program ochrony środowiska dla gminy ostrów wielkopolski
advertisement
Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. IV. ANALIZA ORAZ OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 4.1. Klimat Warunki klimatyczne panujące na terenie gminy należą do umiarkowanych i w dużej mierze uwarunkowane są wpływami mas powietrza morskiego oraz kontynentalnego. Masy powietrza morskiego pochodzą głównie znad oceanu Atlantyckiego. Powietrze kontynentalne pochodzi przede wszystkim znad Europy Wschodniej oraz z nad Azji. Według regionalizacji klimatycznej R. Gumińskiego gmina Ostrów Wiekopolski położony jest w obrębie Dzielnicy Łódzkiej, która stanowi strefę przejściową między nizinami a Wyżyną Małopolską. Z kolei według regionalizacji klimatycznej przedstawionej przez A. Wosia gmina znajduje się w Regionie Południowowielkopolskim (R-XVI). Kraina ta charakteryzuje się stosunkowo korzystnymi warunkami klimatycznymi. Średnia temperatura powietrza waha się od 7-8oC. Amplitudy temperatury są tutaj mniejsze niż przeciętne w Polsce, wiosny i lata są wczesne i ciepłe, zimy łagodne z nietrwałą pokrywą śnieżną, zalegającą około 50 – 60 dni. Okres wegetacyjny trwa średnio około 210 - 220 dni. Charakterystyczna dla tej strefy jest także dość duża liczba dni pochmurnych około 120 – 130 dni w roku. Dni pogodnych rejestruje się tu około 50 - 60. Liczbę dni z przymrozkami jest ocenia się na od 105 do 118, natomiast mroźnych – na od 30 do 50. Roczne sumy opadów wahają się od 500 do 600 mm. Dane dotyczące klimatu gminy Ostrów Wielkopolski, zawarte w tabeli 1, opracowano na podstawie obserwacji prowadzonych w stacji meteorologicznej zlokalizowanej w Ostrowie Wielkopolskim (dane z wielolecia 1949 -1971 r.). Znajduje się ona w centrum gminy i reprezentuje panujące na jego terenie warunki klimatyczne. Podstawowe parametry charakteryzujące klimat przedstawia tabela 21. Parametry klimatyczne ze stacji meteorologicznej w Ostrowie Wielkopolski T a b e l a 21 Parametr Wartość Średnia roczna temperatura powietrza Średni roczny opad 8,1oC 541 mm Na omawianym obszarze najcieplejszym miesiącem jest lipiec ze średnią temperaturą 18,2oC, najchłodniejszym styczeń -2,2oC. Ujemne temperatury występują od grudnia do marca włącznie. IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 41 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. Najwyższe opady w ciągu roku odnotowywane są w miesiącach letnich, najniższe w miesiącach zimowych. W okresie wegetacyjnym (od kwietnia do września) średnie opady wynoszą 333 mm. Średnia roczna wilgotność powietrza przekracza 80%. Dominują wiatry zachodnie (udział w skali roku ok. 50%), wiosną wzrasta udział wiatrów wschodnich, natomiast jesienią i zimą – południowych. Teren gminy nie wykazuje znacznych dysproporcji w lokalnych warunkach klimatycznych. W warunkach klimatu lokalnego obserwuje się pewne różnice pomiędzy użytkowanymi rolniczo obszarami wysoczyzny morenowej i wyżej położonymi fragmentami teras nadzalewowych, a wilgotnymi zajętymi przez użytki zielone oraz dolinę rzeki Ołobok i mniejszymi dolinkami bocznymi. Te pierwsze charakteryzują się dobrymi warunkami termicznymi, równomiernym nasłonecznieniem, małą wilgotnością powietrza i dobrym przewietrzaniem. Mniej korzystnymi lub nawet niekorzystnymi warunkami termiczno-wilgotnościowymi, częstym występowaniem mgieł, zastoisk chłodnego powietrza i inwersji temperatur oraz zdecydowanie ukierunkowanym przewietrzaniem wyróżniają się dna większych obniżeń dolinnych. Zjawiska podwyższonej wilgotności powietrza oraz większej częstotliwości występowania mgieł i zamgleń towarzyszą również płytko występującym wodom gruntowym, podmokłościom i stawom. Specyficzne warunki klimatu lokalnego mają tereny leśne. Lasy charakteryzują się na ogół dobrymi warunkami termiczno-wilgotnościowymi o zmniejszonych wahaniach dobowych i rocznych, większą zacisznością, jednak z gorszymi warunkami solarnymi (zacienienie). Są to tereny o wzbogaconym składzie fizyko-chemicznym powietrza w tlen, ozon, olejki eteryczne (fitoncydy) oraz inne substancje śladowe podnoszące komfort bioklimatyczny. 4.2. Budowa geologiczna 4.2.1. Uwarunkowania ogólne Omawiany obszar pod względem geologicznym położony jest w obrębie jednostki geologiczno-strukturalnej zwanej Monokliną Przedsudecką. Na obszarze Monokliny głębokie podłoże zbudowane jest ze skał permsko – mezozoicznych: piaskowców i iłów jury dolnej (liasu), mułowców jury środkowej (doggeru) oraz wapieni i margli jury górnej (malmu), które zalegają niezgodnie na pofałdowanych utworach paleozoicznych. Bezpośrednio na utworach mezozoicznych zdeponowana została seria osadów trzeciorzędowych oligocenu i neogenu (miocenu i pliocenu) o łącznej miąższości dochodzącej do 200 m. Były one akumulowane w rozległym (obejmującym Polskę 42 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. środkową i północną) obniżeniu, powstałym w czasie orogenezy alpejskiej. W wykształconej wówczas depresji osadzone zostały piaski drobnoziarniste, piaski ilaste, mułki i węgle brunatne miocenu, przykryte następnie przez kilkunasto-, kilkudziesięciometrową warstwę plioceńskich iłów pstrych. Strop iłów plioceńskich nie wykazuje dużych deniwelacji i znajduje się na rzędnych około 0÷20 m poniżej poziomu morza, stanowiąc bezpośrednie podłoże czwartorzędu. Utwory trzeciorzędu na terenie gminy nawiercono na głębokości od 23 do 77 m p.p.t. Czwartorzęd reprezentowany jest przez utwory akumulacji lodowcowej, wodnolodowcowej, rzecznej, jeziorno-bagiennej i eolicznej o łącznej miąższości dochodzącej do 100 m. Ich sedymentacja trwała od zlodowacenia środkowopolskiego po holocen. Gliny morenowe zlodowacenia południowopolskiego, zalegające bezpośrednio na utworach trzeciorzędowych, zachowały się co najwyżej sporadycznie – w największych obniżeniach powierzchni podczwartorzędowej. Wśród osadów plejstoceńskich występuje glina zwałowa, budująca powierzchnie wysoczyzny falistej. Ich otoczenie stanowią rozległe obszary występowania piasków akumulacji wodnolodowcowej i rzecznej, z seriami zastoiskowych mułków (m.in. pyłów, glin pylastych oraz iłów warwowych). Utwory holoceńskie zalegają głównie w dolinach rzecznych i obniżeniach terenu, odznaczając się niedużą miąższością. Reprezentowane najczęściej przez piaski rzeczne oraz namuły, utwory bagniste i torfowe. Są to grunty o niewielkiej miąższości, przeważnie słabonośne. 4.2.2. Zasoby kopalin Występowanie złóż kopalin jest zdeterminowane przez budowę geologiczną. Gmina Ostrów Wielkopolski jest uboga w surowce mineralne. Na terenie gminy Ostrów Wielkopolski występują udokumentowane złoża gazu ziemnego, helu, kruszywa naturalnego oraz ilastych surowców ceramiki budowlanej. W większości przypadków wydobycie ma charakter lokalny i zabezpiecza potrzeby mieszkańców gminy. Na terenie gminy stopień rozpoznania zasobów i stan zagospodarowania, a także wielkość wydobycia z poszczególnych złóż zestawiono w tabeli 22. IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 43 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. Wykaz złóż surowców naturalnych Wyszczególnienie Wysocko Karski Karski I Karski Sobótka Zacharzew T a b e l a 22 Zasoby Stan zag. geologiczne złoża przemysłowe bilansowe gaz ziemny [mln m3] E 11,82 7,98 kruszywo naturalne [tys. Mg] Z 1282 R 289 surowce ilaste ceramiki budowlanej [tys. Mg] Z 20 Z 68 Z 513 - Wydobycie 1,89 - Źródło: Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2003. Skróty literowe stanu zagospodarowania zasobów w wykazach złóż oznaczają: E – złoża zagospodarowane – eksploatowane; R – złoże o zasobach rozpoznanych szczegółowo; Z – złoże zaniechane. Złoża gazu eksploatowane są za pomocą odwiertów, a następnie gaz ziemny doprowadzany jest do poszczególnych ośrodków grupowych rurociągami pod pełnym ciśnieniem głowicowym. W ośrodkach grupowych gaz kierowany jest do instalacji technologicznych w celach: oddzielenia zanieczyszczeń stałych i wody złożowej, ustalenia optymalnego wydobycia z poszczególnych odwiertów, pomierzenia ilości wody złożowej i gazu ziemnego z poszczególnych odwiertów oraz dokonania pomiaru zbiorczego gazu z danego ośrodka grupowego. Dalej gaz jest transportowany rurociągami zbiorczymi do ośrodka centralnego, w którym gaz jest osuszany do wymogów PN i kierowany do sieci przesyłowej. Na terenie gminy prowadzona jest także eksploatacja kruszywa naturalnego bez koncesji, na potrzeby lokalne, ze złóż nieudokumentowanych. Tego typu niekontrolowana eksploatacja stanowi źródła przeobrażeń rzeźby terenu, środowiska przyrodniczego oraz krajobrazu gminy. Z tego względu należy dążyć do zaprzestania tego typu działań. 4.3. Rzeźba terenu 4.3.1. Charakterystyka rzeźby terenu Obszar gminy Ostrów Wielkopolski należy zaliczyć pod względem morfologicznym do terenów mało urozmaiconych. Współczesna rzeźba terenu została ukształtowana w trakcie transgresji lądolodu zlodowacenia środkowopolskiego (stadiał Warty), jego recesji oraz denudacji peryglacjalnej, tworząc krajobraz młodoglacjalny. Nacisk mas lodowca spowodował powstanie równiny moreny dennej (mezoregionu Wysoczyzna 44 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. Kaliska). Najniżej położony punkt na terenie gminy ma wysokość 120 m n.p.m. (dolina Ołoboku na wschodnim skraju gminy), a najwyżej położony - 189,9 m n.p.m. Na terenie gminy można wyróżnić następujące formy: wysoczyzny morenowe, w postaci płasko-falistej równiny, ze sporadycznie występującymi formami eolicznymi w okolicach Lewkowa i Młynowa; doliny rzeczne, rozcinające wysoczyznę, słabo wcięte; wypełnione są plejstoceńskimi utworami wodnolodowcowymi (piaski i żwiry) oraz mineralnymi i organicznymi utworami holoceńskimi (piaski, żwiry, mułki, namuły, mady, torfy). Wysokości względne pomiędzy dnami dolin a kulminacjami płatów wysoczyznowych są niewielkie i wynoszą od 20 do 60 m. Ukształtowanie terenu gminy nie stwarza problemów w zagospodarowywaniu obszaru, a rzeźba terenu sprzyja rozwojowi rolnictwa oraz osadnictwa. 4.3.2. Przekształcenia rzeźby terenu i przypowierzchniowej warstwy skorupy ziemskiej Na terenie gminy Ostrów Wielkopolski do działalności przeobrażających powierzchni ziemi należy przede wszystkim intensywne użytkowanie rolnicze, degradacja gruntów obszarów zabudowanych oraz eksploatacja złóż. Specyfika wydobycia gazu ziemnego nie powoduje następstw w postaci znacznych zmian rzeźby terenu. Jednak etap prac poszukiwawczych złóż ropy i gazu może wiązać się z wystąpieniem zanieczyszczenia gleby i wód podziemnych. Eksploatacja surowców mineralnych oraz surowców ilastych ceramiki budowlanej powoduje znaczne lokalne zmiany w przypowierzchniowej warstwie skorupy ziemskiej, między innymi w postaci obszarów wyłączonych z użytkowania (grunty zdewastowane i zdegradowane) i zniszczenia warstwy glebowej, a także ułatwionej infiltracji zanieczyszczeń do wód gruntowych. Przyczynia się także do zachwiania równowagi stosunków wodnych. Prowadzone prace rekultywacyjne po zakończonej eksploatacji w niewielkim stopniu łagodzą przeobrażenia spowodowane wydobywaniem kopalin. Jako zagrożenie należy uznać nierekultywowanie przekształconych obszarów przez eksploatatorów, którzy nie wywiązują się z nałożonych prawem zobowiązań. Zagrożeniem jest także niewłaściwe rekultywowanie zdegradowanych terenów. Dlatego prace rekultywacyjne prowadzone powinny być pod stałym nadzorem odpowiednich służb. Ważne jest także monitorowanie zaniechanych złóż, zwłaszcza tych, które w przeszłości były eksploatowane, a do czasu uchylenia decyzji zatwierdzających ich zasoby są z mocy prawa pod ochroną, bowiem często takie wyrobiska zamieniają się w “dzikie” składowiska odpadów. Z mocy prawa nie mogą one być w innym celu IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 45 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. wykorzystane niż do eksploatacji kopalin. Chcąc właściwie zabezpieczyć wyrobiska przed infiltracją zanieczyszczeń do wód, należałoby odizolować dno wyrobiska od materiałów je wypełniających. Niedopuszczalne jest zasypywanie wyrobisk odpadami bez stosownych zabezpieczeń i stałego monitoringu wód podziemnych i powierzchniowych. Degradacja gruntów obszarów zabudowanych związana jest ze zmiennym składem ziarnowym, wtórna strukturą i teksturą oraz udziałem domieszek w gruntach. Zagrożenie stwarza także rozwój terenów zurbanizowanych, a z nim rosnący udział powierzchni uszczelnionej i przekształconej. Przejawem degradacji są także cmentarze oraz znajdujące się w m. Daniszyn składowisko odpadów innych niż niebezpieczne i obojętnych. Użytkowanie rolnicze niesie mniejsze zagrożenie niż eksploatacja surowców kopalnych. Łatwiejsza do realizacji jest również rekultywacja terenów rolniczych, gdzie najczęściej stosowaną metodą jest zalesianie słabych gruntów. 4.4. Charakterystyka wód podziemnych 4.4.1. Uwarunkowania ogólne Teren gminy Ostrów Wielkopolski zgodnie z hydrogeologicznym podziałem kraju znajduje się w makroregionie zachodnim Niżu Polskiego – Regionie Wielkopolskim (XIII), w Podregionie Poznańskim (XIII 1). Na tym obszarze poziomy wodonośne znajdują się na głębokości od kilku do 60 m (utwory piaszczyste i żwirowe). Wody charakteryzują się zwierciadłem swobodnym. Poszczególne poziomy wodonośne zależą od ukształtowania terenu. Wody podziemne pierwszego poziomu występują do głębokości 5 m p.p.t. Prawo ochrony środowiska w art. 98 stanowi, że wody podziemne i obszary ich zasilania podlegają ochronie polegającej na zmniejszaniu ryzyka zanieczyszczenia tych wód poprzez ograniczenie oddziaływania na obszary ich zasilania oraz utrzymywaniu równowagi zasobów tych wód. W tych celach tworzone są między innymi obszary ochronne zbiorników wód śródlądowych na zasadach określonych Prawem wodnym. Teren gminy znajduje się w zasięgu następujących Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP): zbiornik nr 309 - Zbiornik międzymorenowy SmoszewChwaliszew-Sulmierzyce oraz zbiornik nr 310 - Dolina kopalna rzeki Ołobok. Oba zbiorniki są pochodzenia czwartorzędowego. Zbiornik nr 310 należy do obszarów wysokiej ochrony, jego fragmenty podlegają najwyższej ochronie, natomiast międzymorenowy nr 309 w podlega całkowicie najwyższej ochronie. 46 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO zbiornik Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. Zestawienie parametrów charakterystycznych dla GZWP występujących na terenie gminy przedstawia tabela 23. Parametry GZWP występujących na terenie gminy Nr GZWP 309 310 Nazwa GZWP Zbiornik międzymorenowy SmoszewChwaliszewSulmierzyce Dolina kopalna rzeki Ołobok T a b e l a 23 Typ ośrodka Wiek skał Powierzchnia GZWP [km2] Średnia głębokość ujęć [m] porowy QM 96 80 18,0 porowy QK 50 60 21,0 Zasoby dyspozycyjne [tys. m3/d] Źródło: WIOŚ Poznań, Urząd Gminy Ostrów Wielkopolski. Na obszarze gminy użytkowane są poziomy wodonośne występujące w utworach czwartorzędowych oraz w mniejszym stopniu trzeciorzędu i jury. Wykształcony poziom wód wgłębnych czwartorzędu związany jest z międzyrzeczem Ołoboku – Baryczy (rejon Ostrowa Wielkopolskiego i pagórków ostrowskich oraz struktura kopalna Gorzyce Wielkie – Lamki – Świeligów) i przebiega południkowo przez wysoczyznę. Poziom wgłębny jest poziomem naporowym, przy dużej zmienności miąższości osadów od 3 do 15 metrów. Jako podłoże występują tu piaski i żwiry śródglinowe i podglinowe. W obrębie utworów czwartorzędowych występują dwa poziomy wodonośne gruntowy i wgłębny międzyglinowy i podglinowy. Poziomy wodonośne rozdzielone są iłami i mułkami zastoiskowymi o miąższości do ok. 30 m. Wody poziomu trzeciorzędowego występują w piaskach wodonośnych z nakładem nieprzepuszczalnych iłów lub słabo przepuszczalnych glin morenowych, na głębokości od 60 do 100 m. Poziom ten zasilany jest w drodze przesączania i nadległych poziomów. Poziom gruntowy występuje głównie w obrębie dolin rzecznych. Związany jest z piaskami i żwirami rzecznymi holocenu oraz utworami wodonośnymi pochodzenia wodnolodowcowego nie spełnia warunków do budowy większych ujęć podziemnych. Poziom ten ze względu na korzystne parametry hydrogeologiczne i jakościowe jest często ujmowany. Wody gruntowe charakterem i głębokością występowania odzwierciedlają cechy konfiguracyjne terenu oraz budowę geologiczną jego podłoża. Warunki występowania wody gruntowej i jej głębokości są zróżnicowane. W obszarach dolin wody gruntowe występują płytko. Obszar wysoczyzny posiada bardziej złożone warunki wodne i dzieli się na dwa rejony. Pierwszy rejon - tzw. pierwotny - to znaczna część wysoczyzny morenowej, w obrębie której woda gruntowa występuje w postaci okresowych sączeń IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 47 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. w glinie morenowej, która występuje bezpośrednio pod glebą (do głębokości 3,0 – 4,0 m.). Drugi rejon związany jest z tą częścią, gdzie gliny morenowe są przykryte warstwą piasków o różnej miąższości. Głębokość występowania wód gruntowych jest uzależniona od grubości warstwy piasków i od morfologii terenu. Głębokości te wahają się w granicach 1,0 – 4,0 m. 4.3.2. Jakość wód podziemnych Na jakość wód podziemnych na analizowanym terenie wpływ mają istniejące tu warunki hydrogeologicze oraz formy prowadzonej działalności. Badania jakości wód podziemnych prowadzone są: w sieci krajowej przez Państwowy Instytut Geologiczny; w sieci regionalnej przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska oraz Wojewódzki Inspektorat Sanitarny w Poznaniu. W ramach monitoringu krajowego stan czystości wód podziemnych na terenie gminy Ostrów Wielkopolski nie jest prowadzony. Najbliższy punkt pomiarowo-kontrolny jakości wód podziemnych zlokalizowany jest na terenie miasta Ostrów Wielkopolski. Otwór pomiarowy został zlokalizowany na terenie GZWP nr 310, w obszarze zabudowanym. Obejmuje wody gruntowe piętra czwartorzędowego. Wyniki pomiarów przedstawia tabela 24. Jakość wód podziemnych w sieci krajowej w latach 2000, 2001 i 2002 T a b e l a 24 Ocena jakości Nr Gł. Nazwa otworu GZWP Wody Stratygrafia otworu stropu 2000 r 2001 r 2002 9 Ostrów - Krępa 310 28,0 G Q Ib Ib II Źródło: WIOŚ Poznań, Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w 2002 r. W punkcie badawczym w sieci monitoringu krajowego w 2000 i 2001 roku wody zakwalifikowano do wód o wysokiej jakości i należały do klasy Ib, natomiast w 2002 roku – do klasy II tj. o zadowalającej jakości czyli były to wody, na jakość których wpływają procesy naturalne lub słabe oddziaływanie antropogeniczne, a ich użytkowanie w celach pitnych wymagało uzdatnienia. Poza tym stężenia manganu (Mn) w 2002 roku odpowiadało wodom niskiej jakości klasy III, a żelaza – NOK (klasa dla stężeń większych od dopuszczalnych dla klasy III). W 2003 roku przeprowadzono badania wód podziemnych w ramach monitoringu krajowego i regionalnego. W ramach monitoringu krajowego wody podziemne zbiornika nr 310 zakwalifikowano do II klasy. Wartości stężeń manganu (Mn) odpowiadały III klasie 48 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. jakości wody, natomiast żelaza (Fe) - NOK czyli stężeniom większym od dopuszczalnych dla klasy III. Wyniki z punktu pomiarowego przestawia tabela 25. Uzyskane dane mają charakter wstępny i niezweryfikowany, można jednak przyjąć jako wiarygodne. Jakość wód podziemnych w sieci krajowej w roku 2003 Nr otworu Nazwa otworu 464 Ostrów Wielkopolski Krępa GZWP Gł. stropu 310 28,0 T a b e l a 25 Wody Stratygrafia G Q Ocena jakości 2003 II Źródło: WIOŚ Poznań, Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w 2003 r. – wyniki wstepne. Badania wód podziemnych lokalnych zbiorników wód podziemnych w ramach monitoringu regionalnego zostały przeprowadzone w roku 2002 również w punkcie pomiarowym zlokalizowanym z Ostrowie Wielkopolskim. Wyniki pomiarów przedstawia tabela 26. Jakości wód podziemnych w sieci regionalnej w 2001 i 2002 r. Nr otworu Lokalizacja Poziom Ostrów Wielkopols -ki 120 Q Zbiornik 310 T a b e l a 26 Klasa Klasa wód wód Miąższość Użytkowanie Głębokość w w izolacji terenu 2001 2002 roku roku Zabudowa 66,5 miejska III II Źródło: WIOŚ Poznań, Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w 2002 r. W badanych punktach monitoringu regionalnego wody podziemne w 2001 roku występowały w klasie III czyli niskiej jakości, ich cechy fizyczne i zawartość głównych wskaźników zanieczyszczenia przekraczały normy obowiązujące dla wód pitnych, a ich uzdatnianie jest mało opłacalne i skomplikowane. Poza tym wartości wskaźników, tj. przewodnictwa elektrolitycznego właściwego, mętność i stężenie żelaza w 2002 roku odpowiadały wodom niskiej jakości klasy III. Niska jakość wód na terenie gminy wynika z braku izolującej pokrywy w stropie warstw wodonośnych (szczególnie w punkcie monitoringu regionalnego w Ostrowie Wielkopolski), co umożliwia łatwe przenikanie do wód zanieczyszczeń z powierzchni. W wyniku badań wstępnych przeprowadzonych w ramach monitoringu regionalnego w 2003 roku zakwalifikowano wody podziemne zbiornika nr 309 do wód o Ib i II klasie jakości (po 50%), a wody zbiornika nr 310 – do II klasy jakości. IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 49 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. Jakości wód podziemnych w sieci regionalnej w roku 2003 T a b e l a 27 Nr Miąższość Użytkowanie Klasa wód w Lokalizacja Poziom Zbiornik Głębokość otworu izolacji terenu 2001 roku Zabudowa Ostrów 120 Q 310 66,5 0,0 II Wielkopolski miejska Źródło: WIOŚ Poznań, Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w 2003 r. – wyniki wstepne. Wody ujmowane otworami studziennymi na terenie gminy należą do wód o zadowalającej jakości o niewielkim stopniu zanieczyszczenia, głównie związkami żelaza i manganu. Nadają się do picia po prostych zabiegach uzdatniających usuwających mętność oraz nadmiar żelaza i manganu. Celem monitoringu lokalnego jest badanie potencjalnych ognisk zanieczyszczeń i ich wpływu na jakość wód podziemnych. Tworzony jest on wokół największych źródeł zanieczyszczeń, takich jak: składowiska odpadów i mogilniki, stacje paliw, duże zakłady przemysłowe oraz wokół dużych ujęć wody w formie sieci osłonowej. Sieć monitoringu lokalnego jest finansowana przez właścicieli obiektów, stanowiących zagrożenie dla wód podziemnych lub przez użytkowników wód podziemnych. Na terenie gminy nie prowadzono tego typu monitoringu. 4.3.3. Źródła i tendencje przeobrażeń wód podziemnych Stan poziomu wód gruntowych uzależniony jest przede wszystkim od ilości opadów, dlatego też jego wzrost odnotowuje się szczególnie w okresie wiosennym podczas roztopów pokrywy śniegowej, oraz wzmożonych opadów atmosferycznych. Skład chemiczny wód gruntowych jest efektem oddziaływania opadów atmosferycznych, litologii, czasu krążenia, sytuacji morfologicznej oraz użytkowania terenu. Coraz częściej wody gruntowe charakteryzuje wzrost zawartości substancji biogennych – związków azotu i fosforu, który spowodowany jest przede wszystkim procesami ługowania nawozów mineralnych do wód gruntowych oraz zanieczyszczeniami ściekami bytowymi nieskanalizowanych wsi. Na pogorszenie jakości wód gruntowych wpływa również depozycja atmosferyczna. Infiltracja wód opadowych do pokładów zasobów wód podziemnych i gruntowych, wpływająca na pogorszenie jakości tych wód może wynikać z różnorodności izolującej pokrywy w stropie warstw wodonośnych. Ukształtowane warstwy izolujące ujmowanych wód zapobiegają łatwemu przenikaniu do wód zanieczyszczeń z powierzchni, głównie przez infiltrację wód deszczowych wraz z którymi przedostają się do wód gruntowych 50 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. środki ochrony roślin oraz zanieczyszczenia pochodzące z nieszczelnych zbiorników bezodpływowych (szamb). Zanieczyszczenie wód podziemnych związane jest przede wszystkim z niedostatecznym stopniem rozwoju kanalizacji sanitarnej na terenie gminy, szczególnie w odniesieniu do obszarów, gdzie występowanie gruntów podatnych na infiltrację zanieczyszczeń umożliwia ich przedostawanie się do wód podziemnych. Przenoszenie zanieczyszczeń nawiązuje do ukształtowania terenu i skierowane jest w stronę dolin rzecznych. Jednym z czynników mających wpływ na jakość wód podziemnych jest stopień wyposażenia gminy w kanalizację sanitarną. W ramach realizacji Programu Ogólnego Kanalizacji Sanitarnej Gminy w 2004 roku planuje się podłączenie kolejnych wsi do sieci kanalizacji gminnej. Gmina Ostrów Wielkopolski została zaliczona do aglomeracji Ostrów Wiekopolski, objętej Krajowym Programem Oczyszczania Ścieków Komunalnych. Oczyszczanie ściekówz terenu aglomeracji będzie odbywać się w oczyszczalni ścieków w Rąbczynie (gm. Raszków), będącej własnością Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji WODKAN S.A. Obiekt uruchomiono w 2002 roku. Oczyszczalnia ta rozwiązuje problemy gospodarki ściekowej miasta Ostrowa Wielkopolskiego oraz gmin Ostrów Wielkopolski, Raszków oraz częściowo Przygodzice. Z miasta oraz gminy Ostrów Wielkopolski ścieki zbierane są w przepompowni ścieków przy ulicy Gdyńskiej, skąd tłoczone są na obiekt oczyszczalni dwoma rurociągami tłocznymi o średnicach 600 mm. Do komory rozprężnej oczyszczalni doprowadzane są także ścieki z gminy Raszków. Łącznie oczyszczalnia przyjmuje około 13 200 m3/d (docelowo przepustowość oczyszczalni wyniesie 26 000 m3/d). W oczyszczalni w Rąbczynie stosowany jest trzystopniowy proces oczyszczania: I stopień oczyszczania (oczyszczanie mechaniczne) stanowią kraty schodkowe i 2 piaskowniki wirowe oraz 2 osadniki wstępne; II stopień oczyszczania (oczyszczanie biologiczne) realizowane jest za pomocą 2 ciągów technologicznych komór o pojemności 12 400 m3 i głębokości 5 m każda, podzielone są one ścianami ukierunkowującymi przepływ ścieków. W reaktorze wyodrębnione są strefy beztlenowe, niedotlenione i natlenione. W strefach tych w wyniku działalności biochemicznej mikroorganizmów osadu czynnego zachodzą procesy biologicznego usuwania ze ścieków związków fosforu, azotu i węgla organicznego. Z komór ścieki kierowane są do osadników wtórnych o średnicy 36 m i głębokości 10 m, których celem jest oddzielenie osadu czynnego od ścieków oczyszczonych; IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 51 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. III stopień oczyszczania (oczyszczanie chemiczne) stanowi stacja reagentów wraz z komorą mieszania i flokulacji oraz osadnikami końcowymi, gdzie podawany jest flokulant i koagulant o nazwie handlowej PIX. Ścieki chemiczne oczyszczone, pozbawione osadów pokoagulacyjnych są dodatkowo przefiltrowane przez złoża żwirowe filtrów piaskowych. Oczyszczone ścieki odprowadzane są rowem melioracyjnym do Ołoboku. Powstałe w procesie oczyszczania osady (osad wstępny, nadmierny i pokoagulacyjny) poddawane są beztlenowej fermentacji w wydzielonych zamkniętych komorach fermentacyjnych (WKF-ach) a wydzielany w nich biogaz wykorzystywany jest do ogrzewania osadów fermentujących oraz obiektów oczyszczalni. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska Poznań - Delegatura w Kaliszu 26 czerwca 2003 roku przeprowadził badania jakości ścieków odprowadzanych z terenu oczyszczalni w Rąbczynie. Wyniki badań ścieków oczyszczonych (3 próby) wskazują na dotrzymywanie dopuszczalnych stężeń określonych pozwoleniem wodnoprawnym SR-Ka-II-4-6811/3/03 udzielonym przez Wojewodę Wielkopolskiego do dnia 30.06.2013 r. Ze względu na charakter oraz stopień rozproszenia zabudowy na terenie gminy nie wskazane jest rozwiązanie gospodarki wodno-ściekowej w sposób indywidualny. Przy eksploatacji oczyszczalni ścieków należy zwrócić uwagę na ilości i jakość odprowadzanych ścieków, przez środowisko danej przede ilości wszystkim oczyszczonych w kwestii ścieków możliwości oraz jego przyjęcia zdolności renaturalizacyjnych. Odprowadzane przez oczyszczalnie ścieki oczyszczone muszą spełniać normy określone dopuszczalnymi stężeniami zanieczyszczeń. Są one określone w pozwoleniu wodnoprawnym danego obiektu. Dopuszczalne stężenia zanieczyszczeń określone dla istniejącej oczyszczalni ścieków z terenu gminy Raszków przedstawia tabela 26. Najbardziej narażonymi na zrzut zanieczyszczeń jest rzeka Ołobok, będąca odbiornikiem oczyszczonych ścieków z oczyszczalni w Rąbczynie. Problemem są również niekontrolowane zrzuty surowych ścieków bytowo – gospodarczych. Mogą one wynikać z niewłaściwej obsługi zbiorników bezodpływowych przez tabor asenizacyjny, nielegalny zrzut tych ścieków w sposób niekontrolowany oraz braku właściwych procedur kontrolnych i koordynacyjnych prowadzonych w stosunku do uprawnionych podmiotów obsługujących zbiorniki, jak i samych właścicieli zbiorników. Podstawowym narzędziem służącym właściwej kontroli jest bieżąca aktualizacja przez gminę spisu zbiorników bezodpływowych, z ich pełną charakterystyką i warunkami eksploatacji. Zagrożeniem dla wód podziemnych jest intensywna uprawa roli i hodowla zwierząt, zwłaszcza na skalę przemysłową. Zanieczyszczenie wód powierzchniowych 52 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. związkami biogennymi stanowi poważny problem ochrony środowiska, ponieważ prowadzi do zanieczyszczenia płytkich wód podziemnych stanowiących źródło wody pitnej w większości gospodarstw wiejskich. Największym źródłem zanieczyszczeń pochodzenia rolniczego są niewłaściwie składowane odchody zwierzęce (niewiele gospodarstw ma zbiorniki na gnojówkę i gnojowicę) zawierające do 100 razy więcej biogenów aniżeli ścieki miejskie. Związki azotu zawarte w nawozach naturalnych (gnojówka, gnojowica) oraz w postaci nawozów sztucznych są niezbędne w rolnictwie. Mogą one jednak stanowić poważne zagrożenie dla środowiska naturalnego, jeżeli nie stosuje się ich zgodnie z planami nawozowymi lub przechowuje się je w niewłaściwy sposób. Azotany przedostające się w nadmiarze do wód powodują między innymi zakwity glonów. Glony zużywają rozpuszczony w wodzie tlen, przyczyniając się do śmierci ryb i innych zwierząt. Gdy zawartość tlenu gwałtownie spadnie, obumierają również glony, a ich gnijące osady ponownie obniżają zawartość tlenu wskutek rozkładu. Równowaga zostaje na długo zaburzona. Zagrożenia powstają również w wyniku składowania obornika na nieszczelnych płytach obornikowych lub w pryzmach na polach, wypasania zwierząt blisko cieków wodnych lub ich pojenia w rzekach czy jeziorach, niewłaściwego stosowania nawozów mineralnych, mycia maszyn rolniczych (np. opryskiwaczy) na podwórkach lub w pobliżu ujęć wody czy otwartych zbiorników wodnych. Stosowane w rolnictwie nawozy sztuczne i pestycydy są w znacznej części spłukiwane z wodami opadowymi do cieków wodnych, powodując ich zanieczyszczenie. Szkodliwe związki przedostają się do wód gruntowych, a następnie zatruwają źródła wody pitnej, co stwarza zagrożenie dla zdrowia ludzi korzystających z wiejskich ujęć wody. Obowiązek posiadania zbiorników, o pojemności umożliwiającej gromadzenie co najmniej 4-miesięcznej produkcji nawozu naturalnego w postaci płynnej, wprowadziła ustawa z 26 lipca 2000 r. o nawozach i nawożeniu (Dz. U. Nr 89 z 24 października 2000 r., poz. 18). W omawianej ustawie w art. 30 p. 2 wyznaczono 8letni okres na dostosowanie się gospodarstw rolnych do wymogu posiadania szczelnych urządzeń do magazynowania odchodów zwierzęcych. Zgodnie z ustawą o nawozach i nawożeniu do roku 2008 wszystkie gospodarstwa hodowlane będą musiały posiadać zbiorniki i płyty. Zbiorniki i płyty powinny być zabezpieczone przed przenikaniem wycieku do gruntu, dlatego powinny być wykonane solidnie i z materiałów wysokiej jakości. Wykorzystanie nawozów naturalnych reguluje natomiast Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 1 czerwca 2001 r w sprawie szczegółowego sposobu stosowania nawozów oraz prowadzenia szkoleń z zakresu ich stosowania. Zagrożenie powodowane obecnością przemysłowych ferm drobiu czy przemysłowych ferm tuczu trzody chlewnej wynika najczęściej z braku odpowiedniej IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 53 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. infrastruktury zabezpieczającej przed przedostawaniem się produktów odpadowych do gruntu oraz z faktu niewłaściwego zagospodarowywania przede wszystkim pozostałości płynnych z hodowli zwierząt. Występowanie ferm wiąże się również z bardzo dużą emisją substancji odorowych. Rozwiązaniem problemu wytwarzanej gnojówki, gnojowicy może być poddawanie ich fermentacji beztlenowej w bioreaktorach, w celu dalszego wykorzystania rolniczego. Bioreaktory stanowić mogą wyposażenie indywidualnych ferm (np. technologia VISA). Istnieje również możliwość budowy wspólnej instalacji dla tego typu pozostałości poprodukcyjnych (np. technologia B.S.F.C.). Przemysłowe fermy hodowlane, ze względu na potencjalne zagrożenie, jakie niosą dla środowiska, zostały zaliczone do przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko. Postanowienia w tej sprawie reguluje Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24 września 2002 roku w sprawie określenia rodzajów przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz szczegółowych kryteriów związanych z kwalifikowaniem przedsięwzięć do sporządzenia raportu oddziaływania na środowisko (Dz. U. 2002, Nr 179, poz. 1490). 4.5. Charakterystyka wód powierzchniowych Pod względem występowania wód powierzchniowych powiat ostrowski, do którego należy gmina Ostrów Wielkopolski, zaliczany jest do obszarów o niskiej zasobności. Spowodowane jest to przede wszystkim niskimi sumami opadów atmosferycznych. 4.5.1. Sieć rzeczna Wody powierzchniowe występujące na terenie gminy leżą w Regionie Wodnym Odry. Przez teren gminy przebiega dział wodny II rzędu, rozdzielający obszary dorzecza Odry i Warty. Zgodnie z Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 10 grudnia 2002 r. w sprawie przebiegu granic obszarów dorzeczy, przyporządkowania zbiorników wód podziemnych do właściwych obszarów dorzeczy, utworzenia regionalnych zarządów gospodarki wodnej oraz podziału obszarów dorzeczy na regiony wodne” 1 granica obszarów administrowanych przez wymienione RZGW jest określony w załączniku nr 3 do wymienionego rozporządzenia. Działające w kraju w układzie zlewniowym Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej (RZGW) prowadzą prace dotyczące warunków korzystania z wód dorzeczy oraz bilansów wodno-gospodarczych dorzeczy. 1 Dz.U. Nr 232 poz.1953 z 2002 roku 54 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Należą one Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. do podstawowych instrumentów zarządzania wodą w zlewniach rzek i obszarach wodonośnych. Przez teren gminy granica pomiędzy RZGW Poznań i Wrocław przebiega na zachód granicą gmin Przygodzice - Ostrów Wielkopolski, a następnie na północny zachód przez las i punkt topograficzny 136,0 do miejscowości Wysocko Wielkie. Następnie drogą powiatową nr 13 335 na południowy zachód do granicy gmin Przygodzice - Ostrów Wielkopolski. Granicą gmin na północ, a następnie na zachód do granicy administracyjnej miasta Ostrów Wielkopolski. Dalej południową i południowo-zachodnią granicą administracyjną miasta Ostrów Wielkopolski i dalej na północ do dzielnicy Zacharzew. Następnie na północ granicą administracyjną miasta Ostrów Wielkopolski do granicy gmin Ostrów Wielkopolski - Raszków. Granicą gmin na północny zachód do drogi powiatowej nr 13 341 (Lamki - Radłów). Dalej na północ, a następnie na zachód drogą gminną do miejscowości Zalesie (M-33-12-C). Dalej na północny zachód do linii lasu. Następnie na północ wzdłuż wschodniej linii lasu do granicy gmin Ostrów Wielkopolski - Raszków. Gmina leży w zlewni IV rzędu rzeki Prosny. Sieć wód powierzchniowych na terenie gminy jest bardzo uboga, stanowią ją: rzeki: Ołobok, Niedźwiada, Kuroch i Rów Orpiszewski. Dna dolin są na ogół okresowo podmokłe. Większość cieków jest pogłębiona i ze względu na rolniczo-przemysłowy charakter gminy stanowią część systemu melioracyjnego. Głównym ciekiem na terenie gminy jest – będąca dopływem Prosny - rzeka Ołobok (lewobrzeżny dopływ w km 81,7) o długości 36 km i powierzchni zlewni 448 km2. Rzeka płynie wąską doliną, której towarzyszą rowy melioracyjne. Wody rzeki mają źródło w okolicy miejscowości Korytnica (gm. Raszków) i płyną w kierunku wschodnim przez Raszków, Ostrów Wielkopolski, Psary i Ołobok. Wody Ołoboku zasilane są mniejszymi ciekami: od północy Niedźwiadą i Ciemną, od południa Zgniłą Baryczą. Wykaz cieków i rowów melioracyjnych na terenie gminy Ostrów T a b e l a 28 Wielkopolski L.p. Nazwa cieku Długość na terenie gminy w km 1. Rów B 4,48 2. Rów C 6,08 3. Ołobok 3,75 4. Zgniła Barycz 1,7 5. Niedźwiada 15,15 6. Kuroch 5,4 7. Rów Orpiszewski 3,17 Razem 39,73 Źródło: Rejonowy Oddział Wielkopolskiego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych w Ostrowie Wielkopolskim. Wszystkie cieki charakteryzuje śnieżno – deszczowy system zasilania, z jednym maksimum przypadającym najczęściej na marzec i z jednym minimum w ciągu roku. IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 55 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. Po osiągnięciu wiosennego maksimum stany wody i przepływy w ciekach wyraźnie się zmniejszają. Na ogół cieki tego obszaru charakteryzują się szybkim przejściem od kulminacji do stanów niżówkowych, które na ogół rozpoczynają się w czerwcu, są stabilne i utrzymują się w zasadzie do końca roku hydrologicznego. W okresie zimowym, w wyniku długotrwałego występowania ujemnych temperatur powietrza, zaznaczają się również niżówki, niekiedy głębokie i długotrwałe. Część drobnych cieków i rowów ma charakter okresowy. 4.5.2. Zbiorniki wodne Wody stojące na terenie gminy Ostrów Wielkopolski zajmują niewielki udział w powierzchni. Do charakterystycznych elementów sieci wodnej gminy należą przede wszystkim zbiorniki wodne zaliczane do obiektów małej retencji wodnej. Są to stawy, śródpolne oczka wodne zlokalizowane w dolinach rzecznych oraz wyrobiska poeksploatacyjne wypełnione wodą. W większości to zbiorniki o regularnych kształtach, najczęściej płytkie i zarastające. Głównymi funkcjami, które spełniają zbiorniki jest: retencjonowanie wiosennych fal wezbraniowych rzek, lokalne zabezpieczenie przeciwpowodziowe, magazynowanie wody do nawodnień deszczownianych, utworzenie obszaru rekreacyjnego i poprawienie stanu sanitarnego wód rzek. Pełnią one również znaczącą funkcję biocenotyczną i stanowią cenny element urozmaicenia krajobrazu rolniczego. Na terenie gminy istnieje 26 obiektów małej retencji wodnej (małych zbiorników, stawów rybnych, stawów i glinianek) o łącznej powierzchni zalewu 14,30 ha i pojemności 224,5 tys. m3. Na terenie gminy nie występują naturalne zbiorniki wodne. Ewentualna rozbudowa małej retencji wodnej na terenie gminy powinna być prowadzona na podstawie wcześniej opracowanego „Programu budowy zbiorników małej retencji wodnej”. 4.5.3. Jakość wód powierzchniowych Do czynników wpływających na jakość wód powierzchniowych należą uwarunkowania naturalne, takie jak warunki klimatyczne i hydrologiczne czy zdolność samooczyszczania, oraz zanieczyszczenia antropogeniczne. Znaczną część zanieczyszczeń trafiających do wód powierzchniowych stanowią zanieczyszczenia obszarowe. Źródłem tych zanieczyszczeń są przede wszystkim: 56 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. rolnictwo, co wynika głównie z faktu stosowania nawozów sztucznych i naturalnych, a także środków ochrony roślin (obecnie w ilościach malejących), zanieczyszczone odcieki drenarskie, hodowla zwierząt poprzez niewłaściwe składowanie obornika i gnojowicy oraz ich niewłaściwe, zbyt duże lub zbyt częste stosowanie na polach, niedostateczna infrastruktura odprowadzająca ścieki bytowo – gospodarcze, zwłaszcza w miejscowościach korzystających z wodociągów oraz na obszarach rekreacji, zarówno zbiorowej jak i indywidualnej, usytuowanych w sąsiedztwie jezior. Źródłami obszarowego zanieczyszczenia wód na obszarze gminy są głównie spływy powierzchniowe z terenów rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Spływom zanieczyszczeń obszarowych i ich migracji do wód sprzyja urzeźbienie terenu, dość gęsta sieć systemów drenarskich i rowów melioracyjnych. Dodatkowym problemem jest fakt, iż obszary rolnicze gminy charakteryzują się dość małą powierzchnią zalesień i zadrzewień śródpolnych oraz brakiem czynnych zielonych stref ochronnych. Do zanieczyszczeń punktowych, stwarzających bardzo poważne zagrożenie dla czystości wód powierzchniowych należą przede wszystkim: bezpośrednie „dzikie” zrzuty surowych ścieków bytowo – gospodarczych do cieków wodnych (na nieskanalizowanych obszarach); zrzuty niedostatecznie oczyszczonych ścieków (nieodpowiadających warunkom pozwolenia wodnoprawnego). Stan czystości rzek występujących na terenie gminy Ostrów Wielkopolski kontroluje corocznie Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu, Delegatura w Kaliszu. Główny ciek gminy - Ołobok jest badany przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu pod kątem jakości wód w trzech punktach kontrolnych w miejscowościach: Radłów – powyżej Ostrowa Wielkopolskiego, Czekanów – poniżej Ostrowa Wielkopolskiego, Ołobok – odcinek przyujściowy do Prosny. Punkt pomiarowo-kontrolny w miejscowości Ołobok w odcinku przyujściowym rzeki do Prosny w km 1,5 jest badany przez WIOŚ corocznie, a w pozostałych punktach badanie przeprowadzono w 1999 roku. Wody Ołoboku od wielu lat niosą największe stężenie zanieczyszczeń spośród wszystkich dopływów Prosny. Na stan rzeki mają zanieczyszczenia punktowe z miejscowości położonych Wielkopolskiego), jak i nad rzeką obszarowe, (przede wynikające wszystkim z braku z miasta kanalizacji IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Ostrowa sanitarnej 57 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. i zagospodarowania zlewni, a także wody zanieczyszczonych w podobny sposób dopływów: Niedźwiady, Ciemnej i Zgniłej Baryczy. Stan czystości wód Ołoboku w 1999 roku przedstawia tabela 29. Stan czystości rzeki Ołobok w roku 1999 Lokalizacja punktu pomiarowoSubstancje Zasolenie kontrolnego i km organ. biegu rzeki Radłów 23 km non II Czekanów non non 17,1 km Ołobok 1,5 km non non T a b e l a 29 Zawiesina ogólna Substancje Stan Saprobowość biogenne sanitarny II II non III II non non non II III non non Źródło: WIOŚ Poznań, Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w 1999 roku. Punkt pomiarowo-kontrolny w Radłowie – zlokalizowany powyżej Ostrowa Wielkopolskiego, charakteryzuje stan czystości górnego odcinka rzeki. przeprowadzone w tym punkcie kontrolnym wykazały Badania przekroczenia norm dla 5 wskaźników, m.in. związków biogennych oraz miana Coli. Punkt pomiarowo-kontrolny Czekanów – zlokalizowany jest poniżej Ostrowa Wielkopolskiego i charakteryzuje stan czystości środkowego odcinka rzeki. Badania przeprowadzane do 1999 roku wykazywały katastrofalny stan wód, do czego przyczyniały się zanieczyszczenia z miasta Ostrowa Wielkopolskiego. O pozaklasowym charakterze rzeki zadecydowało 13 wskaźników, w tym m.in.: potas, saprobowość, miano Coli, substancje organiczne i związki biogenne. Punkt pomiarowo-kontrolny Ołobok – usytuowany na przyujściowym odcinku Ołoboku do Prosny. Odcinek przyujściowy został objęty systematyczną, coroczną kontrolą WIOŚ. Wyniki badań z poszczególnych lat (od roku 1992-2000) nie wykazały poprawy jakości wody, która została sklasyfikowana, podobnie jak w innych punktach kontrolnych jako pozaklasowa. Zadecydowało o tym przekroczenie norm w 8 badanych wskaźników, m.in. zawartości tlenu rozpuszczonego, związków biogennych i miana Coli. Wpływ ścieków komunalnych z miasta Ostrowa Wielkopolskiego na jakość wód Ołoboku szczególnie uwidacznia się w różnicach, jakie wykazały wody rzeki badane w miejscowości Radłów (powyżej Ostrowa Wielkopolskiego), a wody w punkcie pomiarowym w miejscowości Czekanów (poniżej Ostrowa Wielkopolskiego). W związku z uruchomieniem w Rąbczynie oczyszczalni ścieków dla Ostrowa Wielkopolskiego i gmin przyległych oraz planowaną rozbudową sieci kanalizacji sanitarnej przewiduje się stopniową, choć powolną poprawę stanu wód Ołoboku. Wyniki badań wstępnych niezweryfikowanych monitoringu jakości wód powierzchniowych w punkcie Ołobok przeprowadzone w 2003 roku przez WIOŚ 58 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. w Poznaniu wskazują na utrzymanie się wód Ołoboku w wodach pozaklasowych. Do wskaźników decydujących o klasyfikacji należały: azot azotynowy, fosforany, fosfor ogólny i miano Coli. Pozostałe występujące na terenie gminy cieki nie są objęte badaniami jakości wód. Biorąc jednak pod uwagę stopień skanalizowania gminy oraz stan czystości Ołoboku można przypuszczać, że pozostałe istniejące na terenie gminy cieki, a przede wszystkim przepływające przez nieskanalizowane miejscowości, również prowadzą wody w znacznym stopniu obciążone zanieczyszczeniami bakteriologicznymi i biogennymi. Większość cieków na terenie gminy ma również małe przepływy oraz z uwagi na prawie równinne ukształtowanie terenu bardzo powolny odpływ, dlatego może w nich powstawać duża koncentracja zanieczyszczeń nawet przy stosunkowo małych zrzutach. Kolejnym poważnym źródłem zanieczyszczeń wód jest uprawa roli i hodowla zwierząt. Stosowane w rolnictwie nawozy sztuczne i pestycydy w znacznej części spłukiwane są z wodami opadowymi do cieków wodnych, powodując ich zanieczyszczenie. Odpady płynne z hodowli zwierząt – gnojowica, trafiająca na pola bez żadnego przetworzenia również przyczynia się do znacznego skażenie wód oraz gleb. Z tego względu istniejący zły stan czystości cieków wodnych na obszarze gminy wymaga podjęcia zdecydowanych działań w kierunku uporządkowania gospodarki wodno–ściekowej. Wymaga to inwestycji przede wszystkim w rozbudowę sieci kanalizacji sanitarnej. 4.5.4. Zagrożenie powodziowe Na terenie gminy poważne zagrożenia powodziowe mogą wystąpić jedynie w przypadku splotu niekorzystnych zjawisk hydrologicznych, np. intensywne opady, szybkie topnienie śniegów, zjawiska lodowe, powodujące podwyższenie stanu wód w rzekach. Zarządzeniem Starosty z dnia 8 maja 2003 r. w Powiecie Ostrowskim utworzony został powiatowy zespół reagowania kryzysowego, który sprawuje zadania związane z ochroną przeciwpowodziową. Do zadań zespołu należą: opracowanie i uaktualnianie, przy udziale powiatowych służb, straży i inspekcji planu reagowania kryzysowego, planu operacyjnego ochrony przed powodzią, programów i procedur reagowania kryzysowego i innych planów w zależności od potrzeb; podejmowanie działań, które redukują lub eliminują prawdopodobieństwo występowania klęski żywiołowej albo w znacznym stopniu ograniczają jej skutki; IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 59 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. wyposażenie i utrzymanie powiatowego magazynu przeciwpowodziowego. Zadania powyższe wynikają bezpośrednio z art. 34 ust. 1a i 1b ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym, który stanowi iż to starosta opracowuje plan operacyjny ochrony przed powodzią oraz ogłasza i odwołuje na terenie powiatu pogotowie i alarm przeciwpowodziowy. Według w Ostrowie opracowanego przez były Powiatowy Komitet Wielkopolskim „Planu Operacyjnego Przeciwpowodziowy Społecznego Komitetu Przeciwpowodziowego przy Powiatowym Zespole do Spraw Ochrony Przeciwpożarowej i Ratownictwa” na terenie poszczególnych gmin powiatu obliczono (na podstawie zanotowanych absolutnie wielkich wód oraz planimetrowo na podstawie map w skali 1:25 000) tereny zalewowe, których powierzchnię przedstawia tabela 30. Na terenie gminy Ostrów Wielkopolski nie wyznaczono jednak posterunków wodowskazowych stanowiących system alarmowy. Szacunkowe Wielkopolski powierzchnie zalewowe na terenie gminy Ostrów Tabela 30 Gmina Lokalizacja Powierzchnia zalewowa [ha] Procent ogólnej powierzchni Ostrów Wielkopolski Rzeka Barycz prawy brzeg w km 128,0 do 132,5 przy granicy z gminą Sieroszewice. 252,5 1,0 Źródło: były Społeczny Komitet Przeciwpowodziowy w Ostrowie Wielkopolskim. Ważnym czynnikiem przeciwpowodziowym jest istnienie obiektów retencji wody oraz urządzeń wodnych. Wykaz urządzeń wodnych o funkcji regulującej przepływy i odpływy w ciekach został zamieszczony w rozdziale III niniejszego opracowania. Na rzece Ołobok w Ostrowie Wielkopolskim istnieje jeden sztuczny zbiornik retencyjny, który przy maksymalnej powierzchni zalewu 32,9 ha magazynuje 810 000 m3 wody, w tym 145 000 m3 to rezerwa przeciwpowodziowa. W mniejszych ciekach występujących na terenie gminy, z racji ich niewielkich zlewni, mają miejsce stosunkowo niskie przepływy wód, które nie powodują większego zagrożenia powodziowego. Mogące się zdarzyć w dolinach tych cieków zalewy będą miały niewielkie rozmiary. Dla wyeliminowania niebezpieczeństwa zalewania terenów zainwestowanych, niezbędne jest prowadzenie w gminie polityki małej retencji oraz kontynuowanie polityki zakazu zabudowy na terenach potencjalnie zalewowych. W roku 2002 i wiosną 2003 nie wystąpiło zagrożenie powodziowe ze względu na niskie stany wód w ciekach gminy. Niskie przepływy wód charakteryzujące cieki wodne spowodowały straty w rolnictwie związane z wystąpieniem suszy. 60 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. 4.5.5. Przeobrażenia stosunków wodnych Obszar gminy cechuje się niewielkimi przeobrażeniami stosunków wodnych. Do najważniejszych elementów zmian antropogenicznych można zaliczyć: zmiany sieci hydrograficznej spowodowane melioracyjną przebudową koryt cieków; osuszenie podmokłych terenów jako efekt melioracji; zabudowa techniczna brzegów koryta rzek i mniejszych cieków: jazy na rzece Ołobok, Kuroch i Rowie Orpiszewskim; zanieczyszczenia płytkich wód podziemnych na terenie niektórych jednostek osadniczych; zmniejszenie zasobów wód podziemnych na skutek ich ujmowania dla wodociągów lokalnych; zanieczyszczenie płytkich wód podziemnych na obszarach składowisk odpadów komunalnych; bakteriologiczne zanieczyszczenie cieków w następstwie zrzutu ścieków; zmniejszenie zdolności infiltracyjnej gruntu w wyniku zabudowy terenu; zanieczyszczenia związkami biogennymi wód w stawach hodowlanych. Urządzenia wodne Na istniejącej na terenie gminy sieci rzecznej rozmieszczone są obiekty hydrotechniczne. Wykaz istniejących budowli hydrotechnicznych wraz z ich podstawowymi parametrami technicznymi przedstawiono w rozdziale III. Łącznie na terenie gminy znajduje się 13 jazów. Należy przeanalizować na etapie programów gminnych zasadność i konieczność wyposażenia podpiętrzeń (jazów) w przepławki dla ryb. 4.5.6. Koncepcja gospodarki ściekowej dla gminy Ostrów Wielkopolski W latach 1990-1997 zrealizowano zwodociągowanie gminy w 100%. Aktualnie podstawowym problemem jest zagospodarowanie nieczystości płynnych, w tym też celu sporządzono program gospodarki ściekami i budowy sieci kanalizacyjnej, którego realizację rozpoczęto w 1998 roku. Sprawą pilną jest uregulowanie obrotu osadami ściekowymi z oczyszczalni przydomowych. Należy również doprowadzić do standaryzacji IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 61 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. wykonywania indywidualnych systemów neutralizacji ścieków. Odrębnym problemem jest oczyszczanie ścieków opadowych dostarczanych zarówno z miasta, jak i innych podmiotów do rzeki Ołobok. Sprawy ochrony przeciwpowodziowej dotyczą gminy w rejonie rzeki Barycz. Obszar ten jest ujęty w Powiatowym Zespole ds. Ochrony Przeciwpożarowej i Ratowniczej. Jako zagrożone ocenia się jest ok. 250 ha gruntu. W przypadku doliny Ołoboku - zgodnie też z danymi z WZMiGW - w sytuacjach ekstremalnych rzeczka Niedźwiada może stanowić zagrożenie dla m. Lewków Osiedle. W kwestii lokalizacji planowanej obwodnicy Ostrowa Wielkopolskiego należy wziąć pod uwagę działania zmierzające do zachowania standardów ochrony środowiska szczególnie w kwestii rzeki Ołobok. Na terenie gminy głównym obszarem wodonośnym jest strefa doliny Ołoboku – zbiornik nr 310 o zasobach dyspozycyjnych 21.000 m3/dobę i jakości w klasie II. Ujmowane w tym obszarze wody podziemne są nieznacznie zanieczyszczone. Zagrożeniem dla jakości wody jest rzeka Ołobok oraz infiltracja wód opadowych na całym obszarze. Skalę zagrożeń potęguje bezpośredni zrzut wód opadowych do rzeki Ołobok. Bezpośrednio za jakość wody w sieciach oraz zapewnienie odpowiedniej ilości i jakości wody z ujęć awaryjnych (studnie publiczne), odpowiedzialnymi są przedsiębiorstwa wodociągowe jako podmioty podlegające gminie i działające pod jej nadzorem. Proponujemy sporządzenie wystąpień do prezesów zarządów wnioskując m.in. o: pilne kontynuowanie działań zmierzających do poprawy jakości wody dostarczanej mieszkańcom, przeprowadzanie co kwartał pomiarów wydajności i położenia zwierciadła wody we wszystkich studniach objętych pozwoleniami wodnoprawnymi, wdrożenie sprawnego systemu wczesnego ostrzegania przed zanieczyszczeniami, uzyskiwanie pozwoleń wodnoprawnych na pobór wód i eksploatację urządzeń oraz zasadnego ustanowienia stref ochronnych dla eksploatowanych ujęć oraz dla ujęć publicznych (awaryjnych), spełnianie w stosunku do wszystkich ujęć wody wymogów, zawartych w pozwoleniach wodnoprawnych, polegających na wpisywaniu wyników badań wydajności studni do książek eksploatacji studni jak i systematycznym badaniu jakości wody, kontynuowanie działań mających na celu ograniczenie nadmiernych strat wody w sieci 62 wodociągowej i zwiększenie niezawodności jej funkcjonowania, IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. m.in. poprzez zwiększenie zakresu remontów i wymiany zdekapitalizowanych odcinków sieci, bieżące informowanie władz administracyjnych o rezultatach podejmowanych czynności. Do innych działań poprawiających jakość wody do celów bytowych, realizowanych przez podmioty eksploatujące wodociągi, należy zaliczyć: remonty i modernizacje ujęć wody, stacji uzdatniania wody (SUW), a przede wszystkim różnego rodzaju filtrów (pospieszne, powolne, węglowe), remonty , modernizacje i czyszczenie zbiorników czystej wody, remonty i modernizacje elementów sieci i jej uzbrojenia, modernizacje wodociągów technologicznych, sprawdzanie stanu technicznego urządzeń i armatury na sieci wodociągowej (zasuwy, hydranty, wodomierze), likwidację zbędnych elementów sieci (łączenie końcówek spinkami), płukanie sieci – głównie końcówek, dezynfekcja końcówek z powodu zastoin wodnych, w których rozwijają się bakterie, monitoring jakości wody. Ścisłej kontroli i ewidencji muszą podlegać na terenie przeznaczonym pod indywidualne systemy neutralizacji ścieków: pobór wody, wytwarzanie, gromadzenie i neutralizacja ścieków w gospodarstwach indywidualnych i w odosobnionych jednostkach osadniczych. Nadzorowi musi podlegać również zrzut ścieków oczyszczonych z oczyszczalni do odbiorników. W miejscowościach wyposażonych w sieć kanalizacji deszczowej muszą zostać wykonane separatory. Konieczne jest także rozpoczęcie rozdzielania ścieków deszczowych od komunalnych. Warunkiem nieodzownym właściwego funkcjonowania oczyszczalni jest jakość ścieków na dopływie do oczyszczalni. Wymaga to od podmiotu komunalnego podpisania stosownych umów ze wszystkimi podmiotami prawnymi niezależnie od sposobu zrzutu ścieków2. Z uwagi na wprowadzenie zasad funkcjonowania stacji zlewnych oraz techniczne warunki taboru asenizacyjnego należy w gminach pilnie doprowadzić 3 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 20 lipca 2002 r. w sprawie sposobu realizacji obowiązków dostawców ścieków przemysłowych oraz warunków wprowadzania ścieków do urządzeń kanalizacyjnych. (Dz. U. Nr 129. poz. 1108 z dnia 14 sierpnia 2002 r.) 3 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 listopada 2002 r. w sprawie wymagań dla pojazdów asenizacyjnych. (Dz. U. Nr 193 poz.1617 z dnia 22 listopada 2002 r.) 2 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 63 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. do pożądanych standardów, łącznie z systemem transportu (a więc koncesji zgodnych z przepisami) i systemem nadzoru nad oczyszczalniami indywidualnymi wraz z mechanizmem wywozu okresowego osadów z tych obiektów. Poprawa obecnego stanu całego obrotu ściekami gromadzonymi w zbiornikach bezodpływowych, przewozu ścieków taborem asenizacyjnym oraz przyjmowania ścieków do oczyszczalni obsługującej teren gminy będzie wymagała podjęcia szerokiej akcji edukacyjnej. W jej ramach należy przeprowadzić szkolenia obsługi taboru asenizacyjnego i oczyszczalni. Oddzielnym towarzysząca wielu zagadnieniem obiektom jest (duże kwestia szczelne wód opadowych. powierzchnie) Infrastruktura powoduje szybkie odprowadzenie wód z miejsca ich powstawania a w konsekwencji wzrost zagrożeń powodziowych. Ocenia się, że na terenach zabudowy siedliskowej i wiejskiej rozproszonej 30 % wsiąka do gleby, a 70 % spływa do zbiorników. Dotyczy to również przypadków bez przygotowania do gromadzenia wód opadowych i jej zagospodarowywania. Na terenach mieszkaniowych zabudowy siedliskowej i wiejskiej rozproszonej, przygotowanych do zagospodarowania wód opadowych można zatrzymać i rozprowadzić na miejscu od 40 do 60 % wód opadowych. Na terenach upraw rolnych 70 % wsiąka w glebę, a 30 % uchodzi do wód powierzchniowych. Na terenach „niezagospodarowanych” (lasy, nieużytki z dużą ilością roślinności, trawniki) 95% wód wsiąka w glebę a tylko 5% spływa do cieków wodnych. Problemy gospodarowania wodami deszczowymi winny być rozwiązywane kompleksowo wraz z budową sieci kanalizacyjnej, wodociągowej i wdrażaniem indywidualnego systemu neutralizacji ścieków bytowych. Można to osiągnąć poprzez spójny system informacji ekologicznej kierowanej do wszystkich podmiotów prawnych i fizycznych znajdujących się na terenie gminy. Koordynatorem wszelkich poczynań inwestycyjnych i kontrolnych związanych z wodą i ściekami winien być pracownik urzędu gminy - inspektor ochrony środowiska. W przypadku braku precyzyjnego systemu zarządzania i kontroli na szczeblu gminnym, wody opadowe mogą w znacznym stopniu przyczyniać się do dalszego wzrostu zanieczyszczeń powierzchniowych zbiorników i cieków wodnych. Oczyszczanie wód opadowych powinno dotyczyć wyłącznie terenów narażonych na dużą emisję zanieczyszczeń. Głównie dotyczy to powierzchni komunikacyjnych w ruchu publicznym. Oczyszczanie wód opadowych winno odbywać się w odpowiednio dobranych separatorach ropopochodnych (odbenzyniaczach i odolejaczach). Zgodnie z art. 41 Prawa Wodnego wody opadowe zebrane w system kanalizacyjny i wprowadzane 64 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. do wód lub do ziemi w ramach zwykłego albo szczególnego korzystania z wód nie mogą zawierać: a) odpadów oraz zanieczyszczeń pływających; b) dwuchloro-dwufenylo-trójchloroetanu (DDT), wielopierścieniowych chlorowanych dwufenyli (PCB) oraz wielopierścieniowych chlorowanych trójfenyli (PCT); c) chorobotwórczych drobnoustrojów pochodzących z obiektów, w których leczeni są chorzy na choroby zakaźne. Nie mogą również powodować w tych wodach: zmian w naturalnej, charakterystycznej dla nich biocenozie; zmian naturalnej mętności, barwy, zapachu; formowania się osadów lub piany. Na pozostałych obszarach wody opadowe należy maksymalnie zatrzymywać w miejscu powstawania opadów poprzez systemy infiltracyjne do gruntu. Należy w planach zagospodarowania rezygnować z powierzchni nieprzepuszczalnych. Kształtowanie systemów kanalizacji deszczowej winno polegać na maksymalnym spowolnieniu spływów deszczowych retencyjnych.4Oprócz piaskowników oraz kierowaniu (separatorów), wód do zbiorników zbiorników retencyjnych i przeciwpożarowych należy wdrażać systemy miejscowego rozsączania. Zbiorniki małej retencji winny być wykorzystane jako odbiorniki oczyszczonych ścieków deszczowych i spływu nadmiaru wód z systemu rowów melioracyjnych. Należy stosować właściwe odprowadzanie wód opadowych z powierzchni drogowych. Niedopuszczalny jest brak rowów odwadniających przy występowaniu skarp bezpośrednio dochodzących do powierzchni jezdnych. Oczyszczanie wód deszczowych należy przewidzieć jedynie dla dróg o powierzchniach utwardzonych oraz miejscowości i obszarów o rozproszonej zabudowie, gdzie kanalizacja deszczowa istnieje. Koniecznie należy doprowadzić do odcięcia doprowadzonych do tej sieci przyłączy kanalizacji bytowej. Na istniejących i projektowanych wylotach kanalizacji deszczowej należy zamontować piaskowniki i separatory. Nadmiar wód deszczowych należy odprowadzić poprzez system odpowiedniego przesyłu i gromadzenia. Winien to być system rozdzielny z kanalizacją ścieków komunalnych. Dopiero po oczyszczeniu ścieków deszczowych z substancji patrz też: Geiger W., Dreiseitl H.: Nowe sposoby odprowadzenia wód deszczowych. Projprzem-EKO Bydgoszcz 1999 4 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 65 ABRYS Technika Sp. z o.o. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ropopochodnych i zawiesiny ogólnej można odprowadzać ten nadmiar wód do cieków i zbiorników wodnych naturalnych. Lokalne parkingi (dotyczy to parkingów prywatnych i małych komunalnych) nie powinny być wykonane z nawierzchni całkowicie kryjących. Należy stosować „kratki parkingowe” wykonane z betonu bądź z tzw. plastrów tworzywowych. Tak wykonane parkingi gwarantują częściowe wsiąkanie wód deszczowych. Można przyjąć, że dzięki takiemu systemowi 30% opadów nawet przy dużych opadach recyrkuluje do gleby. 4.6. Charakterystyka gleb 4.6.1. Charakterystyka rozmieszczenia typów gleb Obszar gminy należy do Regionu Ostrowsko-Gołuchowskiego. Gleby na terenie gminy Ostrów Wielkopolski są dość zróżnicowane i powstały w wyniku zlodowacenia środkowopolskiego, w obszarze wysoczyzny drugiego zlodowacenia. Pokrywę glebową gminy tworzą przede wszystkim gleby piaskowe różnych typów genetycznych: rdzawe, bielicowe, płowe i brunatne, powstałe na ubogich skałach macierzystych, a także gliny i pyły. Są to gleby o średniej i słabej przepuszczalności dla wód opadowych, wrażliwe na warunki klimatyczne i skłonne do przesuszeń. Północne ramię gminy zbudowane jest z glin i piasków gliniastych, na których wykształciły się gleby bielicowe lub brunatne, a w sąsiedztwie cieków i płaskich terenów – czarne ziemie właściwe z piasków gliniastych mocnych, lekkich lub gliny, zaliczane do klasy II i III. W zachodnim ramieniu większość stanowią słabsze gleby napiaskowe wytworzone z piasków luźnych całkowitych lub słabogliniastych, o niskich klasach V i VI. Gleby hydrogeniczne stanowią ok. 3%, cechują się ewadliwymi stosunkami rzecznymi. Dna dolin rzek i cieków wypełniają mady, gleby mułowo-torfowe, murszowe i murszowate, lokalnie brunatne i czarne ziemie. Bonitacja gleb wyróżnia następujące klasy: 66 klasa I - gleby orne najlepsze, klasa II - gleby orne bardzo dobre, klasa IIIa - gleby orne dobre, klasa IIIb - gleby średnio dobre, klasa IVa - gleby orne średniej jakości, klasa IVb - gleby orne średniej jakości (gorsze), klasa V - gleby orne słabe, klasa VI - gleby najsłabsze, IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. klasa VI RZ - gleby pod zalesienia. Gleby występujące na obszarze gminy w większości zaklasyfikowane zostały do średnich i niższych klas bonitacyjnych. Znaczny procent, bo 42 % stanowią ziemie IV klasy bonitacyjnej, gleby klasy VI zajmują 20 %, klasy III i klasy V – po 19 % powierzchni. Ziemie I, II oraz VI RZ klasy nie występują. Szczegółową klasyfikację gleb gminy z uwzględnieniem podziału na poszczególne gminy, pod względem ich jakości bonitacyjnej przedstawiono w tabeli 31 i wykresie 6. T a b e l a 31 Zestawienie klasyfikacji gleb na terenie gminy Ostrów Wielkopolski Powiat/gmina Klasa bonitacyjna gruntów ornych wyrażona w [%] III a III b IV a IV b V VI I II VI RZ Ostrowski 0 0 4 10 23 10 25 28 0 Ostrów Wielkopolski 0 0 5 14 30 12 19 20 0 Źródło: WIOŚ Poznań 2000 r „Zasobność i zanieczyszczenie gleb Wielkopolski. Stan na rok 2000”. Wykres 6. Udział (w %) poszczególnych klas bonitacyjnych gruntów ornych na terenie gminy Ostrów Wielkopolski 30 30 27,5 25 III a 22,5 19 20 III b IV a 20 17,5 IV b 14 15 V VI 12 12,5 10 7,5 5 5 2,5 0 Gleby na terenie gminy zostały również sklasyfikowane przez Instytut Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach pod względem wskaźnika jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej w sposób przedstawiony w tabeli 32. IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 67 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. Wskaźnik rolniczej przestrzeni produkcyjnej na terenie gminy Ostrów Wielkopolski Ocena gleb w punktach IUNG Wskaźnik Jakości i Bonitacja syntetyczny przydatności rolniczej Powiat/Gmina jakości Grunty Użytki Grunty Użytki Grunty Użytki orne zielone orne zielone orne zielone T a b e l a 32 Ogólny wskaźnik rolniczej przestrzeni produkcyjnej OSTROWSKI 36.5 33.4 39.5 32.8 38.0 33.1 58.0 Ostrów Wielkopolski 45.6 35.7 47.5 36.2 46.5 36.0 66.0 Źródło: WIOŚ Poznań 2000 r. Wskaźnik rolniczej przestrzeni produkcyjnej charakteryzuje warunki danego obszaru do produkcji rolnej. Poszczególne elementy środowiska oceniane są punktami, a następnie sumowane dla danego obszaru. Im wartość wskaźnika wyższa, tym lepsze warunki dla produkcji rolnej. Jak wynika z tabeli wskaźnik charakteryzujący gminę Ostrów Wielkopolski jest wyższy do wskaźnika charakteryzującego powiat ostrowski. Od jakości gleb występujących na terenie gminy uzależniona jest struktura gatunkowa upraw. Odpowiedni dobór roślin związany jest z typami siedliskowymi rolniczej powierzchni produkcyjnej określanymi za pomocą tzw. kompleksów. Do poszczególnych kompleksów mogą być zaliczone różne gleby, o zbliżonych właściwościach i kierunku użytkowania. Scharakteryzowano je jako siedliska związane z uprawą zbóż ozimych, uznanych w naszych warunkach za najbardziej właściwe rośliny wskaźnikowe. Udział poszczególnych kompleksów przydatności rolniczej gruntów ornych na terenie gminy przedstawia tabela 33. Kompleksy przydatności rolniczej gruntów ornych gminy Ostrów T a b e l a 33 Wielkopolski Grunty orne w [%] Rodzaj kompleksu Bonitacja gleb Powiat Ostrów Wielkopolska Wielkopolski Ostrowski 0 pszenny bardzo dobry - 1 III a 1 0 8 pszenny dobry - 2 III b 13 8 1 pszenny wadliwy - 3 III b, IV a 1 0 25 żytni bardzo dobry - 4 III a, III b 21 20 21 żytni dobry - 5 IV a, IV b 19 16 22 żytni słaby - 6 IV b, V 21 24 20 żytni bardzo słaby - 7 V, VI 17 23 2 zbożowo- pastewny mocny - 8 IV a 2 2 1 zbożowo- pastewny słaby - 9 V 5 7 Źródło: WIOŚ Poznań 2000 r. Na terenie gminy Ostrów Wielkopolski występuje 8 typów kompleksów, z czego 4 w znaczącym procencie. Są to kompleksy 4, 5, 6 i 7. Gleby kompleksu 5 występują w okolicach Ostrowa Wielkopolskiego, Biniewa, Czekanowa i tworzą go 68 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. najczęściej gleby płowe wykształcone z piasków gliniastych lekkich na glinach, cechujące się odczynem kwaśnym i niedoborami przyswajalnych dla roślin składników pokarmowych. Są to gleby łatwe w uprawie, o średnim stopniu kultury, okresowo za suche, wrażliwe na uprawę i nawożenie, uzależnione od zabiegów agrotechnncznych i rozkładu opadów. Gleby kompleksu 6 występują w okolicach Grudzielca, Lewkowa, Czekanowa; są to głównie gleby bielicowe wykształcone z piasków słabogliniastych podścielonych piaskami luźnymi lub gliną, mało urodzajne, cechujące się słabym kompleksem sorpcyjnym, dużą przepuszczalnością, kwaśnym odczynem i małą ilością składników pokarmowych przyswajalnych dla roślin. Wymagają częstego nawożenia i wapnowania. Przy niedoborach opadów występuję obniżenie plonów roślin. Większa powierzchnie kompleksu 7 występują w okolicach Ostrów Wielkopolskiego, Wtórku. Dominują w nim gleby bielicowe lub brunatne kwaśne wytworzone z piasków słabogliniastych na piaskach luźnych. Cechują się niewielką zawartością składników pokarmowych, są za suche, mają odczyn kwaśny. Użytki zielone na terenie gminy zaliczane są przede wszystkim do kompleksu 2z, występujące najczęściej w dolinach rzek. Należą do mad lub gleb murszowych i czarnych ziem. Bezpośredni wpływ na rodzaj upraw ma produkcja zwierzęca prowadzona na terenie gminy, część uzyskanych plonów wykorzystywana bowiem jest jako pasze. Dominującym kierunkiem produkcji zwierzęcej na terenie gminy jest hodowla drobiu i trzody chlewnej. Wykres 7. Udział poszczególnych kompleksów przydatności rolniczej gruntów ornych na terenie gminy Ostrów Wielkopolski 8 1 12 pszenny bardzo dobry - 1 20 pszenny dobry - 2 pszenny wadliwy - 3 żytni bardzo dobry - 4 żytni dobry - 5 25 żytni słaby - 6 żytni bardzo słaby - 7 22 zbożowo- pastewny mocny 8 zbożowo- pastewny słaby - 9 21 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 69 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. 4.6.2. Zasobność gleb w składniki pokarmowe Wyniki badań prowadzonych w latach 1994 – 1999 wskazują na duży niedobór gleb w magnez i potas– dla prawie 45 % gleb. Bardzo korzystnie na tle województwa i powiatu przedstawia się zasobność gleb gminy w związki fosforu – 82 % użytków rolnych wykazało się średnim i wysokim poziomem P2O5. Z poniższej tabeli 34 wynika, że gleby gminy są dość zasobne w związki fosforu, natomiast nawożenia wymagają magnez i potas. Zasobność gleb gminy Ostrów Wielkopolski na tle powiatu i województwa w makroelementy (w % powierzchni użytków rolnych) wyniki średnie z lat 1994 – 1999 Mg P2O5 T a b e l a 34 bardzo niska niska średnio niska wysoka bardzo wysoka bardzo niska niska średnio niska wysoka bardzo wysoka bardzo niska niska średnio niska wysoka bardzo wysoka K2O Wielkopolska Powiat Ostrowski 18 16 27 28 32 33 14 14 9 9 3 2 19 16 29 29 22 24 27 29 18 16 35 36 28 31 11 10 8 7 Ostrów Wielkopolski 10 24 34 17 15 2 15 30 25 28 13 35 33 11 8 Województwo/ powiat/gmina Źródło: WIOŚ Poznań 2000 r. 4.6.3. Degradacja gleb Degradacją gleb są zmiany w środowisku glebowym o charakterze naturalnym, częściej jednak gospodarczej działalności człowieka. Zmiany te prowadzą do obniżenia żyzności i urodzajności gleby, a w ich następstwie do ogólnych zmian środowiskowych. Do zagrożeń prowadzących do degradacji gleby należą: monokultury, które prowadzą do zubożenia gleby, wycinanie lasów i pożary roślinności wzmagające erozję gleby, co prowadzi do pustynnienia danego obszaru, osuszanie podmokłych terenów i regulacja rzek obniżająca poziom wód gruntowych, zbyt intensywne nawożenie, ścieki i różnego rodzaju odpady niewłaściwie składowane, stosowanie nadmiernych ilości chemicznych środków owadobójczych, chwastobójczych i grzybobójczych, zajmowanie obszarów rolniczych pod budownictwo przemysłowe i mieszkalne. Glebę przed degradacją można chronić między innymi przez: 70 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. prawidłowe zabiegi rolnicze (uprawowe), stosowanie odpowiednich płodozmianów, właściwe rozmieszczenie użytków rolnych i leśnych oraz zakrzewień i zadrzewień śródpolnych, wapnowanie gleb zakwaszonych, przeciwdziałanie erozji, rekultywację (odnowę) terenów zdewastowanych, zagospodarowanie odpadów komunalnych przez ich utylizację i kompostowanie oraz oczyszczanie ścieków. W ramach edukacji społeczeństwa Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Ministerstwo Środowiska opracowało Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej, który zawiera różne aspekty rolniczego użytkowania środowiska zgodne z jego zrównoważonym rozwojem. Degradacja naturalna gleb Na obszarze gminy występują ogólnie gleby zaliczane do średnich i niskich klas, podatne na degradację fizyczną. Degradacja fizyczna polega na stracie określonej masy gleby w wyniku procesów erozji wodnej i wietrznej oraz na pogorszeniu właściwości powietrzno-wodnych gleby (zaskorupianie, zbitość, rozpływanie się gleby). Szczególnie groźna, bo nieodwracalna jest strata masy gleby, częściowo tylko wyrównywana procesem jej tworzenia (bardzo powolnym). Gleby bielicowe piaszczyste występujące na terenie gminy szczególnie podatne są na erozje wietrzną gleby. Z uwagi na niewielkie nachylenie terenu część gleb jest również okresowo nadmiernie zawodniona. W okresie wiosennych roztopów i jesienią, część łąk oraz gruntów ornych bywa podtapiana lub okresowo zalewana wodami rowów i rzek. Degradacja gleb powodowana jest działalnością sił przyrody: wiatru, wody, siły grawitacyjnej, które wywołują erozję naturalną (geologiczną). Przebieg i charakter procesów erozyjnych zależy głównie od rzeźby i nachylenia terenu, wielkości, rozkładu i rodzaju opadów atmosferycznych, temperatury, sposobu użytkowania terenu oraz składu mechanicznego gleb. Degradacja antropogeniczna gleb Na terenie gminy w wyniku przekształceń, pod terenami zabudowanymi i trasami komunikacyjnymi, występują gleby antropogenicznie przekształcone, IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO należące 71 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. do urbanosoli i industriosoli. Cechują się przekształconym profilem glebowym, zawartością odpadów i zanieczyszczeń, a także kompresją i mała przepuszczalnością powietrza. Istotnym czynnikiem wpływającym na degradację gleb jest działalność antropogeniczna człowieka, która jest inicjowana przez między innymi intensywne i nieprawidłowe użytkowanie rolnicze, nadmierny wyrąb lasów, niszczenie szaty roślinnej czy zabiegi melioracyjne, powodujące erozję przyspieszoną. Na terenie gminy w strukturze użytkowania dominują przede wszystkim użytki rolne, zajmują one ok. 61 % całkowitej powierzchni gminy. Jakość gleb jest więc bardzo istotnym czynnikiem wpływającym na rozwój rolnictwa, warunkującym wysokość i jakość uzyskiwanych plonów. W celu przeciwdziałania degradacji konieczne jest uwzględnienie stopniowej zmiany struktury użytkowania gleb, zgodnie z Kodeksem Dobrej Praktyki Rolniczej. Na terenie gminy (na glebach bardzo słabych) powinno następować ograniczanie powierzchni pól uprawnych na rzecz lasów i użytków zielonych, które najlepiej chronią glebę. Ważne jest również kształtowanie zakrzewień i zadrzewień śródpolnych. Istotne znaczenie w rolnictwie ma również dobór roślin uprawnych (od niego zależy osłona, jaką zapewniają glebie rośliny), a także częstotliwość orek i innych zabiegów uprawnych. Wieloletnie rośliny (np. trawy, lucerna) zabezpieczają przed degradacją. Mniej skutecznie chronią glebę rośliny ozime (żyto, rzepak) i zboża jare. Typem degradacji antropogenicznej jest degradacja chemiczna, polegająca na utracie składników pokarmowych roślin, nagromadzaniu się substancji szkodliwych oraz na zakwaszaniu i zasalaniu gleby. Procesy te prowadzą do zmniejszania się żyzności gleby czyli jej zdolności do wydawania dużych i o dobrej jakości plonów roślin. Za podstawowe przyczyny degradacji chemicznej gleb na terenie gminy Ostrów Wielkopolski należy uznać zanieczyszczenia związane ze spalaniem paliw - osiadanie zanieczyszczeń pyłowych i chemicznych, zanieczyszczenia komunikacyjne czy kwaśne deszcze. Duży ruch komunikacyjny oraz wysokie uprzemysłowienie gminy sprzyja powstawaniu zanieczyszczeń atmosfery, co pociąga za sobą skażenie gleb. Wyniki badań chemizmu opadów atmosferycznych zawarte w tabeli 48 wskazują, jak duży ładunek zanieczyszczeń atmosferycznych przedostaje się do gleby. Typowa degradacja zanieczyszczenia chemiczna szkodliwymi gleb substancjami ma miejsce chemicznymi – w przypadku metalami ich ciężkimi, węglowodorami wielopierścieniowymi, pozostałościami po stosowanych doglebowo środkach chemicznych ochrony roślin i niewłaściwym stosowaniu osadów ściekowych do nawożenia gleb. 72 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. W warunkach glebowo-klimatycznych Polski szczególnie nasilony i groźny jest proces zakwaszania gleb, natomiast proces ich zasalania nie odgrywa większej roli. Skażenia gleb metalami ciężkimi, siarką siarczanową lub mikroelementami to procesy długoletnie wymagające systematycznych okresowych badań. Badania takie są prowadzone poprzez monitorowanie zmian skażenia gleb metalami ciężkimi i innymi związkami chemicznymi. Gleby na terenie gminy są zakwaszone, przy czym jest to cecha związana częściowo z charakterem skał macierzystych i przebiegiem procesu glebotwórczego. Na zakwaszenie gleb wpływ mają również związki siarki i azotu z atmosfery oraz fizjologicznie kwaśne nawozy sztuczne. Gleby użytków rolnych powinny wskazywać wartość pH w granicach 5,0–7,0. Wartość pH poniżej 4,5 sygnalizuje niebezpieczeństwo degradacji gleby, a wartość powyżej 7,0 świadczy o jej alkalizacji, która może wykazywać ujemne skutki dla gleby i roślin. W związku z występującym zakwaszeniem gleby wymagają wapnowania. obojętny zasadowy konieczne potrzebne wskazane ograniczone zbędne Ostrów Wielkopolski lekko kwaśny Wielkopolska Powiat Ostrowski kwaśny Województwo/ powiat/gmina bardzo kwaśny Odczyn gleb użytkowanych rolniczo oraz potrzeby wapnowania T a b e l a 35 (% powierzchni użytków rolnych) - wyniki średnie z lat 1994 – 1999 Odczyn (pH) gleby Potrzeby wapnowania 16 30 30 18 6 17 16 17 16 34 17 36 35 11 1 22 21 21 18 18 13 34 43 9 1 18 20 23 21 18 Źródło: WIOŚ Poznań, stan na rok 2000. Odczyn gleby reguluje pobieranie składników pokarmowych z gleby. Odczyn kwaśny hamuje pobieranie przyswajalnych składników gleby a równocześnie zwiększa dostępność metali ciężkich i pierwiastków śladowych. Zestawienie odczynu gleb w gminie wraz z potrzebami ich wapnowania przedstawiono w tabeli 35. Wskazuje on na jeden z kierunków działań mogący przyczynić się do poprawy wydajności i jakości produkcji rolnej na terenie powiatu. IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 73 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. Wykres 8. Potrzeby wapnowania (w % powierzchni użytków rolnych) na terenie gminy Ostrów Wielkopolski 18 18 20 konieczne potrzebne wskazane ograniczone zbędne 21 23 Wszystkie gleby zawierają pewne naturalne ilości metali ciężkich. W latach 1999, 2000, 2001 na terenie gminy Stacja Chemiczno-Rolnicza w Poznaniu prowadziła badania gleb w ramach regionalnego monitoringu koordynowane przez WIOŚ Poznań. W roku 2002 punkt pomiarowy przeniesiono poza granice gminy (m. Hetmanów, gm. Przygodzice), jednak stwierdzone wartości można uznać za reprezentatywne dla gminy Ostrów Wielkopolski. Lokalizację punktów kontrolnych z podziałem na poszczególne lata realizacji programu monitoringu przedstawia tabela 36. Wykaz punktów pomiaru zanieczyszczenia gleb w sieci monitoringu regionalnego środowiska w latach 2001 i 2002 T a b e l a 36 Numer punktu pomiarowego Lokalizacja punktu pomiarowego (gmina) Rok realizacji badań 32 Gutów (gm. Ostrów Wielkopolski) 2001 32 Hetmanów (gm. Przygodzice) 2002 Źródło: WIOŚ Poznań, Raporty o stanie środowiska w Wielkopolsce. Badania obejmują oznaczanie następujących pierwiastków: miedź, mangan, cynk, żelazo, chrom, arsen, kadm, nikiel, ołów. Wg analizy wyników pomiarów zgodnie z sześciostopniową klasyfikacją stopnia zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi według IUNG (Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach) stopień zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi na terenie gminy utrzymywał się w przedziale zawartości naturalnych czyli należących do gleb stopnia 0, które mogą być przeznaczone pod wszystkie uprawy ogrodnicze i rolnicze. Pomiarów dokonano na głębokościach 0-20 cm i 40-60 zanieczyszczenia gleb przedstawia tabela 37. 74 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO cm. Poziom Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. Stwierdzona ilość zanieczyszczeń metalami ciężkimi w glebach w T a b e l a 37 gminie Ostrów Wielkopolski Siarka Zawartość całkowita [mg/kg] siarczanowa Nr S – SO4 pH punktu Cu Zn Cd Pb Ni Cr Mn Fe As [mg/100g gleby] 2002 32 5,3 1,20 2,3 6,5 0,080 5,9 1,43 3,33 35 1784 1,417 32A 4,8 0,95 1,3 5,7 0,053 2,8 1,50 3,33 20 1767 0,633 Źródło: WIOŚ Poznań, Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w 2002 roku oraz Powiatowy Program Ochrony Środowiska. Dopuszczalne zawartości metali ciężkich w glebach określa Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi (załącznik do rozporządzenia) Dz. U. Nr 165 poz. 1359 z dnia 4 października 2002 r. Ostatnie badania wykonane w 2002 roku wykazały pH, które sprzyja możliwości łatwiejszego przyswajania metali ciężkich, a wskutek tego oddziaływania toksycznego na wzrost i rozwój roślin, a tym samym dla zdrowia ludzi i zwierząt. Naturalna niezanieczyszczone zawartość o naturalnych gleb w metale zawartościach ciężkie metali – stopień śladowych 0 mogą czyli być przeznaczone pod wszystkie uprawy ogrodnicze i rolnicze, zgodnie z zasadami racjonalnego wykorzystania rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Stwierdzono również zanieczyszczenie gleb związkami siarki siarczanowej (badania z 2002 roku), a wyniki zaliczono do I stopnia zawartości (stopień I określa niską zawartość S –SO4) Poziom zanieczyszczenia gleb S – SO4 informuje o pozostawaniu gleb gminy w zasięgu oddziaływania podwyższonej lub wysokiej emisji związków siarki ze źródeł lokalnych bądź z dalekiego transportu SO2 w atmosferze. Za podstawowe przyczyny degradacji chemicznej gleb na terenie gminy należy uznać przede wszystkim zanieczyszczenia związane ze spalaniem paliw - osiadanie zanieczyszczeń pyłowych i chemicznych, zanieczyszczenia komunikacyjne, kwaśne deszcze. Typowa degradacja zanieczyszczenia chemiczna szkodliwymi gleb substancjami ma miejsce chemicznymi – w przypadku metalami ich ciężkimi, węglowodorami wielopierścieniowymi, pozostałościami po stosowanych doglebowo środkach chemicznych ochrony roślin i niewłaściwym stosowaniu osadów ściekowych do nawożenia gleb. Glebę przed degradacją można chronić między innymi przez: prawidłowe zabiegi rolnicze (uprawowe), stosowanie odpowiednich płodozmianów, właściwa rozmieszczenie użytków rolnych i leśnych, IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 75 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. wapnowanie gleb zakwaszonych, przeciwdziałanie erozji, rekultywację (odnowę) terenów zdewastowanych, zagospodarowanie odpadów komunalnych przez ich utylizację i kompostowanie oraz oczyszczanie ścieków. Wpływ osadów ściekowych na jakość gleb Ubocznym produktem oczyszczania ścieków jest powstanie trudnych do zagospodarowania odpadów - osadów ściekowych, których roczna ilość w skali kraju wynosi około 400 tys. ton suchej masy. W zależności od morfologii oczyszczanych ścieków, a tym samym od morfologii wydzielonych z nich osadów, mogą być one zagospodarowywane w celach przemysłowych bądź nieprzemysłowych (przyrodniczych). Przemysłowe wykorzystanie osadu wynika przede wszystkim na wykorzystaniu ich potencjału energetycznego. Glebotwórcze i nawozowe walory osadów ściekowych ze ścieków komunalnych, wynikające z dużej zawartości w nich substancji organicznych oraz wielu mikroelementów powodują, że jednym z rozwiązań jest ich przyrodnicze wykorzystanie. Zasobność materii organicznej nie przesądza jednak o ich powszechnym stosowaniu w rolnictwie, głównie ze względu na nadmierne zawartości metali ciężkich, powodujących obniżenie jakości uprawianych roślin oraz zanieczyszczających glebę. Warunkiem gospodarczego wykorzystania osadów ściekowych jest zastosowanie wstępnej obróbki, niwelującej ich niekorzystne właściwości. Ze względu na zagrożenia, jakie niesie zagospodarowywanie nieprzetworzonych osadów ściekowych, ewentualne wykorzystanie ich na cele przyrodnicze musi spełniać wymagania określone w art. 43 ust. 2 i ust. 3 ustawy o odpadach z 27 kwietnia 2001 r. (Dz. U. Nr. 62, poz. 628 z późn. zmianami); osady powinny powstawać w procesach oczyszczania ścieków komunalnych, muszą być ustabilizowane, przygotowane do celu i sposobu ich wykorzystania (obróbka biologiczna, chemiczna lub termiczna), poddawane systematycznym badaniom, obejmującym zawartość metali ciężkich oraz wybrane wskaźniki mikrobiologiczne i parazytologiczne. W rozporządzeniu Ministra Ochrony Środowiska z 1 sierpnia 2002 (Dz. U. Nr 134, poz. 1140) w sprawie komunalnych osadów ściekowych zawarto normy dla trzech różnych sposobów przyrodniczego wykorzystania osadów: 76 w rolnictwie, do rekultywacji gruntów na potrzeby nierolnicze, IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. do uprawy roślin przeznaczonych do produkcji kompostu oraz do roślinnego utrwalania powierzchni gruntów. Zgodnie z obowiązującymi przepisami zastosowanie osadów podlega określonym ograniczeniom lokalizacyjnym (art. 43 ust. 6 Ustawy o odpadach). Osady ściekowe nie mogą być stosowane na terenach chronionych, przylegających do brzegów cieków wodnych, terenach zalewowych, konieczne jest zachowanie odległości od ujęć wody, zabudowy mieszkalnej oraz zakładów produkujących żywność. Ochrona dotyczy także niektórych upraw (rośliny sadownicze i warzywnicze, warzywa, rośliny jagodowe), pastwisk i łąk, upraw pod osłonami. Zastosowanie osadu powinno być poprzedzone pełna analizą agrochemiczną nawożonych gleb i utworów. Charakteryzować ona powinna ich zasobność, dostępność makro i mikroskładników, odczyn, zawartość substancji organicznej oraz skład granulometryczny. Ważną sprawą jest także określenie całkowitej zawartości metali ciężkich. W pracach tych należy zapewnić odpowiednią reprezentatywność przestrzenną pobieranych prób. 4.6.4. Przyczyny degradacji gleb Degradacją gleb, są zmiany w środowisku glebowym, najczęściej będące efektem gospodarczej działalności człowieka. Zmiany te prowadzą do obniżenia żyzności i urodzajności gleby, a dalej do ogólnych zmian środowiskowych. Do najważniejszych zagrożeń prowadzących do degradacji gleby należą: monokultury, które prowadzą do zubożenia gleby, pożary roślinności wzmagające erozję gleby, co prowadzi do pustynnienia danego obszaru, osuszanie podmokłych terenów i regulacja rzek obniżająca poziom wód gruntowych, zbyt intensywne nawożenie mineralne, niewłaściwa irygacja pól nawozami naturalnymi – gnojówką, gnojowicą, itp., ścieki i różnego rodzaju odpady niewłaściwie składowane, intensywne zabiegi agrotechniczne, stosowanie nadmiernych ilości chemicznych środków owadobójczych, chwastobójczych i grzybobójczych, eksploatacja powierzchniowa surowców mineralnych; zajmowanie obszarów rolniczych pod budownictwo przemysłowe i mieszkalne; emisje i imisje gazów i pyłów. IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 77 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. Na terenie gminy obserwowane są zmiany degradacyjne gleb, objawiające się między innymi zakwaszeniem gleb. Wpływa to na zmniejszenie i pogorszenie jakości uzyskiwanych plonów. Bowiem kwaśny odczyn pH gleb, wpływa na pogorszenie przyswajalności mikroelementów (Cu, Mn, Zn, oraz Fe). W celu zminimalizowania szkód i przeciwdziałaniu degradacji należy prowadzić procesy wapnowania gleb, które zmieniają właściwości fizykochemiczne i biologiczne gleb. Zagrożeniem dla gleb jest również ich zanieczyszczenie metalami ciężkimi oraz siarką. Na terenie gminy nie zaobserwowano ponadnormatywnego stężenia tych metali w glebie. Jego zawartość określono w roku 2002 na poziomie naturalnej zawartości zanieczyszczenia. Stwierdzono natomiast zanieczyszczenie gleb związkami siarki siarczanowej w stopniu I. Znaczne zanieczyszczenie gleb S – SO4 informuje o pozostawaniu gleb w zasięgu oddziaływania podwyższonej lub wysokiej emisji związków siarki ze źródeł lokalnych bądź z dalekiego transportu SO2 w atmosferze. Głównymi źródłami zanieczyszczenia siarką są emisje przemysłowe oraz spalanie paliw płynnych, w glebach użytkowanych rolniczo siarkę wprowadza się również wraz z nawozami oraz pestycydami. Przyczynami degradacji chemicznej gleb na terenie gminy są przede wszystkim zanieczyszczenia związane ze spalaniem paliw (osiadanie zanieczyszczeń pyłowych i chemicznych, zanieczyszczenia komunikacyjne, kwaśne deszcze). 4.7. Powietrze atmosferyczne O stanie powietrza decyduje wielkość i przestrzenny rozkład emisji zanieczyszczeń ze wszystkich źródeł, z uwzględnieniem przepływów transgenicznych i przemian fizykochemicznych zachodzących w atmosferze. Główne źródła emisji substancji do powietrza na terenie gminy stanowią zakłady przemysłowe, kotłownie oraz ruch komunikacyjny, reprezentujące sektory przemysłowy, komunalny i transportowy. Do zagrożeń, które są powodowane przez wzrost ilości substancji zanieczyszczających w powietrzu atmosferycznym, należą między innymi: zmiany klimatyczne – wzrost stężeń CO2, CH4, N2O oraz freonów i halonów w górnej warstwie atmosfery, poprzez wzmocnienie efektu cieplarnianego prowadzi do częstszych powodzi, susz, huraganów oraz zmiany w tradycyjnych uprawach rolniczych; eutrofizacja – nadmiar ilości azotu, pochodzącego z NO2 i NH3 docierającego z powietrza do zbiorników wodnych prowadzi do zmian w ekosystemach. 78 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. 4.7.1. Rodzaje emisji zanieczyszczeń do powietrza Zanieczyszczenia przemysłowe powstają w wyniku: spalania paliw: pył, dwutlenek siarki (SO2), dwutlenek azotu (NO2), tlenek węgla (CO), dwutlenek węgla (CO2); procesów technologicznych: fluor (F), kwas siarkowy (H2SO4), tlenek cynku (ZnO), chlorowodór (HCl), fenol, krezol, kwas octowy (CH3COOH); działalności górnictwa i kopalnictwa. Gmina Ostrów Wielkopolski jest gminą o charakterze rolniczo-przemysłowym. Na jej terenie głównymi źródłami zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego są zanieczyszczenia komunikacyjne – liniowe oraz pochodzące ze źródeł niskiej emisji, a w mniejszym stopniu przemysłowe. Sferę przemysłową w gminie tworzą głównie małe i średnie przedsiębiorstwa o profilu produkcyjno – usługowo – handlowym. Na stan powietrza atmosferycznego wpływ ma emisja z zakładów zlokalizowanych na terenie gminy oraz koncentracja źródeł zanieczyszczeń w Ostrowie Wielkopolskim powoduje także zanieczyszczenie okolicznych terenów. Stopień zanieczyszczenia w dużej mierze zależy od siły i kierunku (zasięg przenoszonych zanieczyszczeń) oraz częstotliwości wiatrów (ilość przenoszonych zanieczyszczeń). W wyniku poprawy stopnia redukcji zanieczyszczeń wytworzonych w roku 2002 uzyskano nieznaczne zmniejszenie emisji substancji gazowych do atmosfery. Sytuacja wymaga jednak znacznej poprawy, gdyż gmina cechuje się jednymi z gorszych wskaźników zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego w Wielkopolsce. Ocena stanu zanieczyszczenia powietrza prowadzona jest na podstawie badań monitoringowych w sieciach krajowej, regionalnych i lokalnych. Na terenie gminy Ostrów Wielkopolski nie prowadzono pomiarów stanu powietrza atmosferycznego. Pomiary przeprowadzone w mieście Ostrowie Wielkopolskim (Pl. Rowińskiego) przeprowadzone w 2001 i 2002 roku przez WIOŚ Poznań charakteryzowały się następującymi stężeniami średniorocznymi: Wyniki pomiarów stanu powietrza atmosferycznego w 2000, 2001 i 2002 roku SO2 NO2 Rok pomiaru [µg/m3] [µg/m3] T a b e l a 38 Pył zawieszony [µg/m3] 2000 10,8 30,6 36,6 2001 15,0 35,4 49,7 2002 11,5 37,3 45,9 Źródło: WIOŚ Poznań. IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 79 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. Badania monitoringowe dotyczące stężeń dwutlenku siarki i dwutlenku azotu metodą pasywną, prowadzi Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Poznaniu. W 2001 i 2002 roku w wyniku przeprowadzonych badań w miejscowości Radłów (gm. Raszków) stwierdzono następujące stężenia zanieczyszczeń (tabela 39): Stężenia SO2 i NO2 w miejscowości Radłów w 2001 roku SO2 [µg/m3] Rok pomiaru Średnia roczna 2001 13,73 2002 19,0 T a b e l a 39 NO2 [µg/m3] Średnia roczna 16,77 16,8 Źródło: WIOŚ Poznań. W trakcie prowadzenia badań zarejestrowano wyraźną zmienność sezonową poziomu stężeń SO2 i NO2. Wartości stężeń tych zanieczyszczeń wzrastały w okresie jesienno–zimowym, co świadczy o znacznym udziale zanieczyszczeń pochodzących ze źródeł niskiej emisji. Należy zaliczyć do nich przede wszystkim indywidualne posesje, w których występuje opalanie węglowe, a także mniejsze zakłady produkcyjne, punkty usługowe i handlowe. W wyniku przeprowadzonych w latach 2000 i 2001 w punkcie pomiarowym w Ostrowie Wielkopolskim badań określono również roczny opad pyłu oraz średnioroczne ołowiu i kadmu (tabela 40): Opad pyłu, ołowiu i kadmu w latach 2000 i 2001 T a b e l a 40 Średnioroczny opad Średnioroczny opad Opad pyłu ołowiu kadmu Punkt pomiarowy [g/m2/rok] [mg/m2] 2000 2001 2000 2001 2000 2001 Ostrów 88 104 28,1 33,6 0,69 0,60 Wielkopolski Źródło: WIOŚ Poznań. Wartości te nie przekroczyły dopuszczalnych norm (200 [g/m2/rok] pyłu, 0,1 [mg/m2] ołowiu i 0,01 [mg/m2] kadmu), jednak, jak wynika z tabeli, zanotowano wzrost w 2001 roku w porównaniu do roku 2000. Emisja niska Poważnym problemem występującym na terenie gminy jest tzw. niska emisja, będąca głównie efektem spalania paliw o niskiej jakości w paleniskach domowych oraz związana z działalnością małych zakładów, nie podlegających obowiązkowi posiadania pozwolenia na wprowadzanie substancji do powietrza. Emisja niska 80 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. przyczynia się do wzrostu stężeń w atmosferze: dwutlenku siarki (SO2), tlenku węgla (CO), tlenków azotu i niemetanowych lotnych związków organicznych. Prawdopodobna wielkość emisji zanieczyszczeń pochodzących ze źródeł niskiej emisji obliczona została na podstawie szacunkowych danych otrzymanych z Urzędu Gminy Ostrowie Wielkopolski. Ze względu na dużą ilość tego typu źródeł emisji nie jest możliwe monitorowanie każdego z nich, a tym samym określenie dokładnej ilości zanieczyszczeń emitowanych do atmosfery. Według danych na terenie gminy istnieje 5 938 gospodarstw domowych (przy założeniu średnio 3 osób w rodzinie), przy czym 4 296 stanowią indywidualne posesje opalane węglem. Na wielkość rzeczywistej emisji zanieczyszczeń mogą mieć wpływ: spalanie węgla o różnej kaloryczności; opalanie drewnem; spalanie w piecach części odpadów (szczególnie tworzyw sztucznych). Emisja komunikacyjna Zanieczyszczenia komunikacyjne należą do czynników najbardziej obciążających powietrze atmosferyczne. Emisja komunikacyjna powoduje wzrost zanieczyszczeń gazowych oraz pyłowych, będących efektem: spalania paliw - zanieczyszczenia gazowe: tlenek węgla (CO), dwutlenek węgla (CO2), tlenki azotu i węglowodory, ścierania opon, hamulców, nawierzchni drogowych - zanieczyszczenia pyłowe: zawierające ołów, kadm, nikiel i miedź. Przy ocenie jakości powietrza atmosferycznego na terenie gminy należy przede wszystkim uwzględnić ilość zanieczyszczeń pochodzących z ruchu samochodowego, odbywającego się na jej obszarze. Źródłem emisji węglowodorów do atmosfery są także stacje benzynowe zlokalizowane na terenie gminy, nie ma jednak szczegółowych danych określających ich oddziaływanie na środowisko. Emisja punktowa w postaci związków amoniaku, metanu, siarkowodoru oraz zanieczyszczeń bakteriologicznych ma również miejsce ze składowisk odpadów istniejących na terenie powiatu. Niestety wielkość emisji nie jest znana ze względu na brak badań prowadzonych w danym zakresie. Głównym źródłem emisji zanieczyszczeń komunikacyjnych drogowych są drogi krajowe nr 11, 25 i 36, a w dalszej kolejności drogi wojewódzkie i powiatowe. Łączna długość poszczególnych rodzajów dróg na terenie gminy wynosi: drogi krajowe – 31,461 km; IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 81 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. droga wojewódzka 2,179 km; drogi powiatowe – 90,114 km. Średnie natężenie ruchu na drogach gminy przedstawia tabela 41. Średnie natężenie ruchu na drogach krajowych, wojewódzkich przechodzących przez teren gminy Ostrów Wielkopolski T a b e l a 41 Samochody ciężarowe Bez Z przyczep przyczepami Rodzaj drogi Pojazdy ogółem Samochody osobowe Samochody dostawcze krajowe 21 597 15 149 2 741 1 381 1 937 wojewódzkie 5 774 4 071 445 323 110 Na drogach powiatowych gminy zgodnie z informacjami uzyskanymi z Powiatowego Zarządu Dróg w Ostrowie Wielkopolskim prowadzone były badania natężenia ruchu w maju i październiku 2000 i 2002 roku. Szczegółowy wykaz natężeń ruchu na badanych drogach gminy z uwzględnieniem miejscowości, w której znajdował się punkt pomiarowy, zawarto w tabeli 42. Natężenie ruchu samochodowego na drogach powiatowych gminy Ostrów Wielkopolski Nr drogi Miejscowość 13 333 13 337 Michałków Wysocko Wielkie Gorzyce Wielkie Świeligów Kołatajew Chruszczyny Łąkociny 13 366 13 341 13 334 13 308 13 306 Pojazdy ogółem Pojazdy osobowe 2000 264 382 2000 163 233 2002 354 303 507 141 430 2002 185 786 158 195 162 318 88 225 T a b e l a 42 Pojazdy dostawcze i ciężarowe 2000 2002 31 67 37 521 83 116 30 65 29 36 37 30 37 Źródło: Powiatowy Zarząd Dróg w Ostrowie Wielkopolskim. Ilość emitowanych zanieczyszczeń zależy od natężenia ruchy, rodzaju pojazdów oraz paliwa stosowanego do ich napędu. Przy obliczaniu szacunkowych ilości zanieczyszczeń powstających w wyniku ruchu komunikacyjnego przyjęto następujące założenia: samochody osobowe jako paliwa używają benzyny, średnie spalanie na 100 km – 8 litrów benzyny (~5,76 kg), samochody ciężarowe jako paliwa używają oleju napędowego, średnie spalanie na 100 km – 36 l oleju napędowego (~29,52 kg). 82 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. Emisję poszczególnych rodzajów zanieczyszczeń powstających w wyniku spalania 1 kg oleju napędowego i benzyny przedstawia tabela 46. Rodzaje i ilości zanieczyszczeń emitowanych przy spalaniu 1 kg benzyny i oleju napędowego T a b e l a 46 Rodzaje zanieczyszczenia Benzyna [g/kg paliwa] Olej napędowy [g/kg paliwa] Pyły SO2 NO2 CO węglowodory alifatyczne węglowodory aromatyczne 2,0 33,0 240,0 30,0 13,0 4,3 6,0 76,0 23,0 13,0 6,0 b.d. – brak danych Emisja zanieczyszczeń pochodzących z ruchu kolejowego na terenie gminy jest niewielka, ze względu na zelektryfikowanie wszystkich linii kolejowych i nie przyczynia się w znaczący sposób do pogorszenia jakości powietrza atmosferycznego. Na podstawie wartości zamieszczonych w tabeli 44 oraz średniego natężenia ruchu obliczono emisję spalin samochodowych na poszczególnych rodzajach dróg. Ze względu na fakt prowadzenia pomiarów natężeń ruchu na drogach powiatowych na wybranych odcinkach, nie wzięto ich pod uwagę przy obliczeniach. Otrzymane wartości przedstawia zamieszczona poniżej tabela 43. Ilość emisji spalin samochodowych na poszczególnych rodzajach dróg T a b e l a 43 gminy Ostrów Wielkopolski Ilość emisji z Ilość emisji z Rodzaje zanieczyszczenia pojazdów osobowych pojazdów ciężarowych [Mg/rok] [Mg/rok] Drogi krajowe nr 11, 25 i 36 Pyły b.d. 48,364 SO2 23,671 67,485 NO2 390,567 854,814 CO 2 840,485 258,694 węglowodory alifatyczne 355,061 146,218 węglowodory aromatyczne 153,860 67,485 Droga wojewódzka 445 Pyły b.d. 0,044 SO2 0,331 0,061 NO2 5,462 0,773 CO 39,722 0,234 węglowodory alifatyczne 4,965 0,132 węglowodory aromatyczne 2,152 0,061 Suma zanieczyszczeń Pyły b.d. 48,408 SO2 24,002 67,546 NO2 396,029 855,587 CO 2 880,207 258,928 węglowodory alifatyczne 360,026 146,350 węglowodory aromatyczne 156,012 67,546 b.d. – brak danych IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 83 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. O stopniu zanieczyszczenia powietrza świadczy również skład chemiczny opadów atmosferycznych. Emitowane do powietrza zanieczyszczenia podlegają przemianom chemicznym i są wymywane z atmosfery lub docierają do powierzchni ziemi jako opad suchy. Rozpuszczalne formy zanieczyszczeń powodują zakwaszanie opadu (kwaśne deszcze o pH < 5,0) i niekorzystnie wpływają na stan środowiska. Na obszarze gminy nie prowadzono badań chemizmu opadu atmosferycznego. Najbliższy punkt pomiarowy znajduje się w m. Radłów (gm. Raszków) w okresach X.1999-IX.2000, X.2000-IX.2001 i I–XII 2002 przez WIOŚ Poznań. Wyniki badań przedstawia tabela 44. Zestawienie wyników badań chemizmu opadów atmosferycznych SO4 NO3 Pogólny Nogólny kadm miedź Miejscowość Radłów pH mg/m2 mg/m2 5,10 3 329 1 365 5,73 2 244 705,5 5,65 1730 445,0 mg/m2 mg/m2 μg/m2 X.1999-IX.2000 693,2 11,2 X.2000-IX.2001 48,5 615,8 0 I–XII 2002 b.d. b.d. 0 T a b e l a 44 ołów cynk mg/m2 mg/m2 mg/m2 3,6 2,4 38,6 2,198 1,757 25,21 2,101 1,678 24,81 21 Źródło: WIOŚ Poznań, Raporty o stanie środowiska w Wielkopolsce. W okresie X.2000-IX.2001 pH opadów atmosferycznych wzrosło, co wskazuje na poprawę stanu czystości powietrza. Pomimo zanotowanego spadku pH w 2002 zaobserwowano poprawę większości pozostałych badanych wskaźników. Wyjątek stanowi zawartość potasu ogólnego. 4.7.2. Ocena jakości powietrza na terenie gminy (powiat ostrowski) W roku 2002 WIOŚ Poznań wykonał pierwszą roczną ocenę jakości powietrza w strefach. Ocena ta wykonana została w oparciu o nowe przepisy, wprowadzone w życie w 2001 r. (ustawa – Prawo ochrony środowiska) i w 2002 r. (odpowiednie rozporządzenia Ministra Środowiska do ustawy POŚ). Zgodnie z ustawą Prawo Ochrony Środowiska strefy stanowiły aglomeracje o liczbie mieszkańców powyżej 250 tysięcy oraz obszary powiatów nie wchodzące w skład aglomeracji. Oceny dokonano z uwzględnieniem dwóch grup kryteriów, ustanowionych ze względu na ochronę zdrowia ludzi oraz ze względu na ochronę roślin. Ocena pod kątem ochrony zdrowia obejmowała następujące zanieczyszczenia: 84 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. dwutlenek azotu NO2, dwutlenek siarki SO2, benzen C6H6, ołów Pb, pył PM10, ozon O3, tlenek węgla CO. W ocenie pod kątem ochrony roślin uwzględniono: dwutlenek siarki SO2, tlenki azotu NOx, ozon O3. Kryteria ustanowione ze względu na ochronę zdrowia ludzi i ze względu na ochronę roślin stanowią dwie niezależne grupy kryteriów oceny. Co roku wykonane zostają oceny poziomu poszczególnych substancji w powietrzu danej strefy, a następnie dokonuje się ich klasyfikacji według wykazu dopuszczalnych stężeń i podziału województwa pod kątem funkcjonowania obszarów ochrony uzdrowiskowej i formy ochrony przyrody. Obszary dzielone są na następujące klasy. klasa A - poziom substancji nie przekracza dopuszczalnego; klasa B - choć jedna substancja mieści się pomiędzy poziomem dopuszczalnym a marginesem tolerancji; klasa C – choć jedna substancja przekracza poziom dopuszczalny powiększony o margines tolerancji; klasa B/C możliwość przekroczenia wartości dopuszczalnej powiększonej o margines tolerancji na niektórych obszarach, ocena oparta na podstawach uznanych za niewystarczające doi zaliczenia do klasy C; klasa A/C możliwość przekroczenia wartości dopuszczalnej powiększonej o margines tolerancji na niektórych obszarach, ocena oparta na podstawach uznanych za niewystarczające doi zaliczenia do klasy C ; Celem corocznej oceny jakości powietrza jest uzyskanie informacji o stężeniach zanieczyszczeń na obszarze stref w zakresie umożliwiającym: dokonanie klasyfikacji stref w oparciu o przyjęte kryteria – dopuszczalny poziom substancji w powietrzu oraz poziom dopuszczalny powiększony o margines tolerancji, określone w Rozporządzeniu Ministra Środowiska w sprawie dopuszczalnych poziomów. Klasyfikacja jest podstawą do podjęcia decyzji IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 85 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. o potrzebie działań na rzecz poprawy jakości powietrza w strefie (opracowanie programów ochrony powietrza); uzyskanie informacji o przestrzennych rozkładach stężeń zanieczyszczeń na obszarze aglomeracji lub innej strefy w zakresie umożliwiającym wskazanie obszarów przekroczeń wartości kryterialnych oraz określenie poziomów stężeń występujących na tych obszarach. Informacje te są konieczne do określenia obszarów wymagających podjęcia działań na rzecz poprawy jakości powietrza lub – w przypadku uznania posiadanych informacji za niewystarczające – podjęcia dodatkowych badań we wskazanych rejonach; wskazanie prawdopodobnych przyczyn występowania ponadnormatywnych stężeń zanieczyszczeń w określonych rejonach. Określenie przyczyn występowania ponadnormatywnych stężeń, w rozumieniu wskazania źródeł emisji odpowiedzialnych za zanieczyszczenie powietrza w danym rejonie, często wymaga przeprowadzenia złożonych analiz z wykorzystaniem obliczeń za pomocą modeli matematycznych. Analizy takie stanowią element programu ochrony powietrza; wskazanie potrzeb w zakresie wzmocnienia istniejącego systemu monitoringu i oceny. W trakcie oceny rocznej prowadzone są analizy jakości powietrza, których wyniki mogą wskazać na potrzebę reorganizacji systemu monitoringu w województwie. Zaliczenie strefy do określonej klasy zależy od stężeń zanieczyszczeń występujących na jej obszarze i wiąże się z wymaganiami dotyczącymi działań na rzecz poprawy jakości powietrza lub na rzecz utrzymania tej jakości. Wojewoda będzie co roku dokonywał oceny poziomu substancji w powietrzu i klasyfikacji strefy. Dla strefy, w której poziom choćby jednej substancji przekracza poziom dopuszczalny powiększony o margines tolerancji lub przekracza poziom dopuszczalny w przypadku, gdy margines tolerancji nie został określony, wymagane jest opracowanie programu ochrony powietrza. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu dokonał podziału województwa wielkopolskiego na strefy dla potrzeb oceny wstępnej jakości powietrza w Wielkopolsce. Ocena wstępna ma na celu sklasyfikowanie stref umożliwiające ustalenie właściwego sposobu oceny jakości powietrza dla ochrony zdrowia i ochrony roślin i ekosystemów. Określenie strefa stosuje się do jednostek terytorialnych. Klasyfikacji stref dla potrzeb monitoringowych dokonuje się odrębnie dla każdego zanieczyszczenia (wyznaczając: strefa klasy I, strefa klasy II, strefa klasy III). Obowiązek przeprowadzenia oceny dotyczy następujących zanieczyszczeń: 86 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO ABRYS Technika Sp. z o.o. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski SO2, NO2, CO, pyłu zawieszonego PM 10, Pb, benzenu i ozonu – kryterium związane z ochroną zdrowia; SO2, NOx, ozonu – kryterium związane z ochroną roślin i ekosystemów. Oceny jakości powietrza WIOŚ dokonał we wszystkich powiatach Wielkopolski. Wartości te są reprezentatywne dla całego obszaru powiatu, a tym samym gminy Ostrów Wielkopolski. W tabeli 45 i 46 zestawiono klasy wynikowe dla poszczególnych zanieczyszczeń oraz klasę ogólną strefy z uwzględnieniem kryteriów pod kątem ochrony zdrowia oraz ochrony roślin. Wynikowe klasy stref dla poszczególnych zanieczyszczeń oraz klasa T a b e l a 45 ogólna dla każdej strefy, uzyskane w ocenie rocznej dokonanej z uwzględnieniem kryteriów ustanowionych w celu ochrony zdrowia Symbol klasy wynikowej dla poszczególnych Klasa Nazwa strefy/ Kod strefy/ zanieczyszczeń dla obszaru całej strefy ogólna powiatu powiatu strefy SO2 NO2 PM10 Pb C6H6 CO O3 ostrowski 4.30.40.17 A A B A A A A B Źródło: WIOŚ Poznań. Wynikowe klasy stref dla poszczególnych zanieczyszczeń oraz klasa ogólna dla każdej strefy, uzyskane w ocenie rocznej dokonanej z uwzględnieniem kryteriów ustanowionych w celu ochrony roślin Symbol klasy wynikowej dla poszczególnych Nazwa strefy/ Kod strefy/ zanieczyszczeń dla obszaru całej strefy powiatu powiatu SO2 NOx O3 ostrowski 4.30.40.17 A A A T a b e l a 46 Klasa ogólna strefy A Źródło: WIOŚ Poznań. Zarówno w 2002, jak i 2003 roku uzyskano taką sama klasyfikację. Wynikiem przeprowadzonej oceny rocznej jest zaliczenie powiatu ostrowskiego, a tym samym gminy Ostrów Wielkopolski do klasy B dla kryterium określonego dla celu ochrona zdrowia, natomiast do klasy A według kryteriów dla ochrony roślin. Klasa A przypisywana jest strefie, na obszarze której poziomy stężeń substancji nie przekraczają wartości dopuszczalnej, natomiast klasa B – strefie, w której poziomy stężeń przekraczają wartości dopuszczalne, lecz nie przekraczają wartości dopuszczalnej powiększonej o margines tolerancji. Oceniając ogólny stan jakości powietrza na terenie gminy Ostrów Wielkopolski można uznać go za zły. Największa koncentracja zanieczyszczeń atmosferycznych występuje w okolicach Ostrowa Wielkopolskiego, gdzie zlokalizowane są największe emitory zanieczyszczeń, oraz liniowo wzdłuż ciągów komunikacyjnych o największym natężeniu ruchu (drogi krajowe). Zmniejszająca się jednak stopniowo (porównanie roku 2000 z rokiem 2001 i 2002) zawartość składników chemicznych w opadach jest konsekwencją zmniejszania się zanieczyszczeń powietrza. IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 87 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. 4.7.3. Emisja ze źródeł przemysłowych Część zakładów na terenie gminy ma uregulowaną stronę formalno-prawną w zakresie odprowadzania substancji do powietrza, tj. posiada ważne pozwolenie na emisję. Nie wszystkie natomiast dysponują urządzeniami służącymi ograniczeniu emitowanych substancji. Do zakładów przemysłowych będących źródłem emisji zanieczyszczeń pyłowych i gazowych na terenie gminy Ostrów Wielkopolski należą przedsiębiorstwa posiadające decyzje Starosty Ostrowskiego o dopuszczalnym poziomie emisji gazów i pyłów wprowadzanych do powietrza. Na terenie gminy takie pozwolenie posiadały 3 podmioty. Ewidencja zanieczyszczeń wprowadzanych do powietrza Nazwa zakładu/ Rodzaj Emitor lokalizacja zanieczyszczenia 1 2 POLMOstrów Sp. z o.o. w Wysocku Wielkim, ul. Południowa 3 energetycznotechnologiczny Przedsiębiorstwo Produkcyjno-HandlowoUsługowe CDN Ireneusz Cal Borowiec energetycznotechnologiczny 88 3 Rok 1999 pył ogólny pył zawieszony dwutlenek siarki tlenek węgla dwutlenek azotu żelazo ksylen octan butylu octan etylu węgiel elementarny pył ogólny pył zawieszony dwutlenek siarki tlenek węgla dwutlenek azotu węglowodory alifatyczne węgiel elementarny amoniak T a b e l a 47 Data Emisja roczna ważności 4 5 4,8274 Mg 1,9608 Mg 2,8080 Mg 4,3226 Mg 0,3018 Mg 0,2850 Mg 0,9360 Mg 0,1440 Mg 0,1152 Mg 0,1560 Mg 0,360 Mg 0,065 Mg 0,240 Mg 0,080 Mg 0,030 Mg 31.12.2005 1,919 Mg 0,974 Mg 1,742 Mg IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 31.12.2005 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. 1 2 3 4 5 Zakład Mechaniczny Ewy Kalbarczyk, Czekanów, ul. Środkowa 76 energetycznotechnologiczny pył ogólny pył zawieszony dwutlenek siarki tlenek węgla dwutlenek azotu żelazo chrom mangan miedź nikiel ozon toluen alkohol butylowy cykloheksanon glikol ksylen kumen węglowodory aromatyczne weglowodory alifatyczne węgiel elementarny 0,48406 Mg 0,10006 Mg 0,32000 Mg 0,90282 Mg 0,02034 Mg 0,00011 Mg 6,0 E-07 0,000023 Mg 0,000017 Mg 1,0 E-06 0,000067 Mg 0,00110 Mg 0,03700 Mg 0,02000 Mg 0,02400 Mg 0,09870 Mg 0,00022 Mg 31.12.2005 0,00010 Mg 0,01320 Mg 0,01204 Mg Źródło: Starostwo Powiatowe w Ostrowie Wielkopolskim. W zakresie emisji zanieczyszczeń gazowych i pyłowych do powietrza atmosferycznego WIOŚ Poznań na terenie gminy Ostrów Wielkopolski nie przeprowadził kontroli w żadnym z zakładów. 4.7.4. Metody ograniczania emisji zanieczyszczeń do powietrza – wykorzystanie energii ze źródeł odnawialnych Utrzymanie dobrej jakości powietrza, a nawet poprawę jego jakości, można uzyskać przez ograniczenie szkodliwych dla środowiska technologii, zmniejszenie oddziaływania obszarów niskiej emisji na środowisko naturalne, stworzenie warunków rozwoju dla gazyfikacji gminy (budowy sieci gazowej wysokiego ciśnienia i stacji redukcyjnych, doprowadzenie sieci do miejscowości o zwartej zabudowie), likwidację lub modernizację kotłowni tradycyjnych (zmiana nośnika energii z węgla, np. na gaz), poprawę nawierzchni dróg, budowę obwodnic, a przede wszystkim poprzez zwiększenie wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych. IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 89 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. Zgodnie z art. 3 ustawy Prawo Energetyczne odnawialne źródło energii to źródło wykorzystujące w procesie przetwarzania energię wiatru, promieniowania słonecznego, geotermalną, fal, prądów i pływów morskich, spadku rzek oraz energię pozyskiwaną z biomasy, biogazu wysypiskowego, a także biogazu powstałego w procesach odprowadzania lub oczyszczania ścieków albo rozkładu szczątek roślinnych i zwierzęcych. Rozwój bardziej przyjaznych środowisku alternatywnych źródeł energii, a takimi są źródła odnawialne, może być jednym z najbardziej skutecznych sposobów zapobiegania degradacji środowiska. Wykorzystywanie odnawialnych źródeł energii pozwala uniknąć lub zmniejszyć emisję zanieczyszczeń atmosfery, zużycie wody, zanieczyszczenia cieplne, odpady, hałas oraz ujemne skutki wynikające z przemysłowego zagospodarowania terenu. T a b e l a 48 Moc i produkcja energii w instalacjach OZE w Polsce w 2002 roku Typ OZE Moc stalowana [MW] biogazowe 21,33 59745 biomasowe 0,45 10053 elektrownie wodne 705,29 1626431 MEW 167,06 623293 wiatrowe 27,99 58994 inne 0,58 64 922,70 2378580 RAZEM Energia wprowadzona do sieci [MW] MW – Mega Wat; Źródło: Materiały informacyjne. Jednym z założeń ustawy Prawo energetyczne jest wspieranie rozwiązań proekologicznych, w tym rozwój energetyki odnawialnej. Zadanie to realizowane jest przez nałożenia obowiązku zakupu energii produkowanej przez odnawialne źródła energii (OZE). Szczegółowy charakter tego obowiązku regulowany jest przez Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z 30 maja 2003 r. w sprawie szczegółowego zakresu obowiązku zakupu energii elektrycznej i ciepła z odnawialnych źródeł energii oraz energii elektrycznej wytwarzanej w skojarzeniu z wytworzeniem ciepła (Dz. U. z 2003 r. Nr 104, poz. 971). W bliskiej przyszłości, w związku z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej, konieczne będzie dopasowanie przepisów do Dyrektywy 2001/77/EC w sprawie promocji energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych na wewnętrznym rynku energii elektrycznej. W efekcie niezbędne będzie wprowadzenie systemu świadectw pochodzenia. W Polsce energetyka odnawialna uzyska nowe bodźce rozwoju. W latach 2003 – 2006 istnieje możliwość wykorzystania nawet 200 mln EURO rocznie na rozwój OZE z takich środków 90 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. jak: program energetyczny UE „Inteligent Energy for Europe”, VI Program Ramowy Badań i Rozwoju UE, fundusze strukturalne i spójności UE, Fundusz Globalny Środowiska GEF, mechanizmy elastyczności Protokołu z Kioto, środki ekokonwersji polskiego długu i fundusze bilateralne. Mówiąc o źródłach odnawialnych należy mieć na uwadze przede wszystkim energię wodną, wiatrową, geotermalną, promieniowania słonecznego oraz produkcję biomasy. Polska dysponuje stosunkowo dużym potencjałem zasobów odnawialnych, jest on jednak zróżnicowany w poszczególnych rejonach naszego kraju. Rozpatrując rozwój energii odnawialnej na obszarze gminy Ostrów Wielkopolski, właściwe będzie kierowanie się ogólnymi uwarunkowaniami określonymi dla Wielkopolski. Proponowane źródła energii odnawialnej, mających możliwość zastosowania na terenie gminy Ostrów Wielkopolski przedstawiono poniżej. 4.7.4.1. Energia promieniowania słonecznego (EPS) Technologie bezpośrednio oparte o światło i ciepło słoneczne można podzielić na cztery zasadnicze kategorie: słoneczne technologie grzewcze i chłodzenia, wykorzystujące stacjonarne kolektory słoneczne przechwytujące ciepło słońca głównie dla potrzeb ogrzewania wody oraz ogrzewania i chłodzenia pomieszczeń; słoneczne termiczne technologie elektryczne, przetwarzające energię cieplną słońca na energię mechaniczną turbiny, która z kolei poprzez generator jest przetwarzana w energie elektryczną; słoneczne technologie fotoelektryczne (fotowoltaiczne), polegające na bezpośrednim przetwarzaniu światła w energię elektryczną, z użyciem specjalnych półprzewodników; pasywne technologie słoneczne, wykorzystujące formę i materiał budynków dla przechwytywania EPS, w celu ograniczania wykorzystywania oświetlenia, dodatkowego ogrzewania i chłodzenia. W odróżnieniu od pośrednich form energii słonecznej, które są wykorzystywane już od dawna, bezpośrednie wykorzystanie EPS jest obecnie w fazie rozwoju. Technologie wykorzystania EPS występują w Polsce w niewielkim stopniu. Spowodowane jest to ograniczoną liczbą dni słonecznych, przede wszystkim jednak stosunkowo wysokim kosztem urządzeń do wykorzystania EPS. IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 91 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. T a b e l a 49 Charakterystyka promieniowania na obszarze Polski (wartości średnie) Okres m-ce I-XII Nasłonecznienie h 1600 Napromieniowanie 1000 KWh/m2 a Stosunek nasłonecznienia do % 18,2 liczby godzin w roku IV-IX 1200 775 X-III 400 225 VI-VIII 750 440 27,4 9,2 34,0 Źródło: Materiały informacyjne. Najbardziej zauważalne jest stosowanie materiałów i technik pasywnych technologii słonecznych w nowym budownictwie. Niemniej jednak z szeregu przeprowadzonych badań wynika, że obecnie istnieją realne możliwości szerszego i efektywniejszego wykorzystania EPS w Polsce. Z badań doświadczalnych wynika, że w sezonie maj – sierpień instalacje słoneczne wspomagające ogrzewanie wody mogą pokrywać do 40 % ich zapotrzebowania na energię. Poza sezonem wyniki są znacznie słabsze. W konsekwencji, jeśli chodzi o wykorzystanie energii słonecznej do podgrzewania wody użytkowej w budynkach, korzyści można osiągnąć w ciepłym okresie roku, gdyż wtedy wystarczają proste i tanie urządzenia z bezpośrednim obiegiem czynnika, eksploatowane bez obawy związanej z niebezpieczeństwem zamarzania wody w kolektorach. Badania dotyczące zastosowania płaskich kolektorów powietrznych do niskotemperaturowego ogrzewania powietrza dla suszarni i magazynów produktów rolnych wskazują, że można uzyskać dobrą wydajność 250 – 400 W/m2 Należy podkreślić, że okresy zbioru produktów rolniczych pokrywają się z okresami największego nasłonecznienia, co razem z możliwością stosowania do procesu prostych i tanich kolektorów słonecznych powinno sprzyjać rozwojowi suszarni słonecznych w Polsce. Potencjał energii słonecznej na terenie Wielkopolski został zaliczony do III klasy zasobów energii słonecznej w Polsce. Pozwala to na stosowanie z powodzeniem urządzeń do pozyskiwania, przetwarzania w ciepło użytkowe i magazynowania energii słonecznej. Energia słoneczna może być przetwarzana w kolektorach wodnych i powietrznych w ciepło, służące do ogrzewania pomieszczeń, wody, suszenia produktów rolnych i drewna. 4.7.4.2. Biomasa Wykorzystywanie rozpowszechnioną biomasy metodą do produkcji celów czystej energetycznych energii. Jedną z jest najbardziej możliwych dróg pozyskiwania dużych ilości biomasy jest uprawa roślin energetycznych na gruntach 92 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. rolniczych. Potencjalne zasoby energetyczne biomasy to między innymi plantacje kukurydzy, rzepaku, szybko rosnące uprawy drzew, krzewów i traw. Wierzba energetyczna Wierzbowy surowiec energetyczny ma tę właściwość, że jest w zasadzie niewyczerpywalnym i samo odtwarzającym się źródłem. Cechami charakterystycznymi sadzonek wierzby jest ich łatwe ukorzenianie się, odporność na zmienne warunki klimatyczne, umiejętność szybkiej regeneracji po zbiorze, odporność na choroby i szkodniki, a także wysokie plony biomasy o dobrej jakości. W porównaniu z innymi nośnikami energii cieplnej koszt jednostkowy ciepła wyprodukowanego z wierzby kształtuje się w sposób przedstawiony w poniższej tabeli. Koszt jednostkowy ciepła przy zakupie poszczególnych rodzajów paliw T a b e l a 50 Paliwo Wartość kaloryczna Koszt jednostkowy ciepła przy zakupie paliwa [GJ/t lub GJ/1000 m3] [zł/t]lub zł/1000m3] zł/GJ Olej opałowy 43,0 1 490,0 34,7 Gaz ziemny GZ 38,0 1 003,0 26,4 Węgiel kamienny 25,0 392,8 15,7 Miał węglowy 21,0 229,6 10,9 Drewno - szczapy 15,5 127,4 8,2 Zrębki wierzb 19,4 160,0 8,3 krzewiastych (s.m.)2 Słoma zbóż 15,0 80,0 5,3 Źródło: Materiały Firmy Nowa Energia Sp. z o. o., rok 2001. Zbiór biomasy w cyklu jednorocznym z hektara wynosi około 15 – 20 ton suchej masy/ha (począwszy od drugiego roku po posadzeniu). Biomasa może być pozyskiwana z plantacji przez 25 – 30 lat, na tym samym pokładzie korzeniowym. Drewno wierzbowe pozyskiwane z plantacji energetycznych użytkować można w postaci zrębów (mniej lub bardziej rozdrobnionych), brykietów i palet. Należy również podkreślić, że wprowadzenie szybko rosnących wierzb krzewiastych na grunty rolnicze i pozyskiwanie ich biomasy do celów bioenergetycznych pozwolą między innymi na: zagospodarowanie przez nasadzenia wierzbą części gruntów aktualnie niewykorzystanych rolniczo; wprowadzenie na rynek nowego przyjaznego dla środowiska biopaliwa; uzyskanie tańszej energii cieplnej; dopływ nowego źródła pieniędzy dla lokalnych społeczności. Do drzew i krzewów wykorzystywanych na cele energetyczne należą: wierzba wiciowa (Salix viminalis), topola (Populus sp.), trzcina chińska (Miscanthus sp.), malwa pensylwańska (Malva), róża wielokwiatowa (Rosa multiflora). IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 93 ABRYS Technika Sp. z o.o. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski Słoma W procesie technologicznego wykorzystania słomy jako paliwa najistotniejsze są takie jej właściwości jak:wilgotność,gęstość, wartość opałowa, stopień rozdrobnienia, temperatura zapłonu, temperatura spalania. Wartość opałowa słomy jest uzależniona od wilgotności i rodzaju zbóż. Duży wpływ na wartość opałową słomy ma także stan, w jakim została ona zebrana z pola. Długie pozostawienie słomy na polu powoduje zmiany wyglądu, traci ona kolor żółty, w wyniku działania warunków atmosferycznych – staje się szara, tracąc jednocześnie na wartości opałowej. Słoma, w porównaniu do paliw konwencjonalnych takich jak węgiel czy koks, charakteryzuje się niższą wartością opałową, niższą gęstością i większym udziałem lotnych składników spalania. Podstawową zaletą słomy jako surowca energetycznego w porównaniu z węglem - jest znaczne ograniczenie emisji CO2 do atmosfery, przy czym wydzielanie CO2 podczas spalania słomy nie przekracza ilości pobranej przez zboże podczas jego wzrostu. Spalaniu słomy towarzyszy także znaczne ograniczenie emisji związków siarki, których jest mniej niż np. podczas spalania oleju opałowego. W tabeli 51 podano, jaką wilgotność może mieć słoma pochodząca z różnych zbóż. Wilgotność zbieranej słomy w zależności od gatunku Materiał Słoma zbożowa Słoma rzepakowa T a b e l a 51 Wilgotność [%] świeżo skoszona 15 - 20 suszona na powietrzu 10 - 15 świeżo skoszona 30 - 60 suszona na polu 10 - 15 Źródło: Materiały informacyjne. Zwiększenie udziału energii otrzymywanej z surowców odnawialnych w całkowitym zużyciu energii na terenie gminy Ostrów Wielkopolski można osiągnąć przez odpowiednie wykorzystanie przede wszystkim zasobów biomasy (wierzby energetycznej, słomy, drewna) oraz energii słonecznej. Wynika to między innymi z rolniczego charakteru gminy oraz uwarunkowań klimatyczno – glebowych. Wobec warunków gminy zarówno małe elektrownie wodne (MEW) jak i elektrownie wiatrowe nie są wskazane (potencjalne spowalnianie rzek oraz tworzenie przeszkód dla migracji ryb, a także zaburzanie krajobrazu i powodowanie zagrożeń dla ptaków). Decydujący wpływ ma na to występowanie obszarów objętych ochroną. Na terenie gminy Ostrów Wielkopolski istnieją przesłanki do wykorzystania energii gazu wysypiskowego, gdyż gmina posiada czynne składowisko odpadów komunalnych. 94 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. Z tego względu zarówno kampanie popularyzujące alternatywne źródła energii, jak i tworzenie konkretnych instalacji, gmina powinna mieć możliwość dofinansowania (np. z Gminnych, Powiatowego i Wojewódzkiego FOŚiGW) wyłącznie w przypadku, jeśli dotyczą preferowanych źródeł (przede wszystkim biomasa, w mniejszym stopniu energia słoneczna i geotermalna). hydroelektrowni i ferm Przy rozpatrywaniu wiatraków, należy wniosków bezwzględnie dotyczących żądać budowy przedstawienia szczegółowego raportu o potencjalnym wpływie danej inwestycji na środowisko. Obecnie na terenie gminy Ostrów Wielkopolski nie występują instalacje działające w oparciu o energię odnawialną. 4.8. Klimat akustyczny Podstawowym wskaźnikiem klimatu akustycznego jest sumaryczny poziom hałasu danego obszaru. W decydującym stopniu zależy on od jego urbanizacji oraz rodzaju emitowanego hałasu, tj.: hałasu komunikacyjnego od dróg i szyn, który rozprzestrzenia się na odległe obszary ze względu na rozległość źródeł; hałasu przemysłowego obejmującego swym zasięgiem najbliższe otoczenie; hałasu komunalnego towarzyszącego obiektom sportu, rekreacji i rozrywki. Nadmierny hałas jest uciążliwością postrzeganą częściej niż degradacja innych elementów środowiska. Jego oddziaływanie nie powoduje nieodwracalnych zmian w środowisku, lecz jego ograniczanie napotyka wiele trudności i pociąga za sobą znaczące koszty (szczególnie hałasów komunikacyjnych). Wskaźnikiem oceny hałasu jest równoważny poziom dźwięku A wyrażony w decybelach (dBA). Poziom ten stanowi uśrednioną wartość w odniesieniu do pory doby (dzień od 6.00 do 22.00 lub noc od 22.00 do 6.00). Wartości dopuszczalne poziomu równoważnego hałasu określa Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 13 maja 1998 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku (Dz. U. Nr 66, poz. 436). Rozporządzenie to określa rodzaje terenów, dla których ustala się dopuszczalne poziomy dźwięku w środowisku, w zależności od przeznaczenia terenu. Różnicuje również wartości dopuszczalne poziomu dźwięku w odniesieniu do hałasów przemysłowych, komunikacyjnych (drogowe, kolejowe i tramwajowe), lotniczych oraz od linii elektroenergetycznych. Od stycznia 2002 r. obowiązuje Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie wartości progowych poziomów hałasu. Wskaźnikiem oceny hałasu jest tzw. poziom IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 95 ABRYS Technika Sp. z o.o. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski progowy. Przekroczenie tego wskaźnika powoduje zaliczenie obszaru, na którym to przekroczenie występuje do kategorii terenu zagrożonego hałasem. 4.8.1. Hałas komunikacyjny Głównymi czynnikami mającymi wpływ na poziom hałasu komunikacyjnego są natężenie ruchu i udział transportu ciężkiego w strumieniu wszystkich pojazdów, stan techniczny pojazdów, rodzaj nawierzchni dróg, organizacja ruchu drogowego. Na obszarze gminy największe i główne zagrożenie hałasem komunikacyjnym występuje wzdłuż największych szlaków drogowych – dróg krajowych i kolejowych. Hałas drogowy Droga krajowa nr 11 łączy Ostrów Wielkopolski z pobliskimi aglomeracjami Pleszewem i Ostrzeszowem. Na DK 11 koncentruje się znaczny ruch pojazdów (natężenie ruchu wynosi 6 131 pojazdów/dobę). Na drodze krajowej nr 25 Kalisz – Ostrów Wielkopolski stwierdzono natężenie ruchu 11 588 pojazdów/dobę. Droga krajowa nr 36 łącząca Ostrów Wielkopolski z Krotoszynem charakteryzuje się znacznie mniejszym natężeniem ruchu (3 878 pojazdów/dobę). Hałas komunikacyjny występuje również wzdłuż dróg wojewódzkich. Szczególną uwagę należy zwrócić na drogę wojewódzką nr 445 Odolanów – Ostrów Wielkopolski. Natężenie ruchu wg badania przeprowadzonego przez Wojewódzki Zarząd Dróg na drodze nr 445 średnio na dobę zanotowano aż 5 774 pojazdy. Przyjmuje się, że na drogach powiatowych przy natężeniu ruchu około 1000 samochodów na dobę, strefa uciążliwości mieści się w granicach pasa drogowego. W gminie Ostrów Wielkopolski większość dróg powiatowych przekroczyła tą wartość, należy więc rozważać wpływ hałasu na środowisko. System komunikacyjny stwarza zagrożenia dla stanu akustycznego środowiska głównie z tytułu transportu drogowego, w tym przede wszystkim ruchu tranzytowego pojazdów ciężkich. W 2002 roku WIOŚ w Poznaniu przeprowadziła badania natężenia hałasu m.in. w Ostrowie Wielkopolskim. Badań na terenie gminy wiejskiej Ostrów Wielkopolski nie prowadzono. Ze względu na to, że uzyskane wartości odnoszą się do dróg na terenie miasta stanowiących odcinki tranzytowe kierujące ruch samochodowy na teren gminy, można założyć, że podane wartości są reprezentatywne dla gminy. 96 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO ABRYS Technika Sp. z o.o. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski Zestawione wyniki pomiarów równoważnego poziomu dźwięku T a b e l a 52 w 1999 i 2002 roku na terenie Ostrowa Wielkopolski Równowazny poziom hałasu LAeq L.p. Lokalizacja punktu pomairowwego 1999 2002 1. Ul. Wrocławska 64 76,0 77,3 2. Ul. Sienkiewicza 13 75,5 75,3 3. Ul. Krotoszyńska 74 A 73,3 73,7 4. Ul. Wybickiego 22 68,1 71,4 Źródło: WIOŚ Poznań, 2003. We wszystkich punktach stwierdzono przekroczenie 70 dB. W stosunku do 1999 roku klimat akustyczny w dwóch punktach pogorszył się. Dalszy rozwój miasta i rosnąca ilość pojazdów mogą znacznie pogorszyć sytuację akustyczną. W celu wyeliminowania uciążliwego hałasu z terenu miasta planuje się budowę obwodnicy w ciągu drogi krajowej nr 11 przebiegającej po wschodniej stronie miasta. Projektowane obejście miasta Ostrowa Wielkopolskiego w pierwszym etapie ok. 6,1 km rozpocznie się przed miejscowością Franklinów na skrzyżowaniu drogi krajowej 11 z drogą powiatową 333 i będzie biegło przez miejscowości Stary Staw, Karski i częściowo miasto Ostrów Wielkopolski do drogi krajowej 25. Drugi etap przewiduje przebieg przez miejscowości Wtórek, Wysocko Wielkie i Przygodzice. Docelowo długość obwodnicy ma wynieść 17,8 km. Ze względu na taki stan oddziaływania akustycznego na terenie gminy należy podjąć działania zmierzające do zmniejszenia ponadnormatywnych poziomów dźwięku. W tym celu należy przeprowadzić analizę układu komunikacyjnego, zadbać o stan techniczny nawierzchni, zastosować osłony dźwiękochłonne oraz dźwiękoszczelne w stosunku do zabudowy mieszkaniowej podlegającej ochronie za pomocą zabezpieczeń urbanistycznych, w stosunku do projektowanej zabudowy należy zadbać o zachowanie odpowiednich odległości od ciągów komunikacyjnych. Hałas kolejowy Hałas kolejowy może również stanowić dużą uciążliwość dla środowiska przyrodniczego i społecznego, jednak nie występuje on na terenie gminy. Przez teren gminy Ostrów Wielkopolski ze względu na położenie pomiędzy aglomeracjami Poznań - Wrocław - Łódź przebiega sieć linii kolejowych, na których odbywa się ruch pociągów pasażerskich i towarowych. Zestawienie średniodobowego obciążenia pociągami poszczególnych linii kolejowych przedstawia tabela 53. IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 97 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. Średniodobowe obciążenie ruchu kolejowego na terenie gminy Ostrów T a b e l a 53 Wielkopolski Średniodobowe obciążenie Numer Długość odcinka na pociągami Nazwa linii Kategoria linii terenie gminy pasażerskie towarowe odc. od km odc. od km 126,100 do st. 126,100 do st. Ostrów Ostrów Wielkopolski Wielkopolski 17,5 18,7 Łódź Kaliska 14 I 26,200 Tuplice Odc. Od st. Odc. Od st. Ostrów Ostrów Wielkopolski do Wielkopolski do 152,300 152,300 8,7 14,6 Kluczbork – 272 I 11,750 17,7 39,4 Poznań Ostrów Wielkopolski – 355 I 5,118 20,5 11,3 Grabowo Wielkie Stary Staw 811 I 1,497 0 5,6 Franklinów Źródło: PKP PLK Ostrów Wielkopolski. Średnio w ciągu doby przez teren gminy przejeżdża 154 pociągi, z czego 64 stanowią pociągi pasażerskie, natomiast 90 - pociągi towarowe. Hałas związany z ruchem kolejowym jest szczególnie uciążliwy dla mieszkańców miejscowości zlokalizowanych wzdłuż linii kolejowych ze względu na brak odpowiednich zabezpieczeń przeciwhałasowych. Punktem wyjściowym powinno być jednak prowadzenie monitoringu hałasu na terenie gminy, co dotyczy to przede wszystkim miejscowości położonych przy ruchliwych trasach komunikacyjnych. 4.8.2. Hałas przemysłowy Drugim źródłem hałasu są zakłady przemysłowe i odbywające się w nich procesy technologiczne. Poziom hałasu przemysłowego jest kształtowany indywidualnie dla każdego obiektu i zależny jest od rodzaju maszyn i urządzeń hałasotwórczych, izolacyjności obudowy hal przemysłowych, prowadzonych procesów technologicznych oraz od funkcji urbanistycznej sąsiadujących z nimi terenów. Specyfiką hałasu przemysłowego jest jego długotrwałość występowania (zmianowy charakter pracy), a także czasowe krótkotrwałe duże natężenia. Presja hałasu przemysłowego staje się w ostatnich latach mniejsza. Oddawane do użytkowania zakłady są prawidłowo projektowane pod kątem minimalizacji emisji 98 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO ABRYS Technika Sp. z o.o. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski hałasu do środowiska, co zapewniają (wymuszają) obowiązujące przepisy. Zakłady istniejące podejmują w większości niezbędne działania organizacyjne i techniczne ograniczające emisję hałasu do wartości zapewniających właściwy standard jakościowy środowiska. Do zakładów przemysłowych będących źródłem hałasu należą przede wszystkim przedsiębiorstwa posiadające decyzje o dopuszczalnym poziomie hałasu. Starostwo Powiatowe w Ostrowie Wielkopolskim, zgodnie z uzyskanymi informacjami, nie wydało zakładom przemysłowym takich decyzji. W zakresie emisji hałasu do środowiska WIOŚ Poznań na terenie gminy Ostrów Wielkopolski nie przeprowadził kontroli w żadnym z zakładów. Ze względu na brak aktualnych badań emisji hałasu z podmiotów nie jest możliwa faktyczna rzeczowa ocena środowiska akustycznego wokół nich. 4.8.3. Hałas związany z bytowaniem człowieka Spośród źródeł hałasu komunalnego najistotniejsze znaczenie ma hałas towarzyszący obiektom sportu, rekreacji i rozrywki (dyskoteki, nocne kluby, obiekty koncertowe na wolnym powietrzu, ogródki wiedeńskie przy restauracjach i kawiarniach). Z ich działalnością związany jest dyskomfort akustyczny. Negatywnie odbierany jest również tzw. hałas osiedlowy. Na terenie gminy z tego typu hałasem mamy do czynienia na terenach zwartej zabudowy w większych miejscowościach gminy. 4.9. Przyroda ożywiona Szata roślinna na terenie gminy spełnia następujące funkcje: sanitarno-higieniczną, polegającą przede wszystkim na wzbogacaniu powietrza w tlen i zmniejszaniu w atmosferze ilości dwutlenku węgla; ochronną, polegającą na ochronie gleb przed nadmierną erozją wietrzną, jak również stanowiącą refugia dla świata zwierzęcego; dekoracyjną, wynikającą w dużej mierze z naturalnych cech roślinności (kształt, barwa), uzyskiwane dzięki temu efekty plastyczno - dekoracyjne korzystnie oddziałują na psychikę człowieka; produkcyjną, polegającą na pozyskiwaniu naturalnych surowców – drewno, grzyby. Obszary chronione, jak również uprawy rolne na terenie gminy są poddawane nadzwyczajnym zagrożeniom i degradacji. Najczęstszymi ich formami są: IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 99 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. zanieczyszczenia powiązane z ruchem komunikacyjnym; zanieczyszczenia pyłowe ze źródeł niskiej emisji i emiterów przemysłowych zanieczyszczenia wód powierzchniowych i podziemnych; niezrekultywowane wyrobiska poeksploatacyjne kruszywa naturalnego; zanieczyszczenia punktowe z dzikich wysypisk śmieci; niska świadomość ekologiczna i wrażliwość przyrodnicza społeczeństwa; silna prorozwojowa presja społeczna, która wyraża się w chęci wykorzystania ekonomicznego wszystkich zasobów przyrodniczych, w tym nawet najcenniejszych, wymagających szczególnej ochrony. 4.9.1. Lasy Według klasyfikacji geobotanicznej W. Szafera lasy w gminie Ostrów Wielkopolski zaliczane są do Działu Bałtyckiego, Poddziału Pasa Wielkich Dolin, Krainy Wielkopolsko – Kujawskiej. Gmina Ostrów Wielkopolski charakteryzuje się umiarkowaną lesistością szacowaną na około 27,6 % ogólnej powierzchni. Lasy występują w południowej części gminy w okolicach Chruszczyn, Szczur, Biniewa, Górzna, Młynowa, wzdłuż koryta Baryczy na południe od Ostrowa Wielkopolski (okolice Wysocka Wielkiego) oraz wzdłuż koryta Ołoboku na wschód od Ostrowa Wielkopolski. Większość lasów stanowi własność państwową i znajduje się w zarządzie nadleśnictw Krotoszyn i Taczanów. Nadzorowi hodowlanemu tychże nadleśnictw podlegają także lasy prywatne znajdujące się na terenie gminy – 60,87 ha. Dominującym typem siedlisk są lasy świeże, lasy mieszane świeże i bory mieszane świeże. W występującym naturalnym drzewostanie przeważają sosna zwyczajna, dąb szypułkowy, brzoza i osika. Nadleśnictwo Krotoszyn Kompleksy leśne Nadleśnictwa położone są w III Krainie WielkopolskoPomorskiej, w 8 Dzielnicy – Krotoszyńskiej (z wyjątkiem małego fragmentu w części południowo – wschodniej, położonej w 9 Dzielnicy – Kotlinie Żmigrodzko – Grabowskiej). Dominującym typem siedliskowym lasu jest las świeży. Siedliska lasowe stanowią 77% wszystkich występujących na terenie nadleśnictwa typów siedliskowych. Świadczy to o dużych możliwościach produkcyjnych i potencjalnym wachlarzu gatunków lasotwórczych, pomocniczych i biocenotycznych. Głównym gatunkiem lasotwórczym w Nadleśnictwie Krotoszyn jest sosna zwyczajna, występująca na powierzchni 8703 ha 100 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO ABRYS Technika Sp. z o.o. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski tj. 48,3 % powierzchni leśnej Nadleśnictwa. Drugim bardzo ważnym gatunkiem jest dąb szypułkowy, tworzący drzewostany lite i z przewagą na powierzchni ok. 6810 ha, tj. 38 % powierzchni leśnej Nadleśnictwa. Układ siedlisk, struktura wiekowa i gatunkowa drzewostanów sprawia, że ich zagrożenie za strony czynników biotycznych jest stosunkowo niewielkie. Czynnikami mającymi kardynalny wpływ na zdrowotność lasu są opady, szczególnie w okresie wegetacyjnym – jako czynnik stymulujący wzrost i rozwój drzewostanów, oraz szkodliwe działanie grzybów, owadów i ssaków. Totalna susza w latach 1982 – 1984 (roczne opady od 333,8 do 442,7 mm) spowodowała proces zamierania drzewostanów dębowych. Proces ten trwa nadal z różnym nasileniem. W osłabionych fizjologicznie drzewostanach dębowych zaczęły rozwijać się grzyby patogeniczne, w efekcie czego nastąpiło anormalne wydzielanie posuszu. Ze świata chorób grzybowych znaczenie gospodarcze mają: osutka sosny, mączniak dębu, zgorzel siewek, huba korzeniowa i opieńki. Pod względem zagrożenia pożarowego N-ctwo jest zakwalifikowane do II kategorii. Łączna powierzchnia lasów w zarządzie tego nadleśnictwa wynosi 1063,61 km2, w tym na terenie gminy Ostrów Wielkopolski 76,34 km2. 2 886,28 ha zajmują lasy stanowiące własność Skarbu Państwa, 27,00 ha – własność osób fizycznych. Dominującym typem siedlisk są lasy świeże, lasy mieszane świeże i bory mieszane świeże. W występującym naturalnym drzewostanie przeważają sosna zwyczajna (48,3 %), dąb szypułkowy (37,8 %), olsza (5,4 %) i brzoza (4,8 %). Na terenie Nadleśnictwa duży udział siedlisk stanowią lasy dębowe tzw. dąbrowy, z których na uwagę zasługują objęte obszarem chronionego krajobrazu „Dąbrowy Krotoszyńskie”, zajmujący na terenie gminy powierzchnię 15,67 ha. Lasy ochronne zajmują 2 804,83 ha, lasy gospodarcze – 4,91 ha, grunty związane z gospodarką leśną, grunty nieleśne – 53,62 ha. Nie przewiduje się zalesień na terenie gminy Ostrów Wielkopolski. Nadleśnictwo Taczanów Lasy Nadleśnictwa Taczanów położone są w III Krainie Wielkopolsko-Pomorskiej, obręb Bagatela w zasięgu Dzielnicy Krotoszyńskiej, obręb Taczanów częściowo w zasięgu Dzielnicy Krotoszyńskiej oraz częściowo w zasięgu Dzielnicy Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej, obręb Wielowieś w zasięgu Dzielnicy Kotliny ŻmigrodzkoGrabowskiej. Obszar Nadleśnictwa obejmuje 14 536 ha, w tym 14013 ha stanowią lasy. Zasięg terytorialny wynosi 107 519 ha. Powierzchnia lasów prywatnych nadzorowanych przez nadleśnictwo wynosi 1789 ha. Lasy i grunty Nadleśnictwa Taczanów położone są na na terenie 13 gmin, m.in. Ostrów Wlkp. Nadleśnictwo podzielone jest na 3 obręby leśne: Bagatela, Taczanów i Wielowieś. Dominujący gatunek stanowi sosna zwyczajna IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 101 ABRYS Technika Sp. z o.o. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski (ok. 70,9 %). Do pozostałych gatunków należą dąb i klon (razem ok. 18,3 %), brzoza (6,1 %), olsza (2,4 %) i inne (2,3 %). N Na obszarze nadleśnictwa dominującym typem są gleby rdzawe, które zajmują 51,2% powierzchni. Drugim pod względem zajmowanej powierzchni jest typ gleb bielicowych, następnym - typ gleb płowych. Na terenie Nadleśnictwa Taczanów znajduje się 5 stałych powierzchni monitoringu biologicznego I rzędu (l-ctwo Kwiatków 62a, l-ctwo Wielowieś 45h, l-ctwo Taczanów 213f, l-ctwo Koryta 236f, 227m). Nadleśnictwo prowadzi corocznie na tych powierzchniach jesienne poszukiwania szkodników sosny oraz rejestruje ilość owadów w pułapkach feromonowych. 4.9.2. Zieleń urządzona i zadrzewienia śródpolne Ze względu na rozproszenie kompleksów leśnych na terenie gminy ważną rolę w systemie ekologicznym spełnia roślinność nieleśna czyli zieleń śródpolna, parkowa oraz cmentarna, a także ogródków działkowych. Szczególną rolę odgrywają zbiorowiska łąkowe i szuwarowe w dolinach rzek oraz (przy rozdzielających stawy groblach rosną pasy roślinności, głównie trzciny pospolitej). Zadrzewienia śródpolne, przydrożne i przywodne szczególnie o charakterze pasowym, spełniają na obszarach użytkowanych rolniczo funkcję zabezpieczającą przed procesami erozyjnymi, ale także funkcję krajobrazowo-estetyczną i ekologiczną, korzystnie wpływając na mikroklimat oraz walory użytkowe środowiska rolniczego. Na terenie gminy najistotniejsze kompleksy zadrzewień śródpolnych zlokalizowane są wzdłuż większości dróg, a także w rejonie oczek wodnych, cieków i rowów. W zadrzewieniach przeważają takie gatunki drzew jak grusza, topole, wierzby, kasztanowce, jesiony oraz olsze czarne. Zieleń cmentarna stanowi uzupełnienie roślinności na terenie gminy. W jej skład wchodzi zieleń występująca zarówno na cmentarzach czynnych, jak i nieczynnych. Na terenie gminy istnieją także parki, z których część została wpisana do rejestru Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W tabeli 54 zamieszczono wykaz istniejących parków z uwzględnieniem ich lokalizacji. 102 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. Wykaz istniejących na terenie gminy parków i terenów zieleni urządzonej T a b e l a 54 Miejscowość Rodzaj parku Wiek powstania Górzno Park przypałacowy XIX/XX w. Górzno Zieleń przykościelna b.d. Gutów Park przypałacowy XIX/XX w. Lewków Park przypałacowy kon. XVIII w. Lewków Zieleń przykościelna b.d. Czekanów Park dworski 2 poł. XIX w. Sobótka Park przypałacowy XIX w. Bagatela Park przypałacowy b.d. Szczury Park przypałacowy 2 poł. XIX w. Wysocko Wielkie Park przypałacowy b.d. Źródła: Starostwo Powiatowe w Ostrowie Wielkopolskim, „Obiekty i walory krajoznawcze. Województwo kaliskie” PTTK, W-wa 1990 r. b.d. – brak danych. 4.9.3. Formy ochrony przyrody Na podstawie ustawy o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 114 z 1991 r., poz. 492) za tereny chronione należy uznać parki narodowe, rezerwaty i parki krajobrazowe wraz z ich otulinami oraz obszary chronionego krajobrazu. Formę przestrzenną mogą mieć również niektóre pomniki przyrody, użytki ekologiczne, kompleksy przyrodnicze, a zwłaszcza zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. Poniższy wykaz form ochrony przyrody oparto na komentarzach do „Mapy przyrodniczo-krajoznawczej Powiatu Ostrowskiego” autorstwa Pawła T. Dolaty, wykonanej na zlecenie Starostwa Powiatowego w Ostrowie Wielkopolskim. Rezerwaty W myśl Ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 października 1991 r. Art. 23 rezerwat przyrody jest obszarem obejmującym zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym ekosystemy, w tym siedliska przyrodnicze, a także określone gatunki roślin i zwierząt, elementy przyrody nieożywionej, mające istotną wartość ze względów naukowych, przyrodniczych, kulturowych bądź krajobrazowym. Jest to najwyższa po parku narodowym ustawowa forma ochrony. IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 103 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. „Dąbrowa koło Biadek Krotoszyńskich” Leśny rezerwat przyrody, położony 17 km na zachód od Ostrowa Wielkopolskiego, na północ od wsi Chruszczyny, w gminie Ostrów Wielkopolski. Utworzony został zarządzeniem z dnia 26 kwietnia 1963 roku. Powierzchnia rezerwatu wg zarządzenia wynosi 16,62 ha. Rezerwat położony jest w leśnictwie Kamionka, Nadleśnictwo Krotoszyn. Przedmiotem ochrony jest dąbrowa (las dębowy) charakterystyczna dla Południowej Wielkopolski. Na żyznych czwartorzędowych glebach zwałowych rośnie urozmaicony drzewostan: dęby (w wieku do 270 lat), sosna (okazy sięgające ok. 175 lat), grab, osika, brzoza, buk, świerk i poklon, a także olsza czarna. W runie tego lasu mieszanego występują m.in.: trzcinnik leśny, narecznica samcza, borówka czarna, turzyca pigułkowata, kłosówka miękka, gwiezdnica wielkokwiatowa, kostrzewa olbrzymia, gajowiec żółty i marzanka wonna. Na terenie rezerwatu żyje wiele gatunków ptaków, w tym: dzięcioł czarny, grubodziób, wilga i dudek. Pomniki przyrody Pomniki przyrody są to elementy przyrody ożywionej (drzewa i krzewy), a także elementy przyrody nieożywionej. Wykaz pomników przyrody przedstawia tabela 55. Wykaz pomników przyrody na terenie gminy Ostrów Wielkopolski T a b e l a 55 Opis obiektu Miejscowość Wysokość Rodzaj i wiek Obwód [cm] [m] Lewków 2 głazy narzutowe Bagatela Głaz narzutowy Bagatela 5 dębów szypułkowych 280-410 25 Wtórek Dąb szypułkowy „Bartek” 700 19 Nowy Staw Dąb szypułkowy 440 18 Chruszczyny 6 dębów szypułkowych 290-355 30-32 Lewków 8 lip drobnolistnych 220-640 18-20 Lewków 3 sosny wejmutki 150-190 15-18 Lewków Dąb szypułkowy 570 20 Czekanów Dąb szypułkowy 460 15 Gutów 2 jesiony wyniosłe 460 i 470 30 Wysocko Wielkie Dąb szypułkowy 400 15 Wysocko Wielkie Klon polny 285 20 Wysocko Wielkie Topola czarna 500 20 Łąkociny Lipa drobnolistna 290 20 Łąkociny Dąb szypułkowy 530 21 Karski Dąb szypułkowy 460 b.d. Źródło: Starostwo Powiatowe w Ostrowie Wielkopolskim. 104 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. Obszary chronionego krajobrazu W gminie Ostrów Wielkopolski ważnym czynnikiem ochrony przyrody jest obszar chronionego krajobrazu, utworzony rozporządzeniem Wojewody Kaliskiego. Tereny te zostały utworzone w celu ochrony obszaru zbliżonego do naturalnego oraz zapewnienia społeczeństwu warunków do wypoczynku i turystyki w środowisku o znaczących walorach przyrodniczych zgodnie z ustawą o ochronie przyrody. Tabela 56 przedstawia zestawienie podstawowych danych o obszarach chronionego krajobrazu na terenie gminy. Obszary chronionego Wielkopolski Nazwa obszaru Dąbrowy Krotoszyńskie i Baszków Rochy krajobrazu na terenie gminy Ostrów T a b e l a 56 Data utworzenia* Powierzchnia na terenie powiatu [ha] Gminy powiatu 22 I 1993 55 800 Odolanów (część), Ostrów Wielkopolski (część), Raszków (część). Źródło: Paweł T. Dolata „Mapa przyrodniczo-krajobrazowa. Powiat Ostrowski”. * - data rozporządzenia Wojewody Kaliskiego o utworzeniu obszaru chronionego krajobrazu. 4.9.4. Przekształcenia szaty roślinnej Obszary chronione, jak również uprawy rolne na terenie gminy, są poddawane zagrożeniom i degradacji. Najczęstszymi ich formami są: zanieczyszczenia pyłowe ze źródeł niskiej emisji i emiterów przemysłowych zanieczyszczenia powiązane z ruchem komunikacyjnym; zanieczyszczenia wód powierzchniowych i podziemnych. 4.9.4.1. Lasy Lasy na terenie gminy narażone są głównie na uszkodzenia wynikające z oddziaływania przemysłu (przede wszystkim zanieczyszczenia pochodzące z terenów przemysłowych Ostrowa Wielkopolskiego) i komunikacji. Zanieczyszczenia te wpływają między innymi na zmniejszenie odporności biologicznej drzewostanów, podatność na choroby łańcuchowe, zwiększenie występowania szkodników wtórnych, np. huby korzeniowej. Lasy należące do Nadleśnictwa Krotoszyn zostały jednak zakwalifikowane pod względem uszkodzeń przemysłowych do strefy zerowej. IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 105 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. Lasy na terenie gminy są również w znacznym stopniu narażone na występowanie pożarów. W celu zapewnienia odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa pożarowego obszarów leśnych na terenie gminy prowadzone powinny być następujące działania: utrzymywanie pasów przeciwpożarowych wzdłuż głównych dróg i torów kolejowych; porządkowanie terenów leśnych wzdłuż szlaków komunikacyjnych; utrzymywanie punktów czerpania wody do celów gaśniczych; oznakowanie zagrożonych drzewostanów tablicami ostrzegawczymi i informacyjnymi; patrolowanie lasów przez Straż Leśną; wprowadzanie okresowych zakazów wstępu na tereny leśne. Lasy, stanowiące na terenie gminy Ostrów Wielkopolski szczególny walor środowiska przyrodniczego, podlegają ochronie przed przeznaczeniem ich na cele nieleśne. Należy dążyć do zwiększenia ich powierzchni kosztem przyległych terenów rolnych o niskich klasach bonitacyjnych (V i VI). W najbliższych latach gmina nie planuje przeprowadzać zalesień. Kierunki modernizacji leśnictwa w stronę jego ekologizacji i bardziej zrównoważonego eksploatowania zasobów biologicznych lasów wytyczyła „Polska polityka zrównoważonej gospodarki leśnej”, wprowadzona do realizacji w 1999 r. przez Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych. Prowadzona przez Polskę gospodarka leśna jest zgodna z trendami leśnictwa światowego określonymi w Zasadach Leśnych, przyjętych przez 170 krajów w 1992 roku w czasie konferencji Narodów Zjednoczonych na temat Środowiska i Rozwoju (UNCED). Komisja Europejska w raporcie z dwustronnego przeglądu prawa w obszarze negocjacyjnym Rolnictwo wyraziła opinię, że polskie prawodawstwo związane ze sprawami leśnictwa jest także zgodne z europejską polityką leśną. Potwierdzeniem tych opinii jest certyfikat dobrej gospodarki leśnej, którym objęta jest połowa lasów zarządzanych przez Lasy Państwowe. Certyfikat ten został nadany przez organizację Societe Generale de Surveillance, prowadzącą certyfikację według standardów międzynarodowych organizacji pozarządowej Forest Stewardship Council. Certyfikat świadczy, iż gospodarka w Lasach Państwowych prowadzona jest w sposób pozwalający na wypełnianie przez nie funkcji produkcyjnych, środowiskowych i społecznych. 106 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO ABRYS Technika Sp. z o.o. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski 4.9.5. Charakterystyka ogólna świata zwierząt Świat zwierzęcy gminy Ostrów Wielkopolski jest typowy dla Wielkopolski. Zwarte kompleksy leśne umożliwiają swobodne przemieszczanie się zwierzyny, a łąki znajdujące się w dolinach rzecznych tworzą doskonale warunki życia dla ptactwa, owadów i drobnych gryzoni. Fauna gminy Ostrów Wielkopolski jest bardzo zróżnicowana. W lasach występują następujące gatunki zwierzyny grubej: sarny, dziki, jelenie i rzadko daniele. Zwierzyna drobna reprezentowana jest między innymi przez: lisy, zające, wydry, bobry, kuny, piżmaki. Drobne ssaki reprezentują także różne gatunki myszy i norników oraz chronione: ryjówka aksamitna i malutka, rzęsorek rzeczek, zębiełek karliczek, wiewiórka, łasica i gronostaj. Występuje też kilka gatunków nietoperzy m. in.: nocek Natterera Brandta, duży i rudy; borowiec wielki, karlik malutki i większy, mroczek późny, gacek szary i brunatny. Licznie występuje też fauna ryb, do której należy m.in.: ukleja, lin. leszcz, płoć, karaś, karp, okoń, szczupak i sum. Wśród płazów występują różne gatunki żab, traszki: zwyczajna i grzebieniasta; ropuchy: szara, zielona i paskówka; rzękotka drzewna, kumak nizinny i grzebiuszka ziemna. Z gadów: jaszczurki zwinka i żyworodna, padalec, zaskroniec i żmija zygzakowata. Najliczniejszą i najbardziej zróżnicowaną grupą są ptaki, żerujące i gniazdujące na podmokłych łąkach. 4.9.6. Przekształcenia świata zwierzęcego Zasoby świata zwierzęcego na terenie gminy można uznać za bogate. Stosunkowo liczną grupę stanowią rzadkie gatunki zwierząt dziko żyjących (sarny, jelenie, a także lisy). Dla tej grupy największym zagrożeniem ich egzystencji i dalszego rozwoju są: przebieg przez ekosystemy leśne ciągów komunikacyjnych, stanowiących bariery dla przemieszczania się zwierzyny; nielegalne i niekontrolowane wyręby lasów, pożary lasów; wypalanie traw; rozwój przemysłu – powodującego pogorszenie się ogólnego stanu środowiska; rosnącą liczba inwestycji w miejscach atrakcyjnych krajobrazowo; kłusownictwo – mogące przyczynić się do niekontrolowanego (gwałtownego) zmniejszenia się populacji poszczególnych gatunków. IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 107 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. Dla urozmaiconej i licznie reprezentowanej grupy ptaków oraz dla gadów, takich jak padalce, zaskrońce, jaszczurki i zwinki, a także płazów (żab, ropuch, rzekotek i kumaków), występujących na omawianym obszarze poważnym zagrożeniem są: zanieczyszczenia wód powierzchniowych – brak skanalizowania i niewystarczająca ilość oczyszczalni ścieków oraz dzikie wysypiska; zmienności i niedobory stanu wód. Wymienione zagrożenia wpływają również na zróżnicowanie i ograniczenie liczby nawet pospolitych gatunków ryb występowania na obszarze gminy. W ramach ochrony dzikich zwierząt należy zwrócić uwagę na potrzebę dokarmiania zwierząt w okresach długich i intensywnych opadów śnieżnych oraz utrzymujących się mrozów. 4.10. Walory krajobrazowe Charakterystyczną cechą dla terenów siedlisk ludzkich jest występowanie zmiany walorów estetyczno – widokowych krajobrazu, związanych głównie z dużymi obiektami kubaturowymi, np. zakładami przemysłowymi, silosami, kominami czy masztami telefonii komórkowej na terenie gminy. Za naruszenie naturalnego krajobrazu należy również uznać wszelkie wyrobiska poeksploatacyjne kruszywa naturalnego oraz wpływ rolnictwa, w szczególności intensywnej wielkoobszarowej uprawy rolnej. W przypadku gminy Ostrów Wielkopolski na jej terenie nie są zlokalizowane duże zakłady przemysłowe, natomiast istnieje wiele małych i średnich zakładów usługowo – handlowych. Poprzez powiązanie z siedliskowym charakterem zabudowy nie pogarszają one walorów estetyczno – krajobrazowych. Należy zwrócić uwagę na wpływ na tablic reklamowych estetykę gminy, umieszczanych przy ciągach komunikacyjnych, często w sposób nieuporządkowany. Za naruszenie walorów estetyczno – widokowych można uznać także chaotyczną i nieujednoliconą stylowo zabudowę mieszkalną na terenie gminy. Wielokrotnie w miejscach o dużych walorach widokowych występują obiekty wyraźnie się odznaczające i „burzące” harmonię otoczenia. 4.11. Nadzwyczajne zagrożenia środowiska Nadzwyczajne zagrożenia środowiska przyrodniczego związane są z wykorzystywaniem, składowaniem oraz transportem substancji niebezpiecznych. Skażenia związane są z awariami w zakładach produkcyjnych oraz z wypadkami 108 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. komunikacyjnymi, mającymi charakter losowy w tym sensie, że mogą one wystąpić bez względu na stosowane zabezpieczenia. Przeciwdziałanie im zmierza zatem do ograniczenia ich prawdopodobieństwa, a także rozmiaru oraz czasu trwania negatywnych skutków. Na terenie gminy - według Raportu z działalności kontrolnej WIOŚ Poznań – nie znajduje się żaden zakład kwalifikujący się do umieszczenia na liście potencjalnych sprawców NZŚ (Nadzwyczajnego Zagrożenia Środowiska). WIOŚ zakwalifikował natomiast do tego typu instalacji oddaną do użytku w 2001 roku Bazę Magazynową PKN ORLEN S.A. w Ostrowie Wielkopolskim. Pomimo kontroli przeprowadzonej przed oddaniem obiektu, która wykazała, że obiekt spełnia wymogi ochrony środowiska, duża ilość zgromadzonych tam materiałów ropopochodnych stwarza zagrożenie wystąpienia awarii. W związku z możliwą skalą awarii bazy należy przypuszczać, że jej skutki będą miały poważny wpływ na stan środowiska przyrodniczego i zdrowie ludzi na terenie gminy Ostrów Wielkopolski. Aktualnie na terenie bazy magazynowana jest następująca ilość paliw: olej napędowy – 2 zbiorniki po 10 000 m3; benzyna – 3 zbiorniki po 10 00 m3; benzyna – 1 zbiornik 5 000 m3, co stanowi łącznie 55 000 m3 paliw. W budowie jest 6 nowych zbiorników. Duże zagrożenie środowiska związane z omawianą bazą paliwową stanowi rurociąg paliwowy z Płocka do Ostrowa Wielkopolskiego, dzięki któremu zasilane są zbiorniki bazy. Rurociąg ten o średnicy 300 mm, tłoczący przemiennie olej napędowy i benzynę, przebiega m.in. przez teren gminy Ostrów Wielkopolski. Na terenie miasta Ostrowa Wielkopolski znajduje się także inny punkt gromadzenia paliw płynnych. Są to zbiorniki PKP przy ul. Składowej. Na terenie należącym do PKP znajdują się 4 zbiorniki po 5 000 m3. Aktualnie magazynowane jest tam ok. 1 000 m3 oleju napędowego i oleju opałowego (w dwóch zbiornikach). Pozostałe dwa zbiorniki są puste (1 ze względu na stan techniczny, drugi stanowi rezerwę magazynową). Obiekty te powinny zostać skontrolowane w najbliższym czasie. Zagrożenia ze strony przemysłu stwarzane są przez zakłady stosujące w procesach technologicznych i składujące niebezpieczne substancje chemiczne (NSCh). Zakłady te skupione są głównie w obrębie miasta Ostrowa Wielkopolskiego. Największe zagrożenie skażeniem środowiska, związane z transportem samochodowym, występuje wzdłuż szlaków komunikacyjnych o największej frekwencji przewozów materiałów niebezpiecznych. Trasy te pokrywają się z głównymi szlakami IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 109 ABRYS Technika Sp. z o.o. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski komunikacyjnymi, przebiegającymi przez centra miejscowości przy nich położonych. Ocenia się, że w przypadku katastrofy komunikacyjnej, prowadzącej do uwolnienia niebezpiecznych substancji chemicznych i przeniknięcia ich do środowiska, może nastąpić masowe zagrożenie dla zdrowia ludzi oraz długotrwała lub tymczasowa degradacja walorów środowiska przyrodniczego. Zasięg strefy zagrożeń tego rodzaju mieści się w szerokim przedziale od kilkunastu metrów do kilku kilometrów w zależności od rodzaju substancji, jej ilości, warunków terenowych i meteorologicznych, szybkości przeciwdziałania przez wyspecjalizowane służby oraz od ich technicznego wyposażenia. Bardzo istotnym elementem zapobiegania tego typu zagrożeniom zdrowia ludzi jest wyprowadzenie ruchu tranzytowego z miejscowości, oznakowanie tras przewozów drogowych materiałów niebezpiecznych oraz stworzenie odpowiednich parkingów dla pojazdów przewożących tego typu substancje. Jednym z najważniejszych zadań w zakresie prewencji NZŚ jest ewidencja źródeł, mogących spowodować tego typu zagrożenia, którą prowadzi Urząd Wojewódzki w Poznaniu. Odrębne zagrożenie dla środowiska naturalnego oraz zdrowia i życia ludzi stanowi możliwość wystąpienia klęsk żywiołowych, które w gminie mogą być spowodowane pożarami lasów. Obecność na terenie gminy źródeł NZŚ zmusza ją do prowadzenia polityki przestrzennej w kierunku zmniejszenia zagrożenia dla środowiska oraz zdrowia i życia ludzi. Musi to wynikać z zapisów w studium uwarunkowań oraz strategii zrównoważonego rozwoju. 4.12. Zestawienie wielkości zasobów i walorów przyrodniczych Rozpatrując istnienie zasobów i walorów przyrodniczych na terenie gminy należy przyjąć w kilku płaszczyznach. Występowanie tych samych zasobów uznać można jednocześnie jako czynnik prorozwojowy, jak i ograniczający rozwój. W tabeli 57 przedstawiono zestawienie ważniejszych czynników przyrodniczych oddziałujących na rozwój gminy. 110 IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO ABRYS Technika Sp. z o.o. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski Prorozwojowe i ograniczające rozwój zasoby i walory przyrodnicze T a b e l a 57 istniejące na terenie gminy Element Czynniki pogarszające możliwości Czynniki prorozwojowe przyrodniczy rozwojowe 1 3 2 Położenie – w aktywnym gospodarczo i intelektualnie rejonie kraju, pomiędzy dużymi aglomeracjami: Poznań, Wrocław i Łódź. Ukształtowanie terenu Gleby – średnia jakość bonitacyjna. Złoża bogactw naturalnych – gaz, kruszywo naturalne. - - Wody podziemne – duża zasobność - rozwój ruchu tranzytowego rozwój gospodarczy - wzrost natężenia ruchu – wzrost zanieczyszczenia powietrza i zagrożenie hałasem. nie stwarza problemów budowlanych - zastępowanie areału rolnego nasadzeniami leśnymi lub naturalnymi użytkami (łąki) wykorzystanie do nasadzeń biopaliw (wierzby energetycznej) rozwój przemysłu przetwórczego – uprawianych gatunków roślin rozwoju przemysłu wydobywczego i przetwórczego gazu – przychody dla gminy z tytułu opłat, zapewnienie zatrudnienia źródło ekologicznego ogrzewania – gaz, rośliny energetyczne, biomasa, wiatr - koncentracja rolnictwa zwiększona erozja na obszarach intensywnej uprawy rolniczej uprawa gatunków roślin o niewielkich wymaganiach glebowych (zboża) niższe plony położenie części gminy na obszarze głównych zbiorników wód podziemnych wymagających wysokiej ochrony - - - - - Wody powierzchniowe – gęsta sieć drobnych cieków wodnych o dużym zanieczyszczeniu Powietrze – zanieczyszczone ze źródeł przemysłowych i komunikacyjnych Hałas – komunikacyjny i przemysłowy - - urozmaicenie estetyki krajobrazu miejsca występowania rzadkich gatunków ptactwa wodnego występowanie zbiorników małej retencji - rozwój gospodarczy - - rozwój turystyki z dala od głównych ciągów komunikacyjnych - zanieczyszczenia na etapie poszukiwania i eksploatacji złóż gazu – ewentualne skażenia gleby i wód gruntowych, możliwość przerwania łańcucha pokarmowego, naruszenie walorów widokowych w rejonie eksploatacji złóż kruszywa naturalnego niski procent skanalizowania gminy, nieszczelne zbiorniki bezodpływowe (szamba) niewłaściwe zagospodarowanie obszarów zasobowych wód podziemnych zła jakość cieków wodnych brak naturalnych zbiorników wodnych zanieczyszczenia komunikacyjne powietrza zanieczyszczenia powietrza w wyniku niskiej emisji pogorszenie warunków mieszkania ludności nadmierne natężenie hałasu w pobliżu zakładów przemysłowych IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 111 ABRYS Technika Sp. z o.o. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski - Walory przyrodnicze – bogactwo flory i fauny oraz walorów krajobrazowych - - Walory kulturowe – liczne zabytki - możliwości rozwoju bazy turystycznej występowanie obszaru chronionego krajobrazu będącego zapleczem przyrodniczym doliny rzeczne stanowiące lokalne ciągi wysokiej aktywności przyrodniczej korzystne warunki klimatyczne liczne szlaki turystyczne: piesze i rowerowe rozwój turystyki popularyzacja regionu - nadmierne natężenie hałasu wzdłuż głównych ciągów komunikacyjnych rozproszenie kompleksów leśnych na terenie gminy bardzo zły stan wód powierzchniowych - 4.13. Synteza danych o stanie przeobrażeń środowiska przyrodniczego Na podstawie zebranych informacji i ich analizie sporządzono listę problemów ekologicznych, jakie występują na terenie powiatu tabela 58. Przyczyny i sposoby rozwiązania problemów środowiskowych T a b e l a 58 na terenie gminy Problem ekologiczny Główne przyczyny Ogólne metody w zakresie przeciwdziałania (forma degradacji występowania problemu określonemu problemowi środowiska) 1 2 3 Zanieczyszczenie - istnienie zakładów - współpraca na rzecz kierunków powietrza przemysłowych, zmniejszenia zanieczyszczeń z zakładów atmosferycznego - stosowanie przemysłowych na terenie gminy, indywidualnego - przechodzenie na paliwa ekologiczne ogrzewania gaz, paliwa odnawialne, (węglowego) –emisja - likwidacja indywidualnych punktów paleniskowych niska, - prowadzenie nowych nasadzeń leśnych - nasilony ruch na terenach nieużytków oraz gleb o komunikacyjny, słabej bonitacji, - wypalanie traw Hałas - duży ruch - tworzenie ekranów i stref izolacyjnych komunikacyjny wzdłuż ciągów komunikacyjnych o (drogowy i kolejowy), największym nasileniu ruchu, - zakłady - przebudowa złych rozwiązań węzłów przemysłowe, komunikacyjnych, - poprawa stanu technicznego dróg, - modernizacja zakładów przemysłowych, Zanieczyszczenie wód powierzchniowych - - 112 zanieczyszczenia ściekami bytowymi pochodzącymi z nieszczelnych zbiorników bezodpływowych, zanieczyszczenia - zmiana organizacji ruchu, - systematyczna rozbudowa kanalizacji w miarę podłączania nowych użytkowników, zlikwidowanie dzikich wylewisk, - kontrola szczelności zbiorników bezodpływowych oraz wywiązywania się z obowiązku ich opróżniania, IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO ABRYS Technika Sp. z o.o. - Zanieczyszczenie wód podziemnych - - Skażenie gleby - - - Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski pochodzące spoza terenów gminy, zanieczyszczenia ze źródeł rolniczych – stosowane nawozy dzikie wylewiska, nieszczelne zbiorniki bezodpływowe, zła jakość odprowadzanych ścieków deszczowych, zanieczyszczenia pochodzące spoza terenów gminy, - przeciwdziałanie zmianie stosunków wodnych, - systematyczna rozbudowa kanalizacji w miarę podłączania nowych użytkowników, zlikwidowanie dzikich wylewisk, zanieczyszczenia ze źródeł rolniczych – stosowane nawozy, zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego, wypalanie traw, - ograniczenie emisji zanieczyszczeń pyłowych i gazowych, - ograniczenie emisji zanieczyszczeń pyłowych i gazowych, weryfikacja stanu środowiska gruntowowodnego w miejscach zagrożeń oraz przeprowadzenie rekultywacji gruntu, kontrola szczelności zbiorników bezodpływowych oraz wywiązywanie się z obowiązku ich opróżniania, właściwe gospodarowanie odpadami komunalnymi, - - - - Promieniowanie elektromagnetyczne Degradacja szaty roślinnej i ubożenie świata zwierzęcego - - - Obniżenie walorów estetyczno widokowych - obecność źródeł promieniowania (wieże telefonii komórkowej, nadajniki, sieci i stacje energetyczne) wypalanie traw, degradacja gleb, zmiany warunków siedliskowych w wyniku zanieczyszczenia środowiska, zanieczyszczenie powietrza, gleby i wody, płoszenie zwierząt, obiekty pochodzenia antropogenicznego, estetyka zabudowy mieszkalnej - - - - - kontrola szczelności zbiorników bezodpływowych oraz wywiązywania się z obowiązku ich opróżniania, przeciwdziałanie zmianie stosunków wodnych, ochrona wód podziemnych lokalizacja nowych obiektów z zachowaniem stref ochronnych. przestrzeganie wyznaczonych stref właściwa pielęgnacja szaty roślinnej, stosowanie gatunków odpornych na zanieczyszczenia, zalesianie nieużytków, wzbogacanie gleb środkami glebotwórczymi (kompost), ograniczenie procesów urbanizacyjnych w pobliżu obszarów przyrodniczocennych (ograniczenie zabudowywania terenów), ograniczanie lokalnych źródeł zanieczyszczeń powietrza, gleby i wody, dokarmianie i szczepienia ochronne odpowiednie sytuowanie elementów naruszających walory estetyczne i krajobrazowe gminy oraz zagospodarowanie terenu zabudowy, uporządkowanie zabudowy (wszelkie budownictwo mieszkaniowe, usługowe, turystyczne itp. należy harmonizować z otaczającym krajobrazem). uwzględnienie w planach zagospodarowania przestrzennego obszaru chronionego krajobrazu IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 113 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski ABRYS Technika Sp. z o.o. 4.14. Analiza wskaźnikowa stanu środowiska Na podstawie sporządzonej analizy obecnego stanu środowiska gminy wyznaczono lokalne wskaźniki środowiskowe. Wskaźniki te mają być podstawą oceny poprawy środowiska i oceny jakości życia mieszkańców gminy, a także umożliwić okresową weryfikację podejmowanych działań. Wskaźniki środowiskowe i zrównoważonego rozwoju gminy Oceniany element Wskaźnik Stan obecny 2 1 Ujęcia wód Zużycie wody Sieć wodociągowa 3 4 Infrastruktura Liczba komunalnych ujęć wody szt. 10 Liczba SUW szt. 8 Produkcja wody tys. m3/a 588,6 Ilość zużytej wody/1 mieszkańca na rok m3/osoba km 33,04 szt. 3 120 Długość sieci wodociągowej Liczba przyłączy wodociągowych Oczyszczanie ścieków T a b e l a 59 Jednostka miary Procent gospodarstw objętych siecią wodociągową Wskaźnik skanalizowania gminy (K) K = 1 000 x dł. sieci kanalizacyjnej/liczba % 209,8 92,0 K 2,21 mieszkańców gminy Wskaźnik proporcji dł. sieci kanalizacyjnej do dł. sieci wodociągowej Liczba przyłączy kanalizacyjnych Udział gospodarstw domowych podłączonych do sieci w % Ogółem odprowadzonych ścieków Gazyfikacja Stacje bazowe telefonii komórkowej Liczba zbiorników bezodpływowych Długość sieci gazowej na terenie gminy Ilość zaopatrywanych odbiorców Ilość stacji na terenie gminy Zasoby środowiska przyrodniczego Rzeźba terenu i budowa Zasoby geologiczne (surowce skalne) geologiczna - wydobycie (w roku); - zasoby geologiczne bilansowe Wody powierzchniowe Gleby 114 Jakość cieków wodnych, udział wód pozaklasowych (wg oceny ogólnej) Udział gleb kwaśnych i bardzo kwaśnych Udział poszczególnych klas bonitacyjnych gleb 0,19 szt. 766 % tys. m 19,9 3 28,6 szt. km szt. szt. 3153 364 19 330 [tys. Mg] [mln m3]* 2172,0 11,82* % udziału w ogólnej ilości punktów kontrolnych (na terenie gminy) 100 % % ogólnej powierzchni IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 3 47 III –19% IV – 42% V – 19% VI – 20 % ABRYS Technika Sp. z o.o. Powietrze atmosferyczne Przyroda Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski Ilość pozwoleń na emisję szt. Wielkość dopuszczalnej rocznej emisji (wg pozwoleń) dla wskaźników: - SO2 - NO2 -CO - pył całkowity Liczba rezerwatów [Mg] Liczba obszarów chronionego krajobrazu szt. 1 Liczba pomników przyrody szt. 37 szt. IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 3 3,368 0,355 5,305 5,671 1 115 ABRYS Technika Sp. z o.o. 116 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Ostrów Wielkopolski IV. ANALIZA I OCENA ZASOBÓW I SKŁADNIKÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
