OchrOna i OdnOwa biOlOGiczniE czynnEJ POwiErzchni ziEMi Oraz
advertisement
Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych Nr 46 – jubileuszowy, 2011 r. Jan Siuta* OCHRONA I ODNOWA BIOLOGICZNIE CZYNNEJ POWIERZCHNI ZIEMI ORAZ GOSPOdARKA ODPADAMI 1. Wprowadzenie a) Pojęcie „biologicznie czynna powierzchnia ziemi” obejmuje wszystkie rodzaje ekosystemów lądowych wraz z wyrobiskami po odkrywkowej eksploatacji kopalin, składowiskami odpadów, różnego rodzaju zwałowiskami mas ziemnych, podatnych na samoistny (naturalny) rozwój szaty roślinnej – nadających się do biologicznej rekultywacji. Postępująca, wieloczynnikowa degradacja powierzchni ziemi modyfikuje coraz bardziej ekologiczne i gospodarcze jej funkcjonowanie. Nasilają się procesy degradacji, którym trzeba zapobiegać oraz likwidować ich negatywne skutki. Procesy degradacji biologicznie czynnej powierzchni ziemi ujawniają się (przeważnie) znacznie wolniej niż ekosystemów wodnych. Ponadto zależą one w dużej mierze od fizycznych, chemicznych i biologicznych właściwości środowiska glebowego, które wykazuje bardzo dużą zmienność przestrzenną oraz odporność na degradację. Na mapie Polski w skali 1:1 000 000 i w komentarzu do niej wyróżniono 6 (zgeneralizowanych) stopni odporności gleb na degradację chemiczną [Siuta, Truszkowska, Zielińska 1974; Siuta 1976]. W dokumentowaniu struktur przestrzennych jakości gleb oraz potencjalnych zagrożeń i stanu degradacji powierzchni ziemi bardzo duże znaczenie ma optymalizowanie użytkowania ziemi, przeciwdziałające degradacji środowiska oraz odtwarzanie (rekultywacja) ekologicznych i użytkowych wartości gleb na terenach zdegradowa- b) c) Fot. 1. Modelowe doświadczenia rekultywacji gruntów: a) wielowariantowe doświadczenie na wyrobisku piasku; b) jak a) – wariant z osadem ściekowym; c) doświadczenie lizometryczne z osadami 23 oczyszczalni ścieków * Prof. dr hab. Jan Siuta – Zakład Ochrony Ziemi, Instytut Ochrony Środowiska-Państwowy Instytut Badawczy, ul. Krucza 5/11d, 00-548 Warszawa; tel.: 22 621 67 43 oraz 22 625 10 05 wew. 26; e-mail: [email protected] Fotografie zamieszczone w tekście – Archiwum J. Siuty. 73 Jan Siuta nych. Bardzo istotny czynnik ochrony powierzchni ziemi przed degradacją stanowi racjonalizacja gospodarki odpadami w środowisku przyrodniczym. Tworzy ona zarazem warunki do technicznej i biologicznej rekultywacji oraz do ulepszania i nawożenia gleb, a nawet do kreowania nowych ekologicznych, krajobrazowych i użytkowych walorów na terenach zniekształconych przez działalność górniczą i przemysłową. 2. Sposoby unieszkodliwiania odpadów i odzyskiwania z nich zasobów oraz dostosowywanie przepisów prawa polskiego do unijnego w tym zakresie a) b) 2.1. Przedmiot i zakres badań Przedmiot badań, syntez problemowych i szeroko rozumianych wdrożeń prowadzonych przez Instytut Ochrony Środowiska w zakresie ochrony i odnowy biologicznie czynnej powierzchni ziemi, prowadzonych w Ośrodku Ochrony Ziemi i Gospodarki Odpadami, w Zakładzie Ochrony Ziemi, ale zapoczątkowanych w 1974 r. przez Zakład Przyrodniczy Podstaw Kształtowania Środowiska w Instytucie Kształtowania Środowiska, stanowią następujące zagadnienia: 1) procesy i formy degradacji powierzchni ziemi, 2) metody badania gleb i roślin, 3) oceny oddziaływania inwestycji na środowisko, 4) ekologiczną i gospodarczą optymalizację użytkowania powierzchni ziemi, 5) rekultywację i porekultywacyjne zagospodarowanie terenów zdegradowanych przemy- słowo, 6) gospodarkę odpadami w środowisku przyrodniczym, 7) roślinne odwadnianie stawów osadowych oraz sanitacja gruntów zanieczyszczonych chemicznie. Procesy i formy degradacji powierzchni ziemi. Rozpoznanie i udokumentowanie struktury przestrzennej jakości gleb, diagnozowanie stanu i potencjalnego zagrożenia degradacją są niezbędne w profilaktyce i w odnawianiu ekologicznych i gospodarczych funkcji środowiska. Na mapie Polski w skali 1:1 000 000 Odporność gleb na degradację [Siuta i in. 1974] i w komentarzu do tej mapy [Siuta 1976] wyróżniono 6 stopni odporności (podatności) gleb na degradację chemiczną. 74 c) d) Fot. 2. Zazielenienie wylewiska wywaru z utylizacji odpadów poubojowych w Wymyślu Nowym (woj. mazowieckie): a) stan wylewiska wiosną 1991 roku; b) wylewisko pokryte dywanikiem trocinowym. Wiosna 1992 r.; c) trawy, zioła i wierzba w najgłębszej części wylewiska; stan latem 1993 r.; d) trawy i zioła w środkowej części wylewiska (plan przedni) oraz wierzba, zioła i trawy w części najgłębszej (plan dalszy) są intensywnie zielone. Stan we wrześniu 1996 r. Procesy i formy degradacji oraz rekultywacji środowiska badano i wdrażano w Instytucie Ochrony Środowiska systematycznie na terenie oddziaływania wielu kombinatów przemysłowych, głównie: Zakłady Azotowe Puławy [Siuta red. 1987], Zakłady Chemiczne Police [Siuta red. 1991], Huta Aluminium w Koninie, Huta Cynku Miasteczko Ochrona i odnowa biologicznie czynnej powierzchni ziemi oraz gospodarka odpadami a) b) c) Fot. 3. Stosowanie osadów ściekowych do zazielenienia składowiska odpadów posodowych i kompostowania z masą roślinną w Janikowie: a) osad ściekowy nałożono na powierzchnię odpadów i wysiano nasiona trawy w sierpniu 2000 r.; b) stan roślin w czerwcu 2001 r.; c) powierzchnia nieużyźniona osadem kontrastuje z bujną roślinnością na powierzchni z osadem Śląskie, Kopalnia Siarki Jeziórko [Łącka-Pilaszek, Siuta 1991], Zakładów Magnezytowych w Ropczycach [Siuta, Łącka-Pilaszek 1993], Zakłady Przemysłu Chemicznego „Polchem” w Toruniu. Opracowano i opublikowano następujące mapy: 1)Degradacja ziemi. Mapa Polski w skali 1:500 000 [Siuta i in. 1983], 2) Wieloczynnikowa degradacja środowiska. Mapa Polski w skali 1:750 000 [Siuta i in. 1996] oraz komentarz do mapy [Siuta, Kucharska 1996]. Metody badania gleb i roślin. Opracowano i wydano następujące publikacje dotyczące metod badania właściwości gleb i roślin oraz diagnozowania i oceny stanu i zagrożenia gleb: 1)Metody analizy i oceny właściwości gleb i roślin [Ostrowska i in. 1991], 2) Gleba – diagnozowanie stanu i zagrożenia [Siuta 1995], 3) Wskaźniki degradacji gleb dla oceny oddziaływania kwaśnego depozytu [Porębska 2003], 4) Właściwości gleb leśnych i metody ich oznaczania [Ostrowska i in. 2002], 5) Wskaźniki i metody oceny jakości środowiska glebowego – 14 publikacji Ostrowskiej A. i Porębskiej G. Skład chemiczny roślin wskaźnikiem jakości środowiska. Chemizm roślin analizowano w wielu badaniach ekologicznych oraz opublikowano w następujących doniesieniach i monografiach naukowych: 1) Przyrodniczo-techniczne podstawy biologicznego (roślinnego) oczyszczania atmosfery i gleby [Siuta, Żukowska-Wieszczek 1990], 2) Skład chemiczny roślin, jego interpretacja i wykorzystanie w ochronie środowiska [Ostrowska, Porębska 2002], 3) Biologiczne metody remediacji środowiska zanieczyszczonego radionuklidami [Kondzielski i in. 2003]. Oceny oddziaływania inwestycji na środowisko. Opracowywanie merytorycznych podstaw sporządzania ocen oddziaływania inwestycji na środowisko zainspirowała ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska wraz z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 30 września 1980 r. w sprawie zasad tworzenia i zagospodarowania stref ochronnych. Specyfikę i panoramę tych zagadnień opublikowano w publikacjach „Strefy ochronne wokół obiektów uciążliwych dla środowiska” [Siuta 1978], oraz „Zasady urządzania stref ochronnych w zakresie inżynierii ekologicznej” [Siuta i in.1984]. Pierwsze kompleksowe oceny oddziaływania inwestycji na środowisko sporządzano na podstawie wyników wieloletnich badań procesów degradacji środowiska w rejonach Bydgoszczy, Konina, Miasteczka Śląskiego, Nowej Huty, Piaseczna, Polic, Skawiny, Tarnowa, Torunia. Opracowana w 1981 r. „Kompleksowa ocena oddziaływania na środowisko Elektrowni Opole” (w budowie) stanowiła merytoryczną podstawę zmodernizowania projektu budowy i wyposażenia elektrowni w nowoczesne instalacje ochrony środowiska oraz złagodzenie sprzeciwu społeczności i obaw lokalnej administracji. Podstawowe treści „Kompleksowej oceny oddziaływania na środowisko Elektrowni Opole” wraz z materiałami uzupełniającymi dyskutowano na konferencji 75 Jan Siuta krajowej zorganizowanej przez Polskie Towarzystwo Inżynierii Ekologicznej 5 i 6 czerwca 1992 r. zatytułowanej Ekologiczne problemy w energetyce, z udziałem społeczności lokalnej. Oceny oddziaływania inwestycji na środowisko są wykonywane przez IOŚ na zlecenia zainteresowanych jednostek gospodarczych. Rekultywacja i porekultywacyjne zagospodarowanie terenów zdegradowanych. Wśród wielu opracowań dotyczących badań i wdrożeń odnoszących się do rekultywacji gruntów należy wymienić dotyczące Lubelskiego Zagłębia Węglowego [Siuta red. 1987], składowiska odpadów posodowych w Janikowie [Siuta 2007] oraz Petrochemii w Płocku [Siuta 1991], lagun osadowych w Lubelskiej Oczyszczalni Ścieków „Hajdów” [Siuta i in. 1997], poeksploatacyjnych terenów Kopalni Siarki „Jeziórko”, zaazbestowanych terenów w gminie Szczucin, zaolejonych gruntów, terenów lagunowania zaolejonych i zatłuszczonych odpadów [Siuta i in. 2007], w tym osadów ściekowych. Wyniki badań i wdrożeń opublikowano i upowszechniono na wielu konferencjach naukowotechnicznych i edukacyjnych. Opublikowano następujące opracowania naukowo-aplikacyjne: 1) Rekultywacja gruntów [Siuta 1998], 2) Degradacja i rekultywacja powierzchni ziemi w Polsce [Siuta, Żukowski 2008], 3)Azbest w gminie Szczucin. Zagrożenia i sanitacja [Szeszenia-Dąbrowska i in. 2003], 4) Biodegradacja ropopochodnych składników w glebie i w odpadach [Siuta red.1993], 5) Technologie rekultywacji gleb. Monografia. [Gworek, Barański i in. 2004]. 3. Gospodarka odpadami w środowisku przyrodniczym 3.1. Zagospodarowanie odpadów w środowisku przyrodniczym Zagospodarowanie odpadów w środowisku przyrodniczym mieści w sobie wszystkie sposoby zasadnego (dozwolonego) wprowadzania odpadów do ziemi, a w szczególności do nawożenia, użyźniania (ulepszania) i rekultywacji gleb zdegradowanych, do produkcji kompostu i preparatów nawozowych, do technicznej rekultywacji gruntów zdewastowanych oraz w budownictwie ziemnym i w usankcjonowanym składowaniu odpadów na powierzchni ziemi. Kierunki i sposoby 76 a) b) c) Fot. 4. Rekultywacyjne i kompostowe użytkowanie osadów ściekowych na składowisku odpadów posodowych w Janikowie: a) stan przedrekultywacyjny, marzec 2000 r.; b) stan roślinności w lecie 2001 r.; c) po zbiorze roślin w czerwcu 2002 r. przyrodniczego zagospodarowania odpadów opisano już w roku 1977 [Siuta 1977], a zasady gospodarki odpadami bytowymi w środowisku przyrodniczym określono w latach 1987 i 1991 [Siuta, Wasiak 1987, 1991]. Wykaz odpadów [Siuta 2002] (w tym wg „Katalogu odpadów kwalifikujących się do określonych sposobów przyrodniczego zagospodarowania”) opublikowano w 2002 r. Do gospodarki odpadami w środowisku zalicza się również techniczną i biologiczną rekultywację terenów składowania odpadów. Badawczy i aplikacyjny dorobek Instytutu dotyczy głównie: 1) przyrodniczego użytkowania osadów ściekowych, oraz, 2) kompostowania odpadów organicznych i użytkowania kompostu, rekultywacji terenów składowania odpadów. Ochrona i odnowa biologicznie czynnej powierzchni ziemi oraz gospodarka odpadami Fot. 5. Panorama terenu zrekultywowanego, stan w roku 2003 Fot. 6. Koszenie roślin Fot. 7. Układanie pryzmy kompostowej Fot. 8. Pryzmy kompostowe: duża z masy roślinnej i małe z masy roślinnej i wapna posodowego (doświadczalne) Przyrodnicze użytkowanie osadów ściekowych. Kompleksowe badania przyrodniczego użytkowania osadów ściekowych zapoczątkowano w roku 1974 w Zakładzie Przyrodniczych Podstaw Kształtowania Środowiska IKŚ. Podjęto wówczas realizację obszernego programu doświadczeń modelowych i pilotowo- wdrożeniowego stosowania osadów ściekowych do melioracyjnego użyźniania gleb zdegradowanych oraz do rekultywacji gruntów bezglebowych i złoży (składowisk) odpadów mineralnych, w tym paleniskowych. Rekultywacyjną i glebotwórczą efektywność osadów ściekowych zbadano w wielowariantowych doświadczeniach mikropoletkowych i gruntowych (polowych). Plony roślin analizowano na zawartość głównych składników mineralnych i metali ciężkich. Zbadano też biologiczną wartość pokarmową marchwi, ziemniaków, pszenicy i żyta w karmie stosowanej dla zwierząt laboratoryjnych (w lubelskim Instytucie Medycyny i Higieny Wsi). Syntezę wyników opracowano i opublikowano od redakcją Siuty w roku 1988. Wcześniej opublikowano opracowanie dotyczące warunków i sposobów przyrodniczego zagospodarowania osadów z oczyszczalni ścieków miejskich [Siuta i in. 1988]. Wyniki badań i wdrożeń wykonanych przez IOŚ oraz doświadczeń innych ośrodków naukowych były przedmiotem obrad II Konferencji naukowo-technicznej Przyrodnicze użytkowania osadów ściekowych Puławy-Lublin-Jeziórko (1997 r.). Na konferencji przedstawiono i przedyskutowano Metodyczne podstawy do opracowania przepisów prawnych dotyczących użytkowania osadów ściekowych opracowane przez Instytut Ochrony Środowiska oraz Ministerstwo Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa w roku 1996. Rekultywacyjną efektywność osadów ściekowych badano na gruntach różnej genezy (w tym na złożach odpadów mineralnych), w doświadczeniach modelowych (lizymetrycznych) i na dużych obiektach [Kozłowska 1995; Siuta, Wasiak, Chłopecki i in. 1996; Siuta 2007]. Badania fizycznych, chemicznych i biologicznych właściwości osadów ściekowych z wielu oczyszczalni komunalnych były wykonywane w IOŚ [Bernacka, Pawłowska 1994, 1996, 2000, 2006; Bernacka, Osmulska-Mróz, Pawłowska, Wilk 2008] i są nadal kontynuowane. Kompostowanie odpadów organicznych i użytkowanie kompostu. Do produkcji kompostu użytkowanego do nawożenia i rekultywacji gleb nadają się wszelkie (łatwo rozkładalne) masy roślinne (w tym odpady z przetwórstwa rolno-spożywczego oraz osady z oczyszczalni ścieków) spełniające wymogi fizyczne, chemiczne i biologiczno-sanitarne. 77 Jan Siuta a) b) c) d) Fot. 9. Roślinne odwadnianie osadowej laguny w lubelskiej oczyszczalni ścieków „Hajdów”: a) samosiemne wkraczanie roślin na powierzchnię laguny. Stan 26.07.1994 r. Dnia 30.08.1994 r. wysiano nasiona traw przy użyciu helikoptera; b) intensywny wzrost trawy świadczy o optymalnych warunkach pokarmowych i wodnych. Stan lipiec 1995 r.; c) powierzchnie bezroślinne były pokryte wodą w czasie siewu nasion i traw; d) odwodnienie osadu i wykształcenie darni umożliwiają bezpieczne chodzenie po lagunie. Zagłębienie się depozytu osadowego w lagunie jest widoczne. Stan 26.09.1995 r. Zasoby mas roślinnych z pielęgnacji zieleni miejskiej i pozostałych nierolniczych terenów stanowią znaczny potencjał do wykorzystania zarówno do produkcji kompostu, jak i o uniwersalnym zastosowaniu. Potencjalne zasoby masy roślinnej w Warszawie wraz z programem przetwarzania ich na kompost oszacowano i na tej podstawie zorganizowano dwie pilotowo-wdrożeniowe kompostownie, które zlikwidowano po kilku latach funkcjonowania w strukturze miasta. 78 Instytut Ochrony Środowiska badał i oceniał nawozową i rekultywacyjną efektywność kompostu z instalacji w Radiowie. Stwierdzono nieprzydatność tego kompostu do nawożenia gleb i rekultywacji gruntów. Dorobek Instytutu oraz innych autorów przedstawiono także w materiałach z konferencji naukowo-badawczej (IOŚ i IUNG 1999 r.). Monografię dorobku opublikowano w roku 2000 [Siuta, Wasiak 2000]. Uprawa i kompostowanie roślin na terenach zdegradowanych chemicznie [Siuta i in. 1987] i na zazielenionych składowiskach odpadów przemysłowych [Siuta i in. 1996; Siuta 2007] z zastosowaniem osadów ściekowych to oryginalny dorobek Instytutu Ochrony Środowiska. W Instytucie badano tez efektywność stosowania dżdżownic w przetwarzaniu osadów ściekowych na kompost [Kalisz i in. 2000]. Rekultywacja terenów składowania odpadów z zastosowaniem osadów ściekowych. Fizyczne, chemiczne i biologiczne właściwości komunalnych (i analogicznych) osadów ściekowych stanowią doskonałą materię do skutecznej neutralizacji odczynu i użyźnienia wierzchniej warstwy składowisk odpadów mineralnych. Tym samym do szybkiego ukształtowania bujnej szaty roślinnej. Badania i wdrożenia osadowej rekultywacji prowadzono głównie na składowiskach odpadów paleniskowych (Łódź, Puławy), osadów wapna posodowego (Janikowo) i osadów wapna z flotacji rudy siarkowej (Jeziórko). Kompleksowe wieloletnie badania prowadzono na składowisku odpadów posodowych w Janikowie [Siuta 2007], gdzie wykonano rekultywację osadową na powierzchni 108,6 ha, według koncepcji IOŚ z roku 1999 i projektu wykonawczego (poprzedzonego doświadczeniem pilotowo-wdrożeniowym) z 2001 r. Wyniki kompleksowych badań zmian w rekultywowanym złożu odpadów oraz plonowania i chemizmu roślin wraz z przetwarzaniem fitomasy na kompost dały podstawę do opracowania i wydania publikacji pt. System uprawy i kompostowania roślin na składowisku odpadów posodowych w Janikowie z zastosowaniem osadów ściekowych [Siuta 2007]. System ten dobrze funkcjonuje oraz jest przedmiotem okresowych badań i oceny przez IOŚ, wykonywanych na zlecenie Zakładu Produkcyjnego „Janikosoda”. Roślinne odwadnianie lagun osadowych oraz sanitacja gruntów zanieczyszczonych chemicznie. Złoża osadów ściekowych obfitu- Ochrona i odnowa biologicznie czynnej powierzchni ziemi oraz gospodarka odpadami ją w składniki pokarmowe i wodę. Tworzą więc warunki do intensywnego wzrostu roślin samosiewnych i wysiewanych. Pobierają wtedy bardzo duże ilości wody, a także składników pokarmowych. Samosiewna roślinność porasta płynne laguny osadowe sukcesywnie, w miarę przesychania ich powierzchni. Nasiona roślin nie mogą jednak kiełkować w miejscu zalegania wody nadosadowej, a zmienność opadów atmosferycznych w sezonie wegetacyjnym często uniemożliwia wschody i naturalną sukcesję roślin. Fot. 10. Profesor Jan Siuta z praktykantami z WSEiZ Lotniczy wysiew nasion traw, w pełni sezonu wegetacyjnego, na powierzchnie lagun wolnych od zalegania wody nadosadowej tworzy warunki do bardzo szybkiego wschodu i wzrostu roślin oraz do sukcesywnego odwadniania osadu płynnego. Zaletą nasion traw jest nie zatapianie w płynnym osadzie, co powoduje ich szybkie kiełkowanie, a rośliny nie cierpią na brak tlenu, mają obfitość składników pokarmowych i wody. Lotniczy wysiew traw, wykonany w lipcu na lagunach osadowych lubelskiej oczyszczalni ścieków „Hajdów” sprawił, że wszystkie niezawodnione powierzchnie zostały pokryte bujną trawą, a zawodnione powierzchnie pozostały bez roślin [Siuta i in. 1997]. Roślinne odwadnianie lagun osadowych dokonuje się samoistnie po ustąpieniu wody nadosadowej. Odwadniane i sanitowane roślinnie są też grunty zanieczyszczone w otoczeniu składowisk (wylewisk) odpadów i obornika, z powodu stosowania w rolnictwie nadmiernych dawek gnojowicy, ścieków i osadów ściekowych. Merytoryczne podstawy roślinnego odwadniania gruntów (a także innych złoży) oraz gleby i atmosfery opublikowali J. Siuta i D. Żukowska-Wieszczek [1990]. Syntezę wyników badań dotyczących odwadniania osadów ściekowych z zastosowaniem trzciny pospolitej opublikowały Kalisz L. i Sałbut J. [1999]. 4. Kompleksowe problemy gospodarki odpadami Do podstawowych problemów w gospodarce odpadami, wymagających rozwiązania należą: 1) analiza zagrożeń odpadowych dla środowiska i ludzi – ocena ryzyka; 2) organizacja gospodarki odpadami – opracowanie technologii odzysku przetwarzania surowców, a także unieszkodliwianie odpadów; 3) identyfikacja (klasyfikacja) odpadów szczególnie niebezpiecznych; 4) aspekty społeczne i ekonomiczne zagospodarowania odpadów; 5) postępowanie z trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi objętymi Konwencją Sztokholmską. Wiele prac badawczych i rozwojowych podejmowanych w przedstawionej tematyce prowadzonych było w Instytucie Ochrony Środowiska w Zakładzie Gospodarki Odpadami. W początkowym okresie istnienia Zakładu dominowały prace przy wdrażaniu unijnych i tworzeniu polskich regulacji prawnych dotyczących gospodarki odpadami, m.in. w zakresie ewidencji, klasyfikacji, zbierania i składowania odpadów [Czarnomski, Barański 2001; Czarnomski, Barański, Bojanowicz 2002, Barański 2003], co związane było z intensywnym rozwojem polskiego prawa dotyczącego odpadów. Przedmiotem prac były także oceny ryzyka dla zdrowia ludzi i środowiska powodowanego przez substancje chemiczne i odpady [Gworek i in. 2000; Gworek i in. 2002; Gworek, Barański, Bojanowicz 2003; Gworek i in. 2004; Gworek, Barański 2004]. Kolejne lata w Zakładzie Gospodarki Odpadami poświęcone były pracom nad planami gospodarki odpadami dla jednostek samorządu terytorialnego, nad przeglądami ekologicznymi oraz nad wszelkiego rodzaju pozwoleniami w zakresie gospodarki odpadami, wykonywanymi na zamówienie przedsiębiorców. W zakresie postępowania z trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi, w Zakładzie Gospodarki Odpadami prowadzony był focal point Konwencji Sztokholmskiej w sprawie trwałych zanieczyszczeń organicznych (TZO) oraz został 79 Jan Siuta opracowany projekt Krajowego Planu Wdrożenia Konwencji Sztokholmskiej w sprawie trwałych zanieczyszczeń organicznych. Od początku działalności Zakładu prowadzone były również prace badawcze i rozwojowe w zakresie optymalnego ekonomicznie i społecznie oraz bezpiecznego dla środowiska odzysku i unieszkodliwiania odpadów [Barański 2001a, 2001b, Gworek, Bojanowicz, Barański 2008]. W Instytucie realizowany jest projekt Odpady nieorganiczne przemysłu chemicznego – foresight technologiczny, współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka 2007–2013, priorytet 1: Badania i rozwój nowoczesnych technologii, w konsorcjum z Oddziałem Chemii Nieorganicznej Instytutu Nawozów Sztucznych (lider) i Fundacją „Progress & Bussines”. Ponadto w Instytucie prowadzone są badania związane z zastosowaniem biopolimerów w przemyśle papierniczym (projekt realizowany przez IOŚ wspólnie z Instytutem Biopolimerów). Celem sporządzenia wymienionych ocen i raportów jest minimalizacja negatywnego wpływu środków ochrony roślin na środowisko, m.in. przez działania prewencyjne zmierzające do uniemożliwienia dopuszczenia do obrotu i stosowania środków stwarzających zagrożenie. W Instytucie wydano m.in. następujące prace związane z opiniowaniem środków ochrony roślin: 1) opinie bazowe do celów rejestracji środków ochrony roślin, 2) opinie dotyczące klasyfikacji środków ochrony roślin pod względem zagrożenia dla środowiska, 3) opinie dotyczące nowelizacji rejestracji, 4) opinie dotyczące zmian w składzie formulacji środków ochrony roślin, 5) opinie dotyczące zmiany producenta, nazwy środka, numeru CAS, 6) raporty z oceny dokumentacji w zakresie losu i zachowania środka w środowisku oraz jego wpływu na gatunki niebędące celem działania. 5. Ocena ryzyka środowiskowego 5.2. Opiniowanie oddziaływania nawozu na środowisko 5.1. Opiniowanie środków ochrony roślin Opinie dotyczących szkodliwości dla środowiska środków ochrony roślin przewidzianych do wprowadzenia do obrotu i stosowania w Polsce były wykonywane w Instytucie od 1996 r. Obecnie Instytut prowadzi działalność związaną z opracowywaniem ocen i raportów dotyczących wpływu środka ochrony roślin na środowisko w zakresie: 1) wpływu środka ochrony roślin na środowisko, przy uwzględnieniu: · zespołu procesów, jakim podlega substancja aktywna i preparat w glebie, wodzie i powietrzu, · przemian biotycznych i abiotycznych, a także kinetyki tych procesów (los i zachowanie) oraz · oddziaływania na organizmy nie będące celem jego zastosowania; 2) właściwości fizycznych i chemicznych środka ochrony roślin, w tym jego substancji aktywnej, na mocy rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 7 września 2007 r. w sprawie upoważnienia jednostek organizacyjnych do opracowywania ocen i raportów dotyczących środków ochrony roślin (Dz.U. Nr 189, poz. 1357). 80 Od roku 2002 Instytut wydaje opinie dotyczące oddziaływania nawozu na środowisko. Obecnie, na mocy rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 czerwca 2008 r. (Dz.U. Nr 119, poz. 765, z późn. zm. Dz.U. 2009/224, poz. 1804), Instytut jest upoważniony do wydawania opinii w zakresie oddziaływania na środowisko nawozu organicznego i organiczno-mineralnego lub środka organicznego i organiczno-mineralnego, wspomagającego uprawę roślin, wytworzonego z surowców będących odpadami albo ubocznymi produktami zwierzęcymi, lub z produktów uzyskanych z odpadów albo ubocznych produktów zwierzęcych lub zawierającego w swoim składzie odpady, uboczne produkty zwierzęce albo uzyskane z odpadów lub ubocznych produktów zwierzęcych, a także oddziaływania nawozu lub środka wspomagającego uprawę roślin, w których składzie chemicznym występuje substancja dotychczas nieznana lub niestosowana w rolnictwie. Celem prowadzonych w Instytucie prac związanych z opiniowaniem oddziaływania nawozu na środowisko jest minimalizacja negatywnego oddziaływania na środowisko tych nawozów lub środka wspomagającego uprawę roślin. Ochrona i odnowa biologicznie czynnej powierzchni ziemi oraz gospodarka odpadami Piśmiennictwo Barański A. 2001a. Ocena obciążenia środowiska w cyklu życia tworzyw sztucznych. Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych. 21/22: 5–24. Barański A. 2001b. Analiza kosztów metod usuwania odpadów tworzyw sztucznych. Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych. 21/22: 35–45. Barański A. 2003. Emisja metanu ze składowisk odpadów. Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych. 26: 73–86. Bernacka J., Pawłowska L. 1994. Zagospodarowanie i wykorzystanie osadów z miejskich oczyszczalni ścieków. IOŚ, Warszawa. Bernacka J., Pawłowska L. 1996. Przeróbka i zagospodarowanie osadów z miejskich oczyszczalni ścieków. IOŚ, Warszawa. Bernacka J., Pawłowska L. 2000. Substancje potencjalnie toksyczne w osadach z komunalnych oczyszczalniach ścieków. IOŚ, Warszawa. Bernacka J., Pawłowska L. 2006. Zmiany w gospodarce osadowej miejskich oczyszczalni ścieków w latach 1994 – 2004. IOŚ, Warszawa. Bernacka J., Osmulska-Mróz B., Pawłowska L., Wilk M. 2008. Zmienność zawartości substancji potencjalnie toksycznych w komunalnych osadach ściekowych w latach 1998 – 2008. IOŚ, Warszawa. Czarnomski K. Barański A. 2001. Projekt planu implementacji Dyrektywy Rady UE 1999/31/EC o składowaniu odpadów do polskiego prawa. Praca niepublikowana. IOŚ, Warszawa. Czarnomski K., Barański A., Bojanowicz A. 2002. Klasyfikacja odpadów niebezpiecznych. IOŚ, Warszawa. Gworek B., Barański A., Czarnomski K., Sienkiewicz J., Porębska G. 2000. Procedura oceny ryzyka w zarządzaniu gruntami zanieczyszczonymi metalami ciężkimi. IOŚ, Warszawa. Gworek B., Barański A., Bojanowicz A., Sienkiewicz J., Czarnomski K. 2002. Ocena ryzyka środowiskowego pochodzącego od substancji i preparatów chemicznych. Monografia. IOŚ, Warszawa. Gworek B., Barański A., Bojanowicz A. 2003. Environmental risk assessment for substances and preparations. Polish Journal of Environmental Studies. t. 12: 35–38. Gworek B., Barański A., Bojanowicz A., Czarnomski K. 2004. Ocena ryzyka dla środowiska glebowego pochodzącego od substancji i preparatów chemicznych – cz. I. Ocena narażenia. Roczniki Gleboznawcze. t. LV nr 2: 139–150. Gworek B., Barański A. 2004. Analiza ryzyka dla zdrowia ludzi i środowiska od gruntów zanieczyszczonych produktami naftowymi. Monografia. IOŚ, Warszawa. Gworek B., Barański A., Kondzielski I. i in. 2004. Technologie rekultywacji gleb. Monografia. IOŚ, Warszawa. Gworek B., Bojanowicz A., Barański A. 2008. Azbest w odpadach. IOŚ, Warszawa. Kalisz L., Sałbut J. 1999. Wykorzystanie trzciny do odwadniania stabilizowanych osadów ściekowych. IOŚ, Warszawa. Kalisz L., Kaźmierczuk M., Sałbut J., Nechay A., Szyprowska E. 2000. Wykorzystanie dżdżownic do przetwarzania osadów stabilizowanych tlenowo. IOŚ, Warszawa. Kondzielski I., Gworek B., Buczkowski R. 2003. Biologiczne metody remediacji środowiska zanieczyszczonego radionuklidami. Monografia. IOŚ, Warszawa. Kozłowska B. 1995. Zastosowanie osadów ściekowych do biologicznego zagospodarowania składowisk odpadów paleniskowych. Zesz. Prob. Post. Nauk Rol. 418: 859 – 868. Łącka-Pilaszek A., Siuta J. 1991. Ekologiczne skutki otworowej eksploatacji siarki w Kopalni Jeziórko. Ochrona Środowiska 2: 15 – 25. Ostrowska A., Gawliński S., Szczubiałka Z. 1991. Metody analizy i oceny właściwości gleb i roślin. Katalog. IOŚ, Warszawa. Ostrowska A., Gawliński S., Sienkiewicz J., Porębska G. 1994. Ocena chemizmu wód opadowych, powierzchniowych i glebowych na tle badań w Stacji Kompleksowego Monitoringu Środowiska Puszcza Borecka. IOŚ, Warszawa. Ostrowska A., Porębska G., Borzyszkowski J., Król H., Gawliński S. 2001. Właściwości gleb leśnych i metody ich oznaczania. IOŚ, Warszawa. Ostrowska A., Porębska G. 2002. Skład chemiczny roślin, jego interpretacja i wykorzystanie w ochronie środowiska. IOŚ, Warszawa. Ostrowska A., Porębska G., Sienkiewicz J., Borzyszkowski J., Król H. 81 Jan Siuta 2006. Właściwości gleb i roślin w monitoringu środowiska leśnego. Monografia. IOŚ Warszawa. Porębska G. 2003. Przydatność składu chemicznego roztworów glebowych do oceny jakości gleb leśnych. IOŚ, Warszawa. Siuta J. 1976. Znaczenie odporności gleb (na degradację) w gospodarce zasobami środowiska przyrodniczego. Komentarz do mapy odporności gleb na degradację. IKŚ, Warszawa. Siuta J. 1977. Kierunki przyrodniczego zagospodarowania odpadów (w Wybrane zagadnienia gospodarki odpadami). IKŚ, Warszawa: 95 – 111. Siuta J., zielińska a., kucharska a. 1983. Degradacja ziemi. Mapa Polski w skali 1:500 000. IOŚ, Warszawa. Siuta J. 1978. Strefy ochronne wokół obiektów uciążliwych dla środowiska. IKS, Warszawa. Siuta J., łącka-pilaszek B., sitarski M., świerzyńska K. 1984. Zasady urządzania stref ochronnych w zakresie inżynierii ekologicznej. IOŚ, Warszawa. Siuta J. (red.). 1987. Struktura ekologiczna Lubelskiego Zagłębia Węglowego. PWN, Warszawa. SIUTA J., WASIAK G., PASIŃSKA CZ. 1988. Warunki i sposoby przyrodniczego zagospodarowania osadów z oczyszczalni miejskich. IOŚ, Warszawa. Siuta J. (red.) 1991. Ekologiczne skutki uprzemysłowienia Polic. IOŚ, Warszawa. Siuta J. (red.) 1993. Biodegradacja ropopochodnych składników w glebach i w odpadach. IOŚ, Warszawa. Siuta J. 1995. Gleba – diagnozowanie stanu i zagrożenia. IOŚ, Warszawa Siuta J. 1997. Kierunki i sposoby przyrodniczego zagospodarowania odpadów. IOŚ, Warszawa. Siuta J. 1998. Rekultywacja gruntów. Poradnik. IOŚ, Warszawa. Siuta J. 2002. Przyrodnicze użytkowanie odpadów. IOŚ, Warszawa. Siuta J. 2007. System uprawy i kompostowania roślin na składowisku odpadów posodowych w Janikowie z zastosowaniem osadów ściekowych. Inż. Ekol. 19: 34 – 58. Siuta J., Garus D., Opęchowski W. 2007. Rekultywacja terenu składowania zaolejonej ziemi okrzemkowej. Inż. Ekol. 19: 7 – 22. Siuta J., Kucharska A., Sienkiewicz R. 1996. Wieloczynnikowa degradacja Środowi- 82 ska. Mapa Polski w skali 1:750 000. PIOŚ – IOŚ, Warszawa. Siuta J., Kucharska A. 1996. Wieloczynnikowa degradacja Środowiska. Komentarz do mapy w skali 1:750 000. Bib. MŚ. Warszawa. Siuta J., Łącka-Pilaszek B. 1993. Zanieczyszczenie gleb i roślin w strefie ochronnej Zakładów Magnezytowych w Ropczycach. Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych 6: 91 – 105. Siuta J., Pasińska Cz., Wasiak G. i in. 1988. Przyrodnicze zagospodarowanie osadów ściekowych. PWN, Warszawa. Siuta J., Sienkiewicz R., Kaźmierczuk M., Puszkar L. 1997. Roślinne odwadnianie lagun i uzdatnianie osadu w oczyszczalni ścieków „Hajdów”. Mat. II konf. „Przyrodnicze użytkowanie osadów ściekowych”. Lublin-Puławy-Jeziórko: 23 – 38. Siuta J., Wasiak G. 1987 i 1991. Zasady gospodarowania odpadami bytowymi w środowisku przyrodniczym. IOŚ, Warszawa. Siuta J., Wasiak G., Chłopecki K. i in. 1996. Przyrodniczo-techniczne przetwarzanie osadów ściekowych na kompost. IOŚ, Warszawa. Siuta J., Wasiak G. 2000. Kompostowanie i użytkowanie kompostu. IOŚ, Warszawa. Siuta J., Żukowska-Wieszczek D. 1990. Przyrodniczo-techniczne oczyszczanie atmosfery i gleby. IOŚ, Warszawa. Siuta J., Zielińska A., Kucharska A., Sroka L., Wójcik J. 1987. Zasady dokumentowania struktury ekologicznej i użytkowania terenu na potrzeby ochrony środowiska. IOŚ, Warszawa. Siuta J., Żukowski B. 2008. Degradacja i rekultywacja powierzchni ziemi w Polsce. Monografia. Szeszenia-Dąbrowska N., Siuta J., Gniazdowski A., Jasak Z. 2003. Azbest w gminie Szczucin. Zagrożenie i sanitacja. Wyd. Nauk. G. Borowski, Lublin.
