III. Wolność wypowiedzi w ujęciu przepisów ustawy Prawo prasowe

III. Wolność wypowiedzi w ujęciu przepisów
ustawy Prawo prasowe
1. Wolność wypowiedzi jako zasada
Do omawianej problematyki wprowadza nas treść art. 1 ustawy Prawo prasowe (dalej: pr. pras.), wedle którego „prasa, zgodnie z Konstytucją
Rzeczpospolitej Polskiej korzysta z wolności wypowiedzi i urzeczywistnia
prawo obywateli do ich rzetelnego informowania, jawności życia publicznego oraz kontroli i krytyki społecznej”.
W związku z powyższym podkreślono, iż w ustawie regulującej funkcjonowanie prasy wyraźnie przebija się teleologiczna koncepcja; jej działanie jest więc nakierowane na konkretne cele. Stanowisko, wedle którego
wolność, obok aspektów indywidualistycznych, ma służyć także realizacji
określonych zadań w społeczeństwie, uzasadniają postanowienia odpowiednich aktów prawnych, w tym i ustawy pozaprasowe. Pogląd powyższy znajduje swoje bezpośrednie odbicie właśnie w cytowanym powyżej art. 1 ustawy, który zawiera dwa rozwiązania normatywne. W zdaniu
pierwszym powtórzono zasadę wolności wypowiedzi wskazaną w Konstytucji, także tej z 1952 r., w czasie obowiązywania której weszło w życie
prawo prasowe. Aktualnie dokonując kosmetycznych zmian w tej ustawie,
zastąpiono pierwotny zwrot „Polska Rzeczpospolita Ludowa” odpowiednio „Rzeczpospolita Polska”.
Jak wspomniano, również w „starej” Konstytucji w art. 71 ust. 1 zawarte były odpowiednie gwarancje. Przewidziano w nich, iż „Polska Rzeczpospolita Ludowa zapewnia obywatelom wolność słowa, druku, zgromadzeń
i wieców, pochodów i manifestacji”. W ust. 2 tego artykułu uzupełniono powyższą regulację w następujący sposób: „Urzeczywistnieniu tej wolności
Por. P. Sarnecki, [w:] Prawo konstytucyjne RP, pod red. P. Sarneckiego, Warszawa 1999, s. 69.
47
Wolność wypowiedzi prasowej
służy oddanie do użytku ludu pracującego i jego organizacji drukarni, zasobów papieru, gmachów publicznych i sal, środków łączności, radia oraz
innych niezbędnych środków materialnych”. Z przepisu tego w każdym
razie wynikało, iż wolność słowa realizowana być może w różny sposób,
nie tylko zatem za pośrednictwem prasy.
Na gruncie powyższego rozwiązania, w powiązaniu z treścią art. 1
pr. pras., Sąd Najwyższy w wyroku z 19 maja 1988 r. stwierdził m.in., iż
prawo podmiotowe do wolności słowa i druku może być urzeczywistniane w ramach organizacyjnej działalności prasowej przewidzianej w ustawie
z dnia 26 stycznia 1984 r. W uzasadnieniu wspomnianego wyroku zauważono, że każde czasopismo ma określone zadania i cele wynikające z linii
programowej, ma wyznaczoną objętość i nakład, które limitują możliwość
publikowania materiałów prasowych nadsyłanych do poszczególnych redakcji. Prawo podmiotowe do wolności słowa i druku może być urzeczywistniane w ramach organizacyjnej działalności prasowej, przewidzianej
w prawie prasowym.
W kontekście powyższej regulacji znacznie łatwiej można było „przenieść” wolność słowa na funkcjonowanie prasy. Jak było w praktyce, jest
rzeczą oczywistą, niemniej zastosowanie aktualnego brzmienia odpowiednich rozwiązań konstytucyjnych, ze wskazanymi powyżej przepisami pokazuje, iż kosmetyczna zmiana terminologiczna art. 1 ustawy Prawo
prasowe poszerzyła wątpliwości co do bezpośredniości konstytucyjnego
umocowania wolności wypowiedzi prasowej. Powstaje pytanie, do którego
z przepisów Konstytucji w powyższy sposób nawiązano, tj. czy do art. 14,
czy art. 54. Ze względu na dosłowne odniesienie terminologiczne powinno się sięgnąć do pierwszego ze wskazanych przepisów, w którym nie ma
jednak nawiązania do wolności „wypowiedzi” lecz do wolności „prasy”.
Przyjąć zatem należy, że chodzi tu o wskazanie o przynależną konstytucyjnie „prasie” ostatnio wskazaną wolność, o której ten akt prawny dalej
zasadniczo milczy.
Gwarancja powyższa daje rękojmię prawidłowej realizacji przez prasę
zadania, o którym mowa w dalszej części art. 1 ustawy w postaci – przypomnę – „urzeczywistniania prawa obywateli do ich rzetelnego informowania, jawności życia publicznego oraz kontroli i krytyki społecznej”. W ten
sposób wskazano – w praktyce jak się wydaje idące w zapomnienie – zadania prasy, dla których realizacji ustawodawca zapewnia prasie określo I CR 114/88, OSNCP 1989, nr 5, poz. 85, cyt. za J. Sobczak, Ustawa..., s. 33.
J. Sobczak, op. cit., s. 33.
48
III. Wolność wypowiedzi w ujęciu przepisów ustawy Prawo prasowe
ne przywileje (np. w postaci obowiązku udzielania informacji). Zadania te
stanowią równocześnie obowiązki nałożone na „prasę”, z których winna
być rozliczana. Oczywiście nie oznacza to, że nie może prowadzić działalności, która nie realizuje powyższych założeń. Odwołano się do niej choćby w art. 1 ustawy o radiofonii i telewizji wskazując, że rolą nadawców jest
także dostarczanie np. rozrywki.
Takie a nie inne ujęcie omawianego przepisu ustawy podkreśla nieco wyidealizowaną rolę prasy w życiu i komunikowaniu społecznym. Niewątpliwie jednak pobrzmiewa tu echo rozwiązań konstytucyjnych poprzez
powołanie się na prawo obywateli do „bycia informowanymi”, do uzyskiwania informacji. Wskazuje się również na rolę prasy w demokratycznym
społeczeństwie, gdzie jawi się ona jako kontroler życia publicznego, w tym
jego jawności.
W powiązaniu z treścią art. 6 ust. 1 ustawy, wedle którego „prasa
jest zobowiązana do prawdziwego przedstawiania omawianych zjawisk”
powstaje model prasy jako idealnego narzędzia zabezpieczenia społecznych interesów informacyjnych oraz kontrolera życia publicznego. Rolę tę
wzmacnia zd. 1 art. 10 ust. 1, w którym podkreślono, że „zadaniem dziennikarza jest służba społeczeństwu i państwu”.
W praktyce przepisy te nie mają zasadniczo samodzielnego znaczenia, stanowią raczej dydaktyczne wskazanie na rolę prasy. Jednakże w powiązaniu z dalszymi rozwiązaniami ustawy mogą pełnić istotną funkcję
interpretacyjną.
Wolność, o której mowa, podobnie jak i inne wolności, nie oznacza
oczywiście niekontrolowanej przez prawo, w tym i prawo prasowe, swobody działania (będzie o tym dalej mowa bardziej szczegółowo). W tym
miejscu przypomnę stanowisko Sądu Najwyższego, zajęte w postanowieniu z 12 listopada 2003 r., w którym czytamy m.in.: wolność prasy jest jedną z tzw. „wolności politycznych”, które w praktyce muszą doznawać ograniczeń z uwagi na konieczność zapewnienia wolności jednostki. Tak więc
wolność prasy nie ma i nie może mieć charakteru absolutnego, nie może
mieć postaci nieskrępowanej niczym swobody działania, a tym samym nie
sposób jej traktować jako samoistnego źródła wartości. Wolna prasa realizuje prawo obywatela do rzetelnej – czyli prawdziwej i uczciwej, jasnej,
niewprowadzającej w błąd, odpowiedzialnej informacji. Jakkolwiek beneficjentem wolności prasy są w pierwszej kolejności dziennikarze, to jednak
pamiętać należy, że służyć ma ona całemu społeczeństwu.
V KK 52/03, OSP 2005, z. 2, poz. 25, z glosą S. Hoca.
49