Magdalena Gulczyńska
advertisement
Ogólna charakterystyka struktur rynku wg rodzajów konkurencji Cechy Liczba firm Konkurencja Doskonała Wiele Produkt Standaryzowany Wpływ na cenę Bariery wejścia Struktur rynku Konkurencja Oligopol Monopolistyczna Wiele Kilka Monopol Jedna Zróżnicowany Zróżnicowany lub Zindywidualizowany Standardowy Brak Ograniczony średni Duży Brak Brak Występują Pełne Struktura rynku, pozycja przedsiębiorstwa czy przedsiębiorstw na danym rynku, może być kształtowana przez wiele czynników. Ważniejsze z nich to: 1. Po pierwsze, jest to kwestia przewagi w sferze kosztów produkcji. Przy takiej samej lub zbliżonej skali produkcji przedsiębiorstwa mogą się różnic poziomem kosztów produkcji. Przedsiębiorstwo stosując bardziej zaawansowaną technologię wytwarza przy znacząco niższym poziomie kosztów. Pozwala to kształtować ceny na niższym poziomie, umacniać pozycje przedsiębiorstwa na rynku i eliminować tych producentów, którzy nie mogą obniżyć swoich kosztów poniżej panującej ceny. Utrzymywanie się takiego stanu przez dłuższy okres prowadzi do oligopolistycznej struktury rynku z przewodnią rolą przedsiębiorstwa o niskich kosztach produkcji. 2. Po drugie chodzi o obniżenie kosztów związane ze skalą produkcji. Korzyści skali są przesłanką koncentracji produkcji, tworzenia struktur oligopolistycznych i wpływania przez oligopolistów lub przez przywódcę grupy na poziom cen. Stopień tych możliwości zależy od relacji, jaka zachodzi miedzy minimalną efektywną skalą produkcji a chłonnością rynku. Minimalna efektywna skala produkcji to wielkość produkcji wyznaczona punktem, w którym krzywa kosztu krańcowego (KK) przecina krzywą przeciętnego kosztu całkowitego (PKC). Na rysunku jest to punkt A i wielkość produkcji Q1. Punkt ten wyznacza optimum technologiczne – najlepsze wykorzystanie czynników produkcji i najniższe PKC. Z punktu widzenia ewentualnego powstania oligopolistycznej struktury rynku ważny jest nie tylko poziom PKC , lecz także skala produkcji odniesienia do chłonności danego rynku. Gdy minimalna efektywna skala produkcji wynosi np. 100 jednostek określonego dobra , a chłonność rynku 500 jednostek tego dobra, powstanie struktury oligopolistycznej można uważać za pewne. Na danym rynku jest miejsce tylko dla kilku przedsiębiorstw. Te, które pierwsze wejdą na ten rynek, utworzą oligopol. 3. Przewaga wielkości kosztów może polegać na tym, że koszt krańcowy w miarę wzrostu produkcji w granicach rozporządzalnych zdolności produkcyjnych maleje. Jest to przypadek monopolu naturalnego. Przedsiębiorstwo, które pierwsze podjęło działalność w danej dziedzinie, może skutecznie blokować wejście innemu czy innym przedsiębiorstwom, obniżając cenę swoich produktów i zwiększając produkcje. 4. Czwarty czynnik jest związany ze specyfiką strefy usług. Należy do niej m.in. handel. Jest on taką dziedziną, w której osiąganie przewagi na podstawie kosztów niższych niż u konkurentów, czy też na podstawie dużej skali produkcji jest raczej małe. W tej dziedzinie działalności gospodarczej przesłanką umożliwiającą zainteresowanie potencjalnego klienta dobrem czy usługą danej firmy jest różnicowanie produktów i (lub) usług. Formy różnicowania mogą być różne. Mogą to być różnice opakowania, nazwy, faktyczne lub pozorne różnice jakościowe, lokalizacja firmy w pobliżu miejsca zamieszkania lub pracy potencjalnych konsumentów. Jeżeli klienci uznają, że produkt danej firmy najbardziej im odpowiada, to zaakceptują nieco wyższą cenę ustaloną przez sprzedawcę. Ponieważ, jak już zauważyliśmy w sferze usług metody produkcji raczej nie tworzą przesłanek dla działalności na wielką skalę, więc ta dziedzina charakteryzuje się dużą liczbą względnie małych przedsiębiorstw. Mogą one, przez różnicowanie produktów lub usług, osiągnąć wpływ na decyzje nabywców i ustalać ceny na nieco wyższym poziomie. Dlatego przedsiębiorstwa działające w tej dziedzinie osiągają równowagę nie w punkcie zrównania kosztu krańcowego (KK) z ceną, lecz w punkcie zrównania utargu krańcowego (UK) z kosztem krańcowym (KK). 5. Po piąte, należy wskazać na ważną przyczynę różnicowania struktur rynku, jaką są czy mogą być przepisy prawa. Chodzi tu zwłaszcza o ochronę patentową wynalazków. Konieczność ochrony patentowej wynalazków jest uwarunkowana tym, że cechą rynku jest szybkie upowszechnianie wynalazków, nowych metod wytwarzania, pozwalających obniżyć koszty, wytwarzać nowe produkty czy istotnie polepszyć ich jakość. Do odkrycia tych nowych metod wytwarzania wiedzie z reguły długa, czasochłonna i kosztowna droga. Brak gwarancji odzyskania poniesionych nakładów z odpowiednim zyskiem spowodowałby znaczny spadek aktywności badawczej. Negatywne skutki ekonomiczne i społeczne takiej sytuacji są oczywiste. Stąd wywodzi się prawna ochrona wynalazców lub firm, które kupiły wynalazek. Przyznany patent oznacza utworzenie pełnego monopolu w kraju, w którym go przyznano. Do wymienionych dotychczas czynników różnicujących strukturę rynku trzeba dodać fuzje tj. łączenie przedsiębiorstw. Połączenie przedsiębiorstw – dobrowolne czy przymusowe – oznacza zwiększenie poziomu koncentracji. W tym przypadku jest to wzrost poziomu koncentracji organizacyjnej, tzn. łączenie pod wspólnym zarządem wielu zakładów produkcyjnych. Otwiera to drogę do wypełnienia na poziomie cen. Łatwo jest zauważyć, że poszczególne dziedziny gospodarcze różnią się m.in. liczbą działających w nich przedsiębiorstw. Łatwo jest też wskazać dziedziny, w których działa mała liczba przedsiębiorstw, jak np. przemysł samochodowy, i takie, w których jest ich wiele, jak np. transport samochodowy, przemysł spożywczy. Liczba przedsiębiorstw działających na rynku określa ich zachowanie, wyrażające się w możliwości lub braku możliwości wpływania na kształtowanie się cen i na zachowanie się konsumentów, a przez to na kształt krzywej popytu. Z omawiana punktu widzenia można wyróżnić cztery modele rynku: rynek konkurencyjny, pełny monopol, oligopol i rynek konkurencji monopolistycznej. Skrajnymi modelami rynku są: rynek doskonale konkurencyjny i rynek w pełni zmonopolizowany. Analiza każdego z tych dwóch modeli pozwala na wykazanie podstawowych zależności jakie występują w skrajnych rozwiązaniach. Ułatwia to zrozumienie modeli rynku bardziej złożonych bliższych rzeczywistości. Rynek konkurencji doskonałej wskazuje w jakich warunkach możliwe jest osiąganie optymalnej alokacji rozporządzalnych czynników produkcji. Model rynku w pełni zmonopolizowanego, gdzie gałąź produkcji jest reprezentowana przez jedno przedsiębiorstwo, wskazuje zakłócenia w alokacji czynników produkcji i ich ekonomiczne oraz społeczne konsekwencje. Modelami rynku bliższych rzeczywistości są oligopol i konkurencja monopolistyczna. Z oligopolem mamy do czynienia wówczas, gdy rynek jest zdominowany przez kilka dużych przedsiębiorstw które mogą wywierać wpływ na kształtowanie się cen. Rynek konkurencji monopolistycznej cechuje się występowaniem wielu względnie małych przedsiębiorstw, z których każde może, w pełnych granicach pływać na zachowanie się nabywców i na poziom cen. Teraz omówię poszczególne modele rynku: Istota konkurencji doskonałej jako skrajnej struktury rynku Model rynku doskonale konkurencyjnego wprowadzili do ekonomii niezależnie od siebie J. Robinson*(1903–83) i E. Chamberlain. Model ten został zbudowany na kilku założeniach upraszczających: Duża ilość kupujących i sprzedających Rynek doskonale konkurencyjny składa się z bardzo dużej ilości, niezależnych od siebie ( zatomizowanych) producentów i kupujących mających tak mały udział całkowitych zakupach i sprzedaży, że żaden z nich indywidualnie nie ma możliwości oddziaływania na poziom rynkowej ceny towaru Podmioty te są zatem cenobiorcami. Nie są one również w stanie wpływać na poziom cen nabywanych przez siebie czynników wytwórczych. Zwróćmy ponadto uwagę na fakt, że bardzo wysoki stopień atomizacji rynku skutecznie zapobiega powstawaniu zmowy zarówno pomiędzy dostawcami jak i nabywcami. Wyobraźmy sobie ile spotkań musiałoby się odbyć, ile czasu spędzaliby na negocjacjach właściciele i menadżerowie małych firm, i zastanówmy się, czy w ich wyniku mogłoby w ogóle dojść do jakiegokolwiek, zadawalającego wszystkich uczestników, w miarę trwałego porozumienia Homogeniczność produktów Przedmiotem obrotu rynkowego są doskonałe substytuty, czyli(choć dostarczane przez różnych wytwórców) produkty o identycznych właściwościach jakościowych. Jest to możliwe tylko wtedy , przedmiotem obrotu są to dobra homogeniczne czyli gdy wszystkie firmy wytwarzają standardowy jednorodny niezróżnicowany produkt, a nabywcy są doskonale poinformowani o kosztach cenie i jakości konkurujących . Założenie jednorodności oferowanego przez wszystkich dostawców produktu oznacza, że wyroby każdego z nich postrzegane są przez nabywców, jako identyczne. Kupujący nie odnosi ani korzyści ani strat jakościowych, gdy zmieni dostawcę. Jeżeli cena sprzedaży jest u wszystkich dostawców taka sama, jest mu w zasadzie wszystko jedno, od którego z nich pochodzi nabywany przez niego towar. Cena równoważy popyt z podażą Jak pamiętamy na rynku doskonale konkurencyjnym działa samoczynny mechanizm ustalania cen równoważących popyt z podażą. Przy cenie tej nie ma niedoborów rynkowych. Nabywcy kupują dokładnie tyle ile w danym momencie potrzebują. Nie ma również nadwyżek podaży dostawcy produkują i sprzedają w całości tyle ile uważają za słuszne. Homogeniczny produkt sprzedawany jest przez wszystkich dostawców po jednakowej cenie równoważącej rynek. Odbiorcy znają poziom tej ceny, wiedzą również, że towar dostarczany przez dowolnego sprzedawcy jest identyczny. Brak konkurencji pozacenowej Z uwagi na to, że firmy produkują jednolity produkt, na rynku tym nie ma miejsca dla konkurencji niecenowej, tj. konkurencji opartej na zróżnicowaniu jakości produktu, reklamy czy promocji. Z definicji wszystkie firmy na rynku doskonale konkurencyjnym produkują identyczny produkt. Żadna z firm nie ma przewagi jakościowej produktu nad swoimi rywalami. Kampania reklamowa prowadzona przez indywidualną firmę nie ma sensu, gdyż produkt każdej z firm nie posiada cech odróżniających go od produktów konkurentów, a więc nie ma, na czym oprzeć reklamy czy promocji. Ponieważ rynek jest doskonale przejrzysty kupujący dobrze wiedzą, że produkty wszystkich firm posiadają te same cechy. Racjonalnie postępujący nabywcy są w tym modelu nieczuli na oddziaływanie reklamy. Żaden sprzedawca nie będzie w stanie przekonać kupujących o jakiś szczególnych cechach oferowanego przez niego wyrobu, za które nabywcy opłacałoby się dać wyższą aniżeli występującą na rynku cenę. Wszelkie zatem próby podnoszenia ceny powyżej ustalonej na rynku ceny równowagi są pozbawione sensu. Nabywcy odejdą do sprzedających po niższych cenach konkurentów, a utargi tak postępującego sprzedawcy zamiast wzrosnąć spadną. cenie równowagi rynkowej. Również jakiekolwiek obniżanie ceny mija się z celem, jeśli całość oferowanych dóbr firma może bez trudu sprzedać można po ustalonej na rynku cenie równowagi Trasparentność rynku i brak ryzyka Aby tak było rynek ten musi być doskonale transparentny (przejrzysty).Oznacza to, że podmioty bez żadnych ograniczeń i kosztów uzyskują w każdym momencie doskonałą bezpłatną , informację o bieżących i przyszłych warunkach rynkowych, a w szczególności: cechach jakościowych oferowanych produktów oraz ich rynkowych cenach i kosztach Doskonała informacja dotyczy nie tylko bieżących, ale i przyszłych warunków produkcji, sprzedaży i zakupów czynników wytwórczych. W ten sposób w modelu eliminuje się niepewność i ryzyko. W tych komfortowych warunkach każdy producent może bez trudu określić bieżącą i przyszłą optymalną wielkość i strukturę produkcji oraz ustalić optymalne rozmiary firmy. Kupujący mogą z kolei określić optymalną wielkość i strukturę bieżących i przyszłych wydatków konsumpcyjnych. Ograniczone zróżnicowanie producentów Postęp techniczny nie różnicuje producentów; każdy z nich ma podobną funkcję produkcji i w rezultacie wszyscy mają zbliżone do siebie funkcje kosztów i podobne rozmiary. Im mniejsza efektywna skala produkcji tym więcej producentów, tym bardziej zatomizowany jest rynek. Pomimo podobieństwa funkcji produkcji, podobnych rozmiarów i tej samej techniki produkcji, funkcje kosztów poszczególnych firm są zróżnicowane. W firmach funkcjonujących taniej leżą one niżej nad osią odciętych, zaś w firmach funkcjonujących drożej wyżej. Oznacza to, że poszczególne firmy mają zróżnicowaną pozycję na rynku. Racjonalne zachowania podmiotów rynkowych Podmioty rynkowe postępują zawsze racjonalnie. Poszukują rozwiązań optymalnych, czyli maksymalizujących w danych warunkach rynkowych swoje funkcje celu. Konsumenci szukają rozwiązań maksymalizacja użyteczności całkowitej, jaką uzyskać można z przeznaczonych do wydatkowania budżetów. Producenci maksymalizują możliwy do osiągnięcia w danych warunkach wynik finansowy. Gdy warunki rynkowe np. ceny ulegają zmianie podmioty rynkowe przenoszą stojące do ich dyspozycji środki do innych lepszych zastosowań Giętki ceny Ceny rynkowe jako element mechanizmu równoważenia popytu i podaży są doskonale giętkie tzn. szybko i precyzyjnie dostosowują się do zmian warunków rynkowych . Doskonała mobilność i podzielność czynników Swoboda wejścia i wyjścia Model rynku doskonale konkurencyjnego zakłada doskonałą podzielność i niczym nieograniczoną mobilność czynników wytwórczych, inaczej mówiąc mogą być one szybko, bez ograniczeń i kosztów w dowolnych ilościach przenoszone od mniej do bardziej korzystnych zastosowań. Zakładamy, że na rynku tym brak jest jakichkolwiek technicznych, ekonomicznych, instytucjonalnych czy społecznych przeszkód (barier) dla przemieszczania czynników wytwórczych od jednego zastosowania do innego. Oznacza to, że istnieje niczym nieograniczona i nie wymagająca ponoszenia jakichkolwiek kosztów swoboda wejścia nowej firmy i opuszczenia rynku przez firmę już funkcjonującą. W szczególności nie istnieją żadne przeszkody - prawne, techniczne, finansowe czy inne uniemożliwiające powstawanie i działanie nowych firm na wolnokonkurencyjnych rynkach. Nowe firmy zawsze mogą wejść na rynek danego produktu, a firmy działające na danym rynku zawsze mogą się z niego wycofać. Naturalną konsekwencją braku barier wejścia do gałęzi i wyjścia jest swobodna migracji kapitału. Zjawisko to polega na tym, że realizowane w gałęzi zyski nadzwyczajne (wyższe od osiąganych w innych dziedzinach)przyciągają nowych producentów. W rezultacie ilość firm w gałęzi zwiększa się, a jej podaż rośnie. Jeżeli natomiast zyski są niższe od normalnych, niektórzy producenci wycofają się, ilość firm w gałęzi zmniejsza się, a podaż gałęzi spada. Jest to możliwe, dlatego, że produkcja w gałęzi odbywa się na małą skalę. Założenie nowej firmy nie wymaga dużych nakładów kapitałowych a zdobycie niezbędnych czynników nie nastręcza szczególnych problemów. Nieograniczone możliwości wejścia i wyjścia są ponadto, atomizacji producentów, ważnym obok wspomnianej czynnikiem zapobiegającym ich zmowom. Resume Z założenia doskonałej giętkości cen, mobilności i podzielności czynników wytwórczych oraz swobody wejścia i wyjścia wynika, że na rynku doskonale konkurencyjnym, opisany już proces dostosowywania wielkości i struktury produkcji do społecznych potrzeb, przebiega – przynajmniej w teorii – bardzo szybko, właściwie bez opóźnień. Oparty na konflikcie miedzy nabywcami i dostawcami oraz konkurencji wewnątrz grup dostawców i odbiorców mechanizm rynkowy w sposób szybki, bezbłędny i skuteczny usuwa wszelkie niedopasowania rozmiarów popytu i podaży alokując ograniczone zasoby zgodnie z naszymi potrzebami Gdzie może występować doskonała konkurencja? W rzeczywistości tylko na niektórych rynkach występują warunki zbliżone do doskonałej konkurencji. Spójrzmy na produkcję rolną. Okazuje się, że setki tysięcy farmerów w USA produkuje kukurydzę pierwszej klasy produkt jednorodny, standardowy. Kukurydza I klasy to kukurydza 1 klasy! Każda firma (farma) dostarcza tak małą cześć całkowitej podaży, że żaden pojedynczy farmer nie ma kontroli nad ceną kukurydzy I klasy. Indywidualny farmer akceptuje cenę, jaka istnieje na wysoce zorganizowanym rynku jako datę, na którą nie ma wpływu. Może on sprzedać tak dużo lub tak mało, jak mu się podoba bez najmniejszego oddziaływania na cenę. Farmer Jones wie, że tysiące innych farmerów produkuje identyczny produkt i że kupujący są tego świadomi. Tak więc reklama byłaby daremna, byłaby zwyczajną stratą czasu, wysiłku i pieniędzy. Rynki pszenicy, bawełny, jęczmienia, owsa, inwentarza zwierzęcego są kolejnymi przykładami rynków konkurencji zbliżonej do doskonałej. Ten typ konkurencji nazywamy wolną. Wady rynku doskonale konkurencyjnego Konkurencja doskonała jako przypadek idealny Główną wadą tego rynku jest to, że tego typu rynki nie występują w rzeczywistym świecie Jest to konstrukcja teoretyczna i wyidealizowana. W rzeczywistości żaden rynek nie funkcjonuje zgodnie z opisanymi powyżej zasadami Nie ma rynku doskonale konkurencyjnego podobnie jak nie ma próżni absolutnej, czy zera absolutnego.. Tylko na niektórych rynkach występują warunki zbliżone do doskonałej konkurencji (np. rynki niektórych produktów rolnych i surowców ) Rynek doskonale konkurencyjny a rynek wolny Zbliżony modelowo do rynku doskonale konkurencyjnego jest rynek wolny, tzn. taki rynek, na którym żaden dostawca ani nabywca nie ma istotnego wpływu na cenę towaru. Pojęcie wolnego rynku wyklucza również istnienie monopolu oraz ingerencji państwa Ułomności mechanizmu rynkowego Ale mechanizm działanie rynku wolnego i jego alokacyjne skutki mogą i najczęściej daleko odbiegają od ideału rynku doskonale konkurencyjnego Zacznijmy od tego, że model rynku doskonale konkurencyjnego bazuje na założeniu doskonale giętkich cen równowagi rynkowej. Oraz doskonałej podzielności i mobilności czynnikowa Oznacza to, że teoretycznie rzecz biorąc, ceny powinny natychmiast i bez przeszkód zmieniać się wraz ze zmianą warunków rynkowych, aby zrównoważyć popytu z podażą W odpowiedzi na zmianę cen równowagi rynkowej czynniki produkcji powinny być niemal natychmiast i bez przeszkód dzielone i w odpowiednich porcjach przenoszone z dziedzin mniej rentownych do bardziej rentownych., w rezultacie produkcja powinna dostosowywać się automatycznie i w zasadzie natychmiast do zmieniających się potrzeb W praktyce w poznanym mechanizmie dostosowania cen do ilości występują zgrzyty i tarcia. 1. Po pierwsze ceny nie zawsze zmieniają się płynnie i szybko do poziomu równoważącego rynek 2. Po drugie musimy zdawać sobie sprawę z faktu, że czynniki wytwórcze nie są w rzeczywistości ani doskonale podzielne, ani doskonale mobilne. Ich przepływ od zastosowań mniej efektywnych do bardziej efektywnych jest często niemożliwy, lub opóźniony w czasie 3. Po trzecie procesy dostosowawcze zachodzą z oporami Szybka i właściwa alokacja byłoby możliwa jedynie w warunkach doskonałej i bezpłatnej informacji podmiotów o zmieniających się warunkach rynkowych. Jest to założenie mało realistyczne. Informacja rynkowa nie jest ani doskonała ani bezpłatna W tych warunkach konkurujące na rynku ze sobą podmioty podejmują najbardziej korzystne dla siebie decyzje nieco na oślep, które nie muszą prowadzić powrotu do równowagi. Oznacza to, że rzeczywista alokacja rynkowa nie zawsze musi być efektywna. 4. Z tych trzech ułomności wynika czwarta Otóż w praktyce gospodarczej osiągniecie nowych ilości równowagowych wymaga czasu niezbędnego na rozpoznanie nowych warunków oraz podjecie i realizację decyzji dostosowawczych Zauważmy jednak, ze nowe warunki rynkowe, które wywołują reakcje dostosowawcze mogą w trakcie trwania dostosowań ulec kolejnej zmianie, zanim podmioty zdążą osiągnąć wyznaczony przez nie pożądany stan równowagi.. W tej sytuacji rozpoczną one wędrówkę do nowego punktu nie osiągnąwszy pierwotnie zamierzonego. Ponieważ ta dzieje się najczęściej oznacza to, że równowaga rynkowa nie jest stanem naturalnym, a raczej mamy do czynienia ze tendencją do zmierzania w kierunku równowagi Ponadto, jeśli procesy dochodzenia do równowagi trwają zbyt długo, to sytuację po ich zakończeniu trudno jest łączyć z brakiem równowagi przed ich rozpoczęciem. 5. Po piąte producenci i konsumencki często opierają swoje decyzje nie na cenach bieżących, ale również na oczekiwaniach cen przyszłych. W rezultacie wytwarzane ilości nie zawsze muszę w pełni odpowiadać społecznemu zapotrzebowaniu, Gdy produkcja jest zbyt mała w stosunku do zgłaszanego na nią popytu, producenci mogą nawet w dłuższym okresie osiągać zyski nadzwyczaj Wreszcie teoretycznie rzecz biorąc może się zdarzyć, że w niektórych przypadkach w ogóle nie dochodzi do ustalenia równowagi rynkowej. (model pajęczyny) – cykliczny ruch cen produktów oraz rozmiarów produkcji (regularne wahania) Przedstawione powyżej ułomności mechanizmu rynku wolnego mogą być przyczyną poważnych niekiedy trwałych odchyleń ilości równowagi i cen od opisanego powyżej idealnego z teoretycznego punktu widzenia stanu równowagi. Nawet idealnie funkcjonujący rynek doskonale konkurencyjny nie zawsze zapewnia najlepszą ze społecznego punktu widzenia alokację zasobów. Dlatego współcześnie jest to model teoretyczny bez dokładnego odpowiednika w rzeczywistości gospodarczej. Istota i założenie monopolu pełnego /czystego/ jako drugiej skrajnej struktury runku. Co to jest monopol? To pytanie może wydawać się dziwne, ponieważ odpowiedź zdaje się oczywista. Monopol istnieje, gdy jest tylko jedno przedsiębiorstwo w gałęzi. Jednak to, czy daną gałąź można sklasyfikować jako monopol, nie zawsze jest jasne. Zależy to od tego, jak wąsko zdefiniowana jest gałąź. Na przykład, w filmie Moda na sukces firma Forrester ma monopol na pewnego rodzaju tkaninę , lecz nie ma monopolu na wszystkie. Firma świadcząca usługi kolejowe może mieć monopol na przewozy kolejowe między dwoma miastami, lecz nie ma monopolu na inne środki transportu. Ludzie mogą podróżować także autobusem lub samolotem. Mogą też używać własnych samochodów. Granice gałęzi są przeważnie dość dowolnie określone. To co jest najważniejsze dla przedsiębiorstwa, to wielkość siły monopolowej, ta zaś zależy od bliskości substytutów produkowanych przez rywalizujące gałęzie. W wielu krajach istnieje jeden, monopolistyczny dostawca energii elektrycznej. Jako taki nie ma on konkurentów w dostarczaniu energii na oświetlenie i zasilanie wielu urządzeń gospodarstwa domowego, lecz w przypadku dostaw energii do ogrzewania mieszkań ma poważnych rywali w postaci dostawców gazu, ropy naftowej i węgla. Bariery wejścia Aby przedsiębiorstwo mogło utrzymać pozycję monopolową na określonym rynku, muszą istnieć bariery wejścia dla nowych firm. Jak zobaczymy później, bariery istnieją także w warunkach oligopolu, jednak w przypadku monopolu muszą być wystarczająco wysokie, aby całkowicie zablokować wejście nowych przedsiębiorstw. Bariery mogą mieć różne formy. Korzyści skali. Jeśli koszty przeciętne monopolisty spadają wraz ze wzrostem produkcji aż do momentu, gdy produkcja zaspokoi całość rynku, to gałąź może nie być w stanie pomieścić więcej niż jednego producenta. Ten przypadek jest znany jako monopol naturalny. Jest to szczególnie prawdopodobne, jeśli rynek jest mały. Na przykład, dwa przedsiębiorstwa autobusowe mogą się okazać nierentowne, jeśli obsługiwałyby te same linie, gdyż każde z nich miałoby tylko w połowie wypełnione autobusy oba byłyby nierentowne. Natomiast jedno przedsiębiorstwo, z pozycją monopolisty na tych liniach, może osiągnąć zysk. Jeżeli nawet rynek może pomieścić więcej niż jedną firmę, to nowe przedsiębiorstwo raczej nie rozpocznie produkcji na bardzo dużą skalę. Monopolista, który realizuje już korzyści skali, może bowiem obniżyć cenę poniżej kosztów nowego przedsiębiorstwa i doprowadzić do jego wycofania się. Jeśli jednak przybyszem jest duża firma, mająca jednocześnie dobrą pozycję w innej gałęzi, może ona wytrzymać te szykany. Zróżnicowanie produktu i lojalność wobec marki. Jeśli przedsiębiorstwo produkuje wyraźnie zróżnicowany tzn. zindywidualizowany produkt, a konsument łączy dany produkt z określoną marką, to będzie bardzo trudno nowej firmie przebić się na ten rynek. Bariera ta może się pojawić nawet wówczas, gdy rynek jest potencjalnie wystarczająco duży dla dwóch firm, z których każda mogłaby wykorzystać w pełni wszelkie możliwe do uzyskania korzyści skali. Innymi słowy, problemem dla nowego przedsiębiorstwa nie jest zdolność do produkcji po wystarczająco niskich kosztach, lecz zdolność wytworzenia produktu wystarczająco atrakcyjnego dla konsumentów, którzy są lojalni wobec znanej im marki. Niższe koszty ustabilizowanego przedsiębiorstwa. Ustabilizowany monopolista prawdopodobnie zdążył rozwinąć wyspecjalizowane umiejętności produkcyjne i marketingowe. Jest on najlepiej obeznany z techniką produkcji i ma ułożone stosunki z zaufanymi i tanimi dostawcami. Ma prawdopodobnie dostęp do tańszego kredytu. Produkuje zatem na niższej krzywej kosztów. Nowym firmom jest więc trudno konkurować i prawdopodobnie przegrają ewentualną wojnę cenową. Posiadanie lub kontrola kluczowych czynników produkcji. Jeżeli dane przedsiębiorstwo zarządza podażą ważnych czynników wytwórczych (np. będąc jedynym dostawcą pewnych komponentów do produkcji), to może odmówić dostępu do tych czynników potencjalnym konkurentom. Posiadanie lub kontrola sieci sprzedaży hurtowej lub detalicznej. Podobnie, jeśli przedsiębiorstwo kontroluje sieć sprzedaży danego produktu, to może uniemożliwić potencjalnym rywalom dostęp do konsumentów. Ochrona prawna. Pozycja monopolowa przedsiębiorstwa może być chroniona poprzez patenty na ważniejsze procesy produkcyjne, prawa autorskie, różne formy zezwoleń (np. przyznanie licencji na określony produkt tylko jednej firmie) oraz za pomocą ceł importowych i innych ograniczeń konkurencji zagranicznej. Taktyki agresywne. Podjęcie lub groźba wojny cenowej Ustabilizowany monopolista jest prawdopodobnie w stanie wytrzymać straty przez dłuższy okres niż nowo powstająca firma. Może zatem rozpocząć wojnę cenową, podjąć szeroką kampanię reklamową, zaoferować atrakcyjne usługi posprzedażne, wprowadzić nowe odmiany produktu itp. Odstraszanie. Monopolista może się uciekać do różnych sposobów nękania nowego przybysza, legalnych lub nielegalnych, aby tylko doprowadzić do jego wyjścia. Fuzje i przejęcia. Monopolista może złożyć ofertę wykupu każdej nowej firmy. Sama groźba przejęcia może zniechęcać nowych przybyszy. Z przejawami praktyk monopolistycznych mamy do czynienia częściej, niż się nam wydaje, ponieważ granice przestrzenne rynku są nieokreślone. monopolistą w komunikacji kolejowej w Polsce jest PKP. W podróży autobusem na określonej trasie w kraju lub za granicą często jesteśmy skazani na usługi jednego przewoźnika. Piekarnia w małym miasteczku, jedyny sklepik spożywczy w małej wiosce, kiosk warzywniczy na osiedlu, jeden bufet studencki w budynku szkoły - to także w pewnym sensie monopoliści na lokalnym mini rynku. Równowaga monopolu Monopolista jest jedynym dostawcą określonego produktu na danym rynku. Jest jedynym przedsiębiorstwem w danej gałęzi - wypełniającym całą gałąź. Równowaga monopolisty jest więc zarazem równowagą gałęzi przezeń reprezentowanej. Jak każde przedsiębiorstwo maksymalizujące wynik finansowy , monopolista wybiera taką wielkość produkcji, przy której utarg krańcowy zrównuje się z kosztem krańcowym. Układ kosztów w przedsiębiorstwie monopolistycznym może być podobny jak w przedsiębiorstwie, wolnokonkurencyjnym (choć przy dużo większej skali produkcji). Tym, co odróżnia model równowagi monopolu, jest malejąca krzywa popytu i w konsekwencji - opadająca ze wzrostem rozmiarów produkcji linia ceny. Krzywa popytu indywidualnego w warunkach monopolu. Dla przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego cena jest dana z zewnątrz, ustala się ona na rynku zależnie od stosunku łącznej podaży danego produktu i łącznego popytu rynkowego; przedsiębiorstwo wolnokonkurencyjne nie ma wpływu na poziom ceny. Jak pamiętamy w modelu konkurencji doskonałej, popyt na produkty przedsiębiorstwa ma postać funkcji doskonale elastycznej. Natomiast popyt na produkty całej gałęzi przemysłu jest ujemnie nachyloną krzywą popytu. Rynek Firma Całkowicie inna jest sytuacja przedsiębiorstwa będącego monopolem Monopolista jest jedynym na rynku przedsiębiorstwem dostarczającym dany towar czy usługę. Ponieważ nie ma na swoim rynku konkurentów zatem krzywa popytu rynkowego na dany towar jest jednocześnie jego indywidualną krzywą popytu. Będąc wyłącznym dostawcą danego towaru na danym rynku, monopolista ma do czynienia z ujemnie nachyloną krzywą popytu, a to oznacza, że musi się liczyć z ograniczoną chłonnością rynku i normalną reakcją nabywców na zmiany ceny. Może sprzedać mało po wysokiej cenie lub sprzedać więcej, ale po niższej cenie. Nie może natomiast sprzedać każdej ilości po tej samej cenie. Różnicowanie ceny (dyskryminacja cenowa) Na rynku doskonale konkurencyjnym pozioma krzywa popytu indywidualnego wskazywała, że producent może sprzedać całość swojej produkcji po stałej cenie, a zatem każdy dodatkowy nabywca kupuje dodatkową jednostkę danego towaru po takiej samej cenie. W przypadku monopolu sytuacja może wyglądać inaczej. Opadająca krzywa popytu sugeruje, że jeżeli monopolista chce zwiększyć sprzedaż, musi obniżyć ceny dla wszystkich kupujących. Niekiedy jednak monopole są tak silne, że w przeciwieństwie do przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego, które musi sprzedawać swój produkt po jednolitej cenie, mogą różnicować ceny, czyli sprzedawać różnym nabywcom ( w tym samym miejscu i czasie) ten sam produkt po różnych cenach.. Taką praktykę nazywamy różnicowaniem cen (lub dyskryminacją cenową). Dyskryminacja cenowa jest szeroko stosowaną praktyką w dzisiejszej gospodarce. Oto niektóre jej przykłady: Upusty cenowe dla studentów i osób starszych Produkt sprzedawany w większych ilościach ma niższą cenę Sprzedaż produktów w handlu detalicznym jest droższa niż w handlu hurtowym Linie lotnicze sprzedają bilety na ten sam lot w różnych cenach Prenumerata jest tańsza aniżeli zakupy pojedynczych egzemplarzy Rodzaje dyskryminacji W literaturze ekonomicznej przyjęło się za A.C. Pigou* (1877–1955) rozróżnianie trzech rodzajów dyskryminacji cenowej: dyskryminacji pierwszego, drugiego i trzeciego stopnia. Dyskryminacja pierwszego stopnia polega na różnicowaniu cen w zależności od nabywcy. Każdemu kupującemu narzuca się inną cenę. Mamy wówczas do czynienia z dyskryminacją doskonałą Dyskryminacja drugiego stopnia nazywana jest dyskryminacją ilościową (nieliniową). Polega ona na różnicowaniu cen zakupu w zależności od ilości kupowanego towaru. Jej przykładem może być sprzedaż z rabatem ilościowym. Dyskryminacji trzeciego stopnia to sprzedaż tego samego produktu różnym grupom nabywców po różnych cenach. Stosujące różnicowanie cen przedsiębiorstwo pobiera różną cenę za swój towar na wydzielonych przez producenta segmentach rynku, mimo iż koszty produkcji i obsługi każdej grupy klientów są jednakowe. Różnicowania cen a różnicowanie produktów Na zakończenie warto wspomnieć, ze przedsiębiorstwa różnicujące ceny często maskują to pewnym zróżnicowaniem produktu lub usługi - przynajmniej rzucających się w oczy, zewnętrznych cech (opakowanie, nazwa handlowa, model itp.). W przypadku, gdy odmiany produktu oferowane poszczególnym grupom nabywców wykazują istotne różnice jakościowe, należałoby mówić raczej o różnicowaniu produktu, a nie o różnicowaniu cen tego samego wyrobu. W analizie monopolu, podobnie jak w doskonalej konkurencji zakładamy, że monopol produkuje i dostarcza produkt jednorodny. Gdy produkt jest zróżnicowany i dostarczany przez większą ilość producentów będziemy mieć do czynienia z oligopolem lub konkurencji monopolistycznej Wady i zalety monoplu Łatwo zauważyć, że w życiu gospodarczym jak politycznym i wśród naukowców zawsze występują liczni zarówno gorący zwolennicy, jak i przeciwnicy monopoli. Monopole są obiektem ostrych sporów. Zarzuca się im wyzysk słabszych uczestników rynku, utrudnianie konkurencji, która jest siłą regulującą i stymu1ującą dziala1ność gospodarczą, wykorzystywanie swego wpływu gospodarczego w sferze polityki itd Każdy z tych zarzutów można udokumentować licznymi faktami. Ale równocześnie zwraca się uwagę, że bez przywilejów pozycji monopolistycznej zapewne nie powstałyby w swoim czasie liczne wielkie przedsięwzięcia, takie jak koleje linie transkontynentalne, poczta i telegraf, systemy nawadniające, telefony radio, komputery itp Temat jest bardzo obszerny i wielopłaszczyznowy. Spróbuje wyliczyć ważniejsze dodatnie i ujemne strony monopoli rozpatrywane z ekonomicznego punktu widzenia, to znaczy z punktu widzenia interesów głównych uczestników życia gospodarczego i w miarę możliwości, biorąc pod uwagę interes publiczny, czy może raczej gospodarki jako całości. Na tej podstawie można sformułować opinię o niektórych sposobach i skutkach praktyki monopolistycznej prowadzonej przez przedsiębiorstwa i o polityce rządów w tej dziedzinie Wiele firm próbuje osiągnąć korzyści typu monopolistycznego wydatkując znaczne sumy pieniędzy na stworzenie barier nie dopuszczających inne firmy na opanowane przez nie rynki, Zasoby zużyte do budowy barier są wycofywane z innych zastosowań, gdzie środki te mogłyby być wykorzystane z większym pożytkiem społecznym. W celu niedopuszczenia do obniżenia ceny monopole często świadomie ograniczają podaż produkcji i w ten sposób utrzymują równowagę rynku przy wyższym poziomie cen. Koszty takiej egoistycznej polityki obciążają nabywców. Istnienie monopolu i wynikające z tego bezpieczeństwo może powodować zanikanie motywacji do wprowadzania postępu technicznego, organizacyjnego i technologicznego. Powstawanie monopoli powoduje zmniejszenie produkcji i zatrudnienia zanika motywacja do tendencji wzrostu zatrudnienia Monopol sprzyja rozbudowie struktur organizacyjnych a co za tym i biurokracji Monopole szczególnie państwowe wykazują skłonności do przeinwestowywania. Monopole same kontrolują popyt i nie muszą się do niego dostosowywać. Wywołują korzystne dla siebie działania rządu zamiast ograniczeń. Wykorzystują swą znaczną władzę przeciw interesom społeczeństwa. Wielkie monopole są również w stanie wpłynąć na przesunięcia w strukturze popytu ludności i tym samym na mniej efektywną alokację środków. Monopolistyczna polityka cen kształtuje także społecznie niepożądane proporcje podziału dochodów ludności na korzyść jej zamożniejszych grup, co pogłębia dysproporcje warunków bytowych społeczeństwa. Monopolizacja oznacza wyższe ceny dające monopoliście zyski nadzwyczajne. Z powodu monopolizacji konsumenci płacą wyższe ceny, niżeli musieliby płacić na rynku wolnokonkurencyjnym. Mniejsza jest zatem w porównaniu z wolną konkurencja siła nabywcza czyli realny dochód. Realna siła nabywcza konsumentów ulega więc zmniejszeniu, natomiast zyski właścicieli monopoli rosną. Jednocześnie powstanie monopolu prowadzi do trwałej redystrybucji dochodów od konkurentów o niskich dochodach, na rzecz przedsiębiorców o wysokich dochodach. Ekonomiści nie są skłonni oceniać tego stanu, gdyż oznaczałoby to ocenę wartościującą stwierdzenie, że dobrobyt jednej grupy jest bardziej pożądany niż inne. Wielu ludzi uważa taki efekt redystrybucyjny za niepożądany ze społecznego punktu widzenia. Opisane powyżej zjawiska towarzyszące monopolizacji prowadziły do niskiej efektywności monopolistów, zwłaszcza przedsiębiorstw państwowych, których kadra zarządzająca wykazuje bardzo często skłonności do realizowania własnych celów, bez względu na koszt, jakie firma z tego powodu ponosi. W monopolach państwowych prowadzi to często do deficytowości produkcji i konieczności ich dotowania, subsydiowania itp W praktyce stosowane są różnorodne formy subsydiowania: jawne, ukryte, bezpośrednie i pośrednie. Przykładem może być dotowanie sektora elektroenergetycznego w Polsce. Począwszy od prowadzenia inwestycji np.. budowy nowych elektrowni tzw. inwestycje centralne, do stosowanie niższych cen dla odbiorców indywidualnych i wyższych dla przedsiębiorstw przemysłowych. Powodowało to dotowanie jednej grupy odbiorców przez drugich. Subsydiowanie przedsiębiorstw słabszych /mających wyższe koszty produkcji/ przez przedsiębiorstwa posiadające wyższą rentowność. Na koniec stosowanie sztucznych, nie odpowiadających kosztom produkcji, najczęściej zaniżonych cen węgla - podstawowego paliwa do produkcji energii elektrycznej w Polsce. Takie postępowanie powodowało całkowite oderwanie cen energii od kosztów jej wytwarzania, a w skutkach niską efektywność ekonomi całego sektora. Państwo a monopol Opisana powyżej nieefektywność monopoli i towarzyszące ich działa1nościich społeczne, te powszechnie dostrzegane negatywne konsekwencje funkcjonowania zmonopolizowanych sektorów i równocześnie pozytywne przykłady płynące z gospodarek innych państw, gdzie obowiązywała konkurencja. Powodowały, że rządy coraz liczniejszych krajów korygowały politykę- gospodarczą stopniowo wycofując gwarancje prawne dla monopoli oraz ustanawiają przepisy antymonopolowe. Przepisy te obowiązują w większości cywilizowanych krajów kapitalistycznych, także w Polsce. Inna rzecz, że skuteczność tego ustawodawstwa bywa skromna Czy rząd powinien dążyć do złamania wszystkich monopoli? Ponieważ bez opieki państwa monopole uległyby stopniowej erozji, właściwym pytaniem dla rządowej polityki jest kwestia jak długo siła monopolu utrzymywałaby się w sytuacji pozostawienia monopolu samemu sobie oraz jakie byłyby koszty tolerowania istnienia monopolu w postaci strat efektywności i nierównego podziału dochodów. Na marginesie możemy dodać, że w koszt społeczny monopolu należy również wliczyć ogromne niekiedy sumy, które są wydatkowane na funkcjonowania instytucji związanych z walką przeciwko bezprawnym praktykom monopolistycznym. Całkowity koszt społeczny monopolizacji musi ponadto brać także pod uwagę czas i wysiłki Urzędów i różnych osób prywatnych, których zadaniem jest udaremnianie prób zdobycia pozycji monopolistycznej i łamaniu tej siły gdyby się pojawiła. OLIGOPOL Rynek oligopolistyczny charakteryzuje się tym, że działa na nim kilku silnych monopilistów, którzy opanowali rynek zbytu, np. w produkcji samochodów, sprzętu elektronicznego, produkcji stali, papierosów. Wejście na ten rynek i nawiązanie skutecznej konkurencji wymaga dużych kapitałów. Podstawowe założenia modelu oligopolu 1. Produkty jednorodne lub zróżnicowane Na rynku oligopolistycznym przedsiębiorstwa mogą sprzedawać zarówno produkty jednorodne, jak i produkty zróżnicowane. W rzeczywistości gospodarczej więcej jest przypadków przedsiębiorstw oligopolistycznych wytwarzających i sprzedających produkty zróżnicowane, będące w stosunku do siebie dość bliskimi substytutami. Typowym przykładem jest rynek samochodów osobowych, na którym poszczególne rodzaje samochodów są, w mniejszym lub większym zakresie, substytutami. 2. Niewielka liczba sprzedawców i wielu kupujących Rynek oligopolistyczny danego produktu czy danej grupy produktów opanowany jest przez niewielką liczbę producentów. Każdy z producentów posiada znaczącą część rynku. W rezultacie każda decyzja przedsiębiorstwa wpływająca na zmianę wielkości produkcji i sprzedaży jest zauważalna przez konkurentów, którzy mogą podejmować odpowiednie kroki dostosowawcze. Konieczność liczenia się z reakcjami przedsiębiorstw konkurencyjnych jest istotą oligopolu. Nie istnieje górna granica wyznaczająca maksymalną liczbę przedsiębiorstw wskazującą na to, że dany rynek ma charakter oligopolu. Szczególnym przypadkiem jest duopol , tzn. rynek opanowany przez dwa przedsiębiorstwa ale o tym powiem w dalszej części. 3. Ograniczony dostęp do rynku Dostęp na rynek opanowany przez kilku znaczących producentów, sprzedawców jest utrudniony, gównie przez czynniki natury technologicznej, a także czynniki związane z kosztami produkcji. Możliwości rozpoczęcia produkcji samochodu i wejścia na rynek samochodowy nie są ograniczone żadnymi przepisami administracyjnymi. Wymagania współczesnej technologii produkcji samochodów a także kształtowanie się kosztów produkcji sprawiają, że rozpoczęcie produkcji samochodów związane jest z ogromnymi nakładami kapitałowymi. Zgodnie z niektórymi ocenami specjalistów produkcję samochodów opłaca się rozpocząć wówczas, jeżeli roczna produkcja może osiągnąć przynajmniej 100 000 egzemplarzy. Równocześnie koniunktura na rynku samochodowym nie jest stabilna i nie gwarantuje nieustannego wzrostu popytu na samochody. Wejście nowych producentów na oligopolistyczny rynek samochodowy jest praktycznie niemożliwe, a niektóre, znane nam od dawna, firmy samochodowe np. Dewoo i Rand Rower walczą o przetrwanie na tym rynku. 4. Pełna informacja o rynku Podobnie jak w omawianych wcześniej przez nas modelach rynku konkurencji doskonałej czy monopolu także i w oligopolu przyjmuje się, że podmioty posiadają doskonałą informacje o rynku. Na rynku oligopolistycznym jeden z największych producentów i o najniższych kosztach wytwarzania może objąć tzw. przywództwo cenowe. Inni oligopoliści starają się dopasować do cen ustalonych przez lidera w celu utrzymania swoich udziałów w sprzedaży. Gdy lider obniża cenę, inni muszą robić to samo, aby nie zostać wypartymi z rynku. Gdy lider podwyższ ceny, inni mniejsi oligopoliści, nie muszą tego czynić, gdyż wówczas mają szanse zwiększenia swego udziału w ogólnej sprzedaży danego towaru. Istnieje dość powszechna opinia wśród ekonomistów, że najbardziej szkodliwą formą rynku oligopolistycznego są kartele. Kartel jest najczęściej tajną zmową lub porozumieniem między niezależnymi producentami, zmierzającymi do ograniczenia lub całkowitego wyeliminowania konkurencji między nimi. Porozumienie może dotyczyć wielkości wytwarzanej produkcji , podziału rynków zbytu lub poziomu ustalonych cen. W ten sposób wiele dużych firm, zamiast prowadzić między sobą kosztowną walkę konkurencyjną, próbuje zwiększyć swoje zyski przez zawiązanie kartelu. W Polsce pod koniec 1923 r. istniało 31 porozumień kartelowych, a w 1929 r. ich liczba wzrosła do 133. Na koniec 1938 r. liczba karteli krajowych wynosiła 171, zaś karteli międzynarodowych, działających na terenie Polski – 100. (Mały rocznik statystyczny z 1939 r. Dwie kluczowe cechy oligopolu Mimo różnic między oligopolami istnieją dwie zasadnicze cechy, które wyróżniają oligopol spośród innych struktur rynkowych. Bariery wejścia W odróżnieniu od konkurencji monopolistycznej istnieją różne bariery wejścia dla nowych przedsiębiorstw. Są one podobne do barier występujących w przypadku monopolu. Rozmiary barier zależą jednak od gałęzi. W niektórych przypadkach wejście jest stosunkowo łatwe, a w innych - praktycznie niemożliwe. Woja cenowa i jej skutki Zobaczmy najpierw jak wygląda i czym najczęściej się kończy dla jej uczestników gra wojenna. Zacznijmy od przeanalizowania dynamiki obniżania cen, pokazanej na rysunku poniżej. Rys. woja cenowa i jej skutki Ceny Macy`ego C C0 C1 C2 Ceny Gimbela C2 C 1 C0 Nowojorski dom towarowy Macy’s zwykł się reklamować w następujący sposób:,,Sprzedajemy o 10% taniej”. Rywalizujący natomiast z nim Gimbel’s reklamował się,,Nie uda się sprzedać taniej niż my”. Pionowe grube strzałki pokazują obniżki cen dokonywane przez Macy’s, poziome strzałki przedstawiają strategię firmy Gimbel’s — odpowiadania na każdą obniżkę cen takimi samymi obniżkami. Śledząc przebieg reakcji i kontrreakcji, można zobaczyć, że ten typ rywalizacji skończy się zrujnowaniem obu stron, przy cenie równej zeru. Dlatego, że jedyną ceną zgodną z obiema strategiami jest cena zerowa: 90% zera równe jest zeru. W końcu jednak Macy’s idzie po rozum do głowy i zdaje sobie sprawę, że gdy obniży swą cenę C1 cena C2 firmy Gimbel’s nie pozostanie na dotychczasowym poziomie, lecz także się obniży. To jedynie krótkowzroczność, gdy się uważa, że można na dłużej przebić cenę rywala. Wkrótce, więc Macy’s zda sobie sprawę, że dla obu firm będzie korzystniej, gdy zamiast walczyć obie firmy podzielą się rynkiem. I rzeczywiście, gdyby było tylko dwóch sprzedawców i żadnych przepisów antytrustowych, obie firmy mogłyby wejść w zmowę, by podnieść cenę do poziomu monopolowego maksymalizującego ich łączny zysk. Nawet, gdy sprzedawców jest tylko dwóch czy kilku, szybko mogą oni zdać sobie sprawę, że ustalane przez nich ceny są wzajemnie ze sobą powiązane. Domyślą się lub też szybko nauczy ich doświadczenie, że gdy tylko obniżają swoją cenę, rywale chcą ją obniżyć w tym samym stopniu lub jeszcze bardziej. Może dojść wtedy do wojny ekonomicznej trwającej dopóki, dopóty w końcu tych paru sprzedawców zacznie sobie zdawać sprawę z tego, że siedzą na jednej gałęzi. Pokojowe współistnienia niezależne Wojna cenowa to tylko jedna z możliwych do zaistnienia sytuacji. Gdy firma zaczyna się martwić o wpływ, jaki jej działania będzie mieć na inne firmy, znaczy to, że wkraczamy w dziedzinę pokojowego współistnienia. Jednak inaczej wygląda sytuacja na rynku oligopolistyczny, gdy firmy współpracują ze sobą na zasadzie różnego rodzaju porozumień tworząc formalne bądź nieformalnej grupy zgoła inaczej funkcjonujące nie są związane porozumieniem i istnieją niezależnie od siebie Oligopol nie związany porozumieniem i nie tworzący formalnej bądź nieformalnej grupy musi być wystarczająco duży i silny, aby utrzymać się na rynku. Przy takim rozwiązanie każde z przedsiębiorstwo działa na własną rękę dążąc do maksymalnego zysku dla siebie. Miedzy przedsiębiorstwami działającymi w danej gałęzi toczy się bezwzględna i nie przebierająca w środkach walka konkurencyjna, która może przekształcić się w wyniszczającą wojnę cenową Każdy z rywali jest wystarczająco duży silny, by poważnie zagrozić innym. Każdy musi, więc bacznie przyglądać się działaniom konkurentów i uwzględniać ich możliwe reakcje we własnych decyzjach. W analizie zachowania firmy na takim rynku pomocna okazuje się teoria gier. stworzona przez laureata Nagrody Nobla J. Nasha* ( ) znanego szerszym rzeszom z nagrodzonego oskarami filmu pt. „ Piękny umysł „ Teoria gier ** Sytuacje takie, w których dwoje lub więcej ludzi czy przedsiębiorstw wybiera strategie polegająca na wzajemnym oddziaływaniu każdy na każdego z uczestników, stanowią istotę problemów analizowanych przez teorię gier. Teoria ta, brzmiąca niekiedy frywolnie ze wzglądu na terminologię zaczerpniętą z szachów, brydża lub sztuki wojennej, rozwinięta została głównie przez Johna von Neumanna* (1903— 1957), matematycznego geniusza węgierskiego pochodzenia. Firma kształtując swoje strategie, musi brać pod uwagę możliwe reakcje konkurentów. Strategia powinna zawierać nie tylko zbiór celów i działań, dla ich osiągnięcia, lecz również zbiory przeciwdziałań, które można wprowadzić do gry po reakcji konkurentów. Teoria gier próbuje formułować wskazówki kształtowania strategii, umożliwiającej zmniejszenie stopni niepewności. Za grę uważa się sytuację decyzyjną, obejmującą konflikt interesów między dwoma lub więcej decydentami, w której występują następujące warunki: a. każde decydent ma zbiór dwóch lub więcej wyborów zwanych grami b. każda możliwa kombinacja dostępnych dla gracza gier prowadzi do dobrze określonego stanu końcowego, który kończy grę – wygraną, przegraną lub remisem c. z każdym stanem końcowym wiążą się określone korzyści dla każdego gracza. W grach stosuje się dwie podstawowe zasady. Pierwsza z nich polega na tym, że tracący powinien działać tak, aby minimalizować swoją stratę, co jest równoznaczne z minimalizowaniem korzyści wygrywającego ( tzw. zasada minimum). Druga zasada zakłada, że gracz powinien działać tak, aby maksymalizować swoją wygraną ( tzw. zasada maksimum). W każdej grze zasadnicze znaczenie ma przewidywanie decyzji przeciwników i ich wpływu na własną sytuację. Prostym przykładem jest, dwuosobowa gra, w której gracz ( przedsiębiorstwo) A i B mogą ustalić tak samo wysokie lub niskie ceny na swoje towary, przy czym obaj muszą zrobić to niezależnie od siebie, maksymalizując swój zysk. Ponieważ zakładamy, że każda decyzja prowadzi do dobrze znanego efektu końcowego, informujemy graczy o następujących możliwych wariantach końcowych. Jeżeli wystąpi sytuacja, że obaj gracze ustalą wysoką cenę to ich zyski wyniosą 10 jednostek. Jeżeli jeden z nich ustali wysoką, a drugi niską cenę, to pierwszy gracz otrzyma zysk w wysokości 12 jednostek a drugi w wysokości 5 jednostek. Jeżeli jednak nastąpi przypadek, którym obaj ustalą niskie ceny, to ich zyski ukształtują się na poziomie 7 jednostek. Sytuacje te obrazuje poniższa tabela. Firma A Firma B Wysoka cena Niska cena Wysoka cena Niska cena 10,10 5,12 12,5 7,7 Na podstawie teorii gier, można wywnioskować, że gracz dążący do maksymalizacji swoich korzyści ( firma dążąca do maksymalizacji zysku) będzie starała się wybrać sytuację, w której zaproponuje cenę niższą od rywala. Zagwarantuje mu to, bowiem wyższy zysk, aniżeli w przypadku takiego samego postępowania obu rywali. Obniżenie ceny przez jednego z rywali doprowadzi do nowego podziału rynku. Wyższe zyski przedsiębiorstwa ustalającego niższą cenę zdobywane są poprzez zmniejszenie zyskowności firmy, która ustaliła cenę wysoką. Przejęcie części konsumentów rywala jest korzystne dla przedsiębiorstwa, co potwierdza większa jego zyskowność. Stąd w praktyce może zaistnieć sytuacja, w której firmy prowadzą wojnę cenową, aby wyeliminować konkurenta z rynku bądź też, aby zdobyć na rynku pozycję lidera i indywidualnie, tak jak monopolista kształtować warunki rynkowe. Teoria gier, wbrew początkowy oczekiwaniom, nie wniosła dotychczas znaczącego wkładu do teorii przedsiębiorstwa i przemysłu. Nie może być też skutecznie wykorzystywana w praktyce do przewidywań zachowania oligopolistów. Rola wejść i wyjść na rynek Jeśli nawet w obrębie oligopolu toczy się ostra walka konkurencyjna, to zwykle wejście do danej gałęzi jest utrudnione przez rozmaite bariery wejścia., Które chronią firmy już w niej funkcjonujące przed konkurencją zewnętrzną? Wiążą się one m.in. z charakterem produkcji gałęzi i są poniekąd naturalne ( np. zasoby surowcowe, bariera kapitałowa i technologiczna). Inne są tworzone celowo przez przedsiębiorstwa działające już w danej branży ( patenty, reklama, własna sieć dystrybucji). Bariery te pozwalają na utrzymanie w długim okresie stosunkowo wysokich zysków. Rynki sporne Jeżeli wejście na rynek i wyjście z niego nie jest trudne, jak w przypadku konkurencji doskonałej, mamy do czynienia z rynkiem spornym. Przybysze mogą wówczas stosować taktykę uderz i uciekaj ( ang. hit and run). Polega ona na podejmowaniu produkcji w dziedzinie przynoszącej wysokie zyski i wycofywaniu się, zanim cena spadnie pod wpływem obronnego zwiększenia podaży przez zaatakowane firmy „ miejscowe”. Zysk nadzwyczajny przedsiębiorstw produkujących na takim rynku nie jest wielki. Jego część przejmują firmy – napastnicy. Rynki sporne są stosunkowo rzadkie. Zwykle wejście na rynek jest kosztowne, a poniesionych nakładów nie sposób odzyskać. Mówi się o nich wówczas, że zostały utopione ( ang. sunk costs ) Odstraszanie Nawet wtedy, gdy niemożliwie jest zastosowanie przez przybyszów taktyki uderz i uciekaj, zagrożenie wejściem do gałęzi nowych przedsiębiorstw pozostaje realne. Broniąc swojego rynku, firma może wtedy odstraszać konkurentów. Skutecznym narzędziem odstraszania nowych konkurentów jest możliwość obniżenia ceny do poziomu, który zmusi nową firmę do wycofania się. . Inny sposób to wiarygodne zapowiedzi, że będzie ono zwalczać przybysza zwiększając podaż. Np. firma obawiająca się ataku buduje nowy zakład i czeka na przybysza. Jego pojawienie się powoduje rozpoczęcie produkcji i wzrost podaży. Decydujące jest to, że – po zbudowaniu dodatkowego zakładu – broniącej się firmie opłaca się podjąć walkę, czyli zwiększyć produkcję. Wydatki poniesione na rozbudowę mocy wytwórczych zwracają się wtedy, przynajmniej częściowo, w formie korzyści skali Gdyby natomiast nowego zakładu nie wybudowano, korzyści skali byłyby mniejsze i podjęcie walki mogłoby się nie opłacać DUOPOL Dupolol jest szczególnym przypadkiem oligopolu i przedstawia rynek, na którym działają jedynie dwaj producenci (sprzedawcy) oferujący ten sam produkt. Działanie jednego producenta są zależne od działań drugiego producenta. Współzależności miedzy dwoma przedsiębiorstwami mogą dotyczyć procesu wyznaczania wielkości produkcji lub wyznaczania poziomu cen sprzedaży. Mechanizmy funkcjonowania duopolu zależą od przyjętych założeń odnośnie charakteru współzależności między przedsiębiorstwami. Najbardziej znane modele duopolu zostały opracowane przez Cournota, Edgewortha oraz Chamberlina. Opiera się na założeniu jednorodności produktu oraz przyjęciu, że koszty produkcji obydwu produktów są takie same. Ponadto koszty marginalne wynoszą zero czyli pokrywają się z osią odciętych. Cena jest zmienną decyzyjną a produkcja wielkością wynikową. Dodatkowo przyjmuje się że zdolności produkcyjne producentów są ograniczone. Chamberline uważa, że każdy z duopolistów wyciąga wnioski na podstawie nabytych doświadczeń i reaguje odpowiedni na zmiany decyzji konkurenta. Ponieważ produkt jest identyczny oraz koszty produkcji i popytu są takie same dla obydwu producentów, duopoliści dochodzą do wniosku, że najlepszym rozwiązaniem jest równy podział zysku monopolowego. Jest to model oparty na bardziej realistycznych założeniach aniżeli dwa wcześniej przedstawione. Podsumowanie 1 Oligopol to gałąź, w której działa niewielu dużych producentów jednorodnego lub zróżnicowanego wyrobu. 2. Podstawową cechą, oligopolu jest współzależność przedsiębiorstw. 3. W przypadku, gdy wytwarzają one identyczny produkt, istnieją warunki do zmowy producentów. 4. Formalnie porozumienie producentów nazywamy kartelem. Głównym celem porozumienia jest zwykle utrzymanie wysokiej ceny poprzez ograniczenie produkcji. 5. W oligopolu nie związanym porozumieniem każde z przedsiębiorstw działa na własną rękę 6. Model złamanej krzywej popytu pokazuje konieczność liczenia się uczestnika oligopolu z reakcjami rywali. 7. Często jedno z przedsiębiorstw w ramach oligopolu ma pozycję dominującą i pełni role lidera cenowego. 8. Jeśli nawet w obrębie oligopolu toczy się ostra walka konkurencyjna, to zwykle wejście do danej gałęzi jest utrudnione przez rozmaite bariery wejścia. Polityka antymonopolowa państwa. Polityka antymonopolowa państwa to ogół działań władz państwowych zmierzających do przeciwdziałania praktykom monopolistycznym lub ich skutkom i ochronie wolnej konkurencji ( efektywności gospodarowania).Konieczność prowadzenia takiej polityki motywowana jest społecznymi kosztami istnienia monopolu, które przejawiają się przede wszystkim w ograniczeniu przez monopole produkcji i podaży, windowaniu cen i generowania przez monopol zysków większych aniżeli w przypadku konkurencji doskonałej. Koszty monopolu to również niepełne wykorzystanie mocy wytwórczych, co oznacza marnotrawstwo w gospodarce. Pozostałe koszty monopolizacji to hamowanie postępu technicznego i narzucanie innym podmiotom gospodarczym warunków transakcji, niezgodnych z zasadą uczciwej konkurencji. Polityka antymonopolowa może przyjmować dwie formy: zakazów i regulacji Polityka antymonopolowa państwa może obejmować też pomoc dla przedsiębiorstw wchodzących na zmonopolizowane rynki, w celu stworzenia konkurencji dla istniejących monopoli. Polityka zakazów dla monopolu Polega ona na całkowitym zakazie podejmowania działań zmierzających do ograniczenia produkcji i handlu i konkurencji między firmami. Niedozwolone są m.in.: tajne lub jawne umowy dotyczące wielkości produkcji lub różnicowania cen, umowy wiązane, fuzje przedsiębiorstw lub wykupywanie akcji konkurentów, tworzenie połączonych dyrekcji. Sąd antymonopolowy może nawet nakazać rozbicie monopolu, jeśli taki wcześniej zaistniał. Jest ona na szeroką skalę, choć mało skutecznie realizowana w USA, Polityka regulacji Polityka ta stosowane np. w W. Brytanii dopuszcza istnienie monopoli ( uważa się, że w niektórych przypadkach ich istnienie jest korzystne dla gospodarki np. gdy wielka skala produkcji umożliwia znaczną redukcję przeciętnych kosztów wytwarzania) i poddaniu ich działania kontroli państwa, głównie poprzez nadzór nad cenami i zyskami z możliwością nakazania obniżenia cen i opodatkowania nadmiernych zysków. Ten rodzaj polityki stosowany np. w Wielkiej Brytanii, Na regulacje składają się zatem zasady i przepisy ustalane przez państwo po to, aby zmienić działalność przedsiębiorstw bądź też aby nimi kierować. Narzędzia polityki antymonopolowej Jakie są w rzeczywistości możliwe sposoby, za pomocą których państwo mogłoby interweniować w celu zmniejszenia kosztów monopolu? Instrumenty polityki antymonopolowej jego likwidacji można je podzielić na dwie grupy Te które zabezpieczają przed powstawaniem monopolu czy umożliwiają jego likwidację Do narzędzi tych zaliczamy przepisy regulujące powstawanie firm i umożliwiające organom rządowym ich likwidację W ostatnich stu latach wyspecjalizowane agencje rządowe otrzymały uprawnienia do udzielaniu zezwoleń na wejście przedsiębiorstwa do niektórych kontrolowanych przez rząd gałęzi, czy też wyjście z niej. Druga grupa to narzędzie łagodzące skutki tolerowanego przez państwo monopolu Regulacja ta występuje w sferze usług użyteczności publicznej, w transporcie i na rynkach finansowych. Próbując kontrolować działalność gospodarczą państwo może stosować nakazy zakazy dyrektywy lub instrumenty ekonomiczne takie jak: podatki lub programy wydatków rządowych, które mają pobudzać przedsiębiorstwa do określonego, zgodnego z zamierzeniami państwa działania. Są to narzędzie, czyli narzędzia regulacji. Dzięki nim w wielu sektorach gospodarki rynkowej, istniej państwowa kontrola bez państwowej własności Podatki i ich skuteczność Podatki – wysokie opodatkowanie monopolu zmniejsza jego zyski, a tym samym łagodzi pewne nieakceptowane społecznie jego skutki. Opodatkowanie pozwala usunąć niezadowolenie z monopolu wynikające z poczucia sprawiedliwości, niewiele jednak pomaga na zakłócenia produkcji. Przypomnijmy, że rezultatem decyzji monopolu są zbyt wysokie koszty i ceny cen oraz zbyt mała produkcja i zatrudnienia Podatek ryczałtowy zmniejsza zyski, ale nie ma żadnego wpływu na produkcję. Jeżeli zaś podatek nie jest stuprocentowym ryczałtem, prawdopodobnie skłoni monopolistę do jeszcze większego odejścia od efektywnego poziomu produkcji i do jeszcze silniejszego podwyższania ceny i obniżenia produkcji. Co da upaństwowienie monopolu? Monopol państwowy jest rozwiązaniem stosowanym w wielu gałęziach np. produkcja gazu, usługi telefoniczne, elektryczność, koleje itp., w których efektywna produkcja możliwa jest tylko w warunkach monopolu naturalnego lub im bliskich. W tych przypadkach realnym dylematem jest to, czy narzucić własność państwową, czy też tylko państwową regulację firm. Badania nad tymi gałęziami wskazują, że oba podejścia są skuteczne. Jakość znacjonalizowanych usług telefonicznych w Szwecji czy Japonii jest bliska tej w Stanach Zjednoczonych przed załamaniem monopolu Bell System,. Z kolei będące własnością państwową koleje w Zachodniej Europie mogą być wzorem dla prywatnych kolei w USA. Wybór pomiędzy regulacją a własnością państwową w większym stopniu może zależeć od tradycji historycznych kraju i jego instytucji, aniżeli do wyraźnej przewagi gospodarczej któregoś z rozwiązań Polityka antymonopolowa w Polsce W Polsce organem realizującym politykę antymonopolową jest – będący agendą rządową – Urząd Antymonopolowy, utworzony na początku 1990 roku, opierający swoją działalność na ustawie o przeciwdziałaniu praktykom monopolowym z dnia 24 II 1990 r. Nie jest to pierwszy akty prawny regulujący omawiany tu aspekt działalności gospodarczej. Historia prawa antymonopolowego w Polsce sięga 1933 roku, kiedy to 28 marca uchwalono ustawę o kartelach, nakładającą obowiązek rejestracji umów kartelowych, która umożliwiała rządowi ( Ministrowi Przemysłu i Handlu) wystąpienie do sądu kartelowego o rozwiązanie umów szkodliwych dla interesów Państwa. W późniejszym okresie, po nowelizacji z 1935 r, Minister Przemysłu i Handlu miał prawo rozwiązywania umów kartelowych bez potrzeby odwoływania się do sądu. Jak wynika z historii ustawa ta była potrzebna gdyż z latach 1933 – 1934 są kartelowy rozpatrzył trzy sprawy. W dniu 13 lipca 1939 r uchwalono nową ustawę o porozumieniach kartelowych. Miała ona podporządkować działalność karteli polityce gospodarczej państwa. Niestety, z powodu wybuchu II wojny światowej nie weszła ona w życie. Po wojnie inny model gospodarki kraju ochraniał monopolistyczną pozycję sektora państwowego. Dopiero reforma gospodarcza w latach 80 – tych spowodowała powstanie w 1985 roku pierwszego projektu ustawy o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym w gospodarce narodowej. Ustawa ta została uchwalona w roku 1989. Przewidywała ona m.in. przeciwdziałania powstawaniu struktur monopolistycznych przy jednoczesnym istnieniu monopoli państwowych, których nie obejmowała swoimi postanowieniami. Dopiero przejście do gospodarki rynkowej wymusiło zastosowanie nowych rozwiązań prawnych w walce z monopolami. Doprowadziło to do powstania obecnie obowiązującej ustawy o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym. Ustawa ta reguluje dwa rodzaje stanów, jakie mogą zaistnieć w gospodarce: działania antykonkurencyjne indywidualne i zbiorowe) oraz zmiany antykonkurencyjne w strukturze podmiotów gospodarczych. Jednocześnie ustawa nie definiuje pojęcia „ praktyki monopolistyczne „ Rozdział drugi zawiera jednak regulacje, pozwalające zdefiniować listę takich praktyk. Można tu wymienić: - Przeciwdziałanie powstaniu i zwalczanie istniejących struktur monopolistycznych - Zwalczanie niektórych działań podejmowanych z pozycji monopolisty - Walka z podmiotami gospodarczymi zajmującymi dominującą pozycję na rynku zwalczanie praktyk monopolistycznych polegających na nadużyciu pozycji dominującej na rynku - Zwalczanie grupowych praktyk monopolistycznych - Zwalczanie indywidualnych praktyk monopolistycznych Uważa się zwykle, że polityka antymonopolowa jest użyteczna w przeciwdziałaniu nadużyciom w gałęziach, w których występuje koncentracja, lecz które nie są całkowicie zmonopolizowane ( tam gdzie działają dominujące oligopole) W pewnym sensie ustawodawstwo antytrustowe to raczej pasywna niż aktywna polityka rządu. Ustala ono ograniczenia dotyczące zachowań firm, zakazując pewnych praktyk wymierzonych przeciwko konkurencji ( zmowy dotyczące cen, podział rynku itp. )
