmosem. Tę świetlistą relację można wykorzystać
15 / 16
Islam
dla pełnej przemiany mistyka. Człowiek, będąc uwieńczeniem stworzenia, jest najbardziej
wyrazistym obrazem boskości w zwierciadle stworzenia, zdolnym rozedrzeć zasłonę złudzenia,
która czyni stworzenie równie realnym jak jego Stwórca.
Źródło: M. Eliade, P. Couliano, Słownik religii, Warszawa 1994.
16 / 16