OGRODY DZIAŁKOWE W ZGODZIE Z NATURĄ WSTĘP Ogrody działkowe położone w zróżnicowanych środowiskach naturalnych narażone są na skażenia pochodzące zarówno z powietrze, gleby jak i wody. Z tego też względu bardzo ważne jest uświadomienie użytkownikom działek tych zagrożeń i podejmowanie działań mających na celu ograniczenie ich szkodliwego wpływu na środowisko. Ogród działkowy jest miejscem wypoczynku całej rodziny, ale i miejscem uprawy warzyw i owoców. Położenie ogrodu musi mieć wpływ na decyzję dotyczącą charakteru naszej działki. Ogrody położone w pobliżu drogi szybkiego ruchu oraz zakładów przemysłowych powinny mieć raczej charakter rekreacyjny. Użytkownik działki w takim ogrodzie musi mieć na względzie fakt, że plony uzyskane w takich ogrodach mogą być często skażone metalami węglowodorowymi. W takich ogrodach należy: ciężkimi bądź związkami zrezygnować z uprawy warzyw liściowych ( podatnych na gromadzenie się pierwiastków toksycznych) a zwłaszcza sałaty, szpinaku, pietruszki naciowej oraz warzyw korzeniowych: marchwi, buraków, pietruszki oraz wczesnej kapusty, rzodkiewek; truskawek i poziomek, uprawiać ewentualnie ogórki, kabaczki, cukinie, rośliny strączkowe, pomidory, cebula, czosnek oraz drzewa owocowe, zwiększyć powierzchnię pod osłonami (szklarnie, folie, włóknina), w rejonie narażonym na duże skażenia grządki warzywne zamieniać na rabaty kwiatowe, trawniki, sadzić drzewa i krzewy ozdobne, wapnować glebę wapnem magnezowym (dolomitem) w celu ograniczenia pobierania przez rośliny metali ciężkich W przypadku gdy ogród jest zlokalizowany przy ruchliwej trasie należy założyć wielorzędowy pas zieleni ochronnej, który w znacznym stopniu ograniczy ujemne skutki lokalizacji oraz częściowo zmniejszy hałas. Wnioski o częściową dotację z Gminnego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Poznaniu na zieleń osłonową można składać do Okręgowego Zarządu Polskiego Związku Działkowców w Poznaniu. Zaleca się także budowę ogrodzenia z prefabrykowanych elementów betonowych i obsadzanie go roślinami pnącymi. W przypadkach stałego, uciążliwego hałasu (np. w pobliżu autostrady lub drogi szybkiego ruchu) należy złożyć skargę do Wydziału Ochrony Środowiska, która będzie podstawą do badania pomiaru hałasu oraz dalszych decyzji np. do zainstalowania ekranu akustycznego. Biologiczna uprawa i ochrona roślin Kiedy lokalizacja ogrodu nie stwarza ograniczeń w zakresie uprawy roślin możemy zdecydować się na nie chemiczne metody uprawy i ochrony działki. Rysunek 1. Biologiczna uprawa i ochrona roślin 1. Dobór odmian polecany dla ogrodów działkowych Dobierając odmiany należy zapoznać się z ich właściwościami: terminem rozpoczynania wegetacji, terminem kwitnienia, porą dojrzewania owoców, plennością, koniecznością przerzedzania zawiązków, wytrzymałością na wiosenne przymrozki oraz wytrzymałością na mróz. Sadzenie 2-3 odmian tego samego gatunku jest nieraz konieczne ze względu na zapylanie roślin. Bardzo ważną cechą, która powinniśmy się kierować przy doborze odmiany jest jej podatność na choroby i szkodniki. Właściwy dobór odmian pozwala uniknąć wielu zabiegów ochrony roślin, co wpływa na jakość i zdrowotność plonów np. w ogrodach działkowych zaleca się uprawę tylko wczesnych odmian czereśni, które “zdążą” dojrzeć przed wylotem nasionnicy trześniówki, powodującej robaczywienie owoców. Poniżej przedstawiamy dobór odmian polecany do uprawy w ogrodach działkowych (Rolniczo –Sadownicze Gospodarstwo Doświadczalne w Przybrodzie k. Poznania). JABŁONIE Podano odmiany odporne na parcha i w zasadzie odporne na mączniaka, podkreślono odmiany genetycznie odporne na parcha. Letnie: Oliwka Żółta Romus Primula (mniej smaczna) James Grieve (bardzo cenna, dojrzewa koniec VIII, początek IX, samopylna) Discovery (dojrzewa połowa VIII, najsmaczniejsza sierpniowa odmiana, zapylacze James Grieve, Oliwka Żółta; wymaga przerzedzania zawiązków. Jesienne: Antonówka Witos Delikates Novamac Kosztela Redkroft Zimowe: Szampion Boskoop Red Boskoop Liberty Rubinola Florina Topaz Rajka GRUSZE Podano odmiany odporne na parcha. Letnie: Lipcówka Kolorowa + Faworytka+Red Faworytka +- Jesienne: Bonkreta Williamsa + Red Bonkreta Williamsa Carola+Konferencja Zimowe: Komisówka + Concorde +Dicolor Amfora Erica Paryżanka MORELE Early Orange Harlayne Karola WIŚNIE Odmiana Odporność na: Uwagi Rak Drobna Bakteryjny Plamistość + + + Koral + + + B.dobra Książęca + + +- Mieszaniec Wczesne Monilioza Meteor między wiśnią a czereśnią Agat + + + Sabina + + + Średniowczesne: + + + + + + Lucyna Groniasta Odm. polska Pandy 103 + + + Wymaga zapylacza np. Nefris, b. smaczna. Późne Łutówka i Northstar Brak odmian. nie sprawdzają się w ogrodach CZEREŚNIE Odmiana Odporność na: Rak Uwagi Pękanie bakteryjny Wczesne + +! Małe owoce, zapylacze Vega, Burlat Rivan Wczesna Riversa +- +- Zapylacz Burlat Burlat + - Najsmaczniejsza, zapylacz - Wczesna Riversa Średnio wczesne: + + Zapylacz Hedelfińska Merton Premier +! + Zapylacz Burlat Vanda (Czechy) + +- b. wysoka plenność i Kunzego (jasna) pęka przy deszczach Późne: Büttnera Czerwona + - jakość owoców. Zapylacz Stella Zapylacz Vega Kordia (Czechy) + +- Jedna z najsmaczniejszych, zapylacz Heidegger Regina + +- Zapylacze nie przebadane ŚLIWY – odmiany polecane do uprawy w ogrodach, odporne na szarkę Wczesne: Herman - nie wymaga zapylania obcego Cacanska Rana – zapylacze: Stanley, Cacanska Lepotica Średnio wczesne: Renkloda Ulena - samopłodna Renkloda Althana - zapylacze: Renkloda Ulena, Bluefre Węgierka Dąbrowicka - zapylacze: Renkloda Ulena, Cacanska Rana, Fryga Fryga - zapylacze: Renkloda Ulena, Renkloda Althana, Cacanska Lepotica, Węgierka Dąbrowicka Średnio późne: Valjevka - samopylna, podobna do Stanleya, smaczniejsza Bluefre - zapylacze Stanley,Opal wysoka zdrowotność, średnio odporna na szarkę Cacanska Lepotica samopłodna, smaczna Póżne: Top - samopylna, odporna na choroby grzybowe Anna Späth - samopylna, podobna w miąższu do węgierek BRZOSKWINIE Wczesne: Harbinger Royalvee Kijowska Wczesna Średnio wczesne: Reliance Redhaven Inka Iskra Późne: Siewka Rakoniewicka NEKTARYNY Wczesne: Durbin TRUSKAWKI: Wczesne: Honeoye Kent Kawa Średnio wczesne: Marmolada Dukat Pegasus Średnio późne: Real Późne: Panda Pandora Vicoda Powtarzające: Selva Evita 2. Nawożenie roślin Często kierując się wygodą stosujemy na działce nawozy mineralne, które "zwiększają" plony, ale powodują obniżenie jakości plonów. Ponadto nawozy mineralne mogą zawierać metale ciężkie (kadm, ołów, arsen, chrom) oraz azotany, które gromadzą się w warzywach liściowych i korzeniowych. Azotany bezpośrednio nie są szkodliwe dla zdrowia, ale pod wpływem enzymów ulegają redukcji do szkodliwych azotynów (zawierają je również zwiędnięte warzywa). Najlepszą formą nawożenia roślin jest stosowanie kompostów oraz innych nawozów organicznych (nawozy zielonych, dolomit, mączka kostna, itp ). Nawożenie organiczne zapewnia żyzność gleby oraz pozwala zachować odpowiednie proporcje pomiędzy składnikami pokarmowymi, dzięki czemu uzyskujemy rośliny o zwiększonej odporności na choroby i szkodniki. KOMPOSTOWNIK Zgodnie z § 105 Regulaminu ROD działka powinna być wyposażona w kompostownik, który należy umieścić w zacienionej części działki w odległości co najmniej 1 m od jej granic. Kompostowanie materiałów organicznych jest nadal przez wielu działkowców niedoceniane. Przypomnijmy więc podstawowe zasady prawidłowego kompostowania. Rysunek 2 Materiały na kompost Przygotowanie kompostu Stos kompostowy należy układać bezpośrednio na ziemi na podłożu przepuszczalnym. Ze względu na dostęp organizmów glebowych kompost potrzebuje styku z ziemią. Pierwszą ok. 20 cm warstwę kompostu stanowią: pocięte gałązki pochodzące z prześwietlania drzew i krzewów o średnicy ok. 2 cm, łodygi kwiatów, słonecznika itp. Ułożenie tej warstwy ma na celu napowietrzenie pryzmy pod dołu, co uaktywni mikroorganizmy glebowe. W dalszej kolejności układamy resztki roślinne, odpady kuchenne, przywiędłą trawę itp. ( warstwa ok.15-20 cm), którą przykrywamy kilkucentymetrową warstwą ziemi oraz posypujemy wapnem magnezowym – dolomitem ( 2 kg na 1 m3 materiału organicznego). Nie należy dodawać do kompostu saletry wapniowej, która niszczy w kompoście drobnoustroje pamiętając, że życie biologiczne odnawia się bardzo wolno. Następne warstwy układamy podobnie, powtarzając opisane czynności. Pryzma kompostowa powinna mieć następujące wymiary: -szerokość u podstawy 120 cm, w górnej części 80 cm -wysokość 80 cm -długość nie mniejsza niż 150 cm Pryzma za niska szybko przesycha, za wysoka zbytnio ubita zmienia się w gnijącą masę. Po uformowaniu stosu należy go obsypać ziemią i okryć materiałem organicznym. Rozkładający się materiał kompostowy należy obserwować, jeśli jest zbyt suchy należy go podlać (najlepiej gnojówką z pokrzyw), jeśli jest zbyt wilgotny należy go zmieszać z suchym materiałem i ułożyć na nowo. Aby proces rozkładu materii organicznej przebiegał prawidłowo, oprócz dostępu powietrza i zapewnienia odpowiedniej wilgotności (40-50%), powinna być zapewniona właściwa proporcja węgla (C) i azotu (N). Najlepszy jest stosunek 20-30 części węgla do 1 części azotu. Najwięcej azotu zawierają odpady pochodzenia zwierzęcego: gnojówka, kurzeniec, mączka kostna oraz odpadki kuchenne. Węgiel zawierają zdrewniałe części roślin takie jak: siano, słoma, trociny, łęty, liście i inne. Ważne jest aby zmieszać różne materiały tak by uzyskać właściwą proporcję węgla do azotu. Odczynem, który zapewnia właściwe warunki rozwoju mikroorganizmów w stosie kompostowym jest ph wynoszące 6,5 –7,5. Gdy rozkład materiału przebiega prawidłowo, ziemia kompostowa przyjemnie pachnie ziemią leśną. Rozkład można przyspieszyć przewracając kompost po 2 miesiącach. Po upływie około 3-4 miesięcy (zależnie od pory roku) materiał jest wstępnie rozłożony.. 3. Ogrodowa fauna Każdy ogród ma swoją infrastrukturę tworzącą określone warunki rekreacji. Infrastrukturę ogrodu tworzą między innymi: wewnętrzne drogi, place zabaw dla dzieci, miejsca wypoczynku, oczka wodne itp. Miejsca te powinny spełniać wymogi estetyki i ochrony środowiska (§ 94 Regulaminu ROD) . Na alejkach ogrodowych oraz miejscach ogólnego dostępu należy unikać stosowania żużla, a w ich miejsce upowszechniać murawę, łąki kwiatowe jako biotopy, gdzie schronienie i pożywienie znajdą pożyteczne ptaki, zwierzęta i owady. Ptaki na działce Ochrona ptaków to ochrona roślin. Pamiętając o tym powinniśmy stwarzać dogodne warunki bytowania ptaków w ogrodzie. Jedna para sikorek potrafi w ciągu roku zjeść kilka kilogramów szkodników. Zadomowieniu się ptaków sprzyja odpowiedni drzewostan (wiśnia, jeżyna, dzika róża, dereń, czarny bez, pigwa, cis, bluszcz), zakładanie budek lęgowych, domków, wodopojów. Późną jesienią i zimą zawiesza się na drzewach budki lęgowe. Aby zostały one zasiedlone powinny być wykonane z surowego drewna, odpowiedniej grubości i konstrukcji. W ogrodach działkowych budki lęgowe najczęściej zasiedlają sikory (sikorka bogatka i sikorka modra). Inne ptaki zakładają gniazda same. Rysunek. 3 Budka lęgowa dla ptaków Budki lęgowe zakłada się w ilości 2 szt. na ar (100 m 2). Zawiesza się je na wysokości 2-2,5 m wlotem na południowy wschód. Pomocą w gnieżdżeniu się ptaków budujących gniazda naziemne (rudzik, słówik i inne) mogą być altanki dla ptaków. Ptaki mogą wślizgiwać się do altanki przez szczeliny i bezpiecznie tam przebywać. Lubią tu zimować także biedronki Rysunek 4. Altanka dla ptaków Innym rozwiązaniem są okółki, które zachęcają do zakładania gniazd w niedostępnych krzewach takie ptaki jak kosy, zięby, pokrzewki,makolągwy. Rysunek 5 Okółki Jeżeli chcemy dokarmiać ptaki powinniśmy wiedzieć, że należy to czynić systematycznie - codziennie zapewniając odpowiedni pokarm tylko wtedy, gdy leży śnieg. Kiedy nie możemy tego czynić, lepiej nie dokarmiać wcale! Ptaki wracają do miejsc karmienia i gdy nie znajdują pożywienia giną. Karmniki dla ptaków można wykonać z różnego materiału i zawieszać w bezpiecznych miejscach, niedostępnych zwłaszcza dla kotów. W karmnikach można wysypywać ziarno zbóż, kaszę, nasiona roślin oleistych. Sikorkom można wywieszać surową słoninę. Popularna jest też doniczka zawieszana dnem do góry, wcześniej wypełniona karmą. Wytopiony łój, sadło mieszamy z nasionami lnu, konopi, słonecznika, i skwarkami( w otworze w denku doniczki umieszczamy patyk) i wlewamy do doniczki. Po zastygnięciu płynnej masy doniczkę odwracamy. Przy takich karmnikach ptaki mają dostatecznie dużo ruchu i jedzą tylko wtedy, kiedy są głodne. Zwierzęta w ogrodzie Ogrody działkowe dysponujące większą niezagospodarowaną przestrzenią mogą tworzyć tzw. ekoenklawy. Można do tego wykorzystać starannie przygotowane gałęzie oraz konary usunięte podczas prześwietlania drzew. Miejsca te zasiedlą ptaki i pożyteczne ssaki – łasica, jeż, ryjówka. Ekoenklawy wymagają stałego dozoru. Rysunek 6 Pożyteczne zwierzęta Pożądana jest również w ogrodach obecność pożytecznych gadów. Jaszczurki lubią suche i ciepłe środowisko. Sterty kamieni w suchych miejscach i suche mury to idealne miejsce pobytu jaszczurek. Ropuchy przebywają w wilgotnych częściach ogrodu, np. wśród gęstych liści (np. bobu i in.). Do rozmnażania potrzebują jednak naturalnych wód. Pożywienie gadów składa się przeważnie z owadów, larw i ślimaków. Pożyteczne owady. W przyrodzie występuje wiele pożytecznych owadów, które wykorzystywane są do zwalczania szkodników upraw. Chemiczne metody ochrony są dla nich tak samo niebezpieczne jak dla szkodników. Tym bardziej należy dbać o ich przetrwanie w ogrodach. W ekoenklawach możemy tworzyć miejsca, w których będą się bezpiecznie żyć i rozmnażać się. Rysunek 7. Kryjówki dla błonkoskrzydłych Przedstawione na rysunku puszka i klocek są doskonałymi miejscami do gnieżdżenia bzygowatych i gąsieniczników. 6. Ochrona roślin metodą chemiczną Stosując chemiczne metody ochrony roślin trzeba mieć świadomość, że uzyskane plony mogą zawierać pozostałości użytych środków. Substancje te nie są obojętne dla zdrowia, dlatego też zabiegi chemiczne w ogrodzie powinny być ograniczane do niezbędnego minimum. Decydując się na chemiczną ochronę roślin należy pamiętać, że zabiegi te należy stosować jedynie przeciwko najgroźniejszym chorobom i szkodnikom. Zabiegi stosujemy w określonych terminach, właściwymi preparatami i we właściwy sposób. Ochronę roślin w Polsce sankcjonuje uchwalona 18 grudnia 2003r. Ustawa o ochronie roślin. Zgodnie z ustawą środki ochrony roślin można stosować wyłącznie do celów określonych na etykiecie - instrukcji stosowania i ściśle wg podanych w niej zaleceń, w taki sposób, aby nie dopuścić do zagrożenia zdrowia ludzi, zwierząt i skażenia środowiska oraz uwzględniając w pierwszej kolejności biologiczne, hodowlane i agrotechniczne metody ochrony roślin. Krajowa Rada Polskiego Związku Działkowców ustala na dany rok wykaz preparatów , którymi można wyłącznie przeprowadzać zabiegi chemiczne na działce. Zgodnie z § 121 ust. 3 i 4 Regulaminu ROD zabieg chemiczny może być przeprowadzony tylko w przypadku, gdy możliwym jest zapewnienie bezpieczeństwa dla ludzi i upraw ogrodniczych zarówno na własnej działce, jak i na działkach sąsiednich. Przed zastosowaniem środków ochrony roślin należy poinformować o tym sąsiadów podając nazwę preparatu, okres karencji i datę przeprowadzenia zabiegu. W ogrodach działkowych gdzie stosuje się chemiczne metody ochrony roślin często konieczne jest zwalczanie groźnych szkodników w oparciu o sygnalizację Instytut Ochrony Roślin w Poznaniu podaje terminy zwalczania 3 szkodników: owocówki jabłkóweczki, owocówki śliwkóweczki i nasionnicy trześniówki, które powodują robaczywienie owoców. Prezentowana oferta przeznaczona jest dla użytkowników ogrodów działkowych zlokalizowanych w Poznaniu oraz w promieniu do 30 km od Poznania. Terminy zwalczania ustalane są na podstawie hodowli i obserwacji rozwoju szkodników, prowadzonych przez Zakład Zoologii IOR w Poznaniu Informacje o terminach zwalczania wymienionych szkodników przekazywane są telefonicznie po podpisaniu umowy. Opłaty pobierane są w siedzibie IOR, po przekazaniu informacji o terminie zwalczania lub na konto wyszczególnione w umowie. Zgłoszenia przyjmuje Zakład Zoologii, Instytut Ochrony Roślin, ul. Miczurina 20, w Poznaniu, tel. (061) 864 90 64. W ochronie i uprawie roślin w ogrodach działkowych pierwszeństwo należy dawać tzw. metodom nie chemicznym. Do nich zaliczamy metody polegające na zastosowaniu naturalnych środków ochrony roślin oraz metody: mechaniczną, agrotechniczną i fizyczną. Zostały one interesująco opisane w książce prof. Kazimierza Wiecha “Ochrona roślin bez chemii”. Środki ochrony roślin szczegółowo przedstawiono w książce dr Hanny Legutowskiej “Preparaty roślinne w ochronie i nawożeniu roślin”. Opracowanie: inż. Elżbieta Gątkowska W opracowaniu wykorzystano materiały zawarte w publikacji A. i H Bruns i G Schmidt - Twój Ogród, Wyd. Reporter Warszawa, 1994 Ulotka wydana na papierze makulaturowym przez Okregowy zarząd Polskiego Związku Działkowców, finansowana ze środków Gminnego funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Poznaniu. Poznań, listopad 2005