Nowe zjawiska na rynkach pracy krajów Europy
advertisement
Andrzej Adamczyk Robert W. Włodarczyk Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Nowe zjawiska na rynkach pracy krajów Europy Środkowej i Wschodniej 1. Wprowadzenie Analiza zmian, które zachodzą na rynkach pracy krajów Europy Środkowej i Wschodniej (ESW), wynika nie tylko z potrzeby poznania odmiennych ścieżek jakościowych transformacji, uzewnętrzniających się w zróżnicowanej dynamice m.in. zatrudnienia, bezrobocia, aktywności ekonomicznej ludności i płac, ale również łączy się z tworzeniem przez te państwa pewnego rodzaju regionu gospodarczego, uznawanego za specyficzny i odrębny na płaszczyźnie podziału światowej gospodarki. Z tych też powodów wspomina się często o budowaniu przez rozpatrywane kraje regionalnego rynku pracy1, który chociaż złożony jest w swej istocie z odrębnych krajowych rynków pracy, to jednak ich otoczenie makroekonomiczne oraz prowadzone programy i reformy gospodarcze są do siebie zbliżone. Dzięki tym uwarunkowaniom działanie rynków pracy w tych krajach wykazuje pewien stopień skorelowania i z tego względu – jako całość – jest przedmiotem szerszej dyskusji w literaturze przedmiotu. Po okresie przeprowadzonych w krajach ESW przemian ustrojowo-gospodarczych, które ujawniły się w nich z różną dynamiką, począwszy od łagodnego 1 A. Adamczyk, Międzynarodowa wymiana siły roboczej – początki globalnego rynku pracy [w:] Zarządzanie zasobami informacji w przedsiębiorstwie. Ku przedsiębiorstwu przyszłości, pod red. R. Borowieckiego, M. Kwiecińskiego, WNT, Warszawa 2001. 266 Andrzej Adamczyk, Robert W. Włodarczyk przejścia od gospodarki centralnie planowanej do systemu rynkowego aż po terapię szokową z recesją transformacyjną, zachodzą – w ostatnich latach – ważne zmiany na rynkach pracy krajów rozważanego regionu. Można przypuszczać, że jest to w większym stopniu już implikacja uczestnictwa tych krajów w Unii Europejskiej, a także w europejskiej unii monetarnej, niż samych przemian ustrojowych. Funkcjonowanie tych krajów w ramach Wspólnoty wiąże się z wdrożeniem nowych reguł, szczególnie dotyczących swobodnego przepływu osób i siły roboczej, a także budową nowoczesnych struktur ekonomicznych. Z kolei uczestnictwo lub przygotowania do udziału we wspólnym obszarze walutowym wymaga nie tylko różnorodnych dostosowań nominalnych w gospodarce, ale również modyfikacji realnej strony systemu gospodarczego. Ponadto zachowanie się współczesnych rynków pracy w krajach ESW jest konsekwencją pewnych utrwalonych uwarunkowań i zależności oraz tego, że nadal istnieją instytucje, które nie poddały się reformom w ramach procesu transformacji. Celem opracowania jest pokazanie nowych zjawisk na rynkach pracy w krajach ESW, uwydatniając stopień heterogeniczności rynków pracy poszczególnych krajów tego regionu, a także określenie stopnia opóźnienia i zakresu niedostosowania rynków pracy tych krajów na tle państw UE-15. Z uwagi na tak sformułowany cel badań w drugim punkcie pokazano główne kierunki dyskursu w literaturze nad zmianami na rynkach pracy w krajach ESW. Następnie przeprowadzono analizę empiryczną, której istotą było pokazanie zmian ilościowych w zakresie siły roboczej, w szczególności w obszarze zatrudnienia, aktywności ekonomicznej ludności, bezrobocia, płac i wydajności pracy. Artykuł kończy podsumowanie, w którym przedstawiono wnioski z przeprowadzonej analizy i wskazano na ewentualne dalsze kierunki badań. 2. Dyskusja nad zmianami na rynkach pracy w krajach Europy Środkowej i Wschodniej Zmiana ustroju społeczno-gospodarczego w krajach ESW wymusiła konieczność restrukturyzacji ważnego ich elementu strukturalnego, którym jest rynek pracy. Duże znaczenie przemian na rynkach pracy w tych krajach dla powodzenia procesu transformacji podkreślają przykładowo T. Boeri i M. Keese, którzy piszą, że: „Stworzenie elastyczności i dynamizmu na rynkach pracy krajów ESW ma duże znaczenie w determinowaniu szybkości i końcowych rezultatów procesu transformacji gospodarek od systemu centralnie planowanego do systemu rynkowego” 2. 2 T. Boeri, M. Keese, Labour Markets and the Transition in Central and Eastern Europe, „OECD Economic Studies” 1992, nr 18, s. 134. Nowe zjawiska na rynkach pracy… 267 W ramach zachodzącego w krajach ESW procesu transformacji – obok charakterystycznych uwarunkowań w każdym z tych państw – można wskazać trzy nadrzędne czynniki, które w nowym otoczeniu makroekonomicznym decydowały o kierunku ewolucji rynków pracy w tym regionie. Jako pierwszy z nich należy wymienić proces przenoszenia, czy niekiedy nawet kopiowania, z wyżej rozwiniętych gospodarek rynkowych wzorów rozwiązań zarówno prawnych, jak i instytucjonalnych, dotyczących budowy tych rynków. Drugim jest modyfikacja dotychczasowej struktury produkcji, wyznaczająca nowy popyt na siłę roboczą, ale również uniemożliwiająca dostęp do źródła dochodów wielu grupom pracowników tych krajów, które w poprzednim systemie gospodarczym nie były zagrożone bezrobociem. Trzeci czynnik związany jest z globalizacją i postępem technologiczno-informacyjnym, który tworzy odrębne źródło oddziaływania na rynki pracy i wychodzi niejako poza kwestię samego procesu transformacji. Aspekt ten ujawnił się głównie poprzez zmianę produkcyjności pracy i kreowanie nowego popytu na pracę, w szczególności popytu na wysokiej klasy specjalistów w dziedzinie informatyki, telekomunikacji, finansów i rynków kapitałowych, biotechnologii czy inżynierii genetycznej3. Wszystkie te czynniki, w połączeniu ze specyficznymi determinantami dla każdego z krajów, musiały spowodować ogromne przeobrażenia w zakresie absorpcji zasobów siły roboczej. C. Sorrentino podkreśla w swoim opracowaniu złożoność problemów związanych z rynkiem pracy, które w krajach ESW od początku transformacji czekały na rozwiązanie, oraz niekorzystne skutki niwelowania tych problemów4. W jego opinii starania byłych państwowych przedsiębiorstw dotyczące zredukowania nadmiernego zatrudnienia i innych przejawów nieefektywności, skutkujące – zgodnie z zamierzeniami – podniesieniem ich rentowności, musiały doprowadzić do licznych zwolnień z pracy i wzrostu bezrobocia. Wyjaśnieniem tego zjawiska może być to, że mechanizmy samoregulacyjne na rynkach pracy tych krajów nie mogły w tak krótkim czasie spowodować wchłonięcia nadwyżek siły roboczej, która przeważnie cechowała się – biorąc pod uwagę nowe realia rynkowe – niskim poziomem kapitału ludzkiego. Warto podkreślić, że późniejsza praktyka gospodarcza w wielu krajach transformujących się potwierdziła tę opinię. W jednym z nowszych opracowań Światowej Organizacji Pracy S. Cazes i A. Nesporova zwracają uwagę, że kraje ESW doświadczyły w latach 90. XX w. masowej redukcji zatrudnienia z jedynie nieznacznymi oznakami tworzenia no- 3 A. Adamczyk, Makroekonomiczne uwarunkowania bezrobocia transformacyjnego w Polsce, Czechach, Słowacji i na Węgrzech, Zeszyty Naukowe, Seria Specjalna: Monografie Nr 170, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2005, s. 116–117. 4 C. Sorrentino, Analyzing Labor Markets in Central and Eastern Europe, „Monthly Labor Review” 1992, vol. 115, nr 11, s. 43–47. 268 Andrzej Adamczyk, Robert W. Włodarczyk wych miejsc pracy5. Szansa na zmiany pojawiła się na początku nowego wieku, jednakże pomimo przyspieszenia wzrostu gospodarczego nadal nie zauważono znaczącego wzrostu liczby nowych miejsc pracy. Gospodarki tego regionu – zdaniem tych autorów – weszły w okresie wyższej dynamiki przyrostu realnego PKB w fazę stabilizacji na rynku pracy, natomiast oczekiwania były znacznie bardziej optymistyczne, przewidywano bowiem istotny przyrost zatrudnienia. S. Cazes i A. Nesporova sugerują, że pewnego rodzaju rozwiązaniem tej patowej sytuacji jest zastosowanie polityki flexicurity6, czyli połączenia uelastycznienia rynku pracy z ochroną miejsc pracy. W ich opinii podjęcie jedynie działań związanych z uelastycznianiem rynku pracy nie rozwiąże trudnych problemów związanych z siłą roboczą w krajach ESW, które zniwelowały bezrobocie – w dużej mierze – dzięki silnej emigracji do Europy Zachodniej. Innym naglącym problemem jest kwestia eliminacji bezrobocia długoterminowego. Już w 1995 r. W. Franz w jednym ze swoich opracowań wskazywał na problem ukierunkowania i rozdzielenia środków finansowych w ramach aktywnej polityki rynku pracy7. Zwrócił on szczególną uwagę na fakt, że mimo wzrastającej stopy bezrobocia w krajach ESW zauważalny był spadek nakładów w zakresie aktywnej polityki rynku pracy w przeliczeniu na zatrudnionego, a także nadmierna ilość środków finansowych ukierunkowanych bezpośrednio na bezrobocie zamiast na wspieranie zatrudnienia. W. Franz zaproponował, że wysoce uzasadnione byłoby skierowanie większych środków w ramach aktywnej polityki rynku pracy konkretnie w segment bezrobotnych długoterminowo. Na podstawie przeprowadzonych porównawczo analiz8 na temat udziału wydatków publicznych w zakresie aktywnej polityki państwa na rynku pracy do PKB w krajach ESW w latach 2003–2006 można zauważyć, że udział ten jest niski, gdyż zawiera się w przedziale 0,3–1% PKB i nie wykazuje wyraźnej tendencji wzrostowej. Szczególnie jest to widoczne na tle krajów UE-15, gdzie na pasyw- 5 S. Cazes, A. Nesporova, Flexicurity: A Relevant Approach for Central and Eastern Europe, International Labour Office, Geneva 2007. 6 Flexicurity to podejście na rynku pracy charakteryzujące się połączeniem elastyczności zatrudnienia z możliwie najlepszym zabezpieczeniem socjalnym pracowników. Nazwa wywodzi się od angielskich słów: flexibility (elastyczność) i security (bezpieczeństwo). Celem flexicurity jest zwiększenie przepływów na rynku pracy między bezrobociem i zatrudnieniem oraz między aktywnymi i biernymi zasobami osób, a także zapewnienie płynnego zwalniania z pracy, jak i równie szybkiego zatrudniania (por. G. Węgrzyn, Flexicurity a nietypowe miejsca pracy [w:] Problemy ekonomii, polityki ekonomicznej i finansów publicznych, t. 1, pod red. J. Sokołowskiego, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Jelenia Góra 2008, s. 229–231). 7 W. Franz, Central and East European Labour Markets in Transition: Developments, Causes, and Cures, „Discussion Paper” 1995, nr 1132. 8 A. Adamczyk, Polityka rynku pracy i finanse publiczne w krajach Europy Środkowej i Wschodniej [w:] Problemy ekonomii…, s. 273–281. Nowe zjawiska na rynkach pracy… 269 ne i aktywne instrumenty polityki rynku pracy wydaje się średnio 2,4% PKB9. Sytuacja ta nie napawa optymizmem w kontekście walki z bezrobociem długoterminowym w krajach ESW, gdyż po erze wysokiego całkowitego bezrobocia w tym regionie przyszedł czas – bez wątpienia – na niwelowanie nadmiernego bezrobocia strukturalnego, które cechuje się pozostawaniem osób bez pracy nie krócej niż 12 miesięcy. Inne podejście w zakresie eliminacji bezrobocia długoterminowego w posocjalistycznych krajach ESW i niejako prowadzące do uodpornienia tych krajów na ten rodzaj bezrobocia proponują T. Boeri i M. Keese10. Upatrują oni rozwiązania tego problemu przede wszystkim w upowszechnianiu przekwalifikowywania się osób pozostających bez pracy. Działania te – w ich opinii – powinny być podstawą ukierunkowanych strategii w ramach aktywnej polityki państwa na rynku pracy. Położenie przez państwo nacisku bardziej na bezrobocie niż zatrudnienie znajduje również odzwierciedlenie w innych ciekawych badaniach, które zostały przeprowadzone przez T. Boeriego, J. Ignacio Conde-Ruiza i V. Galassa11. Dowiedli oni w nich, że kraje OECD charakteryzują się zróżnicowanym udziałem wsparcia zatrudnienia i bezrobocia, a relacja ta jest najczęściej wymienna. Jednakże – na co zwracają uwagę wspomniani autorzy – mimo ryzyka poniesienia dużych kosztów politycznych, w strategii flexicurity na rynkach pracy powinno położyć się nacisk na bezrobocie, a szczególnie na bezrobocie długoterminowe, kosztem wspierania zatrudnienia. Interesujące badania odnośnie do zmian na rynkach pracy w postkomunistycznych krajach europejskich i eurazjatyckich przeprowadzili A. Heinegg, R. Melzig i R. Sprout12. Starali się oni zweryfikować hipotezę o silnym podobieństwie zmian na rynkach pracy w rozważanych krajach występujących po zmianie ustroju społeczno-gospodarczego. Aby dowieść słuszności tych wniosków, autorzy ci wyodrębnili takie dwie subgrupy krajów podlegających transformacji (postkomunistyczne kraje ESW oraz postkomunistyczne kraje eurazjatyckie), w których – przyjmując pewien poziom ogólności – zmiany w zakresie siły roboczej można uznać za jednolite, przy jednoczesnym zróżnicowaniu tych subgrup pod względem poziomu osiągniętego rozwoju gospodarczego. W trakcie analiz dowiedli oni jednak słuszności pewnych prawidłowości w zmianach na rynkach pracy, a mianowicie to, że dostosowania poprzez mechanizm ilościowy (zmiany zatrudnienia) w większym stopniu przeważały w krajach ESW 9 Z. Wiśniewski, Przeciwdziałanie bezrobociu w Europie: polityka rynku pracy czy deregulacja? [w:] Bezrobocie w Polsce – diagnoza sytuacji, pożądane kierunki w ograniczaniu bezrobocia, pod red. J. Ostaszewskiego, SGH – Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2006, s. 577. 10 T. Boeri, M. Keese, op. cit., s. 133–163. 11 T. Boeri, J. Ignacio Conde-Ruiz, V. Galasso, The Political Economy of Flexicurity, „FEDEA Working Papers” 2006, nr 2006–15. 12 A. Heinegg, R. Melzig, R. Sprout, Labor Markets in Eastern Europe and Eurasia, USAID, „Working Paper Series on the Transitions Countries” 2007, nr 6, s. 1–113. 270 Andrzej Adamczyk, Robert W. Włodarczyk niż w krajach eurazjatyckich, w których z kolei dominowały dostosowania cenowe. Zauważyli oni również, że konsekwencją omawianego zróżnicowania mechanizmów dostosowawczych na rynkach pracy – po zmianie systemu gospodarczego – był różny stopień ujawnienia się szarej strefy w rozpatrywanych regionach. W większym stopniu pojawiła się ona w krajach eurazjatyckich niż w krajach ESW. Poza tym A. Heinegg, R. Melzig i R. Sprout zaakcentowali, że nie ma przekonujących dowodów o zróżnicowanych ścieżkach dostosowawczych na rynkach pracy w krajach postkomunistycznych. Wręcz przeciwnie, można podać zarówno fakty, które potwierdzają tę tezę, jak i jej zaprzeczają, jak również nie dają żadnej wyraźnej odpowiedzi w tym względzie. Do czynników, które pokazują przewagę krajów ESW nad krajami eurazjatyckimi w zakresie dostosowań na rynkach pracy, można zaliczyć udział zatrudnionych w sektorze badań naukowych i rozwoju oraz zmiany sektorowe zatrudnienia na korzyść sektora usług, przy malejącym udziale rolnictwa i przemysłu. Z kolei wśród determinant, które nie potwierdziły zróżnicowania dostosowań na rynkach pracy rozpatrywanych regionów, wyróżnia się: zmiany płac realnych, wewnątrzkrajowe zróżnicowanie stóp bezrobocia, zatrudnienie w szarej strefie, wysokość samozatrudnienia, liczbę studentów, liczbę osób umiejących czytać i pisać, wzrost elastyczności zatrudnienia, poziom bezrobocia. Ciekawe spostrzeżenia dotyczyły również takich obszarów rynku pracy, które potwierdzały zmniejszanie się zróżnicowania dostosowań między rozpatrywanymi regionami, a nawet wykazywały bardziej korzystne wartości w krajach eurazjatyckich niż w krajach ESW. Do tych ostatnich można zaliczyć: ocenę barier na rynku pracy przez prowadzących działalność gospodarczą, poziom sztywności na rynku pracy, obciążenia podatkowe i parapodatkowe dotyczące pracy. Reasumując, badania te ostatecznie nie dały przekonujących dowodów, że przemiany rynków pracy w krajach postkomunistycznych odbywają się według zbliżonego wzorca, ani nie potwierdziły poglądu o pojawiającej się coraz większej luce w dostosowaniach na rynkach pracy krajów postkomunistycznych. Kontrowersje w literaturze wzbudza oddziaływanie migracji między krajami ESW a wyżej rozwiniętymi krajami Europy Zachodniej – w szczególności po wejściu większości z nich do Unii Europejskiej w 2004 r. – na zmiany płac, bezrobocia i zatrudnienia w krajach ESW. Badania przeprowadzone przez J. Schreinera13 dowodzą, że warunki na rynkach pracy krajów ESW po wejściu do Unii Europejskiej uległy widocznej poprawie, jednakże – jego zdaniem – nie były one bezpośrednim skutkiem emigracji dobrze wykształconych, młodych 13 J. Schreiner, Labor Markets in Central, Eastern and Southeastern European EU Member States: General Trends and Migration Effects, Oesterreichische Nationalbank, „Focus on European Economic Integration” 2008, nr 1, s. 82–99. Nowe zjawiska na rynkach pracy… 271 ludzi z krajów ESW do Europy Zachodniej, jak uważa część uczonych14. Rozbieżności w wynikach analitycznych – w opinii J. Schreinera – mogą wynikać z pomijania przez część badaczy imigracji i powrotów wcześniejszej emigracji, co istotnie może zniekształcać ostateczne wnioski. Ponadto część ekonomistów nie uwzględnia braku trwałości w dokonującej się obecnie emigracji z krajów ESW, co również może mieć pewne konsekwencje dla wniosków badawczych w zakresie rynków pracy w tych krajach. 3. Analiza empiryczna zmian na rynkach pracy w krajach Europy Środkowej i Wschodniej Badania empiryczne zostały przeprowadzone w 10 krajach ESW (Bułgaria, Czechy, Estonia, Łotwa, Litwa, Węgry, Polska, Rumunia, Słowenia i Słowacja). Dane pochodzą z bazy statystycznej Eurostat i dotyczą okresu 2000–2007. Jako benchmark, czyli swoisty punkt odniesienia służący do bardziej pogłębionych rozważań, wprowadzono – dla porównywalnego okresu – ewolucję rozpatrywanych wskaźników rynku pracy w krajach UE-15. W ramach analizy empirycznej z zakresu rynków pracy w krajach ESW przeprowadzono ocenę kilku istotnych w tym względzie wskaźników. Skoncentrowano się na aspekcie aktywności zawodowej ludności, zmian w zakresie tworzenia nowych miejsc pracy, czasu pracy, rozmiarów zasobu osób pozostających bez pracy i trwałości tego zjawiska, a także produkcyjności czynnika pracy i stopnia wynagrodzenia pracy w relacji do pozyskiwanej wielkości produkcji. Oceny zmian w zakresie czynnika wytwórczego pracy dokonano na podstawie ośmiu wskaźników: stopa aktywności ekonomicznej ludności, stopa zatrudnienia, roczna dynamika zatrudnienia, średni tygodniowy czas pracy, stopa bezrobocia, nasilenie bezrobocia długoterminowego, poziom wydajności pracy i zmiany realnych jednostkowych kosztów pracy. W tabeli 1 przedstawiono wartości stopy aktywności ekonomicznej ludności w krajach ESW w latach 2000–2007 oraz zachodzące w tym okresie zmiany. Dane te pokazują, że w połowie badanych krajów wskaźnik ten wzrósł – co należy uznać za tendencję bardzo pozytywną – natomiast w drugiej połowie krajów zanotowano jego obniżenie. Warto podkreślić, że między 2000 i 2007 r. w UE-15 nastąpił wzrost stopy aktywności ekonomicznej ludności o 3 punkty procentowe, a w krajach ESW jedynie Łotwa, Bułgaria, Słowenia i Estonia prze- 14 H. Brucker, Labor Mobility after the European Union’s Eastern Enlargement: Who Wins, Who Loses?, „German Marshall Fund Paper Series” 2007, nr 1; S. Cazes, A. Nesporova, op. cit. 272 Andrzej Adamczyk, Robert W. Włodarczyk wyższały tę dynamikę. Najsilniejszy spadek tej stopy zanotowano w Rumunii, na Litwie i w Polsce. Tabela 1. Stopa aktywności ekonomicznej ludności w krajach Europy Środkowej i Wschodniej i UE-15 w latach 2000–2007 (w %) Zmiana między 2000 i 2007 r. (w pkt proc.) 2000 2007 Średnia 2000–2007 Bułgaria 61,6 66,3 63,1 4,7 Czechy 71,2 69,9 70,4 –1,3 Estonia 69,6 72,9 70,4 3,3 Łotwa 67,1 72,8 69,6 5,7 Litwa 71,2 67,9 69,5 –3,3 Węgry 59,9 61,9 60,6 2,0 Polska 66,1 63,2 64,5 –2,9 Rumunia 69,6 63,0 64,8 –6,6 Słowenia 67,4 71,3 69,1 3,9 Słowacja 69,5 68,3 69,3 –1,2 UE-15 69,0 72,0 70,4 3,0 Kraj Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z bazy Eurostat (http://epp.eurostat.ec.europa.eu). Jeszcze bardziej niekorzystna sytuacja w tej dziedzinie ma miejsce, gdy porównamy wysokość średniej stopy aktywności ekonomicznej ludności w UE-15 i w krajach ESW. Wynika z tego, że jedynie Czechy i Estonia dorównują poziomowi w UE-15, a w przypadku kilku krajów ESW „ujemna luka” aktywności ekonomicznej ludności sięga blisko 6–10 punktów procentowych (np. Węgry, Bułgaria, Polska, Rumunia). Innym ważnym aspektem zachodzących przemian na rynkach pracy krajów ESW były modyfikacje dotyczące zatrudnienia. W tabeli 2 zaprezentowano przeobrażenia w zakresie stopy zatrudnienia. Analizując średni poziom tej stopy w krajach UE-15 w latach 2000–2007 warto zwrócić uwagę, że spośród wszystkich krajów ESW jedynie Czechy i Słowenia wykazują wyższy poziom tego wskaźnika niż w UE-15 lub poziom identyczny. W pozostałych krajach wyraźnie odbiega on in minus, osiągając w Polsce poziom o ponad 11 punktów procentowych niższy niż w UE-15. Oceniając zmiany, które zaszły w krajach ESW w rozpatrywanym okresie, należy zwrócić uwagę na gwałtowny wzrost stopy zatrudnienia o około 10 punktów procentowych na Łotwie, w Bułgarii i Estonii, a także znaczny jej spadek w Rumunii – o ponad 5 punktów procentowych. Nie- 273 Nowe zjawiska na rynkach pracy… pokojące są niewielkie wzrosty stopy zatrudnienia w Polsce i na Węgrzech – kraje o najniższych średnich poziomach stopy zatrudnienia – gdyż nie napawa to optymizmem z punktu widzenia efektywności wykorzystania czynników wytwórczych w tych gospodarkach i wskazuje na głęboką lukę w tym zakresie w stosunku nie tylko do krajów UE-15, ale również pozostałych krajów ESW. Tabela 2. Stopa zatrudnienia w krajach Europy Środkowej i Wschodniej i UE-15 w latach 2000–2007 (w %) 2000 2007 Średnia 2000–2007 Zmiana między 2000 i 2007 r. (w pkt proc.) Bułgaria 51,5 61,7 54,7 10,2 Czechy 64,9 66,1 65,1 1,2 Estonia 60,3 69,4 63,7 9,1 Łotwa 57,4 68,3 62,3 10,9 Litwa 59,6 64,9 61,7 5,3 Węgry 55,9 57,3 56,7 1,4 Polska 55,1 57,0 53,5 1,9 Rumunia 64,2 58,8 59,8 –5,4 Słowenia 62,7 67,8 64,9 5,1 Słowacja 56,3 60,7 57,7 4,4 UE-15 63,2 66,9 64,9 3,7 Kraj Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z bazy Eurostat (http://epp.eurostat.ec.europa.eu). Zaprezentowane wyżej fakty empiryczne dotyczące stopy zatrudnienia w krajach ESW potwierdzają dane zawarte w tabeli 3, które pokazują dynamikę zatrudnienia w ujęciu rok do roku. Pozytywne zmiany stopy zatrudnienia w Bułgarii i na Łotwie znajdują potwierdzenie również w wysokiej dynamice wzrostu liczby miejsc pracy w tych krajach. Jeżeli przyjmiemy za bazowy 1999 r., to można sądzić, że Łotwa, Bułgaria i Estonia należały do krajów o najwyższej dynamice kreowania nowych miejsc pracy, która była wyższa (dla Estonii równa) niż w krajach UE-15. Wynik ten świadczy o pozytywnych zmianach w tych krajach w zakresie absorpcji siły roboczej i wykorzystywania jej w procesie produkcyjnym. Niestety, poza Słowenią i Słowacją, które niewiele odbiegały w tym względzie od przeciętnej UE-15, w pozostałych krajach, tj. w Czechach, na Litwie, Węgrzech i w Polsce, w ciągu badanego ośmioletniego okresu zanotowano zaledwie 3–4-procentowe tempo kreacji nowych miejsc pracy, a w przypadku Rumunii doszło nawet do ponad 10-procentowej zapaści w tym obszarze. 274 Andrzej Adamczyk, Robert W. Włodarczyk Tabela 3. Dynamika zatrudnienia w krajach Europy Środkowej i Wschodniej i UE-15 w latach 2000–2007* (w %) 2000 (w porównaniu z rokiem poprzednim) 2007 (w porównaniu z rokiem poprzednim) Średnia 2000–2007 Łączna zmiana w okresie 2000–2007 (1999 = rok bazowy) Bułgaria –3,9a 4,5 1,8 13,2 Czechy –0,8 1,8 0,5 4,4 Estonia –2,0 1,5 1,4 11,8 Łotwa –2,5 2,7 1,7 14,1 Litwa –5,2 2,0 0,5 3,3 Węgry 0,5 –0,2 0,4 3,6 Polska –2,6 4,6 0,4 3,3 Rumunia –1,1 0,1 –1,3 –10,4 Słowenia 1,2 2,2 1,3 11,0 Słowacja –2,0 2,4 1,3 10,8 UE-15 2,0 1,7 1,4 11,8 Kraj * dane dla całej populacji w wieku 15–64 lat a dane z 2001 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z bazy Eurostat (http://epp.eurostat.ec.europa.eu). Interesujących wniosków mogą dostarczyć dane dotyczące czasu pracy w krajach ESW. W tabeli 4 pokazano wysokość średniego tygodniowego czasu pracy w krajach ESW i UE-15 w latach 2000–2007. Ogólnie można zauważyć, że kraje ESW notowały zbliżony do krajów UE-15 – poza Litwą – lub wyższy poziom średniego czasu pracy w wymiarze tygodniowym. Należy podkreślić, że zjawisko to jest charakterystyczne w przypadku porównywania większej grupy krajów różniących się poziomem rozwoju. Istota tego zjawiska polega na znaczącym dowartościowaniu czasu wolnego w krajach o wyższym poziomie dochodowym i technologicznym, co skutkuje mniejszą liczbą godzin pracy. Można więc zaobserwować większą liczbę przepracowanych godzin w krajach rozwijających się, w których zarówno niedobory technologiczne, jak i zbyt niską siłę nabywczą płac próbuje się nadrabiać zwiększoną eksploatacją czynnika wytwórczego pracy. Tendencja ta potwierdza się również w większości krajów ESW (Łotwa, Polska, Czechy), gdzie tygodniowa średnia liczba godzin pracy przekracza poziom notowany w krajach UE-15. Z kolei analiza zmiany średniego tygodniowego czasu pracy między 2000 i 2007 r. uwidacznia, że we wszystkich rozpatrywanych krajach ESW poza Buł- 275 Nowe zjawiska na rynkach pracy… garią występuje tendencja spadkowa, co również potwierdza wspomnianą wcześniej prawidłowość, że w miarę zaawansowania rozwojowego tych krajów obserwuje się zmniejszone zaangażowanie ilościowe czynnika pracy w procesie osiągania produkcji i dochodu. Tabela 4. Średni tygodniowy czas pracy w krajach Europy Środkowej i Wschodniej i UE-15 w latach 2000–2007 (w godzinach) 2000 2007 Średnia 2000–2007 Bułgaria 41,4a 41,9 41,6 0,5 Czechy 44,7 42,8 43,0 –1,9 Estonia 41,9 41,2 41,6 –0,7 Łotwa 44,0 42,0 43,4 –2,0 Litwa 40,1 40,0 39,7 –0,1 Węgry 41,9 40,9 41,3 –1,0 Polska 43,0* 42,9 43,2 –0,1 Rumunia 41,2 41,0 41,3 –0,2 Słowenia 43,1 42,5 42,9 –0,6 Słowacja 42,2 41,6 41,7 –0,6 UE-15 41,7 41,8 41,7 0,1 Kraj a Zmiana między 2000 i 2007 r. dane z 2001 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z bazy Eurostat (http://epp.eurostat.ec.europa.eu). Ważny element przemian na rynkach pracy w krajach ESW stanowią fluktuacje poziomu bezrobocia. Wiąże się to zarówno z modyfikacjami całkowitej liczby bezrobotnych w zasobie siły roboczej, jak i z „jakościową” strukturą bezrobocia. W tym ostatnim przypadku chodzi o udział długoterminowo bezrobotnych, czyli – według definicji Eurostatu – udział osób pozostających bez pracy 12 i więcej miesięcy w całkowitym zasobie bezrobotnych. W tabeli 5 przedstawiono wysokość stopy bezrobocia w krajach ESW w latach 2000–2007 oraz zmiany tej kategorii makroekonomicznej. Wśród wszystkich badanych krajów ESW jedynie cztery kraje – Słowenia, Węgry, Czechy i Rumunia – wykazywały średni poziom stopy bezrobocia niższy niż w krajach UE-15, natomiast wśród pozostałej części krajów ESW najtrudniejsza sytuacja w tym względzie była w Polsce, Słowacji i Bułgarii. Jeśli chodzi o zmiany stopy bezrobocia w rozpatrywanym okresie, zauważa się pozytywny trend w całym regionie, gdyż poza Węgrami i Rumunią, kraje te miały jednak relatywnie niski poziom bezrobocia – odnotowano silniejszy spadek stopy bezrobocia niż w kra- 276 Andrzej Adamczyk, Robert W. Włodarczyk jach UE-15. Największe w tym względzie postępy poczyniono na Litwie i Łotwie oraz w Bułgarii i Estonii. Tabela 5. Stopa bezrobocia w krajach Europy Środkowej i Wschodniej i UE-15 w latach 2000–2007 (w %) 2000 2007 Średnia 2000–2007 Zmiana między 2000 i 2007 r. (w pkt proc.) Bułgaria 16,4 6,9 13,4 –9,5 Czechy 8,8 5,4 7,6 –3,4 Estonia 13,4 4,8 9,5 –8,6 Łotwa 14,5 6,1 10,5 –8,4 Litwa 16,3 4,4 11,2 –11,9 Węgry 6,6 7,4 6,5 0,8 Polska 16,6 9,7 17,0 –6,9 Rumunia 7,7 6,8 7,7 –0,9 Słowenia 7,1 5,0 6,2 –2,1 Słowacja 19,1 11,2 16,7 –7,9 UE-15 8,5 7,1 7,9 –1,4 Kraj Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z bazy Eurostat (http://epp.eurostat.ec.europa.eu). Syntetycznym miernikiem jakościowych zmian w zasobie osób pozostających bez pracy jest procentowy udział długoterminowo bezrobotnych w całkowitym zasobie bezrobotnych. Wskaźnik ten pokazuje, jaki jest udział – wśród bezrobotnych – osób, które nie mogą znaleźć pracy w czasie krótszym niż 12 miesięcy. Bezrobocie długoterminowe w literaturze ekonomicznej wiąże się często z bezrobociem strukturalnym. W opinii E. Kwiatkowskiego przyczyną wzrostu bezrobocia strukturalnego są niedopasowania strukturalne w zakresie popytu na pracę i podaży pracy w przekroju zawodowym, branżowym, wykształcenia, rozmieszczenia geograficznego, a także upowszechnianie postępu technologicznego i zmiany w strukturze towarowej handlu zagranicznego, szczególnie we współczesnej gospodarce otwartej, na którą oddziałują wielorakie elementy globalizacji15. Rosnący udział tego wskaźnika, przy malejącym całkowitym bezrobociu, wskazuje, że wśród strumienia odpływu osób z zasobu bezrobotnych do zasobu pracujących są głównie osoby, które były krótki czas bezrobotne. Sytuacja taka jeszcze bardziej utrwala bezrobocie na pewnym, trudnym do obniżenia 15 E. Kwiatkowski, Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 48–58. 277 Nowe zjawiska na rynkach pracy… poziomie. Osoby tworzące zasób długoterminowo bezrobotnych narażone są z okresu na okres na coraz większe tempo utraty kwalifikacji i zdobytego wcześniej kapitału ludzkiego, co utrwala stan pozostawania bez pracy. Tabela 6. Nasilenie bezrobocia długoterminowego w krajach Europy Środkowej i Wschodniej i UE-15 w latach 2000–2007 Udział w % w bezrobociu całkowitym Kraj Zmiana między 2000 i 2007 r. (w pkt proc.) 2000 2007 średnia 2000–2007 Bułgaria 58,7 58,9 60,7 –4,1 Czechy 50,0 52,3 51,6 2,3 Estonia 46,9 49,2 48,6 2,3 Łotwa 57,1 26,3 44,5 –30,8 Litwa 50,4 32,0 48,7 –18,4 Węgry 47,9 46,8 45,0 –1,1 Polska 44,6 51,4 52,9 1,4 Rumunia 49,2 50,0 54,9 0,8 Słowenia 62,7 45,7 54,1 –17,0 Słowacja 54,7 74,2 66,4 19,5 UE-15 45,5 40,2 42,1 –5,3 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z bazy Eurostat (http://epp.eurostat.ec.europa.eu). W tabeli 6 przybliżono poziom nasilenia się bezrobocia długoterminowego w całkowitym zasobie osób bezrobotnych. Wszystkie kraje ESW zanotowały średni poziom nasilenia się bezrobocia długoterminowego wyższy niż w UE-15. Wynik ten wskazuje, że kraje ESW są w trudniejszej sytuacji niż kraje UE-15, gdyż muszą poczynić większe starania w wymiarze instytucjonalnym i finansowym w kierunku eliminacji nadmiernego jego poziomu, a z drugiej strony wskazuje to na nadal utrzymujące się w regionie Europy Środkowej i Wschodniej silniejsze niedopasowanie popytu na pracę do podaży pracy niż w krajach UE-15. Najtrudniejsza sytuacja występuje w Słowacji, gdzie dwie trzecie bezrobotnych należy do zasobu pozostających bez pracy 12 i więcej miesięcy. Dodatkowo analiza zmian tego wskaźnika w Słowacji wskazuje, że tendencja ta jest bardzo niekorzystna, gdyż w latach 2000 i 2007 udział długoterminowo bezrobotnych zwiększył się o blisko 20 punktów procentowych. Wytłumaczeniem tego faktu jest znaczne utrwalenie się części bezrobocia, a spadająca jednocześnie stopa bezrobocia wynikała głównie ze spadku bezrobocia krótkoterminowego. Na uwagę zasługują bardzo duże postępy w tym zakresie na Łotwie, Litwie i w Słowenii, 278 Andrzej Adamczyk, Robert W. Włodarczyk gdzie w latach 2000–2007 obniżono udział długoterminowo bezrobotnych o około 20–30 punktów procentowych. Dzięki tej zmianie Łotwa i Litwa stały się w 2007 r. krajami mniej narażonymi na bezrobocie długoterminowe niż przeciętnie kraje UE-15. Newralgicznym obszarem we wszystkich krajach podlegających transformacji jest zapewnienie odpowiedniej wysokości wynagrodzenia za pracę, jak też utrzymanie jego siły nabywczej. W szeregu przypadkach powodzenie reform transformacyjnych oceniane jest poprzez pryzmat wysokości potencjalnych dochodów, a ich niesatysfakcjonujący poziom w wielu krajach ESW przekładał się bezpośrednio na negowanie zasadności i istoty zmian ustrojowo-gospodarczych. Należy przypomnieć, że wysokość dochodów uzyskiwanych przez pracowników jest uzależniona w dużym stopniu od poziomu wydajności pracy, co z kolei zależy od zaawansowania technologicznego i struktury produkcji w danym kraju. Z tego względu warto pamiętać o skrupulatnym monitorowaniu zmian w zakresie produkcyjności (wydajności) pracy, gdyż stanowi ono punkt wyjścia do zmian w wielu innych obszarach gospodarki. Tabela 7. Wydajność pracy w krajach Europy Środkowej i Wschodniej i UE-15 w latach 2000–2007 Kraj 2000 2007 Średnia 2000–2007 wskaźnik poziomu wydajności pracy (EU-27 = 100) a Zmiana między 2000 i 2007 r. (w punktach) Bułgaria 30,4 35,7 33,4 5,3 Czechy 61,9 73,6 67,0 11,7 Estonia 46,5 68,1 56,3 21,6 Łotwa 40,1 53,6 46,1 13,5 Litwa 42,7 60,7 51,9 18,0 Węgry 64,7 73,9 71,2 9,2 Polska 51,0 66,0 60,3 15,0 Rumunia 29,2a 41,0 35,2 11,8 Słowenia 75,2 84,3 79,7 9,1 Słowacja 58,1 76,8 65,9 18,7 UE-15 113,1 110,2 111,4 –2,9 dane z 2002 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z bazy Eurostat (http://epp.eurostat.ec.europa.eu). W tabeli 7 opisano poziom wydajności pracy i jego zmiany w krajach ESW w latach 2000–2007, przyjmując za punkt odniesienia poziom tej wydajności 279 Nowe zjawiska na rynkach pracy… w szerokiej grupie krajów, jaką są kraje UE-27. Dane te wskazują na diametralne różnice występujące w tym obszarze wśród badanych krajów ESW, przy czym wszystkie z nich wykazują niższy o około 30–70% poziom wydajności od krajów UE-15. Najsilniejsze deformacje w tej dziedzinie występują w Bułgarii i Rumunii, natomiast najmniejszy dystans notują Słowenia, Węgry i Czechy. W latach 2000–2007 największy wzrost wydajności pracy nastąpił w Estonii, Słowacji i na Litwie, gdzie zanotowano przyrost tego wskaźnika o około 20 punktów. We wszystkich krajach ESW wystąpił wzrost wydajności pracy, co przy spadku tej wydajności w UE-15 w analogicznym okresie o około 3 punkty można uważać za przejaw konwergencji w omawianym obszarze między krajami ESW i UE-15. Tabela 8. Realne jednostkowe koszty pracy w krajach Europy Środkowej i Wschodniej i UE-15 w latach 2000–2007* (w %) 2000 (w porównaniu z poprzednim rokiem) 2007 (w porównaniu z poprzednim rokiem) Średnia 2000–2007 Łączna zmiana w okresie 2000–2007 (1999 = rok bazowy) –15,9 5,9 –0,3 –17,9 Czechy 0,7 –1,1 0,5 3,5 Estonia –1,4 8,4 0,5 3,3 Łotwa –6,9 10,3 0,8 5,2 Litwa –8,9 –1,5 –0,9 –7,4 Węgry –0,1 1,4 0,6 4,5 Polska –2,1 –0,8 –3,3 –24,1 Rumunia –1,7a 3,6 0,3 0,3 Słowenia 1,5 –1,0 –0,3 –2,4 Słowacja 0,2 –0,9 –0,7 –5,7 UE-15 0,4 –0,7 –0,4 –5,3 Kraj Bułgaria * Wskaźnik realnych jednostkowych kosztów pracy (real unit labour cost) obliczamy jako iloraz średniego wynagrodzenia przypadającego na pracującego i PKB na pracującego, czyli pozwala on porównać wynagrodzenie pracownika i jego wydajność. Ponadto wskaźnik ten pokazuje, jak dużo wynagradzany jest pracownik w stosunku do generowanej przez niego produkcji. Zmiany procentowe tego wskaźnika są przybliżeniem (proxy) zmian w udziale czynnika wytwórczego pracy w tworzeniu produkcji w gospodarce. a dane z 2003 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z bazy Eurostat (http://epp.eurostat.ec.europa.eu). 280 Andrzej Adamczyk, Robert W. Włodarczyk Wydajność pracy i wynagrodzenie za pracę łączy wskaźnik realnych jednostkowych kosztów pracy. Pokazuje on, jaką część z wytworzonej produkcji uzyskuje pracownik w formie wynagrodzenia (por. uwaga do tabeli 8). Dane dla UE-15 wskazują, że w krajach wysoko rozwiniętych w latach 2000–2007 zmniejszyła się rola pracy jako czynnika wytwórczego w procesie produkcji (spadek realnych jednostkowych kosztów pracy o 5,3%, przyjmując 1999 r. za rok bazowy). W analogicznym okresie kraje ESW były silnie spolaryzowane w tym zakresie, gdyż w Polsce i w Bułgarii doszło wręcz do załamania – biorąc pod uwagę zmiany realnych jednostkowych kosztów pracy – znaczenia czynnika wytwórczego pracy w procesie produkcyjnym. Wynika to z tego, że w Polsce i Bułgarii w 2007 r. wytworzony przez pracownika ten sam produkt był opłacany odpowiednio o 24,1% i 17,9% mniej niż w 1999 r. (w UE-15 mniej tylko o 5,3%). Całkowicie odrębne procesy w tym obszarze wystąpiły przykładowo na Łotwie i Węgrzech oraz w Czechach i Estonii, gdzie w 2007 r. w stosunku do 1999 r. nastąpił wzrost realnych jednostkowych kosztów pracy, a to oznacza, że w krajach tych wynagrodzenie za pracę wzrosło w stosunku do wytworzonej przez pracownika tej samej ilości produktu. W tabeli 9 zestawiono te kraje spośród wszystkich krajów ESW, które wyróżniały się zarówno najbardziej niekorzystnym, jak i najbardziej korzystnym poziomem badanych wskaźników związanych z rynkiem pracy w 2007 r. na tle wszystkich 10 krajów ESW, jak też w odniesieniu do krajów UE-15. Podobną identyfikację krajów dokonano biorąc pod uwagę aspekt dynamiczny, czyli uwzględniając zmiany wartości tych wskaźników między 2000 i 2007 r. O ile pierwsza sytuacja pokazuje bieżący stan poszczególnych charakterystyk rynków pracy w krajach ESW, o tyle drugi przypadek odnosi się do wyodrębnienia trendów, które występują w każdym z krajów badanego regionu. W zakresie stopy aktywności ekonomicznej ludności najbardziej niekorzystna sytuacja ujawnia się w Rumunii, i to zarówno w odniesieniu do stanu w 2007 r., jak i w ujęciu dynamicznym, natomiast najkorzystniej wypadła Łotwa. Jeżeli weźmiemy pod uwagę stopę zatrudnienia, to negatywny obraz rysuje się w Polsce, Rumunii i na Węgrzech, z kolei najbardziej wyrazista poprawa w tym względzie występuje na Łotwie. Niepokojąca jest bardzo słaba dynamika zatrudnienia w Rumunii, natomiast największe sukcesy w zdynamizowaniu powstawania nowych miejsc pracy odniesiono w Bułgarii i na Łotwie. W zakresie średniego tygodniowego czasu pracy najgorzej wypada Polska – biorąc pod uwagę wolny czas jako przejaw większego dobrobytu – co oznacza, że społeczeństwo polskie pracuje największą liczbę godzin spośród wszystkich badanych krajów ESW, natomiast najmniej czasu w pracy spędzają pracownicy na Litwie. Największe problemy w zakresie bezrobocia dotykają gospodarkę słowacką, natomiast największą poprawę w tej kwestii zanotowały gospodarki łotewska i litewska. Największą lukę w zakresie 281 Nowe zjawiska na rynkach pracy… Tabela 9. Kraje o najbardziej korzystnych i niekorzystnych zmianach wskaźników dotyczących rynków pracy krajów Europy Środkowej i Wschodniej Poziom w 2007 r.a Wskaźnik niekorzystny Zmiana między 2000 i 2007 r.b korzystny niekorzystna korzystna Stopa aktywności Rumunia, Węgry ekonomicznej ludności Estonia, Łotwa Litwa, Rumunia Stopa zatrudnienia Polska, Węgry Estonia, Łotwa Czechy, Rumunia Bułgaria, Łotwa Dynamika zatrudnienia Rumunia, Węgry Bułgaria, Polska Litwa, Polska, Rumunia Bułgaria, Łotwa Średni tygodniowy czas pracy Czechy, Polska Litwa, Węgry Bułgaria, Litwa, Polska Czechy, Łotwa Stopa bezrobocia Polska, Słowacja Estonia, Litwa Rumunia, Węgry Bułgaria, Litwa Nasilenie bezrobocia długoterminowego Bułgaria, Słowacja Litwa, Łotwa Czechy, Estonia, Słowacja Litwa, Łotwa Wydajność pracy Bułgaria, Rumunia Słowacja, Słowenia Bułgaria, Słowenia Estonia, Słowacja Dynamika realnych jednostkowych kosztów pracy Czechy, Litwa Estonia, Łotwa Bułgaria, Polska Łotwa, Węgry Bułgaria, Łotwa a kraje ESW z punktu widzenia osiągniętego najbardziej korzystnego i najbardziej niekorzystnego poziomu wskaźników rynku pracy w 2007 r. na tle zarówno krajów ESW, jak i UE-15 b kraje ESW z punktu widzenia osiągniętych najbardziej korzystnych i najbardziej niekorzystnych zmian poziomu wskaźników rynku pracy między 2000 i 2007 r. na tle zarówno krajów ESW, jak i UE-15 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z tabel 1–8. wydajności pracy można zauważyć w Bułgarii, w której występuje również niekorzystna tendencja w zakresie dynamiki realnych jednostkowych kosztów pracy, natomiast najlepsze wyniki w tym względzie można przypisać Słowacji, Estonii i Łotwie. Na uwagę zasługują także znaczące obniżki realnych jednostkowych kosztów pracy w Polsce i Bułgarii, co powoduje, że relatywnie praca jako czynnik wytwórczy traci w tych krajach istotnie na znaczeniu. 282 Andrzej Adamczyk, Robert W. Włodarczyk 4. Podsumowanie Przedstawione w pracy rozważania wskazują na duże rozbieżności w zakresie ewolucji charakterystyk rynków pracy w poszczególnych krajach ESW, ale również potwierdzają, że w przypadku kilku z nich istnieje poważna ujemna luka zapóźnienia rozwojowego w zakresie gospodarowania i wykorzystywania siły roboczej. Po pierwsze, badane kraje ESW wykazują znaczną polaryzację w zakresie aktywności ekonomicznej ludności. Na tle krajów UE-15 najwięcej działań w tym obszarze powinno być poczynione na Węgrzech, w Polsce, Rumunii i Bułgarii, gdzie dla zapewnienia porównywalnej z krajami zachodnimi konkurencyjności tych gospodarek konieczne jest wprowadzenie bodźców do podniesienia poziomu tej stopy o około 6–10 punktów procentowych. Po drugie, nie mniejsze dywergencje pojawiły się w segmencie zatrudnienia. Różnica między krajem o najniższym (Polska) i najwyższym (Czechy) poziomie stopy zatrudnienia w 2007 r. wyniosła około 12 punktów procentowych. Oznacza to, że pracujący w Polsce są w zdecydowanie większym stopniu obciążeni balastem zapewnienia utrzymania osobom, które z różnych przyczyn nie podejmują pracy, niż ma to miejsce we wspomnianych już Czechach. Osiągnięte wyniki w zakresie stopy zatrudnienia przez kraje ESW pozwalają wyróżnić dwie subgrupy: pierwsza, która obejmuje kraje znacznie odbiegające poziomem od krajów UE-15 i ma do nadrobienia około 5–10 punktów procentowych w poziomie omawianej stopy (Bułgaria, Węgry, Polska, Rumunia, Słowacja) oraz druga subgrupa, która charakteryzuje się zbliżonym poziomem do krajów UE-15 (Czechy, Estonia, Łotwa, Litwa, Słowenia). Po trzecie, największym sukcesem krajów podlegających transformacji jest znaczne zniwelowanie bezrobocia. Jedynie Polska i Słowacja balansują obecnie jeszcze na granicy jedno- i dwucyfrowej stopy bezrobocia, natomiast pozostałe kraje notują zbliżony poziom do krajów UE-15, a nawet w kilku z nich jest on zdecydowanie niższy (Czechy, Estonia, Litwa, Słowenia). Po czwarte, odrębnym problemem pozostaje źródło obniżki stopy bezrobocia w krajach ESW i charakter bezrobotnych, którym udało się przejść od zasobu bezrobocia do zasobu pracujących. Dane dotyczące udziału długoterminowo bezrobotnych w całkowitym bezrobociu wskazują, że jedynie Łotwa i Litwa skutecznie ograniczyły segment bezrobotnych długoterminowo w strukturze bezrobocia, osiągając poziom nawet o kilkanaście punktów procentowych niższy niż w krajach UE-15. Niestety w pozostałych krajach ESW sytuacja była już w tym względzie niepokojąca, gdyż udział długoterminowo bezrobotnych oscylował wokół 50% ogółu bezrobotnych, w Bułgarii i Słowacji zawierał się w przedziale około 60–75%. Ogólnie należy stwierdzić konieczność zwiększenia w badanych krajach ESW – poza Łotwą i Litwą – nakładów na walkę z bezrobociem długoterminowym, a szczególnie na przywrócenie długoterminowo bezro- Nowe zjawiska na rynkach pracy… 283 botnym akceptowalnego przez rynek pracy poziomu kapitału ludzkiego, co powinno zahamować rozwój procesu wykluczeń i patologii społecznych oraz petryfikacji modelu „bycia bezrobotnym”. Po piąte, największą rozbieżność między krajami ESW a UE-15 w zakresie rynku pracy stwierdzono w odniesieniu do wydajności pracy. Problem ten jest ważny, gdyż determinuje bezpośrednio poziom płac, który może być zaproponowany pracownikowi. Największą lukę wydajności zanotowano w Bułgarii i Rumunii, gdzie wydajność jest niższa od poziomu w krajach UE-15 o około 65–70%, natomiast w wielu krajach poziom ten jest niższy o 40–50%. Najlepsza sytuacja w tym względzie występuje w Słowenii, Słowacji, na Węgrzech i w Czechach, gdzie wydajność ta stanowiła 65–75% poziomu notowanego w krajach UE-15. Po szóste, dynamika realnych jednostkowych kosztów pracy pokazuje, że jedynie w czterech krajach (Łotwa, Węgry, Czechy, Estonia) pojawił się wzrost wynagrodzeń w stosunku do wzrostu wydajności pracy, co można interpretować jako zwiększenie w tych krajach znaczenia pracy w procesie wytwórczym. W pozostałych krajach sytuacja była odwrotna, a w niektórych z nich nawet można mówić o załamaniu „ceny pracy”, jak np. w Polsce i w Bułgarii, gdzie poziom realnych jednostkowych kosztów pracy spadł w badanym okresie odpowiednio o 24,1% i 17,9%. Innymi słowy, w tych dwóch krajach wytworzona jednostka produktu w 2007 r. była o około 18–24% mniej opłacona niż ta sama jednostka wyprodukowana w 1999 r. Reasumując, po gwałtownych i często niekorzystnych zmianach na rynkach pracy krajów ESW, które miały miejsce w latach 90. XX w., sytuacja obecnie ustabilizowała się. Pojawiły się jednak nowe problemy, jak nadmierny udział długoterminowo bezrobotnych, zbyt niska stopa aktywności ekonomicznej ludności i stopa zatrudnienia oraz nadal niska wydajność pracy. Przeprowadzone badania wyznaczają kierunki dalszych analiz, a w szczególności uwzględnienie problemu migracji. Poza tym interesujące mogą być wnioski dotyczące ewolucji rynków pracy w krajach ESW, gdy uwzględnimy płeć pracowników. Literatura Adamczyk A., Makroekonomiczne uwarunkowania bezrobocia transformacyjnego w Polsce, Czechach, Słowacji i na Węgrzech, Zeszyty Naukowe, Seria Specjalna: Monografie Nr 170, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2005. Adamczyk A., Międzynarodowa wymiana siły roboczej – początki globalnego rynku pracy [w:] Zarządzanie zasobami informacji w przedsiębiorstwie. Ku przedsiębiorstwu przyszłości, pod red. R. Borowieckiego, M. Kwiecińskiego, WNT, Warszawa 2001. Adamczyk A., Polityka rynku pracy i finanse publiczne w krajach Europy Środkowej i Wschodniej [w:] Problemy ekonomii, polityki ekonomicznej i finansów publicznych, t. 1, pod red. J. Sokołowskiego, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Jelenia Góra 2008. Boeri T., Ignacio Conde-Ruiz J., Galasso V., The Political Economy of Flexicurity, „FEDEA Working Papers” 2006, nr 2006-15. 284 Andrzej Adamczyk, Robert W. Włodarczyk Boeri T., Keese M., Labour Markets and the Transition in Central and Eastern Europe, „OECD Economic Studies” 1992, nr 18. Brucker H., Labor Mobility after the European Union’s Eastern Enlargement: Who Wins, Who Loses?, „German Marshall Fund Paper Series” 2007, nr 1. Cazes S., Nesporova A., Flexicurity: A Relevant Approach for Central and Eastern Europe, International Labour Office, Geneva 2007. Franz W., Central and East European Labour Markets in Transition: Developments, Causes, and Cures, „Discussion Paper” 1995, nr 1132. Heinegg A., Melzig R., Sprout R., Labor Markets in Eastern Europe and Eurasia, USAID, „Working Paper Series on the Transitions Countries” 2007, nr 6. Kwiatkowski E., Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002. Schreiner J., Labor Markets in Central, Eastern and Southeastern European EU Member States: General Trends and Migration Effects, Oesterreichische Nationalbank, „Focus on European Economic Integration” 2008, nr 1. Sorrentino C., Analyzing Labor Markets in Central and Eastern Europe, „Monthly Labor Review” 1992, vol. 115, nr 11. Węgrzyn G., Flexicurity a nietypowe miejsca pracy [w:] Problemy ekonomii, polityki ekonomicznej i finansów publicznych, t. 1, pod red. J. Sokołowskiego, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Jelenia Góra 2008. Wiśniewski Z., Przeciwdziałanie bezrobociu w Europie: polityka rynku pracy czy deregulacja? [w:] Bezrobocie w Polsce – diagnoza sytuacji, pożądane kierunki w ograniczaniu bezrobocia, pod red. J. Ostaszewskiego, SGH – Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2006. New Phenomena on CEE Labour Markets The paper presents the changes on CEE labour markets in 2000–2007. Following the dynamic systemic and economic transformation, CEE labor markets are entering a phase of stability, demonstrating, however, new problems resulting from membership in the EU and engagement in the European Monetary Union as well as certain unchanging factors, interdependencies and institutions which have not been reformed within the framework of the transformation process. The objective of the paper is to present the extent of the heterogeneous character of the particular CEE labour markets as well as to identify the degree to which these countries lag behind EU 15, failing to adjust their labour markets. As part of the empirical analysis, the author discusses changes to the population’s professional activities and the issues related to job creation, working hours, the number of people out of work and the lasting character of unemployment as well as the productivity of the labour factor, and the relation between employees’ compensation and the achieved level of production output. The conducted analysis indicates large gaps between the particular CEE countries in terms of the evolutions of their labour markets. It also confirms the fact that some of the analyzed countries demonstrate considerable backwardness in the process of the effective management of their labour force. The major problems faced by labour markets in 2000–2007 include high rates of long-term unemployment, low levels of the population’s economic activity and employment rates as well as low productivity rates. Andrzej Adamczyk – doktor habilitowany, profesor nadzwyczajny, kierownik Katedry Teorii Ekonomii na Wydziale Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Nowe zjawiska na rynkach pracy… 285 Zainteresowania naukowo-badawcze: funkcjonowanie rynku pracy w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, polityka energetyczna Polski. e-mail: [email protected] Robert W. Włodarczyk – doktor, adiunkt w Katedrze Teorii Ekonomii na Wydziale Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Zainteresowania naukowo-badawcze: funkcjonowanie rynku pracy w Unii Walutowej, inwestycje, międzynarodowe rynki finansowe, teoria optymalnych obszarów walutowych. e-mail: [email protected]
