instrumenty aktywnej i pasywnej polityki zatrudnienia
advertisement
POJĘCIE I ISTOTA POLITYKI ZATRUDNIENIA W literaturze spotyka się różne definicje polityki zatrudnienia. W aspekcie praktycznym przyjmuje się, że polityka zatrudnienia to działalność władz państwowych i społecznych, zmierzająca do równoważenia podaży i popytu na pracę, ułatwiająca gospodarowanie zasobami pracy w organizacjach, podejmowanie jednostkowych decyzji zatrudnionych oraz ochronę tych, którzy nie mogą być uczestnikami gry rynkowej1. We współczesnych gospodarkach rynkowych oznacza ona całokształt środków i działań państw, skierowanych na maksymalizację poziomu zatrudnienia i uniknięcie bezrobocia lub jego zwalczanie2. W niektórych krajach synonimem polityki zatrudnienia stał się zatem termin „polityka przeciwdziałania bezrobociu 3 . Rozumiana jako czynne oddziaływanie władz państwowych na rynek pracy pod kątem potrzeb gospodarczych kraju oraz godzenia interesów pracodawców i pracobiorców, coraz częściej w nazwie zastępowana jest terminem -„polityka rynku pracy". 1 A. Francik, A. Pocztowski, Wybrane problemy zatrudnienia i rynku pracy. Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 1993, s. 58. A. Karpiński, Zakres interwencji państwa we wspólnych gospodarkach rynkowych, Ossolineum, Wroctaw-Warszawa-Kraków 1992, s. 121. 3 Tamże. s. 121. 2 Współczesna polityka zatrudnienia obejmuje m.in. problemy przygotowania zawodowego młodzieży (stykając się z polityką oświatową), podnoszenia kwalifikacji i przekwalifikowania pracujących, zwiększania mobilności czynnika pracy, harmonizowania dynamiki wzrostu liczby stanowisk pracy z przygotowaniem zasobów siły roboczej, regulacji stosunków pracy. Stąd też polityka zatrudnienia jest ściśle powiązana z szeregiem dyscyplin szczegółowych, wchodzących w skład polityki spłleczno-gospodarczej, będąc jednocześnie jej integralnym i instrumentalnym podsystemem. Podstawowe funkcje polityki zatrudnienia to4: funkcja społeczna wyznaczaną przez, obecne i przyszłe warunki rozwoju społecznego, funkcję ekonomiczną (wzrostową), według której zatrudnienie stanowi istotny czynnik wzrostu gospodarczego - przyspieszając wzrost zatrudnienia l u b zwiększając jego efektywność można przyspieszyć postęp ekonomiczny, funkcja dochodowa, związana z uczestniczeniem ludzi w tworzeniu i podziale dochodu narodowego, funkcja poznawczo-normatywna dotycząca systemu kształcenia. Wchodząc w zakres ogólnych funkcji polityki ekonomicznej, polityka zatrudnienia podejmuje następujące zadania szczegółowe: redukcję bezrobocia, likwidację ubóstwa, wypełnianie luki zatrudnieniowej, oddziaływanie na decyzje w sprawie wyboru miedzy bezrobociem a inflacją. reorientowanie instytucji rynku pracy Wiodącym celem polityki zatrudnienia jest realizacja pełnego zatrudnieniu. Pojęcie to ma w literaturze różne interpretacje, oznacza np.: likwidacje nadwy żek siły roboczej, likwidację bezrobocia lub osiąganie wysokiego poziomu zatrudnienia. Celowi temu podporządkowane są cele instrumentalne polityki zatrudnieniu oraz programy rządowe . PODSTAWOWE POJĘCIA Z RYNKU PRACY Bezrobotny5 oznacza to osobę nie zatrudnioną i nie wykonującą innej pracy zarobkowej, zdolną i gotową do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującego w danym zawodzie lub w służbie, nie uczącą się w szkole w systemie dziennym, zarejestrowaną we właściwym dla miejsca zameldowania powiatowym urzędzie pracy, jeżeli: ukończyła 18 lat, z wyjątkiem młodocianych absolwentów, kobieta nie ukończyła 60 lat, a mężczyzna 65 lat, nie nabyła prawa do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej albo po ustaniu zatrudnienia, innej pracy zarobkowej, zaprzestaniu prowadzenia pozarolniczej działalności nie pobiera zasiłku przedemerytalnego, świadczenia przedemerytalnego, świadczenia rehabilitacyjnego, zasiłku chorobowego, macierzyńskiego lub wychowawczego 4 B. Winiarski (red.), Polityka gospodarcza, PWN, Warszawa 1999, s.467-468. 5 Ustawa z dnia 14.XII.1994r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (tekst jednolity: Dz. U. nr 6, poz. 56 z 24 stycznia 2001r. wraz z późniejszymi zmianami). 2 nie jest właścicielem lub posiadaczem nieruchomości rolnej w rozumieniu przepisów Kodeksu Cywilnego, o powierzchni użytków rolnych przekraczających 2 ha przeliczeniowe, lub nie podlega ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu z tytułu stałej pracy jako współmałżonek lub domownik w gospodarstwie rolnym o powierzchni użytkowej przekraczającej 2 ha przeliczeniowe, jest osobą niepełnosprawną, której stan zdrowia pozwala na podjęcie zatrudnienia co najmniej w połowie wymiaru czasu pracy obowiązującego w danym zawodzie lub służbie, nie jest osobą tymczasowo aresztowaną lub nie odbywa kary pozbawienia wolności, nie uzyskuje miesięcznie dochodu w wysokości przekraczającej połowę niniejszego wynagrodzenia, nie pobiera, na podstawie przepisów o pomocy społecznej, zasiłku stałego, stałego wyrównawczego, gwarantowanego zasiłku okresowego lub renty socjalnej. Bezrobocie jest to sytuacja, w której część siły roboczej w wieku produkcyjnym jest skłonna podjąć pracę, a nie znajduje zatrudnienia. Rodzaje bezrobocia: Bezrobocie frykcyjne6 polega na równoległym występowaniu bezrobocia i wolnych miejsc pracy, powstaje w wyniku terytorialnego lub zawodowego niedopasowania podaży siły roboczej do popytu. Wiąże się ono z ruchliwością pracowników (zmianą miejsca pracy, przechodzeniem na emeryturę czy z wchodzeniem na rynek pracy ludzi wkraczających w wiek produkcyjny) i nie może być całkowicie wyeliminowane. Zmianom miejsca pracy towarzyszą dobrowolne przerwy w pracy lub trudności ze znalezieniem odpowiedniego nowego zajęcia. Część bezrobocia frykcyjnego powstaje też w związku z przekwalifikowywaniem się pracujących. Bezrobocie strukturalne jest rezultatem niedostosowania liczby osób poszukujących pracy i wolnych miejsc pracy w całej gospodarce oraz w przekroju regionalnym, kwalifikacyjnym lub gałęziowym. Bezrobocie strukturalne towarzyszy rozwojowi społeczno--ekonomicznemu, zwłaszcza zaś wprowadzaniu innowacji techniczno-organizacyjnych, oszczędzających pracę ludzką, lub zmianom konkurencyjności gałęzi przemysł. Bezrobocie nieefektywnego popytu 7 (bezrobocie typu keynesowskiego) wiąże się z koniunkturalnymi procesami spadku popytu globalnego, czy też występującego w pewnych działach gospodarki. Bezrobocie to powstaje w warunkach niedostatku popytu, co wpływa na spadek produkcji i obniżenie się zatrudnienia, a wynika ono ze zbyt malej elastyczności plac i cen. Nie są one w stanie szybko dostosować się do zmienionych warunków na rynku, ale w dłuższym okresie obniżają się, powodując wzrost realny podaży i zatrudnienia. Bezrobocie klasyczne (płacowe) występujące wtedy, gdy płace (w ujęciu klasycznym będące elementem o charakterze elastycznym, giętkim) są sztucznie utrzymywane powyżej poziomu, który wyznaczają krzywe podaży i popytu. Wiąże się to głównie z działalnością, związków zawodowych, czy z przepisami prawnymi, określającymi poziom minimalny płac. Bezrobocie ukryte obejmuje ono osoby pracujące w niepełnym wymiarze pracy, mimo wyrażenia gotowości do pracy w pełnym wymiarze, oraz tych wszystkich, którzy zostali zniechęceni do poszukiwania pracy po długim okresie bez skutecznych prób jej znalezienia. Bezrobocie ukryte dotyczy również tych, których zatrudnienie nie jest ekonomicznie uzasadnione lub też jest nieracjonalnie wykorzystane. Bezrobocie ukryte przejawia się w: - nieuzasadnionym ekonomicznie zatrudnianiu kobiet (i mężczyzn), 6 7 B. Winiarski (red.), Polityka gospodarcza, PWN, Warszawa 1999, s.469 A.Fajferek, Polityka ekonomiczna, Wyd. A E w Krakowie, Kraków 1999, s. 225 3 - sztucznym skracaniu czasu pracy, - niewykorzystaniu czasu pracy, - „przeludnieniu" administracji państwowej, - rozbudowie sił bezpieczeństwa ponad rozsądne rozmiary, - wydłużeniu okresu kształcenia w szkołach dla niepracujących. Stopa bezrobocia służy do porównania poziomu bezrobocia w poszczególnych krajach, a także zmian tego zjawiska w czasie i jest to stosunek liczby bezrobotnych do całkowitego zasobu siły roboczej (liczba zatrudnionych plus liczba bezrobotnych) PODMIOTY POLITYKI ZATRUDNIENIA8 Polityka zatrudnienia powinna dążyć do tego aby zapewnić równowagę między podażą a popytem na pracę. Odbywa się to w procesie negocjacji między pracownikami a pracodawcami, wynikiem których są umowy o pracę określające prawa i obowiązki obu stron. Stąd też uczestnikami rynku pracy są podmioty (przedsiębiorstwa, instytucje, osoby fizyczne), które występują w roli pracodawców, pracobiorców bądź pośredników między pracownikami i pracodawcami 9. Nie należy zapominać o roli państwa – podmiotu tworzącego prawo warunkujące funkcje rynku pracy. Zadania określone w ustawie realizuje minister właściwy do spraw pracy przy pomocy Prezesa Krajowego Urzędu Pracy oraz Samorząd Województwa i Samorząd Powiatowy, którzy współpracują z organami i instytucjami zajmującymi się problematyką zatrudnienia. MINISTERSTWO PRACY I POLITYKI SOCJALNEJ Jest aparatem wykonawczym Ministra Pracy, zostało utworzone na mocy ustawy z dnia 23 października 1987r. o otworzeniu urzędu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej. Głównie do jego zadań należy opracowanie założeń i realizacja polityki państwa w zakresie zatrudnienia i efektywnego wykorzystania zasobów pracy, organizacji, warunków pracy, wynagrodzeń i innych świadczeń za pracę, polityki socjalnej, w tym ubezpieczeń społecznych i świadczeń socjalnych. Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej również świadczy pomoc bezrobotnym, stwarzając warunki rozwoju pozarządowych instytucji, których celem jest łagodzenie skutków bezrobocia (Bank Inicjatyw Gospodarczych, Agencja Inicjatyw Lokalnych, wszelkie towarzystwa inwestycji społecznoekonomicznych, izby przemysłowo-handlowe, centra doskonalenia zawodowego) 10. Wykorzystując środki Funduszu Pracy działalność Ministerstwa Pracy i Polityki Socjalnej jest wspierana przez programy międzynarodowe, których celem jest tworzenie miejsc pracy. Są to: program PHARE (wspomagania mikroprzedsiębiorczości), pożyczki Banku Światowego, brytyjski program „know-how”. KRAJOWY URZĄD PRACY Aparat wykonawczy Prezesa Krajowego Urzędu Pracy – centralnego organu administracji rządowej i podlega Ministerstwu Pracy i Polityki Socjalnej. Prezes Krajowego Urzędu Pracy jest powoływany i odwoływany przez Prezesa Rady Ministrów, na wniosek ministra właściwego do spraw pracy, zaopiniowany przez Naczelną Radę Zatrudnienia. Prezes Krajowego Urzędu Pracy przy pomocy Krajowego Urzędu Pracy wykonuje zadania: realizuje politykę państwa w zakresie rynku pracy, inicjuje i stosuje instrumenty polityki rynku pracy poprzez zawieranie z organami zatrudnienia kontraktów na realizację zadań określonych w ustawie, realizuje zadania w zakresie ochrony roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy, Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r., o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (Dz. U. Z 2001 r. Nr 6, poz. 56 ze zmianami). A. Fajferek, Polityka ekonomiczna, Wyd. A E w Krakowie, Kraków 1999, s.222 10 B. Winiarski (red.), Polityka gospodarcza, PWN, Warszawa 1999, s.487. 8 9 4 współdziała z jednostkami samorządu terytorialnego, zapewnia jednolitość stosowania prawa poprzez: udzielanie wyjaśnień dotyczących przepisów ustawy, opracowuje wzory dokumentów i druków, prowadzi szkolenia kadr realizujące zadania objęte ustawą, nadzoruje system informatyczny w organach zatrudnienia. WOJEWÓDZKI URZĄD PRACY Aparat wykonawczy Dyrektora Wojewódzkiego Urzędu Pracy – organu administracji specjalnej stopnia wojewódzkiego, powoływanego i odwoływanego przez marszałka województwa po zasięgnięciu opinii Prezesa Krajowego Urzędu Pracy oraz wojewódzkiej rady zatrudnienia. Do jego zadań należy: opracowywanie analiz i ocen dotyczących problematyki zatrudnienia i przeciwdziałania bezrobociu w województwie, współdziałanie z wojewódzką radą zatrudnienia w podejmowaniu przedsięwzięć zmierzających do ograniczania bezrobocia i jego negatywnych skutków, w tym tworzenie nowych miejsc pracy, planowanie wydatków i gospodarowanie środkami finansowymi przeznaczonymi na realizacje polityki rynku pracy, inicjowanie i współfinansowanie szkoleń, prac interwencyjnych, zatrudnienia absolwentów i programów specjalnych, organizowanie pośrednictwa pracy w skali wojewódzkiej i międzywojewódzkiej , współdziałanie z organami właściwymi w sprawach oświaty w planowaniu i podejmowaniu przedsięwzięć w zakresie szkolenia bezrobotnych, kształcenia zawodowego, organizowanie i koordynowanie usług poradnictwa zawodowego oraz informacji zawodowej na terenie województwa, a także wspierania klubów pracy, ustalania kryteriów wydawania zezwoleń w sprawach zatrudnienia cudzoziemców, organizowanie, inicjowanie i współfinansowanie inwestycji infrastrukturalnych, wykonywanych jako zadania własne gmin lub powiatów, w systemie robót publicznych w powiatach (gminach) zagrożonych szczególnie wysokim bezrobociem strukturalnym, organizowanie lokalnych programów mających na celu tworzenie nowych miejsc pracy i likwidację negatywnych skutków bezrobocia lub wspieranie rządowych programów restrukturyzacyjnych, realizacja innych zadań przewidzianych w odrębnych ustawach. POWIATOWY URZĄD PRACY Aparat wykonawczy kierownika Powiatowego Urzędu Pracy – terenowego organu administracji specjalnej. Do zadań z zakresu administracji rządowej realizowanych przez powiaty należy: rejestrowanie bezrobotnych i innych osób poszukujących pracy, przedstawienie im propozycji zatrudnienia, szkolenia i innych form mających na celu ich aktywizację zawodową, a w razie braku takich możliwości wypłacanie uprawnionym zasiłków i innych świadczeń pieniężnych, przyznawanie i wypłacanie osobom uprawnionym zasiłków przedemerytalnych i świadczeń przedemerytalnych, poradzenie poradnictwa zawodowego oraz informacji zawodowej dla bezrobotnych i innych osób poszukujących pracę, wydawanie zezwoleń i zgód w sprawach dotyczących zatrudnienia lub wykonywania innej pracy zarobkowej przez cudzoziemców, wydawanie decyzji w sprawach o: 5 a) uznaniu lub odmowie danej osoby za bezrobotną oraz utracie statusu osoby bezrobotnej, b) przyznaniu, odmowie przyznania, wstrzymaniu, wznowieniu wypłaty zasiłku, dodatku szkoleniowego, stypendium, zasiłku przedemerytalnego lub świadczenia przedemerytalnego, c) obowiązku zwrotu nienależnie pobranego zasiłku , dodatku szkoleniowego, stypendium, zasiłku przedemerytalnego lub świadczenia przedemerytalnego, lub kosztów szkolenia finansowanych z Funduszu Pracy, d) odroczeniu terminu spłaty, rozłożeniu na raty lub umorzeniu części albo całości nienależnie pobranego świadczenia lub pożyczki udzielonej z Funduszu Pracy, e) refundowaniu pracodawcom wynagrodzeń i składek na ubezpieczenie społeczne młodocianych pracowników zatrudnionych na podstawie umowy o pracę w celu przygotowania zawodowego, f) refundowaniu pracodawcom dodatków i premii przysługującym pracownikom za wykonywanie obowiązków opiekunów praktyk uczniowskich. wykonywaniu kontroli w zakresie przestrzegania przepisów ustawy, wykonywanie zadań określonych w odrębnych przepisach. Do zadań samorządu powiatowego należy: udzielanie pomocy bezrobotnym i innym osobom poszukującym pracy, a także pracodawcom w pozyskiwaniu pracowników podejmowanie i realizacja działań zmierzających do ograniczenia bezrobocia i jego negatywnych skutków, pozyskiwanie i gospodarowanie środkami finansowymi na realizację zadań z zakresu przeciwdziałania bezrobociu oraz aktywizacji lokalnego rynku pracy inicjowanie tworzenia dodatkowych miejsc pracy oraz udzielanie pomocy bezrobotnym w podejmowaniu działalności na własny rachunek i ścisła współpraca w tym zakresie z izbą rolnicza w odniesieniu do bezrobotnych zamieszkałych na wsi, inicjowanie i finansowanie: prac interwencyjnych, robót publicznych, zatrudnienia absolwentów, programów specjalnych, szkoleń, współdziałanie z powiatowymi radami zatrudnienia w zakresie ograniczania bezrobocia i jego negatywnych skutków, a w szczególności rozdziału i wykorzystania środków Funduszu Pracy i Państwowego Funduszu Osób Niepełnosprawnych, inicjowanie i wspieranie działalności klubów pracy, opracowanie analiz, ocen i sprawozdań dotyczących problematyki zatrudnienia i przeciwdziałania bezrobociu w powiecie na potrzeby wojewódzkiego urzędu pracy oraz powiatowej rady zatrudnienia. Powiatowym Urzędem Pracy kieruje Kierownik Powiatowego Urzędu Pracy, którego powołuje i odwołuje starosta po zasięgnięciu opinii powiatowej rady zatrudnienia. NACZELNA RADA ZATRUDNIENIA Jest organem opiniodawczo-doradczym ministra właściwego do spraw pracy w sprawach zatrudnienia. Składa się z 24 osób, powoływanych w równych częściach spośród przedstawicieli reprezentatywnych organizacji związkowych, organizacji pracodawców, organów administracji rządowej oraz samorządu terytorialnego. Zadania : inspirowanie przedsięwzięć zmierzających do pełnego i racjonalnego zatrudnienia opiniowanie planów Funduszu Pracy oraz rocznych sprawozdań z działalności tego funduszu, współdziałanie z wojewódzkimi radami zatrudnienia, przedstawienie ministrowi właściwemu do spraw pracy okresowych informacji o swojej działalności, 6 WOJEWÓDZKA RADA ZATRUDNIENIA Jest organem opiniodawczo-doradczym marszałków województw, składa się z 15 osób powołanych spośród przedstawicieli działających na terenie województwa organizacji związków zawodowych, izb rolniczych, organizacji pracodawców, wojewody oraz jednostek samorządu terytorialnego. Przewodniczącym jest marszałek województwa. Zadania: ocena racjonalności gospodarki środkami Funduszu Pracy, inspirowanie przedsięwzięć zmierzających do pełnego i racjonalnego zatrudnienia w województwie, opiniowanie projektów planów finansowych, opracowywane przez wojewódzkie urzędy pracy, oraz sprawozdań z ich wykonania, składanie wniosków i wydawanie opinii w sprawach dotyczących kierunków kształcenia, szkolenia zawodowego oraz zatrudnienia w województwie, opiniowanie kryteriów przyznawania pożyczek z Funduszu Pracy, opiniowanie kandydatów na stanowisko dyrektora wojewódzkiego urzędu pracy, przedstawienie Naczelnej Radzie Zatrudnienia okresowych sprawozdań i wniosków. POWIATOWE RADY ZATRUDNIENIA Organ opiniodawczo-doradczy starostów. Przewodniczącym jest starosta lub prezydent miasta na prawach powiatu. Powiatowe Rady Zatrudnienia, składają się z 12 osób powołanych spośród przedstawicieli działających na terenie danego powiatu organizacji związków zawodowych, izb rolniczych, organizacji pracodawców, wojewody oraz jednostek samorządu terytorialnego. Funkcje: dążenie do pełnego i racjonalnego zatrudnienia w rejonie, pionowanie kierunków kształcenia i zatrudnienia w powiecie, ocena okresowych sprawozdań z działalności Powiatowych Urzędów Pracy, opiniowanie kandydatów na kierowników Powiatowych Urzędów Pracy, ocena kryteriów przyznania i umarzania pożyczek z Funduszu Pracy, opiniują kryteria refundowania kosztów szkolenia. OCHOTNICZE HUFCE PRACY Państwowa jednostka organizacyjne sektora finansów publicznych, nadzorowana przez ministra właściwego do spraw pracy. We współdziałaniu z jednostkami samorządu terytorialnego wykonują zadania państwa w zakresie kształcenia, zatrudnienia i wychowania młodzieży. POJĘCIE I MIARY RÓWNOWAGI NA RYNKU PRACY Istotnym elementem prawidłowo zasadach rynkowych jest rynek pracy. funkcjonującej gospodarki, opartej na Rynek pracy to jeden z rynków czynników wytwórczych, na którym przedmiotem wymiany są usługi świadczone przez siłę roboczą, czyli praca. Rynek pracy w znaczeniu ogólnym składa się z pojedynczych rynków pracy, dotyczących siły roboczej 7 o określonych kwalifikacjach. Na każdym z tych rynków czynnikiem równoważącym popyt i podaż pracy jest płaca równowagi, której poziom jest zróżnicowany. 11 W Polsce rynek pracy wykształcił się dopiero wtedy, kiedy zerwano z podstawową zasadą socjalizmu. Przez ponad czterdzieści lat była ona prawidłowością ustrojową. Każdy obywatel miał prawo do pracy, czyli musiał otrzymać bez względu na wykształcenie, zawód, posiadane umiejętności, a także własną postawę i stosunek do niej. Zwolniony z jednego zakładu, natychmiast znajdował zatrudnienie w innym. Nie mogły, więc w okresie funkcjonowania tego prawa właściwie działać i spełniać swojej roli mechanizmy rynkowe, ponieważ sztucznie tworzony popyt (w wyniku przesłanek ideologicznych) zawsze przewyższał podaż siły roboczej. Rynek pracy zaczął spełniać swoją role dopiero z chwilą stworzenia warunków prawno-ekonomicznych do wykorzystywania kapitału ludzkiego na zasadach rynkowych, czyli opartych na prawie podaży i popytu. Podstawowym przedmiotem obrotu na rynku pracy jest szczególny towar (produkt) nazywany pracą. Oferują go do sprzedaży marynarze, hydraulicy, lekarze, nauczyciele, kierowcy itd., a jego wartością użytkową, jest zdolność do tworzenia w sensie uzyskiwania dochodu uczestnictwa w procesach ekonomicznych. Z kolei towar ten nabywają producenci po cenie określanej jako płaca. W sytuacji, kiedy rynek pracy jest zorganizowany na zasadach konkurencyjnych, zależności pomiędzy pracą i płacą, ustalane są w wyniku działania mechanizmów rynkowych związanych z prawem popytu i podaży. Zawsze zatem, występuje w przyjętym horyzoncie czasu określony popyt na pracę i jej podaż. Główną funkcją rynku pracy w gospodarce jest alokacja i realokacja występujących w niej zasobów ludzkich (pracy) oraz zapewnienie w dłuższym czasie równowagi między podażą a popytem na pracę . Odbywa się to w procesie negocjacji między pracownikami a pracodawcami, wynikiem których są umowy o pracę określające prawa i obowiązki obu stron. Stąd też uczestnikami rynku pracy są podmioty (przedsiębiorstwa, instytucje, osoby fizyczne), które występują w roli pracodawców, pracobiorców bądź pośredników między pracodawcami i pracobiorcami. Nie należy zapominać o roli państwa - podmiotu tworzącego prawo warunkujące funkcje rynku pracy. Wśród podstawowych kategorii opisujących i analizujących procesy i zjawiska zachodzące na rynku pracy, można wymienić: popyt na pracę, podaż pracy, wynagrodzenie za pracę i bezrobocie.12 Popyt na pracę w danym okresie czasu określany jest jako ujemna zależność między wysokością płacy realnej, a wielkością zatrudnienia. Przy wyższym poziomie płacy pracodawcy będą zatrudniali mniej pracowników, a przy poziomie niższym więcej pracowników. Obrazująca to krzywa popytu na pracę ma więc nachylenie ujemne, opada z lewej na prawo w dół. Na poziomie W1 płacy realnej wielkość zatrudnienia wynosi L1, natomiast spadek płacy do poziomu W2 wywoła wzrost zatrudnienia do wielkości L2. Istotną cechą popytu na pracę jest jej pochodny charakter. Każdy producent bowiem wcześniej określa rozmiary swojej produkcji, zależnie od skali popytu na jego produkty, a później zgłasza zapotrzebowanie na czynniki produkcji, w tym przede wszystkim na pracę ludzką. A zatem ważną determinantą, popytu na pracę jest wielkość popytu rynkowego na efekty wytwórcze przedsiębiorstwa. 11 12 http://wiem.onet.pl/wiem/00082f.html A. Fajferek, Polityka ekonomiczna, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 1999, s.222. 8 Inną determinantą, popytu jest wydajność pracy pracownika, czyli ilość produktów wytwarzana przez niego w jednostce czasu, np. ilość butów wytwarzana w ciągu 8 godzin, ilość nakrętek wytwarzana w ciągu 1 godziny itd. Jeżeli wydajność pracy jest wysoka zapotrzebowanie na pracę maleje, jeżeli jest niska zapotrzebowanie rośnie. Popyt na pracę ze strony pracodawców uzależniony jest w krótkim okresie (przy braku możliwości zmiany techniki i technologii) od relacji pomiędzy płacą równowagi a krańcową produktywnością pracy. Przedsiębiorcy opłaca się zwiększać zatrudnienie dotąd, dopóki dodatkowy przychód, jaki osiągnie z zatrudnienia kolejnego pracownika, będzie większy niż koszt jego zatrudnienia. W długim okresie czynnikiem określającym popyt na pracę jest relacja pomiędzy płacą a ceną kapitału. Praca i kapitał w pewnym zakresie zastępują się w procesie produkcji - relatywne podrożenie pracy (np. wzrost płac przy niezmiennych cenach kapitału) może skłonić przedsiębiorcę do zastosowania nowej technologii oszczędzającej pracę, co spowoduje zmniejszenie jego popytu na pracę. Obok popytu, drugą, podstawową, kategorią, na rynku pracy jest podaż pracy. Podaż pracy w danym okresie czasu określana jest jako dodatnia zależność między wysokością płacy realnej, a liczbą pracowników chcących podjąć pracę . Przy wyższym poziomie płacy realnej więcej osób będzie chciało pracować, natomiast przy poziomie niższym mniej osób. Obrazująca to krzywa podaży pracy ma więc nachylenie dodatnie, wzrasta z lewej na prawo w górę. Na poziomie W1 płacy realnej liczba pracowników chcących podjąć pracę wynosi L1. Obniżenie płacy do poziomu W2 wywołuje spadek liczby chętnych do pracy do poziomu L2. Jak wynika z przedstawionej zależności, podaż pracy kształtują indywidualne decyzje pracowników, którzy równocześnie rozważają wysokość kosztów alternatywnych własnego czasu. Podaż pracy uzależniona jest od zasobów siły roboczej oraz od relacji pomiędzy ukształtowaną na rynku płacą a "ceną" wolnego czasu. Zmiany popytu na pracę i podaży pracy prowadzą do zmian poziomu płacy równowagi. Równowaga na rynku pracy Wzajemne oddziaływanie popytu na pracę i podaży pracy tworzy określone procesy charakterystyczne dla rynku pracy. Ustalona na danym rynku konkurencyjnym wysokość płacy realnej na poziomie W1 określa stan równowagi, przy którym wielkość zatrudnienia wynosi L1. Oznacza to, że wszyscy ci, którym będzie odpowiadała dana płaca realna zostaną zatrudnieni. W sytuacji wzrostu płacy realnej do poziomu W2 np. na skutek nacisków strajkowo-płacowych przez związki zawodowe, popyt na pracę zgłaszany przez producentów zmniejszy się do wielkości L3 (spadanie zatrudnienie) i jednocześnie przy tej wysokości płacy zwiększa się liczba pracowników chcących podjąć pracę do wielkości L2. W konsekwencji powstanie na rynku pracy nadwyżka siły roboczej odpowiadająca wielkości różnicy L2-L3 . Powstanie bezrobocie.13 Płaca realna 13 http://republika.pl/neoraf/inne/egr2praca.html 9 Liczba pracowników Rys 1. Rynek pracy w ujęciu klasycznym Źródło: B. Winiarski, Polityka gospodarcza, PWN, Warszawa 1999 INSTRUMENTY AKTYWNEJ I PASYWNEJ POLITYKI ZATRUDNIENIA W działalności państwa dotyczącej bezrobocia można wyodrębnić część aktywną, mającą na celu redukcję bezrobocia, oraz część pasywną, której celem jest pomoc socjalna dla osób bezrobotnych 14. Aktywna polityka państwa na rynku pracy opiera się na wykorzystaniu szeregu instrumentów ekonomicznych mających na celu zmniejszenie rozmiarów bezrobocia. Instrumenty te mają charakter prozatrudnieniowy, dają szansę zatrudnienia i aktywizacji bezrobotnych, a więc służą głównie oddziaływaniu na wzrost popytu na siłę roboczą, czyli zwiększaniu liczby miejsc pracy. Jedna z powszechniej stosowanych w literaturze klasyfikacji instrumentów aktywnej polityki zatrudnienia, polega na podziale ich na instrumenty polityki makroekonomicznej oraz „specjalne” instrumenty polityki zatrudnienia. Wykorzystanie instrumentów polityki makroekonomicznej w zwalczaniu bezrobocia polega na stosowaniu instrumentów fiskalnych (podatków, wydatków budżetowych) i pieniężnych (stopy procentowej, podaży pieniądza). W zależności od tego, która teoria jest podstawą prowadzonej polityki, instrumenty te skierowane są albo na stymulowanie globalnego popytu na towary (w przypadku teorii keynesistowskiej), albo na stwarzanie producentom korzystniejszych ekonomicznych warunków rozwijania produkcji (w przypadku teorii neoklasycznej). Polityka makroekonomiczna ma na celu głównie ograniczanie bezrobocia charakterystycznego dla nierównowagi na rynku pracy 15. „Specjalne” instrumenty polityki zatrudnienia obejmują zespół instrumentów mających na celu poprawę funkcjonowania rynku pracy oraz redukcję bezrobocia w określonych grupach siły roboczej. Stosowane tu środki mają zazwyczaj charakter selektywny, tzn. adresowane są do określonych grup siły roboczej np. długookresowo bezrobotnych lub absolwentów. Dzięki takiemu charakterowi mają one podstawowe znaczenie dla ograniczania bezrobocia strukturalnego i frykcyjnego. Instrumenty te mogą mieć również pewne znaczenie dla redukcji bezrobocia występującego w warunkach nierównowagi na rynku pracy. Wśród „specjalnych” instrumentów aktywnej polityki zatrudnienia wyróżniamy przede wszystkim16: R. Milewski „Podstawy ekonomii”, s. 547. Tamże. 16 B. Winiarski „Polityka gospodarcza”, s. 481-486; K. Markowski „Rola państwa w gospodarce kapitalistycznej”, s. 139-149; A Fajferek (red. ) „Polityka ekonomiczna”, s. 226-228; R. Milewski „Podstawy ekonomii”, s. 547. 14 15 10 1) 2) 3) 4) 5) 6) subwencjonowanie płac i zatrudnienia, selektywne programy zatrudnienia w sektorze państwowym, roboty publiczne i prace interwencyjne, popieranie przedsiębiorczości indywidualnej, szkolenia zawodowe, usługi pośrednictwa pracy świadczone przez biura pracy, dotyczące zwłaszcza gromadzenia i udzielania informacji o wolnych miejscach pracy i bezrobotnych poszukujących pracy. Subwencjonowanie płac i zatrudnienia. W razie zaistnienia silnej presji inflacyjnej możliwości tworzenia miejsc pracy w sektorze prywatnym za pomocą stymulowania popytu globalnego są ograniczone. W związku z tym większą rolę przypisuje się selektywnemu oddziaływaniu na zatrudnienie poprzez subwencjonowanie części kosztów płacowych przedsiębiorstw prywatnych w celu nakłonienia ich do tworzenia nowych miejsc pracy bądź też do rezygnacji z redukcji zatrudnienia. Podstawowym argumentem za subwencjonowaniem płac jest to, iż w przeciwieństwie do innych sposobów pobudzania popytu jak np. obniżka podatków, nie powoduje ono zwiększenia napięć inflacyjnych. W razie stosowania tego narzędzia zatrudnienie wzrasta, gdyż siła robocza w wyniku subwencji staje się dla pracodawcy tańsza. Subwencje płacowe mogą mieć formę: subwencji uzależnionych od liczby nowo przyjętych pracowników (przyrost) oraz od ich relacji w stosunku do liczby już zatrudnionych (zasób), subwencji uzależnionych od liczby zatrudnionych (zasób), udzielane w relacji do ogólnej liczby zatrudnionych (ogólne) oraz do pewnych zmian w liczbie zatrudnionych (marginalne), subwencji przyznawanych w jednakowej wysokości lub też zróżnicowanych w zależności od regionu, gałęzi przemysłu, wysokości płac, wieku pracownika itp. Subwencje płacowe mogą być zorientowane celowo czyli mogą dotyczyć określonych grup zawodowych czy społecznych, zwłaszcza tych, w których występuje najwyższe bezrobocie. Subwencje płacowe są równoważne subwencjom eksportowym i dzięki nim zatrudnienie wzrasta w sektorach konkurencyjnych w skali międzynarodowej. Z wprowadzeniem subwencjonowania płac wiąże się wiele problemów takich jak: - po pierwsze: stosowanie przez przedsiębiorców różnego rodzaju nieuczciwych praktyk w celu otrzymania subwencji. Oznacza to, że mogą oni występować o przyznanie subwencji także wtedy, gdy w rzeczywistości nie zatrudniliby nowych pracowników. Można przeciwdziałać takim sytuacjom za pomocą bardzo szczegółowego analizowania sytuacji danego przedsiębiorstwa przed przyznaniem subwencji. Jednakże powoduje to wzrost kosztów administracyjnych oraz pozbawia system subwencji niezbędnej elastyczności, co osłabia zatrudnieniowy efekt subwencjonowania. - po drugie: przyrost netto miejsc pracy w wyniku stosowania subwencji będzie niższy od liczby pracowników objętych tym programem, ponieważ część miejsc pracy utworzona dzięki subwencjonowaniu zastępuje także miejsca utracone w przedsiębiorstwach, które nie są objęte programem. Przedsiębiorstwa te ze względu na zmniejszoną konkurencyjność w porównaniu z przedsiębiorstwami otrzymującymi subwencje, nie będą mogły utrzymać dotychczasowego poziomu sprzedaży, co w rezultacie doprowadzi do spadku zatrudnienia. Utrata pewnej liczby miejsc pracy w wyniku stosowania subwencji płacowych może nastąpić zarówno w kraju realizującym ten program, jak również w innych krajach ze względu na obniżenie konkurencyjności produkowanych wyrobów. Selektywne programy zatrudnienia w sektorze państwowym. 11 Kolejnym kierunkiem działań państwa zmierzającym do zwiększenia popytu na siłę roboczą jest tworzenie nowych miejsc pracy za pomocą selektywnych (specjalnych) programów zatrudnienia w sektorze państwowym. Programy te służą aktywizacji zawodowej w dziedzinach gospodarki charakteryzujących się wysoką stopą bezrobocia. Za stosowaniem tego instrumentu przemawia fakt, że dość szybko daje on wymierne efekty społeczne. Zatrudnienie w ramach takich programów jest bowiem zazwyczaj jedyną możliwością uzyskania pracy przez bezrobotnego. Wynika to z tego, iż pozostające przez długi czas bez pracy mają duże trudności z uzyskaniem zatrudnienia, gdyż prywatni przedsiębiorcy niechętnie zatrudniają tę kategorię pracowników, a poza tym w okresie pozostawania bez pracy tracą oni często swoje kwalifikacje, jak również motywację do szukania nowego zatrudnienia. Podjęcie pracy w ramach programu selektywnego zwiększa możliwość znalezienia pracy w przyszłości, umożliwia uzyskanie nowych kwalifikacji oraz przynosi wiele pozytywnych efektów społecznych jak np. zmniejszenie zależności od opieki społecznej, obniżenie przestępczości i innych rodzajów patologii społecznej. Podstawowym zarzutem, dotyczącym selektywnych programów w sektorze państwowym, jest ich niska efektywność ekonomiczna, a w szczególności pogląd o niskiej wydajności pracy osób w nim zatrudnionych. Pomimo tego programy takie są stosowane w większości rozwiniętych krajów o gospodarce rynkowej. W praktyce stosowanie selektywnych programów ma mały wpływ na zmniejszenie bezrobocia, ponieważ skala tych programów jest zbyt niska w porównaniu z rozmiarami potrzeb, a poza tym programy te odgrywają czasami jedynie rolę polityczną tzn. są wykorzystywane w kampaniach wyborczych. Roboty publiczne. Roboty publiczne jako narzędzie polityki zatrudnienia były i są nadal stosowane w krajach zachodnich w ramach różnych programów i planów. Pod ich pojęciem rozumie się przedsięwzięcia z zakresu infrastruktury lokalnej (budowa dróg, wykonywanie zasileń wodnych i melioracji) lub usług komunalnych, które są organizowane i finansowane przez państwo lub samorząd terytorialny (zob. Załącznik 2). W ten sposób tworzy się nowe miejsca pracy, eliminuje bezczynność bezrobotnych i skraca czas oczekiwania na nowe miejsca pracy, co ma znaczenie zwłaszcza przy reaktywizacji grupy bezrobotnych długookresowo. Wydatki z budżetu na roboty publiczne służą oddziaływaniu zarówno na koniunkturę, jak i bezpośrednio na struktury ekonomiczne i społeczne, poprawiając stan zagospodarowania kraju, sieć dróg, mostów, kolei itd. Prace interwencyjne. Mają one na celu aktywizację zawodową bezrobotnych i stworzenie im szansy na stałe zatrudnienie. Ich podstawą jest refundowanie z Funduszu Pracy pewnych kwot pracodawcom, którzy stworzyli nowe miejsca pracy i zatrudnili skierowanych do siebie bezrobotnych (zob. Załącznik 2). Popieranie przedsiębiorczości indywidualnej. Kolejnym kierunkiem działań, mającym na celu zwiększenie liczby miejsc pracy jest popieranie szeroko rozumianej przedsiębiorczości indywidualnej. Formy i sposoby pobudzania inicjatywy prywatnej są różnorodne. Można do nich zaliczyć: - ogólne oddziaływanie państwa w celu zapewnienia warunków rozwoju przedsiębiorczości prywatnej, - specjalne programy rządowe popierające „samozatrudnienie” oraz rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, - różnego rodzaju lokalne inicjatywy w dziedzinie zatrudnienia. Wyróżniamy następujące metody, formy popierania przedsiębiorczości indywidualnej: system zasiłków celowych na zakładanie własnych firm, 12 tworzenie tzw. wolnych stref gospodarczych lub stref aktywności gospodarczej, popieranie tworzenia oraz rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw. Istota programu systemu zasiłków celowych na zakładanie własnych firm polega na skłanianiu (przez użycie bodźców finansowych) bezrobotnych lub pracowników zagrożonych redukcją do zakładania własnych małych przedsiębiorstw. W efekcie osoba dotychczas bezrobotna uzyskuje status „samozatrudnionego”. Program ten zapewnia zasiłek podejmującym się założenia takich przedsiębiorstw. Warunkiem jest jednakże posiadanie określonych własnych środków na potrzeby związane z uruchomieniem nowego przedsiębiorstwa. Środki własne mogą pochodzić np. z kredytu bankowego. Należy zauważyć, iż zasięg tego typu programów jest stosunkowo ograniczony, co wynika z ilościowego limitowania zasiłków oraz z ryzyka podejmowania działalności przez nowych przedsiębiorców. W praktyce można zaobserwować, że prawie połowa osób, które pobrały ten zasiłek, zaprzestaje działalności już w drugim roku istnienia własnego przedsiębiorstwa. Inną formą popierania przedsiębiorczości jest tworzenie wolnych stref gospodarczych lub stref aktywności gospodarczej. Idea tworzenia takich obszarów wywodzi się z doświadczeń stref bezcłowych i ich wpływu na rozwój działalności gospodarczej. Wolne strefy gospodarcze są definiowane jako geograficznie określone obszary, na których pewne rodzaje działalności gospodarczej mogą być podejmowane bez pewnych przepisów podatkowych i innych regulacji obowiązujących w pozostałej części gospodarki (terytorium kraju). W praktyce niekoniecznie obszar ten musi być wyodrębniony, ponieważ wyróżniamy także wolne strefy dotyczące różnych rodzajów działalności np. „wolne strefy bankowe” czy „wolne strefy ubezpieczeniowe”. Dotychczasowe doświadczenia pokazują, że wolne strefy gospodarcze przyczyniają się do szybszego rozwoju gospodarczego obszaru, który obejmują. Realizacja programów tworzenia wolnych stref gospodarczych jest ściśle związana z założeniami polityki regionalnej i ma na celu przede wszystkim: - tworzenie nowych miejsc pracy na obszarach dotkniętych kryzysem, - rozwój pewnych regionów, a zwłaszcza regionów opóźnionych. Uważa się, iż ta forma zwiększania zatrudnienia jest bardzo atrakcyjna. Jest ona bowiem narzędziem przeciwdziałającym bezrobociu i wspomagającym pozostałe instrumenty. Kolejnych kierunkiem działań państwa mających na celu zarówno zwiększenie liczby miejsc pracy, jak i przyspieszenie dynamiki rozwoju gospodarki, jest popieranie tworzenia oraz rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw. Wielu ekonomistów i polityków uważa właśnie ten kierunek działań za skuteczny środek zwalczania bezrobocia. Argumentuje się to tym, że największe przyrosty zatrudnienia występują w małych firmach (przede wszystkim w sektorze usług) oraz, że przedsiębiorstwa te są bardzo elastyczne w działaniu i szybko wprowadzają innowacje. Działania mające na celu rozwój małych i średnich przedsiębiorstw obejmują zarówno „stwarzanie odpowiedniego klimatu”, jak również wprowadzanie ułatwień finansowych (gwarantowane pożyczki, ulgi podatkowe) oraz dostęp do informacji, pomoc organizacyjną i pomoc w formie szkolenia. Wśród form pomocy małym i średnim przedsiębiorstwom można wyróżnić: udzielanie kredytów przez specjalnie powołane do tego instytucje finansowe, przyznawanie ulg podatkowych, tworzenie systemu ochrony przed bankructwem, gwarantowanie zamówień rządowych, rozwijanie inicjatyw lokalnych na rzecz tych przedsiębiorstw. Celem aktywnej polityki państwa, obok aktywizacji zawodowej bezrobotnych, jest zmniejszanie niedopasowań strukturalnych na rynku pracy oraz podnoszenie produkcyjności siły roboczej. Realizacja tych funkcji dokonuje się głównie przez szkolenia zawodowe, których głównym celem jest: przywrócenie aktywności zawodowej, 13 dokształcanie i doskonalenie zawodowe osób bezrobotnych tzn. rozbudzenie motywacji do zdobycia nowych kwalifikacji i wyrównania braków wiedzy podstawowej, umożliwiającej efektywne podjęcie pracy, wzmocnienie poczucia własnej wartości, zainspirowanie do czynnego poszukiwania pracy, przekwalifikowanie, czyli przygotowanie do pracy w nowym, poszukiwanym na rynku pracy zawodzie. Usługi pośrednictwa pracy polegają na bezpłatnym udzielaniu pomocy bezrobotnym i pracodawcom w celu znalezienia zatrudnienia lub nowych pracowników. Usługi te są świadczone na zasadzie pełnej dostępności, dobrowolności, równości oraz jawności dla wszystkich zainteresowanych bezrobotnych i pracodawców. Przeciwdziałanie bezrobociu w Polsce przez wzrost popytu na siłę roboczą stopniowo przybiera formy aktywne. Głównym kierunkiem działań jest tworzenie miejsc pracy czemu mają służyć: 1) pożyczki z Funduszu Pracy (zob. Załącznik 2 i 3) dla: bezrobotnych, którzy chcą podjąć pracę na własny rachunek, zakładów pracy na tworzenie dodatkowych miejsc pracy, rolników na podjęcie pozarolniczej działalności gospodarczej, 2) szkolenia i przekwalifikowywania zawodowe dla bezrobotnych i zagrożonych zwolnieniem z pracy, 3) prace interwencyjne i roboty publiczne organizowane przez organy samorządu lokalnego lub terenowej administracji lokalnej, 4) stwarzanie warunków rozwoju pozarządowych instytucji, których celem jest łagodzenie skutków bezrobocia np. izby przemysłowo-handlowe, centra doskonalenia zawodowego. Działalność Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej jest wspierana przez programy międzynarodowe, których celem jest tworzenie miejsc pracy. Można tu wymienić program PHARE wspomagania mikroprzedsiębiorczości, pożyczki Banku Światowego, brytyjski program „Know-how” czy też program współpracy amerykańskopolskiej i francusko-polskiej. Ciekawą inicjatywą w dziedzinie łagodzenia skutków bezrobocia i pobudzania aktywności zawodowej bezrobotnych jest idea organizowania tzw. klubów pracy przy rejonowych urzędach pracy. Kluby te funkcjonują w krajach Europy Zachodniej i są miejscem, gdzie bezrobotni mogą uzyskać pomoc w rozwiązywaniu swoich problemów. Doświadczenia krajów wysoko rozwiniętych wskazują na ważną rolę aktywnej polityki rynku pracy (obejmuje ona swym zasięgiem około 1/3 wszystkich bezrobotnych i pochłania 30-50% ogółu wydatków w sferze rynku pracy), lecz także na jej ograniczony wpływ na zmniejszenie bezrobocia. W krajach tych przeznacza się ogromne środki na aktywne programy rynku pracy, które umożliwiają zmniejszenie bezrobocia jedynie o 1020%17. Uważa się, że aktywna polityka przeciwdziałania bezrobociu powinna dążyć do realizacji trzech istotnych zasad: prymatu pracy nad bezrobociem, prymatu dochodu z pracy nad zasiłkiem, prymatu szkolenia nad bezrobociem. Pasywna polityka państwa na rynku pracy koncentruje się na łagodzeniu ujemnych konsekwencji bezrobocia oraz na zmniejszaniu jego rozmiarów przede wszystkim poprzez ograniczanie podaży siły roboczej. 17 A. Fajferek (red. ) „Polityka ekonomiczna”, s. 230. 14 Polityka pasywna obejmuje różnorodne formy pomocy finansowej dla bezrobotnych, jednakże jej podstawowym narzędziem są zasiłki dla bezrobotnych. Zasiłki te powinny spełniać dwie funkcje – rekompensującą oraz motywacyjną. Oznacza to, że powinny być one ustalone na takim poziomie, by chroniły bezrobotnego przed radykalnym pogorszeniem się warunków życia, ale aby jednocześnie motywowały go do poszukiwania zatrudnienia. Obok podstawowej formy, jaką są zasiłki dla bezrobotnych, występują również (zob. Załącznik 1, 4 i 5): zasiłki z funduszu pomocy społecznej (zasiłki okresowe i celowe, świadczenia w naturze), - jednorazowe odszkodowania dla osób zwalnianych z pracy, - dodatki związane z wcześniejszym przechodzeniem na emeryturę, - w niektórych krajach mamy do czynienia również z prywatnymi ubezpieczeniami na wypadek bezrobocia. Do narzędzi pasywnej polityki zatrudnienia należą także działania zmierzające do ograniczenia podaży siły roboczej. Wyróżniamy tutaj dwie grupy środków 18: 1) zmniejszanie rozmiarów zasobów siły roboczej poprzez umożliwienie: - wcześniejszego przechodzenia na emeryturę, - przedłużania okresu kształcenia, - przedłużania lub wprowadzania obowiązkowej służby wojskowej, a także osłanianie aktywności zawodowej np. przez zachęty dla kobiet do zajmowania się wychowywaniem dzieci czy zachęty do podnoszenia swoich kwalifikacji, - zakaz podejmowania pracy przez cudzoziemców (najbardziej restrykcyjną politykę w tym zakresie prowadzą Niemcy, Japonia oraz Stany Zjednoczone), - przepisy emigracyjne ułatwiające i popierające wyjazdy zagraniczne. 2) dzielenie pracy między większą liczbę bezrobotnych (tzw. worksharing) przez zmniejszanie liczby godzin pracy czyli: - skracanie czasu pracy, - wydłużanie urlopów, - zmniejszanie liczby godzin ponadwymiarowych, - zatrudnianie w niepełnym wymiarze czasu pracy. jednakże główną przeszkodą w stosowaniu tej metody jest kwestia płac. Skracanie czasu pracy jako środek przeciwdziałania bezrobociu wywołuje wiele kontrowersji i sprzecznych opinii. Często zwraca się tutaj uwagę na problem niepełnej zastępowalności zwolnionych miejsc pracy nowym zatrudnieniem oraz na to, iż wcześniejsze przechodzenie na emeryturę może wywoływać wzrost obciążeń budżetu i funduszy socjalnych. Zdarza się również, że zmniejszone zatrudnienie jest rekompensowanie nie przyjmowaniem nowych pracowników, ale wzrostem godzin nadliczbowych, co z kolei zmniejsza rezultaty działań podażowych samej polityki zatrudnienia. Narzędzia pasywnej polityki na rynku pracy ukierunkowane są przede wszystkim na ochronę bytu bezrobotnych i na zmniejszenie podaży siły roboczej. Choć stanowią one integralny element polityki rynku pracy, to w zasadzie nie mogą one zapobiegać czy widocznie zmniejszać skalę bezrobocia, lecz tylko łagodzić jego następstwa. Działania w ramach pasywnej polityki na rynku pracy w celu ograniczenia liczby bezrobotnych polegają właściwie na zmniejszaniu liczby osób czynnych zawodowo. Osiąga się to wprowadzając regulacje prawne odnośnie m. in. obniżania granicy wieku emerytalnego czy też nabywania prawa do świadczeń przedemerytalnych. Z powodu skali bezrobocia w Polsce i jego charakteru przeciwdziałanie temu zjawisku stało się priorytetowym celem polityki społeczno-gospodarczej. W ramach programów walki z bezrobociem państwo oddziałuje na rynek pracy w sposób bezpośredni lub pośredni. Bezpośrednia polityka państwa wobec bezrobocia polega na tworzeniu aktów prawnych stanowiących narzędzia wykonawcze dla odpowiednich podmiotów, 18 B. Winiarski „Polityka gospodarcza”, s. 487-488; A. Fajferek „Polityka ekonomiczna”, s. 226-227. 15 pierwotnie tworzących współczesny rynek pracy w obrębie kształtującej się polskiej gospodarki rynkowej. W tworzeniu tego rynku uczestniczą: terenowe organy zatrudnienia (wojewódzkie i terenowe urzędy pracy), organy opiniodawczo-doradcze, którymi są rady zatrudnienia (Naczelna Rada Zatrudnienia przy Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej, wojewódzkie rady zatrudnienia), Fundusz Pracy, który jest głównym źródłem finansowania zasiłków dla bezrobotnych (funkcja obligatoryjna) oraz aktywnych programów rynku pracy (funkcja fakultatywna). Podstawowe znaczenie w walce z bezrobociem mają wojewódzkie i rejonowe urzędy pracy, wyposażone w aktywne instrumenty takie jak: - pośrednictwo pracy, - prace interwencyjne, - roboty publiczne, - szkolenia i przekwalifikowania, - refundowanie w części wynagrodzenia absolwentów, - udzielanie bezrobotnym pożyczek na prowadzenie działalności gospodarczej. Na rynku pracy coraz większe znaczenie mają metody pośredniego zwiększania zatrudnienia. Stosowane są one w celu kreacji popytu na pracę przez pobudzanie wzrostu gospodarczego w skali kraju i poszczególnych regionów. Metody te mają charakter instrumentów ekonomicznych i środków finansowych wspomagających określone projekty wpływające na ożywienie gospodarki. Są one uruchamiane przez organy centralne, zwłaszcza na obszarach szczególnie „zagrożonych” bezrobociem. Do narzędzi tych zaliczamy m. in. : - stosowanie przyspieszonej amortyzacji majątku trwałego, - okresowe zwolnienia z podatku dochodowego spółek z udziałem kapitału zagranicznego, - wspieranie dotacjami inwestycji infrastrukturalnych, - udzielanie kredytów inwestycyjnych dla inwestorów w small biznesie, - ulgi podatkowe z tytułu szkolenia nowych pracowników, - dotacje z budżetu państwa na inwestycje tworzące nowe miejsca pracy. Podsumowanie. W literaturze przyjmuje się, że o charakterze prowadzonej polityki zatrudnienia informują rozmiary wydatków na zasiłki dla bezrobotnych (polityka pasywna) oraz wydatki na przedsięwzięcia tworzące nowe miejsca pracy (polityka aktywna). Obecnie dużym problemem jest fakt, że wydatki na pasywne formy przeciwdziałania bezrobociu zdecydowanie dominują w ogólnych wydatkach związanych z walką z bezrobociem. Jest to spowodowane tym, iż wysoki poziom bezrobocia powoduje zapotrzebowanie na zasiłki, które w rezultacie zmniejszają środki na finansowanie aktywnych form przeciwdziałania bezrobociu. REALIZACJA POLITYKI ZATRUDNIENIA W POLSKIEJ GOSPODARCE 16 Okres transformacji przyniósł w Polsce dwa współzależne względem siebie zjawiska, tj. spadek zatrudnienia oraz pojawienie się w dużej skali trwałego bezrobocia. Było to spowodowane głównie dwiema przyczynami: 1) dostosowywaniem się rozmiarów i struktury zatrudnienia do wymogów i warunków gospodarki rynkowej, 2) głęboką recesją gospodarczą w pierwszych latach transformacji 19. Kształtowanie się stopy bezrobocia w Polsce w latach 1990-2002 przedstawia tabela 1. Tabela 1. Stopa bezrobocia w latach 1990-2002ab stycz eń luty marz kwiec ec ień maj (bezrobocie rejestrowane) czerw sierpi wrzes paźdz listop grudz lipiec iec eń ień iernik ad ień 199 0 0,3 0,8 1,5 1,9 2,4 3,1 3,8 4,5 5 5,5 5,9 6,5 199 1 6,6 6,8 7,1 7,3 7,7 8,4 9,4 9,8 10,5 10,8 11,1 12,2 199 2 12,1 12,4 12,1 12,2 12,3 12,6 13,1 13,4 13,6 13,5 13,5 14,3 199 3 14,2 14,4 14,4 14,4 14,3 14,8 15,4 15,4 15,4 15,3 15,5 16,4 199 4 16,7 16,8 16,7 16,4 16,2 16,6 16,9 16,8 16,5 16,2 16,1 16 199 5 16,1 15,9 15,5 15,2 4,8 15,2 15,3 15,2 15 14,7 14,7 14,9 199 6 15,4 15,5 15,4 15,1 14,7 14,3 14,1 13,8 13,5 13,2 13,3 13,2 199 7 13,1 13 12,6 12,1 11,7 11,6 11,3 11,0 10,6 10,3 10,3 10,3 199 8 10,7 10,6 10,4 10,0 9,7 9,6 9,6 9,5 9,6 9,7 9,9 10,4 199 9 11,4 11,9 12,0 11,8 11,6 11,6 11,8 11,9 12,1 12,2 12,5 13,1 200 0 13,7 14,0 14,0 13,8 13,6 13,6 13,8 13,9 14,0 14,1 14,5 15,1 200 1 15,7 15,9 16,1 16,0 15,9 15,9 16,0 16,2 16,3 16,4 16,8 17,4 200 18,0 18,1 18,1 17,8 17,2 17,3 17,4 17,5 Narodowa Strategia Wzrostu Zatrudnienia i Rozwoju Zasobów Ludzkich w latach 2000-2006, przyjęta przez Radę Ministrów w dniu 4 stycznia 2000 roku, s.13 19 17 2 17,6 Źródło: http://www.stat.gov.pl/serwis/stopa_bezrob.htm a) stan w końcu miesiąca b) udział bezrobotnych w cywilnej ludności aktywnej zawodowo Jawne bezrobocie, które pojawiło się w Polsce na początku w l990 roku charakteryzuje wysoka dynamika wzrostu. Od 1990 roku do 1994 stopa bezrobocia systematycznie wzrastała osiągając w grudniu poziom 16 proc. Od 1995 roku do końca 1998 można było zaobserwować powolny spadek bezrobocia będący rezultatem poprawy koniunktury gospodarczej i zaostrzenia kryteriów rejestracji bezrobotnych. Wraz z początkiem 1990 roku zarejestrowano ponowny wzrost stopy bezrobocia, która w lutym 2000 roku wzrosła do 14 proc., utrzymała się na tym samym poziomie w marcu, a w kwietniu spadła do 13,8 proc. W maju nastąpił dalszy spadek do 13,6 proc. Ta stopa utrzymała się w czerwcu a od lipca notowano już systematyczny wzrost stopy bezrobocia. Na koniec roku sięgnęła 15,1 proc., a do marca 2001 roku wzrosła do 16,1 proc. Stopa bezrobocia spadła w kwietniu 2001 r. do 16 proc. z 16,1 proc. w marcu, głównie w wyniku sezonowego wzrostu zatrudnienia. Ponowny wzrost stopy bezrobocia odnotowano w lipcu po wcześniejszym spadku w kwietniu do 16 proc. i w maju do 15,9 proc. Stopa bezrobocia rosła od lipca 2000 roku do marca 2001 roku, kiedy osiągnęła poziom 16,1 proc. Stopa bezrobocia na koniec maja 2002 roku spadła poniżej 17,5 proc. z 17,8 proc. na koniec kwietnia. W maju bezrobocie spadło i to wyraźnie. W kwietniu stopa bezrobocia spadła do 17,8 proc. z 18,1 proc. w marcu. W maju 2002 roku na stopę bezrobocia może mieć wpływ wyrejestrowanie ze statystyk bezrobocia około 77.000 bezrobotnych w związku z podjęciem przez nich pracy rachmistrzów spisowych. Wzrost do 17,6 proc. jest wynikiem przeszacowania liczby osób pracujących w gospodarce o osoby zatrudnione w małych przedsiębiorstwach, w których pracuje do 9 osób Poziom bezrobocia w Polsce utrzymuje się od kilku miesięcy na tym samym poziomie. W październiku wyniósł on 17, 6. 18 Poziom bezrobocia we wrześniu 2002 roku w podziale na województwa Źródło: „ Rzeczpospolita” z dnia 22. 10. 2002, nr 247 (6324) BEZROBOCIE WE WRZEŚNIU (w proc. ) 28,1 Warmińsko-Mazurskie Zachodniopomorskie 25,4 Lubuskie 25,3 21,9 Kujawsko-Pomorskie 21,6 Dolnośląskie 20,4 Pomorskie Opolskie 18,2 Świętokrzyskie 18,1 18 Łódzkie 16,3 Podkarpackie 16,1 Śląskie 15,6 Wielkopolskie 15,2 Lubelskie 14,8 Podlaskie Mazowieckie 13,6 Małopolskie 13,5 Rys. 2. Bezrobocie we wrześniu 2002 r. We wrześniu bieżącego roku zaobserwowano nieznaczny wzrost bezrobocia. Bez pracy jest ponad 3 mln 112 tys. osób, o 7 tysięcy więcej niż przed miesiącem. Stopa bezrobocia wzrosła z 17,5 proc. w sierpniu do 17,6 proc. we wrześniu. Specjaliści od rynku pracy uważają, iż fakt, że bezrobocie w ostatnim czasie rośnie wolniej jest skutkiem polityki rządu, która zaczyna dawać efekty oraz wynika również z tego, że falę największych zwolnień mamy już za sobą. Jednakże gdy sytuację na rynku pracy porównamy z tą sprzed roku, okazuje się, że jest znacznie gorzej. We wrześniu 2001 r. bez pracy było 16,3 proc. Polaków. Przez ten czas przybyło ponad 192 tys. bezrobotnych. Niepokojącym zjawiskiem jest także rosnąca liczba osób bez pracy, które nie mają prawa do zasiłku. We wrześniu nie otrzymywało go ponad 2,5 mln osób, czyli 83 procent wszystkich bezrobotnych, przy czym najwięcej - prawie 88 proc. bezrobotnych bez zasiłku - jest w województwach lubelskim, podlaskim i śląskim (86 proc.). 19 Od początku bieżącego roku bezrobocie spadło w dziewięciu województwach (patrz rysunek 2). Najwięcej na Podkarpaciu (o 7,8 proc.), w Małopolsce (o 5,4 proc.) i na Warmii i Mazurach (o 4,3 proc.). Pogorszyła się natomiast sytuacja na Mazowszu (bezrobocie wzrosło o 4,9 proc.), w Lubuskiem (o 4,5 proc.) i na Pomorzu (o 4,2 proc.). Nowelizacja ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu doprowadziła do zahamowania wzrostu bezrobocia rejestrowanego, wprowadzając zarazem ostrzejsze kryteria przyznawania, ustalania wysokości i czasu pobierania zasiłku. Bezpośrednim skutkiem wprowadzonych restrykcji był spadek wśród ogółu zarejestrowanych odsetka bezrobotnych posiadających prawo do zasiłku, co przedstawia tabela 2. Tabela 2. Bezrobotni posiadający prawo do zasiłku (w tys.) Rok Ilość osób % udział w ogólnej liczbie 1991 1.702,9 79,0% 1992 1.312,3 52,3% 1993 1.395,7 48,3% 1994 1.421,8 50,1% 1995 1.549,0 58,9% 1996 1.224,0 51,9% 1997 547,9 30,0% 1998 420,0 22,9% 1999 554,0 23,0% 2000 530,0 20,9% Źródło: Bezrobocie rejestrowane w Polsce I-IV kwartał 1994, Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 1995; Rynek Pracy 1/1996, Rynek Pracy 1/1997, Rynek Pracy 1/1998, Rynek Pracy 1/1999, Rynek Pracy 1/2000, Rynek Pracy 1/2001 20 Tabela 3. Struktura bezrobotnych według wieku w Polsce w latach 1991-2000 Rok do 24 lat 25-34 1991 35,1 29,9 1992 34,6 29,7 1993 34,4 28,5 1994 34,6 27,4 1995 34,6 26,9 1996 31,1 27,3 1997 30,8 27,8 1998 30,9 27,1 1999 31,0 26,5 2000 30,5 26,4 Źródło: Rocznik Statystyczny GUS 35-44 24,6 24,7 25,2 25,3 25,1 25,8 26,4 25,8 25,0 24,3 45-54 8,6 9,2 9,8 10,7 11,3 13,3 13,3 14,4 15,6 17,1 55 i więcej 1,8 1,7 2,0 2,0 2,0 2,4 1,7 1,8 1,8 1,8 Wśród ogółu bezrobotnych największą grupę stanowią ludzie młodzi do 24 lat, która do końca 1995 roku stanowiła ok. 35% ogółu zarejestrowanych i dopiero od roku następnego odsetek ten zmniejszył się do mniej od nowa30-31%. Przeciwna tendencja miała miejsce w przedziale wiekowym 45-54lat, tutaj widoczny jest stały wzrost bezrobotnych w stosunku do ogółu zarejestrowanych, od 8,6% w 1991r. do 17,1% w 2000r. Tabela 4. Struktura bezrobotnych według poziomu wykształcenia w Polsce w latach 1991-2000 Rok Wyższe Policealne oraz średnie zawodowe 1991 3,0 22,4 1992 2,3 21,0 1993 1,8 20,1 1994 1,7 20,1 1995 1,5 20,2 1996 1,3 20,0 1997 1,4 19,9 1998 1,6 20,2 1999 2,0 20,6 2000 2,6 20,8 Źródło: Rocznik Statystyczny GUS Średnie Zasadnicze ogólnokształcąc zawodowe e 7,2 37,4 7,1 38,4 6,7 39,1 6,8 39,4 7,2 39,0 6,4 38,5 6,3 38,4 6,1 38,1 6,0 38,2 6,2 37,0 Podstawowe i bez wykształcenia 30,0 31,2 32,2 32,0 32,1 33,8 34,0 34,0 33,1 33,4 Największą grupę absolwentów tworzą uczniowie szkół zasadniczych zawodowych, natomiast najmniejszy udział stanową absolwenci szkół wyższych. Tabela 5. Bezrobocie zarejestrowane według płci w Polsce w latach 1991-2000 Rok 1991 1992 kobiety 52,6 53,4 mężczyźni 47,4 46,6 21 1993 52,2 1994 52,7 1995 55,1 1996 58,3 1997 60,4 1998 58,5 1999 55,6 2000 55,2 Źródło: Rocznik Statystyczny 47,8 47,3 44,9 41,7 39,6 41,5 44,4 44,8 GUS Kolejna patologia polskiego bezrobocia polega na tym, że jego ofiarami padają przede wszystkim kobiety, mimo iż statystycznie Polki są lepiej wykształcone od mężczyzn20. Podobne tendencje, jakie miały miejsce w całym okresie transformacji w kształtowaniu ogólnej liczby bezrobotnych, zachodziły również w subpopulacji kobiet. Począwszy więc od 1994 roku obserwuje się więc spadek liczby bezrobotnych kobiet 21. Niepokojącym zjawiskiem pozostaje natomiast to, iż połowa bezrobotnych kobiet pozostaje bez pracy powyżej roku, ok. 60% z nich jest w wieku 18-34 lata, a ponad 30% legitymuje się co najmniej średnim poziomem wykształcenia22. Kobiety przegrywają na rynku pracy praktycznie we wszystkich kategoriach wiekowych i zawodowych oraz bez względu na wykształcenie. Pracy nie miała co czwarta kobieta po zawodówce (25,6 proc.) i co siódmy mężczyzna (14,9 proc.) Kobiety przebywają na bezrobociu znacznie dłużej niż mężczyźni. Aż 65 proc. osób pozostających bez pracy powyżej roku stanowią kobiety, zaś wśród bezrobotnych dłużej niż dwa lata ich udział rośnie do 77 proc. Pracodawcy dyskryminują kobiety w obawie przed ich mniejszą dyspozycyjnością i po to, by uniknąć dodatkowych obciążeń związanych z ich obowiązkami macierzyńskimi. Dobrodziejstwem dla kobiet byłaby zmiana absurdalnie sztywnych przepisów, polegająca m.in. na wprowadzeniu umów o pracę na zastępstwo i na uelastycznieniu czasu pracy. Przykładowo w niepełnym wymiarze czasu pracuje 70 proc. Holenderek i tylko 10 proc. Polek23. Na rynku pracy kobiety znajdują się więc w trudniejszej sytuacji niż mężczyźni, bowiem łatwiej tracą pracę i mają większe trudności z jej ponownym podjęciem. Przychody i wydatki Funduszu Pracy. Celem Funduszu Pracy jest zarówno aktywizacja zawodowa osób poszukujących pracy jak i łagodzenie skutków bezrobocia. Fundusz Pracy został powołany na mocy ustawy o zatrudnieniu z 1989 r. Obecnie natomiast działa na podstawie ustawy z dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu24. Przychody Funduszu Pracy stanowią: wpływy ze składek płaconych przez pracodawców, M. Balicka, Udręka zbędnych rąk „Polityka”, nr46 z 2000r. 70 Narodowa Strategia Wzrostu Zatrudnienia i Rozwoju Zasobów Ludzkich w latach 2000-2006, przyjęta przez Radę Ministrów w dniu 4 stycznia 2000 roku, s. 97 22 Tamże, s. 98 23 M. Balicka, Udręka zbędnych rąk, „Polityka”2000, nr 46, s.70 24 Por. Dziennik Ustaw 1997, Nr 25, poz. 128, tekst jednolity. 20 21 22 środki z dotacji budżetowej. Z Funduszu Pracy finansowane są głównie: zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki i świadczenia przedemerytalne, wydatki na szkolenia osób bezrobotnych, prace interwencyjne, roboty publiczne, wynagrodzenia młodocianych pracowników i opiekunów praktyk uczniowskich, aktywizacja zawodowa absolwentów, programy specjalne, pożyczki udzielane bezrobotnym i pracodawcom. Wydatki Funduszu Pracy (patrz tabela 6) stanowią 2% wydatków sektora finansów publicznych. Kierowane są one głównie na zasiłki dla bezrobotnych, które stanowią prawie 41% wydatków tego funduszu. W 1998 r. udział tych zasiłków wyraźnie zmalał, po czym od następnego roku zaczął ponownie wzrastać. Na aktywne formy przeciwdziałania bezrobociu, obejmujące roboty publiczne i interwencyjne, szkolenia, aktywizację absolwentów, stypendia dla studentów oraz pożyczki dla bezrobotnych i zakładów pracy, przeznacza się około 19% środków. W tej grupie wydatków systematycznie maleje udział robót publicznych na rzecz wydatków związanych z aktywizacją absolwentów oraz pożyczek dla bezrobotnych i zakładów pracy. W przychodach Funduszu Pracy wyraźnie zmniejszył się udział dotacji z budżetu państwa. Jeżeli w 1995 r. wynosił on przeszło 60%, to w 1998 nie przekroczył 20%. W porównaniu z rokiem 2000, w roku 2001 znów wzrosły wydatki na zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki przedemerytalne, świadczenia przedemerytalne, przygotowanie zawodowe młodocianych. Natomiast systematycznie zmniejszają się wydatki na aktywne formy przeciwdziałania bezrobociu. Taka sytuacja świadczy o marginalnym charakterze aktywnej polityki zatrudnienia w naszym kraju. Tabela 6. Przychody i wydatki Funduszu Pracy w latach 1995-2000. Wyszczególnienie Przychody ogółem (w mld zł) w tym: składka od pracodawców w mld zł w% dotacje z budżetu w mld zł w% Wydatki ogółem (w mld zł) w tym: zasiłki dla bezrobotnych w mld zł w% zasiłki i świadczenia 1995 6,3 1996 7,5 1997 7,0 1998 5,1 1999* 5,5 2000** 6,0 2,2 5,0 2,8 37,3 3,5 51,0 4,2 82,4 4,7 85,5 5,1 85,0 4,0 63,5 4,6 61,3 3,4 48,6 0,9 17,6 0,7 12,7 0,7 11,7 6,2 7,4 6,6 4,8 5,6 5,9 3,6 58,0 4,4 59,5 3,7 56,0 1,6 33,3 2,1 37,5 2,4 40,7 23 przedemerytalne w mld zł w% aktywne formy przeciwdziałania bezrobociu w mld zł w% *przewidywane wykonanie **ustawa budżetowa - - - 0,7 14,6 1,1 19,6 1,2 20,3 0,7 11,3 0,8 10,8 1,2 18,2 1,3 27,1 1,1 19,6 1,1 18,6 Źródło: W. Ziółkowska „Finanse publiczne. Teoria i zastosowanie”, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 2000, s. 172. ZAŁĄCZNIKI. Załącznik 1. Zasiłki, stypendia, dodatki, świadczenia. Kategoria Kwota w zł od 1.03.2002 do od 1 września 1.08.2002r. 2002 do 28 lutego 2003r. Zasiłki dla bezrobotnych: - podstawowy ( 100 %) 476,70 498,20 - obniżony (80%) 381,40 398,60 - podwyższony (120%) 572,10 597,90 Stypendia dla bezrobotnych absolwentów w okresie: 24 - odbywania szkolenia (60 % kwoty zasiłku podstawowego) 286,10 299,00 - odbywania stażu (100 % zasiłku podstawowego) 476,70 498,20 - kontynuowania nauki (w rejonach "zagrożonych'' - 60% zasiłku podstawowego) 286,10 299,00 Dodatek szkoleniowy dla bezrobotnych (20% zasiłku podstawowego) 95,40 99,70 - podstawowy - minimalny (120% zasiłku podstawowego) 572,10 597,90 - podwyższony - maksymalnie 160% zasiłku podstawowego (nie więcej jednak niż 90% przeciętnego wynagrodzenia z ostatnich 12 m-cy zatrudnienia) 762,80 797,20 Świadczenie przedemerytalne (od 1.01.2002 80% kwoty emerytury - nie mniej niż 120% i nie więcej niż 200% zasiłku dla bezrobotnych) wynikowo (od 572,10 do 762,80) wynikowo (od 597,90 do 996,40) Zasiłek przedemerytalny: Źródło: www.mpips.gov.pl Od zasiłku dla bezrobotnych urzędy pracy opłacają składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe w łącznej wysokości - 32,52 %, a od stypendiów za okres odbywania szkolenia i stażu dodatkowo na ubezpieczenie wypadkowe - 1,62% tj. w łącznej wysokości - 34,14 %. Załącznik 2. Maksymalne kwoty refundacji z Funduszu Pracy dla pracodawcy z tytułu zatrudnienia bezrobotnego skierowanego przez urząd pracy - przez miesiąc i w pełnym wymiarze czasu pracy. Podstawa refundacji od 1 września 2002 do 28 lutego 2003r. Zatrudnienie w ramach prac interwencyjnych (wynagrodzenie i składki na ubezpieczenia społeczne) Zatrudnienie w ramach robót publicznych (wynagrodzenie i składki na ubezpieczenia społeczne)- 587,28 (498,20+89,08*) 1822,97 (1546,46+276,51*) 25 Zatrudnienia absolwenta skierowanego przez urząd pracy (wynagrodzenie i składki na ubezpieczenia społeczne) 587,28 (498,20+89,08*) *składki opłacane przez pracodawcę w wysokości - 17,88 % Źródło: www.mpips.gov.pl Podstawa prawna Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (Dz. U. z 2001r. Nr 6, poz. 56), art. 19, 20, 37f. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 21 marca 1995 r. w sprawie szczegółowych zasad organizowania prac interwencyjnych i robót publicznych oraz przyznawania zaliczek i finansowania rzeczowych kosztów organizacji robót publicznych (Dz. U. Nr. 38, poz. 189, zm: Dz. U. z 1997r. Nr 25, poz.134, z 1998r. Nr 166, poz. 1242, z 1999r. Nr 111, poz. 1307, z 2000. Nr 44, poz.514). Załącznik 3. Pożyczki z Funduszu Pracy udzielane osobom fizycznym (na podjęcie działalności gospodarczej lub rolniczej) i pracodawcom na utworzenie dodatkowych miejsc pracy. Podstawa refundacji Maksymalna kwota pożyczki dla bezrobotnych i pracodawców na utworzenie jednego dodatkowego miejsca pracy nie może przekroczyć dwudziestokrotności przeciętnego wynagrodzenia, w razie pożyczki na zorganizowanie dodatkowych miejsc pracy wysokość ta dotyczy utworzenia jednego miejsca pracy - art. 18, ust. 2 ustawy z dn. 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (Dz.U. z 2001 r. Nr 6, poz. 56). Przeciętne miesięczne wynagrodzenie pracowników zatrudnionych w gospodarce narodowej: w II kw. 2002 r. - 2.061,95 zł Maksymalna kwota pożyczki dla bezrobotnych i pracodawców na utworzenie jednego dodatkowego miejsca pracy: 41.239,00 (20x2.061,95) 26 Oprocentowanie pożyczek z Funduszu Pracy w stosunku rocznym wynosi: w rejonach "zagrożonych szczególnie wysokim bezrobociem strukturalnym" 30 % zmiennej stopy oprocentowania kredytu lombardowego: od 29.03.2001r. - 6,3 % od 23.08.2001r. - 5,55 % od 29.08.2002r. - 3,15% od 26.09.2002r. - 3,0% w pozostałych rejonach kraju - 50 % zmiennej stopy oprocentowania kredytu lombardowego od 29.03.2001r. - 10,5 % od 23.08.2001r. - 9,25 % od 29.08.2002r. - 5,25% od 26.09.2002r. - 5,0% Stopa oprocentowania kredytu lombardowego wynosi: od 29.03.2001r. - 21,0 % od 23.08.2001r. - 18,5 % od 29.08.2002r. - 10,5 % od 26.09.2002r. - 10,0 % Zmienną stopę oprocentowania kredytu lombardowego przyjmuje się w wysokości ogłoszonej przez Prezesa Narodowego Banku Polskiego w Dzienniku Urzędowym Narodowego Banku Polskiego (par 1, ust.3 rozp. MPiPS). Źródło: www.mpips.gov.pl Załącznik 4. Wynagrodzenia, renty, emerytury, zasiłki. Kategoria 1. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie pracowników zatrudnionych w gospodarce narodowej w II kw. 2002 r. 2. Zasiłki: a) pogrzebowy (200% przeciętnego wynagrodzenia) b) wychowawczy c) wychowawczy dla osób samotnie wychowujących dzieci d) rodzinny: - na małżonka oraz pierwsze i drugie dziecko - na trzecie dziecko - na czwarte i kolejne dziecko 27 2 061,95 4 123,90 318,10 505,80 42,50 53,60 65,70 e) pielęgnacyjny zasiłki b), c), d), e) obowiązują od 1. 06. 2002 r. do 31. 05. 2003 r. Źródło: www.mpips.gov.pl 28 136,64 29
