I. Pismo Święte źródłem katechezy Kościoła
advertisement
Ks. dr Wojciech Lechów KATECHETYKA MATERIALNA SŁOWO BOŻE W KATCHEZIE I. PISMO ŚWIĘTE ŹRÓDŁEM KATECHEZY KOŚCIOŁA 1. Zarys historyczny problematyki Począwszy od Reformacji miejsce i rola Pisma św. w katechezie uległy w dużej mierze zmianie. Podczas gdy katecheza protestancka podtrzymywała dalej szerokie powiązania z Biblią, w katechezie katolickiej centralne miejsce zajął katechizm. Sądzono bowiem, że w sytuacji rozdarcia wyznaniowego istnieje ogromna potrzeba intelektualnego podbudowania wiary, aby wykazać słuszność swego stanowiska i przekonać przeciwnika o jego błędnej postawie. Narzędziem uważanym za najlepsze do takich celów miał być katechizm. Od tego momentu Pismo św. zeszło w katechezie z pozycji centralnej na podrzędną. Najczęściej bywało ono przedmiotem nauczania religijnego, zbiorem najważniejszych argumentów, zestawem idealnych przykładów i kopalnią wypróbowanych poglądów. W przedmiotowym nauczaniu Pisma św. zwracano uwagę z dużą drobiazgowością na daty, fakty i osoby, a w ukryciu pozostawała rzeczywistość zbawcza, której były znakami. Ponieważ bardzo mocno stawiano na wychowanie, w jego realizacji przykładano szczególną wagę do oddziaływania dobrego przykładu, szukając najidealniejszych wzorów właśnie w Piśmie św. Stopniowo, a okres ten przypada na czasy współczesne, dochodziło do wzajemnego otwarcia się Pisma św. i katechezy oraz ich wzajemnych relacji. Spotkanie to zaznaczyło się wyraźnie w okresie kerygmatycznym, w którym przeniesiono na teren katechezy zdobycze nauk biblijnych i wypracowano katechezę odniesioną do Słowa Bożego. Właśnie to nowe spojrzenie na Pismo św. i nowe rozumienie katechezy pozwoliło dwóm rzeczywistościom spotkać się ze sobą w całości. Katecheza tego okresu czyli od początku XX wieku. była daleka od tego, by traktować Pismo św. jako księgę cytatów czy argumentów potrzebnych do przeprowadzenia przyjętych tez, dążyła natomiast do wydobycia kerygmatu jako prawdy, daru i wezwania Bożego skierowanego do człowieka. W Piśmie św. przepowiadanym przez katechezę ujawniał się dialog objawiającego się Boga i wierzącego człowieka. Rzeczywistość w nim zawarta, stała i 1 zmienna zarazem, doświadczalna, ale tajemnicza przede wszystkim, była uważana za istotę katechezy. Nauczanie miało stać się przepowiadaniem. Ruch kerygmatyczny miał swój wielki wkład w myśl biblijną soboru Watykańskiego II. Sobór Watykański II w Konstytucji dogmatycznej o Objawieniu Bożym uczy, że Pismo Święte jest źródłem życia dla Kościoła. W dokumencie czytamy: „Tak wielka zawiera się w słowie Bożym moc i potęga, że staje się ono dla Kościoła podstawą i siłą żywotną, a dla dzieci Kościoła umocnieniem wiary, pokarmem duszy, czystym i trwałym źródłem życia duchowego" (KO 21). Pismo Święte jest źródłem życia, tj. łaski dla Kościoła. Rolę Pisma Świętego w teologii i w katechezie przestawia Konstytucja w trzech ekspresywnych obrazach: 1) Pismo jest fundamentem, na którym opiera się cały gmach teologii; bez tego fundamentu teologia rozmywa się i laicyzuje; 2) ożywienie i odmładzanie teologii dokonuje się przez powrót do źródeł życia, tzn. do Pisma Świętego; sformułowanie dogmatyczne, zanurzone w żywym źródle Biblii, integruje się, pogłębia i osiąga swą pełnię, którą łatwo może utracić przez ujęcie ludzkim ograniczonym językiem; 3) Pismo Święte jest duszą teologii, tzn. przenika ją i formuje tak, jak dusza ciało; jej rola nie polega na dostarczaniu cytatów uzasadniających dla tez teologicznych czy definicji katechizmowych. Święty Tomasz stwierdza, że „dusza jest naczelną zasadą życia żyjących istot. Istoty obdarzone duszą nazywamy żyjącymi, a nieposiadające duszy martwymi". Skoro Pismo Święte jest duszą całej teologii, w tym katechezy, tzn. że jest zasadą jej życia. Bez Pisma Świętego teologia jest martwa, a dzięki niemu zawiera życie i daje życie. Tak jak Pismo Święte jest duszą teologii, tak winno być też duszą katechezy. 2. Rola Pisma świętego w dokumentach katechetycznych Myśl Soboru Watykańskiego II, ukazująca posługę słowa w Kościele, która żywi się i skutecznie umacnia słowem Pisma, była i jest nadal podejmowana w dokumentach katechetycznych. DCG - Wskazano na Pismo Święte jako na źródło i regułę katechizacji (DCG 11, 14). Katecheza „będzie zawsze czerpać swą treść z żywego źródła słowa Bożego, przekazanego przez Tradycję i Pismo Święte, gdyż Święta Tradycja i Pismo Święte stanowią jeden, święty depozyt słowa Bożego powierzony Kościołowi" (DCG 27). 2 - katecheza, korzystając ze wszystkich swych źródeł katechezy, „ma zawsze na pierwszym miejscu uwzględnić niezaprzeczalne pierwszeństwo Objawienia pisanego lub przekazywanego oraz autorytet Nauczycielskiego Urzędu Kościoła w sprawach związanych z wiarą" (DCG 45). CT - Zasadniczą treść katechezy stanowi misterium Chrystusa, a zarazem Dobra Nowina o zbawieniu (CT 5, 26). W zgłębianiu tych treści właściwym źródłem jest słowo Boże, przekazywane w Piśmie Świętym i Tradycji. Uznanie Pisma Świętego za źródło katechezy domaga się przeniknięcia jej myślą, duchem i postawami biblijnymi i ewangelicznymi (por. CT 27). Zadaniem katechezy jest więc wprowadzenie katechizowanych w: 1) czytanie Pisma Świętego; 2) odkrywanie prawdy zbawienia; 3) jej rozpamiętywanie w wyznaniach wiary (por. CT 25, 27). DOK - Rola i miejsce Pisma Świętego w katechezie określone zostało w kontekście celu katechezy. Realizacja celu, jakim jest doprowadzenie nie tylko do spotkania z Chrystusem (DOK 40, 41), ale do zjednoczenia, a nawet głębokiej z Nim zażyłości (CT 5, DOK 80), domaga się jasnego określenia źródeł katechezy. Tym źródłem - potwierdza dyrektorium - ma być „słowo Boże zawarte w Świętej Tradycji i w Piśmie Świętym" (DOK 94). Uznawanie w Piśmie Świętym i Tradycji podstawowego źródła katechezy domaga się tego, by przekazywać czyny i słowa Objawienia, wyjaśniać ich misterium oraz jego znaczenie dla życia konkretnego człowieka (por. DOK 39). PDK - Polskie dyrektorium w swym pierwszym rozdziale: Natura katechezy umieszcza paragraf zatytułowany: Źródła i filary katechezy (PDK 32-34). Na początku dokument stwierdza, że „głównym źródłem katechezy jest słowo Boże zawarte w świętej Tradycji i Piśmie Świętym". Zaskakujące jest jednak drugie zdanie, w którym wymieniono „miejsca", gdzie znaleźć można słowo Boże. Wymieniono pięć „miejsc" Tradycji (zmysł wiary, liturgia, historia Kościoła, refleksja teologiczna, wartości religijne i moralne), niestety brakuje bezpośredniego wskazania na spisane słowo Boże. PPK - Teoretyczne założenia czerpania ze spisanego słowa Bożego, jak ze źródła, przekłada się na praktykę na różny sposób. Jednym z nich są założenia Podstawy programowej Kościoła Katolickiego w Polsce. Formacja biblijna uczniów klasy I—III szkoły podstawowej - według Podstawy programowej - winna przejawiać się poprzez zapoznanie z wydarzeniami z historii zbawienia, takimi jak: stworzenie świata, ludzi i aniołów, grzech ludzi, obietnica zbawienia, prorocy przekazicielami obietnicy, Jezus Chrystus obiecanym Zbawicielem (PPK, s. 24). 3 W klasach IV-VI szkoły podstawowej zadania nauczania religii koncentrują się na wprowadzaniu uczniów w lekturę Pisma Świętego, kształtowanie umiejętności odbioru tekstów biblijnych (PPK, s. 24). W katechezie gimnazjalnej I—III winno być kontynuowane wprowadzanie w lekturę Pisma Świętego poprzez podawanie podstawowych wiadomości o Piśmie Świętym, takich jak formowanie się ksiąg, języki, gatunki literackie. Formacja biblijna w szkole ponadgimnazjalnej nie została uwzględniona jako istotna. W Postawie programowej tylko dwukrotnie odniesiono się do Pisma Świętego bezpośrednio: 1) wskazano na biblijną teologię powołania, drogę wiary osób powołanych w Biblii; 2) określono Biblię jako źródło kształtowania postaw modlitewnych (PPK, s. 72, 74). Wniosek - Dokumenty zawierające wskazania teoretyczne zgodnie podkreślają konieczność czerpania ze spisanego słowa Bożego jak ze źródła życia i czynienia Biblii duszą posługi słowa. 3. Nowy model katechezy - Katecheza przepowiadania Katecheza odgrywa zasadniczą rolę w realizacji zbawczej misji Chrystusa. Jest ona przede wszystkim przepowiadaniem tajemnicy zbawienia. W katechezie przez nauczanie jest przekazywany Chrystus (por. CT 6). Nie można zatem sprowadzać katechezy tylko do przekazywania określonego systemu myślowego lub wiedzy teologicznej. Zasadnicze jej zadanie polega na głoszeniu orędzia, które nadaje sens ludzkiemu życiu oraz kształtuje właściwą postawę człowieka. Aby wniknąć w istotę katechezy przepowiadania, trzeba uchwycić zasadniczą różnicę między nauczaniem a przepowiadaniem. a. Nauczanie koncentruje się na przedmiocie, na jego aspekcie poznawczym i teoretycznym. W nauczaniu przywiązuje się wielką wagę do pojęć i logicznych powiązań między nimi. Ma to niewiele wspólnego z Bogiem, Kościołem i z katechizowanymi. Tymczasem owo wewnętrzne zespolenie z rzeczywistością Boga, Kościoła i uczniów, którzy uczestniczą w katechezie, jest nieodzowne, aby katecheza była przepowiadaniem i przynosiła określone rezultaty katechetyczne. b. Nauczanie wiąże się z katechezą dydaktyczno-przedmiotową. Przepowiadanie zaś ma charakter biblijno-egzystencjalny, chrystocentryczno-eklezjalny i personalnowspólnotowy. W katechezie rozumianej jako przepowiadanie, ma miejsce rozważanie Pisma Świętego. Pełni ono rolę żywego słowa Bożego, skierowanego do współcześnie żyjącego 4 człowieka. Katechizowany, wsłuchując się w treść Bożego wezwania, ma odpowiedzieć na nie swoim życiem. Nie wystarczy, aby opanował pamięciowo treść, czy zapoznał się z tematem teoretycznie. Potrzeba, aby wprowadził Boże wezwanie w życie”. c. Rola katechety w katechezie przepowiadania nie ogranicza się tylko do bycia znawcą, nauczycielem, pedagogiem. Katecheta jest heroldem, zwiastunem głoszonego przez Chrystusa królestwa Bożego, urzeczywistniającego się w Kościele. W nauczaniu dużą rolę odgrywa naukowe zgłębianie fachowej literatury i skrupulatne trzymanie się programu. W przepowiadaniu zaś konieczne jest do tego osobiste doświadczenie i przeżywanie Boga. Chodzi o odkrywanie realizowanego przez Kościół zbawczego planu Chrystusa, odczytywanie własnego powołania na każdy dzień oraz odkrywanie zobowiązań w realizacji zbawienia świata. Przepowiadanie jest więc przekazywaniem bezcennego daru udzielonego przez Boga katechizowanym. Domaga się ono życia wiarą, a nie tylko talentu i wykształcenia. d. Przepowiadanie słowa Bożego stawia człowieka w sytuacji decyzji. Chodzi o osobowe i zaangażowane spotkanie, które dokonuje się w medytacji nad tekstem biblijnym oraz w modlitwie. Istotnym momentem jest dostrzeżenie przez katechizowanego, że chodzi o niego, o jego życie. 4. Zasady aktualizacji Słowa Bożego W dokumencie Papieskiej Komisji Biblijnej pt.: Interpretacja Pisma Świętego w Kościele” znajduje się bardzo ważna dla współczesnej katechezy część poświęcona interpretacji Biblii w życiu Kościoła, która przedstawia zasady aktualizacji tekstu biblijnego. Dokument stwierdza, że nie wystarczy analiza naukowa tekstu. Biblia bowiem zawiera w sobie także treści, które nie dadzą się zamknąć w metodzie historyczno-krytycznej. „Biblia jest dla Kościoła Słowem Bożym, skierowanym właśnie do niego, do Kościoła i świata całego w jego dzisiejszej postaci". Takie rozumienie Biblii domaga się jej ciągłego aktualizowania. Zasada pierwsza mówi, że aktualizacja jest możliwa, „ponieważ bogactwo tekstów biblijnych sprawia, że posiadają one swoją wartość we wszystkich epokach i dla wszystkich kultur (por. Iz 40,8; 66,18-21; Mt 28,19-20). Orędzie biblijne może równocześnie relatywizować i wzbogacać systemy wartości i normy postępowania dla każdego pokolenia ludzi". Zasada druga twierdzi, że „aktualizacja jest konieczna, ponieważ teksty biblijne, choć ich przesłanie posiada wartość nieprzemijającą", to jednak były spisane w warunkach, w których żyły dawne społeczności. Żeby więc ludziom naszych czasów przybliżyć orędzie 5 Biblii, trzeba poczynić pewne zabiegi hermeneutyczne, które pozwolą na dostosowanie ich treść do kontekstu współczesności. Zasada trzecia uczy, że aktualizacja powinna uwzględniać relacje między Nowym a Starym Testamentem. Nowy jest nie tylko dopełnieniem, ale i „przekroczeniem" Starego. Zasada czwarta zwraca uwagę na to, że aktualizacja urzeczywistnia się w żywej tradycji wiary wspólnoty. „Ta żywa tradycja z jednej strony chroni przed błędami, z drugiej zaś zapewnia tej żywej i dynamicznej tradycji dalszy przekaz. Pismo Święte powstało w Kościele i dla Kościoła, i tylko w jego wspólnocie może być właściwie rozumiane. Chrześcijaństwo nie jest religią Księgi, lecz żywej tradycji. Najpierw istniał Kościół ze swymi tradycjami, a dopiero później powstały pisma. Kto odrzuca wspólnotę Kościoła i jego żywe tradycje, ten często popada w błędne interpretacje Pisma. Zasada piąta przestrzega przed manipulacją tekstami Pisma. W aktualizacji katechetycznej chodzi o rzetelne poszukiwanie świateł, jakie płyną z tych tekstów dla naszej epoki. Zasada szósta dotyczy sposobu aktualizacji. Otóż zawsze winna ją poprzedzić egzegeza tekstu, pomagająca odkryć sens dosłowny. Do takiej aktualizacji nieodzownym jest znajomość znaków czasu, sytuacji Kościoła, dla którego i z którym aktualizuje się Pismo Święte, oraz dokumentów Magisterium, które również trudzą się aktualizacją Słowa Bożego dla naszego wieku. 5. Metodologia czytania biblii Wierność przekazywanemu Orędziu wymaga, by uświadomić uczniom, że Pismo święte posługuje się ludzkim językiem. Trzeba go zrozumieć, by móc poprawnie odczytać słowo objawiającego się Boga. Jest to jedno z podstawowych zadań katechety czyniącego Biblię źródłem katechezy. Dlatego należy poznać naturalne sposoby myślenia, mówienia i opowiadania, które zwykło się było stosować w owej epoce przy wzajemnym obcowaniu ludzi ze sobą (KO 12). Wielkość przekazywanych prawd skłaniały autorów do korzystania z różnych form literackich. Często posługiwali się oni słownictwem, symboliką występującą w mitach. Korzystając z szaty językowej będącej wówczas w użyciu wkładali w nią treści wiary. Przykładem może być opowiadanie o stworzeniu świata i człowieka. Podobnie Biblia zawiera szereg opowiadań o wielkich osobowościach, prorokach, przywódcach narodu. Nie są one jedynie relacjami historyczno-biograficznymi. Zadaniem katechezy jest odkrywanie w nich ich znaczenia dla wiary. Opowiadanie, sagi, legendy zawierają prawzory stosunku ludzi do Boga i doświadczenie Boga oraz poprzez nie 6 umożliwiają czytelnikowi zrozumienie, jaką powinna, jaką może być jego własna wiara. Uczeń i nauczyciel powinni iść razem drogą odkrywania prawdy z historycznych dzieł Boga, rzeczywistości Kościoła i własnego współżycia. Innym zadaniem katechezy jest odkrycie elementarnych struktur językowych w tekstach biblijnych oraz ich ożywienie. Trzeba np. dostrzec język otuchy zawarty w tekstach mówiących o obietnicach, język lęku wyrażony w skargach i prośbach psalmów, język radości w pieśniach dziękczynnych i błagalnych czy język mądrości w sentencjach i formułach wiary np. ksiąg mądrościowych i listów w Nowym Testamencie. Katecheza biblijna musi więc uwzględniać najnowsze badania dotyczące rodzajów i gatunków literackich w Piśmie świętym. Jak w każdej literaturze ludowej, tak np. w księgach Starego i Nowego Testamentu spotyka się bardzo różne gatunki i rodzaje stylistyczne. Wybór gatunku literackiego podyktowany był intencją autora lub zamierzonego skutku, jaki miał wywołać u słuchacza. Z uwagi na częste ich wykorzystanie w katechezie niezbędne jest wprowadzenie uczniów w następujące rodzaje gatunki literackie: opowiadanie np. o powołaniu proroków i apostołów składające się ze stałych elementów, do których należą: wołanie po imieniu lub przeżycie wizji spotkania z Bogiem, w przypadku wątpliwości otrzymanie znaku - zapewnienie o szczególnym wybraniu i pomocy Bożej i wysłanie z poleceniem (np. 1 Sm 3,1-10; Iz 6,1-13; Jer 2,1-37; Mk 2,13-14). Innym rodzajem są opowiadania o cudach. Ich elementami są: prośba, spełnienie cudu i zdumienie świadków (Mt 5,21-43; 8,1-16; Mk 2,1-12), hymn i pieśń pochwalna (Ps 8; Iz 12,1-6; IKor 13,1-13). Składa się z wezwania do wysławiania Stwórcy, wyliczenia zbawczych czynów, motywów do wychowania, prośby, przypowieści - przybliżają w obrazowy sposób przy pomocy doświadczeń czerpanych z życia treści niedostępne bezpośredniemu poznaniu (Mk 4,1 32; Mt 22,114), proroctwa po wstępie zaznaczającym wypowiedź w imieniu Boga następuje zapowiedź działania Boga i warunków mogących przynieść szczęście lub odwrócić nieszczęście (Iz 7,125; Jer 21,110), alegorie słowu lub zdaniu, które posiadało swoje znaczenie w życiu potocznym autor biblijny nadał nową treść (Iz 5,7; Sdz 9; J 15,5; J 10,ln), symbol to przedmiot lub czynność, która ma oznaczać głębszą treść (J 19,10; 2 Sm 6,20), 7 spór - przybliżenie dwóch przeciwstawnych punktów widzenia. Mówca rozstrzyga go zdecydowanie na swoją korzyść za pomocą przekonywującej argumentacji lub odwołując się do autorytetu Pisma świętego (Łk 4,1-13), mowy (Mt 5,1-12; Dz 13,1641), przysłowia mądrościowe (1 Sm 16,7), legendy (Sdz 9,8-15), listy genealogiczne (Rdz 22,20-24, Mt 1,1-17), liryka mądrościowa (Syr 5,9-12), 6. Błędy w interpretowaniu tekstu biblijnego Wydaje się, że można wskazać następujące rodzaje błędów w traktowaniu tekstu biblijnego w materiałach katechetycznych: metoda cytatów potwierdzających, fundamentalizm, moralizm, psychologizm, historycyzm, pesymizm (brak orędzia nadziei), izolacjonizm (ślepota na kontekst bliższy i dalszy), instrumentalizm (podporządkowanie treści metodzie). a. Metoda cytatów potwierdzających Błąd we wspomnianej metodzie polega na tym, że do gotowych tez teologicznych szukamy cytatu biblijnego. Biblia jest tu tylko tłem, jest na drugim planie. Pełni rolę służebną - ma pomóc wyeksponować tezy teologiczne. Nie szuka się w tym przypadku przestania samej Biblii, Pismo Święte jest traktowane jako „magazyn" cytatów na wszelkie okazje. Mówiąc obrazowo, z „budowli", jaką jest cała Biblia, wyjmujemy poszczególne „cegły" i tworzymy z nich własne konstrukcje teologiczne. b. Fundamentalizm Błąd fundamentalizmu polega na przekonaniu, że wszystkie teksty biblijne trzeba rozumieć dosłownie. W takim podejściu nie uwzględnia się elementów właściwych dla dzieła literackiego, zbyt mocno akcentuje się natchnienie, nie podkreślając przy tym roli czynnika ludzkiego w powstawaniu tekstów Pisma Świętego. Przykładem takiego podejścia może być np. dosłowne interpretowanie poematu o stworzeniu, opowiadania o potopie czy dziejów Jonasza. c. Moralizm Błąd ten polega na przekonaniu, że istotą przesłania Biblii oraz jej poszczególnych fragmentów są wnioski moralne, czyli imperatywy (rozkazy) mówiące nam, jak powinniśmy postępować. Taki jest najgłębszy i najważniejszy sens orędzia biblijnego. Sercem słowa Bożego jest przekaz „masz postępować tak i tak". Wszystkie inne tematy to tylko uzasadnienie poleceń Bożych, podbudowa imperatywu. Takie podejście uwrażliwia na te fragmenty Biblii, w których rzeczywiście jest obecne wezwanie moralne, ale powoduje też, że 8 tam, gdzie Biblia mówi o obiecanych nam darach, „dostrzega się" zobowiązania moralne i wezwanie do wspinaczki o własnych siłach na górę doskonałości. Zanika rozumienie chrześcijaństwa jako „przyjmowania obiecanych darów", a nieproporcjonalnie rozrasta się traktowanie go jako „ciężkiej harówki dla spełnienia wymagań". Traci na znaczeniu zaufanie do Boga, a centralnym określeniem naszej relacji do Stwórcy staje się posłuszeństwo. Bóg przestaje być Miłosiernym Ojcem, który ratuje, ocala i podnosi, a coraz bardziej staje się Prawodawcą, który egzekwuje od nas wymagania. Dokument Interpretacja Pisma Świętego w Kościele mówi w tym kontekście o pokusie „rezygnacji z pogłębienia lektury tekstów biblijnych, ograniczając się do jałowego moralizowania" i o tym, że „należy unikać zbyt jednostronnego przedstawiania zobowiązań, które obciążają wiernych". Przykłady moralizmu w materiałach katechetycznych podaje ks. Zbigniew Marek. Wskazuje na to, że przy mówieniu o postaciach biblijnych eksponowane bywa działanie człowieka, a pomniejszane jest działanie Boga. Abraham staje się - na przykład - tylko wzorem moralnym, a Bóg i jego działanie schodzi na dalszy plan. Odnosząc się do konkretnych materiałów katechetycznych, ks. Z. Marek pisze: „(...) autor chciał powiedzieć znacznie więcej o Abrahamie niż o Bogu. Bóg w tym opowiadaniu zdaje się być niemal niepotrzebny". Postać Abrahama staje się „jedynie budującym przykładem", jest pokazana jako wzór do działania, ale niknie w tym wszystkim orędzie o Bożym działaniu. Bóg jest pomijany i pomniejszany. Biblia bowiem pokazuje zupełnie inny rozkład akcentów. Opowiada ona o Bogu działającym na rzecz człowieka. Dlatego omawiając na katechezie postać biblijną, trzeba przede wszystkim pytać, jaki obraz działania Boga odsłania się w historii danej postaci. d. Psychologizm Błąd psychologizmu polega na absolutyzacji pytania o przeżycia postaci biblijnych. Próba wniknięcia w subiektywny świat postaci biblijnej nie jest narzędziem mającym pomóc w odkryciu orędzia tekstu. Jest traktowana jako cel sam w sobie. Biblia rzadko przedstawia nam wewnętrzne stany i przeżycia ludzi, o których mówi. Dlatego takie postępowanie - po przekroczeniu właściwych granic i proporcji - staje się bardziej projekcją własnego wnętrza niż odczytywaniem tekstu. Szczególną uwagę na możliwość popełnienia błędu w tej metodzie powinni zwrócić ci, którzy chcą korzystać podczas katechezy z publikacji Anzelma Griina OSB. Wykorzystuje on z wielkim pożytkiem podejście psychologiczne i psychoanalityczne w odkrywaniu orędzia o Bogu, który nas zbawia i uzdrawia. Czasami jednak przedstawia to, czego w nim nie ma, a co zgadza się z przyjętą przez niego koncepcja psychologiczną. 9 Według s. A. E. Klich OSU, błąd psychologizmu można odnaleźć w materiałach katechetycznych. Siostra Klich pisze tak: „Metody: rzeźby, scenki improwizowanej, komiksu zastosowane do wyrażenia uczuć i przeżyć bohaterów biblijnych są również błędem w przekazywaniu słowa Bożego, gdyż opierają się na psychologizowaniu. Forma ta koncentruje uczniów na uczuciach i sposobie przeżywania wydarzeń biblijnych przez ich bohaterów, nie prowadzi katechizowanych do spotkania z Dobrą Nowiną o zbawieniu oraz do dania Bogu osobistej odpowiedzi na Jego dar miłości". e. Historyzm Błąd ten polega na przekonaniu, że najważniejsze w interpretacji tekstów biblijnych są ustalenia na temat historyczności konkretnych wydarzeń. Celem poszukiwań jest tu określenie powiązań wydarzeń opisanych w Biblii z wydarzeniami znanymi z historii powszechnej. Czasem oznacza to obronę historyczności pewnych wydarzeń. Innym razem wskazuje, że opis wydarzenia jest zawarty w księdze dydaktycznej, a intencją autora było przede wszystkim pouczenie czytelnika, a nie skonstruowanie precyzyjnej kroniki następujących po sobie wypadków. I na poziomie tego typu ustaleń kończy się interpretacja tekstu biblijnego. Nie liczy się już orędzie o zbawieniu, a tylko precyzyjna rekonstrukcja wydarzeń. Ksiądz Z. Marek uważa, że przykładem historycyzmu jest 6 scenariuszy poświęconych tematowi wieży Babel, opublikowanych w „Katechecie" nr 2/200529. Pisze on - mając na uwadze wszystkie te scenariusze - w sposób następujący: „(...) czy właściwe są proponowane w różnych odmianach sformułowania celów w jednostkach, eksponujące znajomość historii wieży Babel jako faktu historycznego? Czy nie lepiej byłoby od razu wskazać na potrzebę religijnego rozumienia treści biblijnego opowiadania?" i dalej w kontekście tych katechez stwierdza: „Sądzę też, że jeśli pominiemy ten wymiar katechezy, czy jak kto woli szkolnego nauczania religii [wymiar orędzia zbawczego - Z. B.] to będzie nam grozić powrót do historycyzmu biblijnego, który jest nie do przyjęcia nie tylko przez współczesną katechetykę, ale też i teologię pastoralną". f. Pesymizm Ksiądz Z. Marek słusznie podkreśla, że „(...) wszystkie teksty biblijne przekazują ludziom nadzieję, wykraczającą poza granice naturalnych ich oczekiwań. Wskazuje ona na możliwość całkowitej zmiany ludzkiego losu dzięki zbawczej interwencji Boga. Taką nadzieję przekazuje cała Biblia, w szczególności zaś Ewangelia głoszona przez Jezusa Chrystusa. Jeśli więc w katechetycznej pracy nad tekstem biblijnym nie ma tego wymiaru nadziei opartej o Bożą obietnicę, to wtedy mamy do czynienia z błędem, który roboczo można nazwać pesymizmem. Jest to ograniczenie się do informacji o ludzkim grzechu, o zepsuciu, o 10 skłonności do grzechu. Jednocześnie jest to pominięcie wszystkiego, co wiąże się z perspektywą zmiany, jakiej chce dokonać Bóg. Jest to zamknięcie się na przyszłość, na możliwość, że Bóg coś dla mnie uczyni, pozostanie na poziomie - jest źle i lepiej już nie będzie. Przykładem tego typu błędu w materiach katechetycznych są dla ks. Z. Marka przywoływane już - katechezy o wieży Babel. Pisze on tak: „(...) poprzestanie na przekazie samych tylko wydarzeń historii zbawienia zdaje się być niewystarczające przynajmniej z dwóch powodów. Po pierwsze, informacja taka nie wydaje się być równoznaczna z budzeniem wiary w Boga wyzwalającego człowieka od grzechu, także tego, który symbolizuje biblijne opowiadanie o wieży Babel. Ponadto pozostawienie katechizowanego na etapie doświadczenia zła, sprzeniewierzenia się przez człowieka Bogu może być jedynie źródłem skarg na ciężki los człowieka. Tymczasem Biblia jako całość i każda z jej perykop jako dobra nowina przynosi człowiekowi nadzieję. Sądzę, że właśnie tych dwóch elementów brakuje w propozycjach katechetycznych, do których się odnoszę". g. Izolacjonizm Błąd ten polega na przekonaniu, że wystarczy zapoznać się z samym tylko fragmentem biblijnym, aby dobrze odczytać jego sens. Rezygnuje się tu z odniesienia danego tekstu biblijnego do kontekstu bliższego i dalszego. Jest to bardzo powierzchowne czytanie Biblii i ignorowanie jedności Biblii, ignorowanie zasady, według której Biblia najlepiej wyjaśnia samą Biblię. Za jedną z form izolacjonizmu można uznać czytanie tekstów biblijnych bez odniesienia ich do osoby Jezusa Chrystusa. Według ks. Z. Marka, błąd ten widać we wspomnianych już - katechezach o wieży Babel. Dlatego podkreśla, że: „konieczne jest i to, aby na tej samej jednostce lekcyjnej wskazać także na Boga, który przy kolejnej »wpadce« człowieka nie zostawia go samego sobie. Znakiem tej Jego troski o człowieka jest Jezus Chrystus, który przez swoją wierność okazaną Bogu Ojcu i ludziom doprowadził ludzkość do ponownej równowagi duchowej" h. Instrumentalizm Błąd ten polega na takim skoncentrowaniu się na metodzie aktywizującej w pracy z Biblią, że przestanie Pisma Świętego schodzi na plan dalszy. W związku z zafascynowaniem katechety pobudzeniem grupy do aktywności, orędzie biblijne po prostu znika z pola widzenia. Aktywizacja jest ważniejsza niż orędzie biblijne. Biblię traktuje się instrumentalnie, jako coś wtórnego. Teksty biblijne są wykorzystywane w celu uaktywnienia katechizowanych. 11 7. Metody pracy z tekstami biblijnymi podczas katechezy A. Długosz podzielił metody biblijne na trzy grupy: dramatyzacyjne, egzegetyczne (interpretacyjne) i egzystencjalne. W celu skutecznego przekazywania umiejętności czytania i rozumienia tekstów biblijnych nie należy rezygnować z jakieś grupy metod, jak również nie można ograniczyć się tylko do jednego rodzaju. A. Metody dramatyzacyjne Wśród metod dramatyzacyjnych przeważa praca zespołowa i dostosowane są one do różnego poziomu rozwoju dziecka. Wyróżniamy tu: - czytanie tekstu Pisma św. z podziałem na role (może być stosowana w młodszych klasach, tekst należy dobrze przygotować); - inscenizacja prosta - polega na wiernym odgrywaniu scen biblijnych (również możliwa w młodszych klasach, w przedszkolu może być odtwarzana dwu-, trzykrotnie przez różne dzieci); - inscenizacja improwizowana - w tej metodzie prowokujemy do wypowiedzi Jezusa po dłuższym czasie - niejako doprowadzamy do stanu oczekiwania na wypowiedź Jezusa. Uwrażliwia uczestniczących na to co mówi Jezus (stosuje się tę metodę wśród uczniów klas starszych). - pantomima (jest to metoda, którą można wykorzystać zarówno w klasach starszych jak i młodszych). Dobrze ilustruje ona przypowieści. Na kanwie czytanego tekstu uczestnicy rozgrywają akcję w klasach starszych pantomima może być przedstawiona bez czytania tekstu - mimika, gesty - muszą przekazać treść wydarzenia; - drama - odgrywanie postaci biblijnych (metoda ta jest szczegółowo opisana poniżej); - przedstawienie sceniczne - jego źródłem jest tekst Pisma św. Dzieci odgrywają zachowanie, a nie działanie poszczególnych osób. Jest to metoda, która ukazuje reakcję różnych ludzi na Słowo Boże, spotkanie z Jezusem; - wywiad biblijny - oparty powinien być o konkretne wydarzenie biblijne. Wybrani uczniowie przyjmują rolę biblijnych postaci. Reporter przeprowadza wywiad z postacią biblijną, pozostali uczniowie odnajdują w rozmowie aktualne treści; - list - uczniowie piszą list do określonej osoby z Biblii, z którą bądź to najbardziej się utożsamiają, bądź też pragną zadać jej swoje pytania. 12 Metody dramatyzacyjne, aktywizują uczniów, angażują ich emocjonalnie. Przez utożsamienie się z postaciami biblijnymi dają możliwość osobistego spotkania się ze Słowem Bożym i nadają wydarzeniom biblijnym nowy aspekt egzystencjalny. B. Metody egzegetyczne Metody egzegetyczne - ułatwiają zrozumienie ksiąg i odkrywają kerygmat (przeznaczone są one do stosowania w klasach starszych);np.: - opowiadanie biblijne - polega na przekazie kerygmatu biblijnego przez katechetę, ma ono na celu zachęcić słuchaczy do aktywnej odpowiedzi; - parafraza - to bardzo dokładny przekaz tekstu biblijnego, własnymi słowami, jednocześnie należy zwrócić uwagę, by nie został naruszony kerygmat; - metoda tzw. krótkich formuł wiary - przeprowadza się ją w małych grupach. Każda z grup dostaje inny fragment biblijny, ale wszystkie teksty dotyczą jednego tematu. Następnie każda z grup formułuje krótkie wypowiedzi, które stanowią opis działania Boga, Jego przymiotów, a na końcu porządkują swoje wyznania według ważności; C. Metody egzystencjalne Głównym celem tych metod jest sprowokowanie pytań osobistych. Mają one prowadzić do wyciągnięcia postanowień, w oparciu o biblijne teksty; chodzi w nich o kształtowania własnego życia zgodnie z wymogami Ewangelii. - metoda Vasters - uczniowie mają przed sobą fragment Pisma Świętego, czytają po cichu i posługują się trzema znakami graficznymi: pytajnikiem, wykrzyknikiem i strzałką. Przy niezrozumiałych dla siebie zdaniach stawiają znak zapytania, jeżeli zdania uważają za oczywiste stawiają wykrzyknik, natomiast przy zdaniu, które uważają za wezwanie skierowane do siebie stawiają strzałkę. Następnie tekst jest omawiany, odpowiedzi na dany problem udzielają uczniowie, którzy daną prawdę uważają za oczywistą. Zdania oznaczone strzałką nie muszą być czytane, uczniowie traktują je jako osobiste postanowienia; - dzielenie się Ewangelią - metoda ta jest przeznaczona dla ma łych grup, polega na dzieleniu się osobistymi refleksjami związanymi z lekturą fragmentu Pisma Świętego. Nie można nikogo zmuszać, dzielenie się musi być dobrowolne; - ewangeliczna rewizja życia - polega na omówieniu jakiegoś życiowego zdarzenia w świetle Ewangelii. Nie przygotowujemy wcześniej spotkania, najlepiej gdy sytuacja z życia wychodzi od samych uczniów. Refleksja przebiega według trzech punktów: widzieć, oceniać, działać (omówiona poniżej); 13 - krąg biblijny - polega na egzegetycznym wyjaśnieniu tekstu biblijnego oraz na praktycznym jego zastosowaniu w życiu. 14
