ciepłownictwo - iko.pwr.wroc.pl
advertisement
OGRZEWNICTWO I CIEPŁOWNICTWO 1 Kod kursu : ISS202038W WYKŁAD CIEPŁOWNICTWO Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła Zasaday kształtowania i kalkulacji taryf Studia dzienne II° (magisterskie) Aktualizacja : marzec 2011 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Podstawowe akty prawne 1. USTAWA z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne. (Dz. U. z 2006 r. Nr 89, poz. 625, Nr 104, poz. 708, Nr 158, poz. 1123 i Nr 170, poz. 1217, z 2007 r. Nr 21, poz. 124, Nr 52, poz. 343, Nr 115, poz. 790 i Nr 130, poz. 905, z 2008 r. Nr 180, poz. 1112 i Nr 227, poz. 1505 oraz z 2009 r. Nr 3, poz. 11) 2011-06-15 Maciej Miniewicz 2 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf 2. ROZPORZĄDZENIE MINISTRA GOSPODARKI z dnia 9 października 2006 r. w sprawie szczegółowych zasad kształtowania i kalkulacji taryf oraz rozliczeń z tytułu zaopatrzenia w ciepło -(Dz. U. nr 193 poz. 1423 z dnia 25 października 2006 r.) (edycje 1999, 2000, 2004, 2006) 2011-06-15 Maciej Miniewicz 3 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Rozporządzenie określa zasady: 1. Kształtowania i kalkulacji taryf przez przedsiębiorstwa energetyczne prowadzące działalność gospodarczą w zakresie wytwarzania, magazynowania, przetwarzania, przesyłania i dystrybucji lub obrotu ciepłem 2. Kalkulacji taryf dla ciepła; 3. Rozliczeń z tytułu zaopatrzenia w ciepło 2011-06-15 Maciej Miniewicz 4 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Zamówiona moc cieplna - ustalona przez odbiorcę lub podmiot ubiegający się o przyłączenie do sieci ciepłowniczej największa moc cieplna, jaka w danym obiekcie wystąpi w warunkach obliczeniowych, która zgodnie z określonymi w odrębnych przepisach warunkami technicznymi oraz wymaganiami technologicznymi dla tego obiektu jest niezbędna do zapewnienia: a) pokrycia strat ciepła w celu utrzymania normatywnej temperatury i wymiany powietrza w pomieszczeniach, b) utrzymania normatywnej temperatury ciepłej wody w punktach czerpalnych, c) prawidłowej pracy innych urządzeń lub instalacji; 2011-06-15 Maciej Miniewicz 5 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Przyłączeniowa moc cieplna - moc cieplna ustalona przez przedsiębiorstwo energetyczne dla danej sieci ciepłowniczej na podstawie zamówionej mocy cieplnej przez odbiorców przyłączonych do tej sieci, po uwzględnieniu strat mocy cieplnej podczas przesyłania ciepła tą siecią oraz niejednoczesności występowania szczytowego poboru mocy cieplnej u odbiorców 2011-06-15 Maciej Miniewicz 6 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Taryfa wytwórcy ciepła: 1. Ceny za zamówioną moc cieplną, zł/MW 2. Ceny ciepła, zł/GJ 3. Ceny nośnika ciepła, zł/m3 (zł/tonę) 2011-06-15 Maciej Miniewicz 7 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Taryfa wytwórcy ciepła i dystrybutora 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 2011-06-15 Ceny za zamówioną moc cieplną, zł/MW Ceny ciepła, zł/GJ Ceny nośnika ciepła, zł/m3 (zł/tonę) Stawki opłat abonamentowych, zł/pkt pom Stawki opłat stałych za usługi przesyłowe, zł/MW Stawki opłat zmiennych za usługi przesyłowe, zł/GJ Stawki opłat za przyłączenie do sieci, zł/mb przyłącza. Maciej Miniewicz 8 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Taryfa przedsiębiorstwa zajmującego się przesyłaniem i dystrybucją ciepła zawiera stawki opłat za przyłączenie do sieci, kalkulowane w odniesieniu do jednostki długości przyłącza na podstawie jednej czwartej średniorocznych nakładów inwestycyjnych na budowę przyłączy, określonych w planie rozwoju 2011-06-15 Maciej Miniewicz 9 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Podział odbiorców na grupy taryfowe 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 2011-06-15 rodzaju nośnika ciepła i jego parametrów; źródła ciepła lub zespołu źródeł ciepła zasilających sieć ciepłowniczą sieci ciepłowniczej, którą ciepło jest przesyłane do węzłów cieplnych w postaci określonego nośnika ciepła miejsca dostarczania ciepła zakresu usług przesyłowych świadczonych przez przedsiębiorstwo energetyczne wymagań w zakresie standardów jakościowych obsługi odbiorców, w tym dotyczących niezawodności i ciągłości dostarczania ciepła wielkości zamówionej mocy cieplnej oraz charakterystyki odbioru ciepła, w tym stopnia wykorzystania mocy cieplnej Maciej Miniewicz 10 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf § 18. Ceny za zamówioną moc cieplną i ceny ciepła Planowane przychody oblicza się według wzorów: Cena za moc [zł/MW] z wytwarzania ciepła [zł] Cjm = A x Pc : N Cjc = (1 - A) x Pc : Q Suma sprzedanego ciepła + straty [GJ] Cena za ciepło [zł/GJ] 2011-06-15 Suma mocy przyłączeniowej [MW] Maciej Miniewicz 11 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Żródła ciepła lokalne bez układów pomiaroworozliczeniowych: Cjrl = 1/12 (A1 x Pl : Nol) lub Cjrl = 1/12 (A1 x Pl : Pol) Cjsl = 1/7 [(1 - A1) x Pl : Nol] lub Cjsl = 1/7 [(1 - A1) x Pl : Pol)] Pl – planowane przychody [zł] Cjrl;Cjsl [zł/MW ; zł/m2] Nol – suma mocy zamówionej [MW] Pol – suma powierzchni Maciej ogrzewalnej [m2] Miniewicz 2011-06-15 12 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Stawki opłat za usługi przesyłania i dystrybucji ciepła 1) sieci ciepłowniczej - dla grup taryfowych, do których są zaliczani odbiorcy pobierający ciepło z przyłączy Suma zamówionej mocy cieplnej Planowane roczne koszty przesyłu ciepła [zł] dla danej sieci ciepł. [MW] Koszty stałe nie zależą od grup ksp = B x [Kps : Ns] taryfowych kzp = (1 - B) [Kps x Ngp : Ns] : Qgp Suma zamówionej mocy cieplnej dla danej grupy taryf. 2011-06-15 Maciej Miniewicz Planowana sprzedaż ciepła dla danej grupy taryf. 13 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf • Opłata za przyłączenie do systemu ciepłowniczego – koszty jednostkowe ¼ średniorocznych nakładów inwestycyjnych dla danego rodzaju przyłącza kp = Kp : Lp Planowana średnioroczna długość przyłączy danego rodzaju wg planu rozwoju 2011-06-15 Maciej Miniewicz 14 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Nakłady inwestycyjne na budowę przyłącza Sieci ciepłowniczej Zewnętrznych instalacji odbiorczych należących do PE -Przyłącze do ścian węzła -Przyłącze do ścian węzła - Przejście przez ścianę - Przejście przez ścianę -Zainstalowanie urządzeń pomiarowych -Zainstalowanie urządzeń do określenia udziału obiektu w kosztach ciepła -Zainstalowanie regulatora przepływu -Zainstalowanie regulatora przepływu 2011-06-15 Maciej Miniewicz 15 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf 2011-06-15 Maciej Miniewicz 16 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf 2011-06-15 Maciej Miniewicz 17 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf 2011-06-15 Maciej Miniewicz 18 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf 2011-06-15 Maciej Miniewicz 19 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf 2011-06-15 Maciej Miniewicz 20 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf 2011-06-15 Maciej Miniewicz 21 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Rodzaje opłat pobieranych od odbiorców: 1. miesięczna rata opłaty za zamówioną moc cieplną, pobierana w każdym miesiącu, stanowi iloczyn zamówionej mocy cieplnej oraz 1/12 ceny za zamówioną moc cieplną dla danej grupy taryfowej 2. opłata za ciepło, pobierana za każdy miesiąc, w którym nastąpił pobór ciepła, stanowi iloczyn ilości dostarczonego ciepła, ustalonej na podstawie odczytów wskazań układu pomiarowo-rozliczeniowego zainstalowanego na przyłączu do węzła cieplnego oraz ceny ciepła dla danej grupy taryfowej 2011-06-15 Maciej Miniewicz 22 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf 3. opłata za nośnik ciepła, pobierana za każdy miesiąc, w którym nastąpił pobór nośnika ciepła, stanowi iloczyn ilości nośnika ciepła dostarczonego do napełniania i uzupełnienia ubytków wody w instalacjach odbiorczych, ustalonej na podstawie odczytów wskazań układu pomiaroworozliczeniowego zainstalowanego w węźle cieplnym, oraz ceny nośnika ciepła dla danej grupy taryfowej; 2011-06-15 Maciej Miniewicz 23 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf 5. 6. 2011-06-15 miesięczna rata opłaty stałej za usługi przesyłowe, pobierana w każdym miesiącu, stanowi iloczyn zamówionej mocy cieplnej oraz 1/12 stawki opłaty stałej za usługi przesyłowe dla danej grupy taryfowej opłata zmienna za usługi przesyłowe, pobierana za każdy miesiąc, w którym nastąpił pobór ciepła, stanowi iloczyn ilości dostarczonego ciepła, ustalonej na podstawie odczytów wskazań układu pomiarowo-rozliczeniowego zainstalowanego na przyłączu do węzła cieplnego oraz stawki opłaty zmiennej za usługi przesyłowe dla danej grupy taryfowej Maciej Miniewicz 24 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf 6. miesięczna rata opłaty za obsługę odbiorców, pobierana przez przedsiębiorstwo obrotu ciepłem w każdym miesiącu, stanowi iloczyn zamówionej mocy cieplnej i 1/12 stawki opłaty za obsługę odbiorców dla danej grupy taryfowej 2011-06-15 Maciej Miniewicz 25 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Uszkodzenie lub nieprawidłowe wskazania układu rozliczeniowo-pomiarowego Rozliczenie wg zależności: Ilość ciepła w okresie braku pomiaru Średnia temp. zew. w okresie braku pomiaru Liczba godz. bez pomiaru Qb = [Qow (tw - tb) : (tw - to) + Qcwt] x hb : ho Miesięczne na cw 2011-06-15 Średnia miesięczna temp. zew. Zużycie ciepła w okresie miesięcznym na co i went Maciej Miniewicz 26 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf • Odbiorca może zażądać sprawdzenia układu pomiarowo-rozliczeniowego 2011-06-15 Maciej Miniewicz 27 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Niedotrzymanie standardów obsługi odbiorców lub warunków umowy. Jeżeli PE: 1. Zwiększyło obliczeniowe natężenie nośnika ciepła i przekroczyło jego dopuszczalne odchylenie, do obliczenia wysokości opłat przyjmuje się obliczeniowe natężenie nośnika ciepła 2011-06-15 Maciej Miniewicz 28 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf 2. zmniejszyło obliczeniowe natężenie przepływu nośnika ciepła i przekroczyło jego dopuszczalne odchylenie, do obliczenia wysokości opłat za zamówioną moc cieplną przyjmuje się zmniejszone natężenie przepływu 3. podniosło temperaturę dostarczanego nośnika ciepła i przekroczyło jej dopuszczalne odchylenie, do obliczenia wysokości opłat za ilość dostarczonego ciepła przyjmuje się temperaturę nośnika ciepła, w wysokości określonej w umowie 2011-06-15 Maciej Miniewicz 29 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf 4. obniżyło temperaturę dostarczanego nośnika ciepła i przekroczyło jej dopuszczalne odchylenie, do obliczenia wysokości opłat za ilość dostarczonego ciepła przyjmuje się obniżoną temperaturę nośnika ciepła 2011-06-15 Maciej Miniewicz 30 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Jeżeli odbiorca: 1. zwiększył obliczeniowe natężenie przepływu nośnika ciepła i przekroczył jego dopuszczalne odchylenie, do obliczenia wysokości opłat za ilość dostarczonego ciepła i zamówioną moc cieplną przyjmuje się zwiększone natężenie przepływu nośnika ciepła 2011-06-15 Maciej Miniewicz 31 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf 2. zmniejszył obliczeniowe natężenie przepływu nośnika ciepła i przekroczył jego dopuszczalne odchylenie, do obliczenia wysokości opłat za: – ilość dostarczonego ciepła - przyjmuje się zmniejszone natężenie przepływu nośnika ciepła, – zamówioną moc cieplną - przyjmuje się obliczeniowe natężenie przepływu nośnika ciepła 2011-06-15 Maciej Miniewicz 32 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf 3. podniósł temperaturę zwracanego nośnika ciepła i przekroczył jej dopuszczalne odchylenie, do obliczenia wysokości opłat za ilość dostarczonego ciepła przyjmuje się temperaturę nośnika ciepła, która jest zgodna z warunkami umowy 4. obniżył temperaturę zwracanego nośnika ciepła i przekroczył jej dopuszczalne odchylenie, do obliczenia wysokości opłat za ilość dostarczonego ciepła przyjmuje się obniżoną temperaturę nośnika ciepła 2011-06-15 Maciej Miniewicz 33 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Obliczeniowe natężenie przepływu wody dla węzła cieplnego stanowi podstawę doboru urządzenia regulującego natężenie przepływu nośnika ciepła w tym przyłączu 2011-06-15 Maciej Miniewicz 34 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Standardy obsługi odbiorców Ograniczenie mocy cieplnej w warunkach obliczeniowych dostarczanej do: 1. Sieci ciepłowniczej do 7% 2. Węzła ciepłowniczego do 10% Odbiorcy przysługują bonifikaty za niedotrzymanie standardów obsługi (wg R) 2011-06-15 Maciej Miniewicz 35 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Pobór ciepła bez zawarcia umowy - Obciążenie odbiorcy stawkami wg taryfy pomnożonymi razy 5 - Moc zamówioną i ilość ciepła określa się dla obiektów podobnych - Przy nieznanym okresie nielegalnego poboru ciepła – obciąża się za okres 1 roku. 2011-06-15 Maciej Miniewicz 36 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Przy zawartej umowie ale przekroczeniu zamówionej mocy cieplnej, lub uniemożliwienia wstrzymania dostarczania ciepła - pobiera się dwukrotnie wyższą opłatę. 2011-06-15 Maciej Miniewicz 37 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Rozliczanie opłat za ciepło w budynkach wielorodzinnych zasilanych z sieci ciepłowniczej. § 135. 2 W budynkach z instalacją ogrzewczą wodną zasilaną z sieci ciepłowniczej powinny znajdować się urządzenia służące do rozliczania zużytego ciepła: 1) ciepłomierz (układ pomiarowo-rozliczeniowy) do pomiaru ilości ciepła dostarczanego do instalacji ogrzewczej budynku, 2) urządzenia umożliwiające indywidualne rozliczanie kosztów ogrzewania poszczególnych mieszkań lub lokali użytkowych w budynku. (Dz.U. nr 75Maciej poz. 690 z 12.04.2002 r.) 2011-06-15 Miniewicz 38 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Rozliczanie cw. (Prawo energetyczne art.. 45a) Koszty zakupu ciepła, o których mowa w ust. 2, rozlicza się w części dotyczącej: 2) przygotowania ciepłej wody użytkowej dostarczanej centralnie przez instalację w budynku wielolokalowym, stosując metody wykorzystujące: a) wskazania wodomierzy ciepłej wody w lokalach, b) liczbę osób zamieszkałych stale w lokalu. 2011-06-15 Maciej Miniewicz 39 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf § 121. 1. W budynku mieszkalnym wielorodzinnym, zamieszkania zbiorowego i użyteczności publicznej należy stosować urządzenia do pomiaru ilości ciepła lub paliwa zużywanego do przygotowania ciepłej wody. 2. W budynku mieszkalnym wielorodzinnym do pomiaru ilości zimnej i ciepłej wody, dostarczanej do poszczególnych mieszkań oraz pomieszczeń służących do wspólnego użytku mieszkańców, należy stosować zestawy wodomierzowe, zgodnie z wymaganiami Polskich Norm, o których mowa w § 115 ust. 1. 2011-06-15 Maciej Miniewicz 40 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Rozliczanie zużycia ciepła na potrzeby co i cwu w budynkach wybudowanych po 2002 r. (obowiązywanie RMI ) 1. Metodą pomiarowo – obliczeniową przy zastosowaniu wodomierza na przewodzie wody wodociągowej doprowadzanej do węzła ciepłowniczego 2. Metodą pomiarową przy zastosowaniu 2011-06-15 dodatkowego ciepłomierza Maciej Miniewicz na węźle c.o. 41 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Budynki wzniesione przed rokiem 2002 1. Metodą szacunkową opartą na pomiarze zużycia ciepła w okresie letnim na potrzeby c.w. (nieczynne c.o. – wykorzystując ciepłomierz główny) 2. Metodą szacunkową – zakładając udział ciepła na przygotowanie ciepłej wody w całkowitym cieple pobieranym przez budynek. 2011-06-15 Maciej Miniewicz 42 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Metoda 1. – pomiarowa. Schemat opomiarowania węzła Ciepłomierz główny 2011-06-15 W1 W2 Maciej Miniewicz W3 43 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Zalety metody pomiarowej 1. Duża dokładność pomiaru zużycia ciepła na potrzeby c.o. i c.w.u. Ciepłomierz główny Podlicznik c.o. Qcwcyr QLC1 QLC 2 2. 2011-06-15 Najtańsza inwestycyjnie lokalizacja dodatkowego ciepłomierza Maciej Miniewicz 44 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Wady metody pomiarowej: 1. Konieczność zabudowy podlicznika – dodatkowe nakłady inwestycyjne 2. Niekontrolowane zużycie ciepła na cyrkulację 2011-06-15 Maciej Miniewicz 45 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Metoda 2. Pomiarowo - obliczeniowa Ciepłomierz główny 2011-06-15 Maciej Miniewicz Wodomierz 46 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Metoda obliczeniowo-pomiarowa Wskazania wodomierza zimnej wody W Qcwcyr cw Vzw zw (tcw t zw ) 10 3 , GJ Współczynnik uwzględniający cyrkulację cw Dokładność obliczeń zależy od przyjęcia wartości we wzorze. 2011-06-15 Maciej Miniewicz 47 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Uproszczona metoda pomiarowo-obliczeniowa Qcwcyr Vzw Qcw śrlata , GJ Średnia ilość ciepła potrzebna do podgrzania 1 m3 wody wodociągowej 2011-06-15 Maciej Miniewicz 48 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Inne metody pomiarowo-obliczeniowe Straty ciepła w instalacji ciepłej wody można określić analitycznie. Średnie miesięczne straty ciepła przypadające na instalację c.w. w pojedynczym lokalu w budynku wielorodzinnym określa się na podstawie tabeli w zależności od ilości pionów w danym lokalu i rodzajów rur. 2011-06-15 Maciej Miniewicz 49 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Materiał instalacji Straty ciepła przypadające na pojedynczy lokal miesięcznie w [GJ] QI dla pionu wspólnego QII dla odrębnych pionów rury stalowe ocynkowane 0,22 0,38 rury z polipropylenu 0,075 0,130 rury z pcv polibutenu 0,115 0,195 2011-06-15 z Maciej Miniewicz 50 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Ilość ciepła na potrzeby podgrzania wody wodociągowej określamy z równania: Qcw Vcw c (tcw t zw ) Podgrzanie 1 m3 wody w lecie od temp 10 °C do 60 °C wynosi qcwL=0,210 GJ w zimie od 5 ° C do 50 °C 2011-06-15 qcwZ=0,231 GJ Maciej Miniewicz 51 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Zapotrzebowanie na ciepło na potrzeby ciepłej wody Qcwc Qcw Qstr Ilość ciepła traconego z instalacji ciepłej wody dla budynku określamy z zależności Qstr nII QII nI QI gdzie nII - liczba pionów podwójnych w budynku (łazienkowy i kuchenny) 2011-06-15 Maciej Miniewicz 52 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Rozliczanie ilości ciepła na użytkowników poszczególnych lokali. 1. 100% lokali wyposażonych jest w wodomierze ilość ciepłej wody określa wskazanie przepływomierza w węźle ciepłowniczym Vcw oraz u poszczególnych odbiorców Vcw i Vcw= Vcw i + V 2011-06-15 Maciej Miniewicz 53 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Koszt jednostkowy przygotowania ciepłej wody wynosi kcw j=(kc Qcw)/ (Vcw- V) , zł/m3 Koszt obciążający dany lokal wynosi odpowiednio k i=kcw j Vcw i , zł 2011-06-15 Maciej Miniewicz 54 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Przy braku wodomierzy w lokalach rozliczenie ciepłej wody następuje w oparciu o liczbę osób korzystających z ciepłej wody w danym lokalu proporcjonalnie do liczby osób w budynku kcw j=(kc Qcw)/SU, zł/os Koszty ciepłej wody na lokal mieszkalny k i=kcw j Ucw i , zł 2011-06-15 Maciej Miniewicz 55 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf 8. Koszty zakupu ciepła rozlicza się w części dotyczącej: 1) ogrzewania, stosując metody wykorzystujące: Prawo a) dla lokali mieszkalnych i użytkowych: energetyczne - wskazania ciepłomierzy, art. 45a - wskazania urządzeń wskaźnikowych nie będących przyrządami pomiarowymi w rozumieniu przepisów metrologicznych, wprowadzonych do obrotu na zasadach i w trybie określonych w przepisach o systemie oceny zgodności, - powierzchnię lub kubaturę tych lokali, b) dla wspólnych części budynku wielolokalowego użytkowanych przez osoby, powierzchnię lub kubaturę tych części odpowiednio w proporcji do powierzchni lub kubatury zajmowanych lokali; 2011-06-15 Maciej Miniewicz 56 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf Rozliczanie opłat za ogrzewanie 1. Rozliczenie indywidualne wg liczników ciepła 2. Rozliczenie wg podzielników kosztów 3. Rozliczenie ryczałtowe 2011-06-15 Maciej Miniewicz 57 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf 2011-06-15 Maciej Miniewicz 58 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf 2011-06-15 Maciej Miniewicz 59 Zasady kształtowania i kalkulacji taryf 2011-06-15 Maciej Miniewicz 60 Przykład obliczeniowy Założenia Dostawa ciepła do węzła cieplnego w budynku (węzeł indywidualny) Zamówiona moc cieplna na potrzeby co i cwu P=0,180 MW Roczne zużycie ciepła wg wskazań licznika ciepła Q=1080 GJ/a Zużycie nośnika ciepła wg wskazań wodomierza w węźle Miejscowość - Wrocław 2011-06-15 Maciej Miniewicz 61 Przykład obliczeniowy Krok 1 – Pobranie aktualnej taryfy dla ciepła Zespół Elektrociepłowni Wrocławskich KOGENERACJA S.A. Taryfa dla ciepła Niniejsza taryfa stanowi załącznik do decyzji Prezesa URE z dnia 3 lipca 2008 r. nr OWR-4210-21/2008/1276/IX-A/DB Z upoważnienia Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki 2011-06-15 Maciej Miniewicz 62 Przykład obliczeniowy Taryfa dla ciepła zawiera: SPIS TREŚCI I. II. Pojęcia używane w taryfie Zakres działalności gospodarczej związanej z zaopatrzeniem w ciepło III. Podział odbiorców na grupy taryfowe IV. Rodzaje oraz wysokość cen i stawek opłat 1. Ceny i stawki opłat za ciepło 2. Stawki opłat za przyłączenie do sieci ciepłowniczej V. Sposób obliczania opłat VI. Warunki stosowania cen i stawek opłat VII. Wprowadzanie zmian cen i stawek opłat 2011-06-15 Maciej Miniewicz 63 Przykład obliczeniowy Krok 2 – wybieramy grupę taryfową • Grupa G3 - odbiorcy, którym ciepło jest dostarczane w postaci gorącej wody ze źródła ciepła sprzedawcy, za pośrednictwem wodnej sieci ciepłowniczej sprzedawcy 2011-06-15 Maciej Miniewicz 64 Przykład obliczeniowy Krok 3 Taryfa opłat za ciepło dla grupy GW3 2011-06-15 Maciej Miniewicz 65 Przykład obliczeniowy Krok 4 – obliczenie opłaty za moc zamówioną (opłata stała) Moc zamówiona w MW Os P Cjs 0,18 31 536,43 Opłata roczna Osr=5676,56 zł/rok Stawka opłaty stałej Opłata miesięczna = 1/12 Opłaty rocznej Osm=473,05 zł/m-c 2011-06-15 Maciej Miniewicz 66 Przykład obliczeniowy Obliczenie opłaty stałej za ciepło wg Taryfy dla ciepła Opłata za ciepło Stała Moc zamówiona Cena jednostkowa za zamówoną moc Opłata stała za moc zamówioną P [MW] Cjs [zł/MW/a] Os [zł/rok] Rata miesieczna za zamówioną moc cieplną ROs [zł/mc] 2011-06-15 Maciej Miniewicz 0,18 31536,43 roczna 5676,56 473,05 67 Przykład obliczeniowy Krok 4 – opłata zmienna za ciepło Zużycie ciepła w miesiącach wg odczytów z licznika ciepła co [GJ] cw [GJ] Całkowite Zużycie ciepła 200,00 150,00 100,00 50,00 0,00 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Miesiące 2011-06-15 Maciej Miniewicz 68 Przykład obliczeniowy Stawka opłaty zmiennej za ciepło Cjz=22,18 zł/GJ Opłata za ciepło Oz [zł] Zmienna Cena jednostkowa ciepła Cjz [zł/GJ] Miesiąc CO [GJ] CW [GJ] Ogółem Opłata za ciepło Oz [zł] 22,18 Styczeń Luty Marzec 178,02 153,45 140,62 9 9 9 187,02 162,45 149,62 4148,10 3603,14 3318,57 Wskazania ciepłomierza 2011-06-15 Maciej Miniewicz 69 Przykład obliczeniowy • Krok 5 – obliczenie stawek opłaty za przesył nośnika ciepła – Opłata stała za przesył – Opłata zmienna za przesył Stawka opłaty zmiennej za przesył Cjpz=4,14 zł/GJ 2011-06-15 Maciej Miniewicz 70 Przykład obliczeniowy Opłaty za przesył nośnika ciepła - stała Opłaty przesyłowe Stała Stawka opłaty stałej za usługi przesyłowe Opłata stała za usługi przesyłowe Rata miesięczna za usługi przesyłowe 2011-06-15 Maciej Miniewicz Cjps [zł/MW] Osp [zł/rok] Rops [zł/mc] 8241,32 1483,44 123,62 roczn 71 Przykład obliczeniowy Opłata zmienna za przesył Zmienna Stawka opłaty zmiennej za usługi przesyłowe Cjpz [zł/GJ] 4,14 Miesiąc Styczeń Luty Marzec CO [GJ] 178,02 153,45 140,62 CW [GJ] 9 9 9 Ogółem 187,02 162,45 149,62 Opłata zmienna za przesył Opz [zł] 774,26 672,54 619,43 2011-06-15 Maciej Miniewicz 72 Przykład obliczeniowy Opłata za pobraną wodę sieciową do uzupełniania zładu c.o. Opłata za nośnik ciepła Cena nośnika ciepła Miesiąc Wskazania wodomierza w wężle Opłata za nośnik ciepła Stawka za 1m3 wody sieciowej Cnc [zł/m3] 7,71 Styczeń Luty Marzec 1 2 0,8 7,71 15,42 6,17 Wskazania wodomierza w węźle wody uzupełniającej [m3] 2011-06-15 Maciej Miniewicz 73 Przykład obliczeniowy Zestawienie całkowitych miesięcznych opłat za ciepło i usługi przesyłowe Całkowita opłata za ciepło i przesył Miesiąc Opłata stała za ciepło Opłata stała za przesył Opłata zmienna za ciepło Opłata zmienna za przesył Razem Wskaźnik A= Os/(Oz+Os) Wartość średnia 2011-06-15 Styczeń Luty Marzec 473,05 473,05 473,05 123,62 123,62 123,62 4148,10 3603,14 3318,57 774,26 672,54 619,43 5519,03 4872,35 4534,66 0,11 0,12 0,13 0,35 Maciej Miniewicz 74 Przykład obliczeniowy Wykres zmian udziału opłat stałych w całkowitych Wskaźnik A= Os/(Oz+Os) Wskaźnik A Wartość średnioroczna 0,35 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Miesiące 2011-06-15 Maciej Miniewicz 75 Przykład obliczeniowy Kształtowanie się cen ciepła w okresie całorocznym Cena średnia ciepła [zł/GJ] Średnioroczna cena ciepła 50,04 zł Cena ciepła [zł/GJ] 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00 0,00 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Miesiące 2011-06-15 Maciej Miniewicz 76 Przykład obliczeniowy Udział opłat - miesiąc styczeń 9% 14% Styczeń 2% Opłata stała za ciepło Opłata stała za przesył Opłata zmienna za ciepło Opłata zmienna za przesył 75% 2011-06-15 Maciej Miniewicz 77 Przykład obliczeniowy Udział opłat - miesiąc lipiec Lipiec 4% Opłata stała za ciepło 24% Opłata stała za przesył 57% 15% 2011-06-15 Maciej Miniewicz Opłata zmienna za ciepło Opłata zmienna za przesył 78 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła Piśmiennictwo 1. ROZPORZĄDZENIE MINISTRA GOSPODARKI z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla przyrządów pomiarowych (Dz. U. z dnia 10 stycznia 2007 r.) 2. DYREKTYWA 2004/22/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 31 marca 2004 r. w sprawie przyrządów pomiarowych, Dz.U. WE nr L135 z dn. 30 kwietnia 2004 r. Measuring Instruments Directive MID 2011-06-15 Maciej Miniewicz 79 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła 3. PN EN 1434 Ciepłomierze. Części 1-6 4. Katalogi producentów 2011-06-15 Maciej Miniewicz 80 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła § 1. Rozporządzenie określa: 1) zasadnicze wymagania dla przyrządów pomiarowych podlegających ocenie zgodności; 2) procedury oceny zgodności; 3) sposób oznakowania przyrządów pomiarowych; 4) wzór znaku CE. § 2. Przepisy rozporządzenia stosuje się do następujących rodzajów przyrządów pomiarowych i ich podzespołów: 2011-06-15 Maciej Miniewicz 81 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła 4) ciepłomierzy, przetworników przepływu, par czujników temperatury i przeliczników, Ciepłomierz - przyrząd pomiarowy przeznaczony do pomiaru ciepła, oddawanego przez ciecz będącą ciekłym nośnikiem ciepła w obiegu wymiany ciepła, wykonany jako przyrząd zespolony albo przyrząd składany złożony z następujących podzespołów: przetwornika przepływu, pary czujników temperatury i przelicznika, albo jako kombinacja tych dwóch rodzajów konstrukcji;Maciej Miniewicz 2011-06-15 82 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła Instalacja pomiarowa - przyrząd pomiarowy przeznaczony do ciągłego i dynamicznego pomiaru ilości (objętości lub masy) cieczy innych niż woda, składający się z licznika oraz innych urządzeń niezbędnych do zapewnienia poprawnego pomiaru lub ułatwiających przeprowadzanie czynności pomiarowych; 2011-06-15 Maciej Miniewicz 83 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła Zasadnicze wymagania dla przyrządów pomiarowych § 6. 1. Przyrządy pomiarowe powinny być zaprojektowane oraz wytwarzane w taki sposób, aby zapewniały wysoki poziom: 1) ochrony metrologicznej i strony (dostawca odbiorca) pomiaru miały zaufanie do otrzymywanych wyników; 2) jakości, przy uwzględnieniu techniki pomiarowej i bezpieczeństwa danych pomiarowych. 2. Rozwiązania przyjęte w konstrukcji przyrządu pomiarowego w celu spełnienia zasadniczych wymagań powinny uwzględniać przewidywany zakres zastosowań przyrządu i dającą się przewidzieć możliwość jego niewłaściwego użycia. 2011-06-15 Maciej Miniewicz 84 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła § 7. 1. Błąd pomiaru wykonanego przyrządem pomiarowym w warunkach znamionowych użytkowania, przy niewystępowaniu zaburzeń, nie powinien przekraczać błędów granicznych dopuszczalnych (MPE) określonych w załącznikach nr 1-10 do rozporządzenia. 2. Błąd graniczny dopuszczalny (MPE) przyrządu pomiarowego wyraża się jako dwustronną (dodatnią i ujemną) wartość odchylenia od wartości poprawnej pomiaru, o ile w załącznikach nr 1-10 do rozporządzenia nie określono inaczej. 2011-06-15 Maciej Miniewicz 85 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła ZASADNICZE WYMAGANIA DLA CIEPŁOMIERZY (zał. 4) 1. Zasadnicze wymagania dla przyrządów pomiarowych określone w rozporządzeniu wraz z zasadniczymi wymaganiami określonymi w niniejszym załączniku stosuje się do ciepłomierzy i ich podzespołów przeznaczonych do stosowania w gospodarstwach domowych, usługach i handlu oraz w przemyśle drobnym. 86 2011-06-15 Maciej Miniewicz Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła 1.1. Użyte w załączniku określenia i symbole oznaczają: 1) przelicznik - podzespół ciepłomierza odbierający sygnały pary czujników temperatury i przetwornika przepływu, przetwarzający je oraz obliczający i wskazujący wartość liczbową ciepła przekazanego w obiegu wymiany ciepła; 2) parę czujników temperatury - podzespół ciepłomierza wytwarzający sygnały wyjściowe będące funkcją temperatury nośnika ciepła na wejściu i na wyjściu obiegu wymiany ciepła; 3) przetwornik przepływu - podzespół ciepłomierza wytwarzający sygnał wyjściowy będący funkcją objętości, masy, strumienia objętości lub strumienia masy nośnika ciepła, mierzonych na wejściu albo na wyjściu obiegu wymiany ciepła; 2011-06-15 Maciej Miniewicz 87 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła 4) 5) 6) 7) 8) θ - temperatura ciekłego nośnika ciepła; θin - wartość temperatury θ na wejściu obiegu wymiany ciepła; θout - wartość temperatury θ na wyjściu obiegu wymiany ciepła; Δθ - różnicę temperatury θin - θout, Δθ ³ θ; θmax - górna granica θ, przy której ciepłomierz działa poprawnie, bez przekroczenia błędów granicznych dopuszczalnych (MPE); 9) θmin - dolna granica θ, przy której ciepłomierz działa poprawnie, bez przekroczenia błędów granicznych dopuszczalnych (MPE); 10) Δθmax - górna granica Δθ, przy której ciepłomierz działa poprawnie, bez przekroczenia błędów granicznych dopuszczalnych (MPE); 11) Δθmin - dolna granica Δθ, przy której ciepłomierz działa poprawnie, bez przekroczenia błędów granicznych dopuszczalnych (MPE); 88 2011-06-15 Maciej Miniewicz Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła q - strumień objętości lub strumień masy ciekłego nośnika ciepła; qs - największa wartość q dopuszczalna w krótkich okresach, przy której ciepłomierz działa poprawnie; qp - największa wartość q dopuszczalna podczas działania ciągłego, przy której ciepłomierz działa poprawnie; qi - najmniejsza wartość q dopuszczalna dla ciepłomierza, przy której działa on poprawnie; P - moc cieplną wymiany ciepła; Ps - największa wartość mocy cieplnej dopuszczalna dla 2011-06-15 Miniewiczon poprawnie. 89 ciepłomierza, przy którejMaciej działa Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła qp Skala przepływów dla przepływomierza 2011-06-15 qi 10 mi n ma x maxdo qi qp qs p Nie poprawna praca przepływomierza Przepływy krótkotrwałe gwarantujące Maciej Miniewicz poprawną pracę 90 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła 2. Producent określa warunki znamionowe użytkowania ciepłomierzy, w szczególności wartości: 1) temperatury cieczy - θmax, θmin; 2) różnicy temperatury - Δθmax, Δθmin - przy czym Δθmax/Δθmin >=10; Δθmin = 3 K, 5 K albo 10 K; 3) ciśnienia cieczy będącego największym nadciśnieniem wewnętrznym, przy którym ciepłomierz może działać w sposób ciągły przy górnej granicy temperatury; 4) strumienie objętości lub strumienie masy cieczy - qs, qp, qi, przy czym qp/qi >= 10; 2011-06-15 Maciej Miniewicz 91 5) moc cieplną Ps. Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła 3. Ciepłomierze dzielą się na 3 klasy dokładności oznaczane jako: 1, 2 i 3. 4. Błędy graniczne dopuszczalne względne (MPE) ciepłomierza zespolonego, wyrażone w procentach wartości poprawnej, w zależności od klasy dokładności, oblicza się według wzoru: E = Ef + Et + Ec - gdzie błędy Ef, Et, Ec określa się zgodnie z pkt 8.22011-06-15 Maciej Miniewicz 92 8.4. Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła • Stosowane są następujące klasy metrologiczne dla wszystkich ciepłomierzy: Klasa 1: Ef = (1 +0.01 qp/q) <=3,5% Klasa 2: Ef = (2 +0.02 qp/q) <=5% Klasa 3: Ef = (3 +0.05 qp/q) <=5% Klasa 1 nie jest powszechnie stosowana w węzłach ciepłowniczych w większości krajów UE. 2011-06-15 Maciej Miniewicz 93 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła Wg dyrektywy MID: Klasa 3 powinna być stosowana w budynkach mieszkalnych Klasa 2 – w budynkach użyteczności publicznej, obiektach handlowych i przemysłu lekkiego 2011-06-15 Maciej Miniewicz 94 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła 5. Ciepłomierz powinien być odporny na wpływ statycznego pola magnetycznego i pola elektromagnetycznego o częstotliwości sieci. 2011-06-15 Maciej Miniewicz 95 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła 7. Niezależnie od oznaczeń, danych i informacji, o których mowa w § 32 ust. 1 i 4 rozporządzenia, na ciepłomierzu powinny być umieszczone informacje dotyczące: 1) klasy dokładności; 2) granic strumienia objętości lub strumienia masy; 3) granic temperatury; 4) granic różnicy temperatury; 5) miejsca montażu przetwornika przepływu - zasilanie albo powrót; 6) oznaczenia kierunku przepływu. 2011-06-15 Maciej Miniewicz 96 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła 8.2. Błąd graniczny dopuszczalny względny (MPE) przetwornika przepływu odnoszący się do relacji między wartością wskazaną a wartością poprawną zależności między sygnałem wyjściowym przetwornika przepływu a masą lub objętością w zależności od klasy dokładności wynosi dla: 1) klasy 1: Ef = (1 + 0,01 qp/q) %, ale nie więcej niż 5 %; 2) klasy 2: Ef = (2 + 0,02 qp/q) %, ale nie więcej niż 5 %; 3) klasy 3: Ef = (3 + 0,05 qp/q) %, ale nie więcej niż 5 %. 2011-06-15 Maciej Miniewicz 97 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła 8.3. Błąd graniczny dopuszczalny względny (MPE) pary czujników temperatury odnoszący się do relacji między wartością wskazaną a wartością poprawną zależności między sygnałem wyjściowym pary czujników temperatury a różnicą temperatury wynosi: Et = (0,5 + 3 · Δθmin/Δθ) % 2011-06-15 Maciej Miniewicz 98 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła 8.4. Błąd graniczny dopuszczalny względny (MPE) przelicznika odnoszący się do relacji między wartością wskazaną a wartością poprawną ciepła wynosi: Ec = (0,5 + Δθmin/Δθ) % 2011-06-15 Maciej Miniewicz 99 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła § 21. 1. Wodomierze, ciepłomierze, gazomierze i liczniki energii elektrycznej powinny być wyposażone w urządzenia wskazujące, dostępne dla konsumenta bez konieczności użycia dodatkowych narzędzi, których wskazanie jest podstawą do ustalenia wysokości opłaty, niezależnie od tego, czy wynik pomiaru wykonany za ich pomocą może być odczytany zdalnie czy też nie. 2. Urządzenia wskazujące przyrządów pomiarowych, o których mowa w ust. 1, pokazujące całkowitą ilość dostarczonej wody, ciepła, gazu albo energii elektrycznej lub wartości, z których taka ilość może być wyznaczona, stanowiącą w całości lub częściowo podstawę do obliczania wysokości opłat, powinny być skonstruowane w sposób uniemożliwiający skasowanie ich wskazań podczas użytkowania tych urządzeń. 2011-06-15 Maciej Miniewicz 100 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła § 26. 1. Poszczególne rodzaje przyrządów pomiarowych poddaje się, zgodnie z wyborem producenta, następującym procedurom oceny zgodności określonym w załączniku nr 11 do rozporządzenia ciepłomierze, przetworniki przepływu, pary czujników temperatury i przeliczniki: a) badaniu typu - moduł B - połączonemu z zapewnieniem jakości produkcji - moduł D, b) badaniu typu - moduł B - połączonemu z weryfikacją wyrobu - moduł F albo c) pełnemu zapewnieniu jakości z badaniem projektu - moduł H1; 2011-06-15 Maciej Miniewicz 101 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła Procedury oceny zgodności § 24. 1. Producent lub jego upoważniony przedstawiciel przed wprowadzeniem do obrotu przyrządu pomiarowego i, o ile ma to zastosowanie, jego podzespołu powinien poddać ten przyrząd lub podzespół odpowiedniej procedurze oceny zgodności, o której mowa w załączniku nr 11 do rozporządzenia. 2. Ocena zgodności może być przeprowadzona oddzielnie dla przyrządu pomiarowego i dla jego podzespołu. 2011-06-15 Maciej Miniewicz 102 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła § 25. Ocena zgodności przyrządu pomiarowego i, o ile ma to zastosowanie, jego podzespołu z zasadniczymi wymaganiami może być przeprowadzana z zastosowaniem następujących procedur określonych w załączniku nr 11 do rozporządzenia: 1) wewnętrznej kontroli produkcji - moduł A; 2) wewnętrznej kontroli produkcji z badaniem wyrobu przez jednostkę notyfikowaną - moduł A1; 2011-06-15 Maciej Miniewicz 103 3) zapewnienia jakości produkcji - moduł D1; Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła 4) zapewnienia jakości wyrobu - moduł E1; 5) weryfikacji wyrobu - moduł F1; 6) weryfikacji jednostkowej - moduł G; 7) pełnego zapewnienia jakości - moduł H; 8) pełnego zapewnienia jakości z badaniem projektu - moduł H1; 9) badania typu - moduł B - oraz: 2011-06-15 Maciej Miniewicz 104 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła a) zgodności z typem na podstawie wewnętrznej kontroli produkcji - moduł C, b) zgodności z typem na podstawie wewnętrznej kontroli produkcji i badania wyrobu przez jednostkę notyfikowaną - moduł C1, c) zapewnienia jakości produkcji - moduł D, d) zapewnienia jakości kontroli i badania wyrobu moduł E albo e) weryfikacji wyrobu - moduł F. 2011-06-15 Maciej Miniewicz 105 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła Tak było Kontrola metrologiczna przyrządów pomiarowych. Przyrządy pomiarowe podlegały w Polsce kontroli metrologicznej w formie: – Zatwierdzenia typu – decyzja Prezesa GUM dopuszczająca przyrządy pomiarowe danego typu do legalizacji lub użytkowania w kraju – Legalizacji – dopuszczenie określonych przyrządów pomiarowych stosowanych w obrocie publicznym do wyznaczania ilości albo jakości rzeczy w celu uzyskania prawidłowej podstawy do rozliczeń. 2011-06-15 Maciej Miniewicz 106 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła Zatwierdzeniu typu oraz legalizacji podlegały: 1. Wodomierze 2. Ciepłomierze do wody 3. Przeliczniki wskazujące do ciepłomierzy do wody 4. Pary czujników temperatury do ciepłomierzy do wody. 2011-06-15 Maciej Miniewicz 107 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła ROZPORZĄDZENIE MINISTRA GOSPODARKI1) z dnia 7 stycznia 2008 r. w sprawie prawnej kontroli metrologicznej przyrządów pomiarowych2) (Dz. U. nr 5 poz. 29 z dnia 14 stycznia 2008 r.) 2011-06-15 Maciej Miniewicz 108 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła § 1. Rozporządzenie określa: 1) tryb zgłaszania przyrządów pomiarowych do prawnej kontroli metrologicznej; 2) szczegółowy sposób przeprowadzania prawnej kontroli metrologicznej przyrządów pomiarowych; 3) dowody legalizacji wydawane dla określonych rodzajów przyrządów pomiarowych; 4) okresy ważności legalizacji określonych rodzajów przyrządów pomiarowych oraz terminy, w których przyrządy pomiarowe wprowadzone do obrotu lub użytkowania po dokonaniu oceny zgodności powinny być zgłaszane do legalizacji ponownej; 5) wzory decyzji zatwierdzenia typu i świadectw legalizacji; 6) wzory znaków zatwierdzenia typu, cech legalizacji i cech zabezpieczających. 2011-06-15 Maciej Miniewicz 109 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła § 28. 1. Wniosek o dokonanie legalizacji ponownej powinien zawierać: 1) dane identyfikujące wnioskodawcę: a) imię i nazwisko lub nazwę oraz jego adres, b) numer identyfikacji podatkowej; 2) dane identyfikujące zgłaszany przyrząd pomiarowy, w szczególności: a) nazwę lub znak fabryczny przyrządu pomiarowego, b) numer fabryczny przyrządu pomiarowego, c) liczbę sztuk zgłaszanych przyrządów pomiarowych, jeżeli jest większa niż jeden; 3) datę i podpis wnioskodawcy. 2011-06-15 Maciej Miniewicz 110 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła 2. Jeżeli dowodem legalizacji przyrządu pomiarowego jest świadectwo legalizacji, do wniosku o dokonanie legalizacji ponownej powinno być dołączone świadectwo legalizacji pierwotnej lub poprzedniej legalizacji ponownej albo ich kopia, a w przypadku przyrządu pomiarowego zgłaszanego do legalizacji ponownej po raz pierwszy po dokonaniu oceny zgodności - kopia deklaracji zgodności, o której mowa w art. 5 pkt 10 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodności (Dz. U. z 2004 r. Nr 204, poz. 2087, z późn. zm.4)). 2011-06-15 Maciej Miniewicz 111 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła § 30. 1. Wnioskodawca wraz z wnioskiem powinien przedłożyć egzemplarz lub egzemplarze przyrządów pomiarowych, które mają być poddane legalizacji ponownej, albo wskazać we wniosku miejsce przeprowadzenia legalizacji, jeżeli zgodnie z przepisami określającymi szczegółowy zakres, sposoby oraz metody przeprowadzania badań i sprawdzeń podczas prawnej kontroli metrologicznej poszczególnych rodzajów przyrządów pomiarowych, wydanymi na podstawie art. 9a ustawy, legalizacja tego rodzaju przyrządu pomiarowego powinna być przeprowadzona w miejscu jego 2011-06-15 Maciej Miniewicz 112 zainstalowania lub miejscu użytkowania. Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła ZAŁĄCZNIK Nr 6 RODZAJE DOWODÓW LEGALIZACJI, OKRESY WAŻNOŚCI LEGALIZACJI DLA POSZCZEGÓLNYCH RODZAJÓW PRZYRZĄDÓW POMIAROWYCH ORAZ TERMINY ZGŁASZANIA PRZYRZĄDÓW POMIAROWYCH DO LEGALIZACJI PONOWNEJ PO OCENIE ZGODNOŚCI 2011-06-15 Maciej Miniewicz 113 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła Rodzaje dowodów legalizacji pierwotnej, legalizacji jednostkowej i legalizacji ponownej oraz okresy ważności tych legalizacji określa tabela nr 1: Tabela nr 1 Lp. Przyrządy pomiarowe podlegające legalizacji Rodzaje dowodów legalizacji1) Okresy ważności legalizacji pierwotnej i legalizacji jednostkowej2) Okresy ważności legalizacji ponownej 11 Ciepłomierze do wody o nominalnym strumieniu objętości nie większym niż 500 m3/h, z wyłączeniem ciepłomierzy zwężkowych i ciepłomierzy składanych* c 5 lat 5 lat 12 Przeliczniki wskazujące do ciepłomierzy do wody, z wyłączeniem przeliczników wskazujących do ciepłomierzy zwężkowych* c 5 lat 5 lat 13 Pary czujników temperatury do ciepłomierzy do wody, z wyłączeniem par czujników temperatury do ciepłomierzy zwężkowych* c 5 lat 5 lat C – cecha legalizacji 2011-06-15 Maciej Miniewicz 114 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła Określenie ilości ciepła zużywanego w węźle ciepła określa się w oparciu o pomiar temperatury przepływającej w obiegu cieczy w przewodzie zasilającym i powrotnym oraz o pomiar strumienia objętościowego przepływającej cieczy. 2011-06-15 Maciej Miniewicz 115 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła 2011-06-15 Maciej Miniewicz 116 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła Błąd pomiaru temperatury ma istotny wpływ na obliczenie ilości pobranego ciepła. Przykład: Zmierzona różnica temperatury na węźle: =3 °C Przedział zmierzonej temperatury przy dokładności pomiaru ±0,1 °C wynosi 2,9 do 3,1 °C Maksymalny błąd pomiaru temperatury: 3,3% (0,1/3) 2011-06-15 Maciej Miniewicz 117 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła Z uwagi na obliczanie ilości ciepła w sytuacji stałego przepływu nośnika ciepła niezmiernie istotny jest pomiar temperatury. Dlatego czujniki temperatury powinny być parowane tak aby ich błąd pomiaru nie przekraczał wartości 0,05 °C. Ma to szczególnie istotne znaczenie przy obliczaniu ilości ciepła dla systemów zaopatrzenia w ciepło, a nieco mniejsze w indywidualnych węzłach ciepłowniczych. 2011-06-15 Maciej Miniewicz 118 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła Najczęstsze przyczyny powstawania błędów: Istnieje wiele możliwości niepoprawnej zabudowy czujników. Kilka przykładów, będących przyczyną błędów wyznaczania ilości ciepła: 1. Nie stosuje się czujników „z parowanych” 2. Niewłaściwa zabudowa czujnika 2011-06-15 Maciej Miniewicz 119 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła 3. Zabudowa czujnika w niewłaściwym miejscu lub niewłaściwym przewodzie 4. Czujnik o nie odpowiedniej konstrukcji 5. Nieodpowiednia stała czasowa czujnika 6. Nie uwzględniono zewnętrznej wymiany ciepła czujnika na drodze promieniowania 7. Skrócenie przewodów czujnika ze względów estetycznych 8. Wydłużenie czujnika i połączenia wykonane nie prawidłowo 9. Za płytka lub za głęboka zabudowa osłony czujnika 10. Za płytka zabudowa czujnika temperatury w osłonie 11. Niesymetryczna zabudowa osłony względnie czujnika temperatury 2011-06-15 Maciej Miniewicz 120 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła • Czujniki temperatury • Pomiar temperatury oparty jest o zjawisko zmiany oporności czujnika platynowego wraz z temperaturą. • Platynowe oporowe Pt100; Pt500 • Zgodnie z normą PN EN1434:1997 własności czujników podano w normie IEC 751 • W praktyce wartości oporności czujników temperatury wynoszą 100W; 500 W; 1000 W. 2011-06-15 Maciej Miniewicz 121 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła • Dla temperatury 0°C wartość oporu wynosi 100 W, a dla 100°C – 138,5 W. • Zmiana oporności dla Pt100 – 0,385 W/K, dla Pt500 – 1,925 W/K Wartość oporności w zależności od temperatury 2011-06-15 Maciej Miniewicz 122 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła KRYTERIA DOBORU CIEPŁOMIERZA Dobierając ciepłomierz należy brać pod uwagę następujące kryteria: • wymaganą moc cieplną, • zakres temperatur w rurociągach zasilającym i powrotnym, • fizyczne i chemiczne właściwości wody przenoszącej ciepło, • wymogi odnośnie przestrzeni ułatwiającej instalowanie, obsługę oraz odczyt wskazań ciepłomierza 2011-06-15 Maciej Miniewicz 123 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła Dobór przelicznika polega na wyborze: • typu, • wartości impulsu oraz • miejsca zabudowy wodomierza (powrót czy zasilanie - wykonanie standard na powrocie). 2011-06-15 Maciej Miniewicz 124 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła Właściwy dobór wodomierza zależy od: • max i min natężeń przepływu cieczy przenoszącej ciepło, • charakteru natężenia przepływu (stałe, zmienne), • dopuszczalnej straty ciśnienia w obrębie wodomierza, • ciśnienia i temperatury czynnika zasilającego, • warunków wbudowania wodomierza w instalację cieplną 2011-06-15 Maciej Miniewicz 125 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła WERSJE SPECJALNE Energia liczona po przekroczeniu mocy chwilowej W czasie gdy przekroczony zostaje próg zadanej, (np. uzgodnionej pomiędzy dostawcą i odbiorcą) mocy chwilowej, energia całkowita jest nadal liczona w głównym liczniku energii, natomiast w liczniku energii nadprogowej liczona jest energia związana z tą ilością mocy o którą nastąpiło przekroczenie zadanego progu. En = (P - Pprog) x t Gdzie: En - energia nadprogowa P - moc chwilowa, przekraczająca wartość progową Pprog - nastawiona wartość progowa mocy T - czas wystąpienia przekroczenia 2011-06-15 Maciej Miniewicz 126 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła 2011-06-15 Maciej Miniewicz 127 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła Energia liczona po przekroczeniu progu przepływu chwilowego W czasie gdy przekroczony zostaje próg zadanego, (np. uzgodnionego pomiędzy dostawcą i odbiorcą) przepływu chwilowego, energia całkowita jest nadal liczona w głównym liczniku energii, natomiast w liczniku energii nadprogowej liczona jest energia związana tą częścią mocy chwilowej, która wynika z przekroczenia przepływu chwilowego ponad zadany próg. En = [(F - Fprog) / F] x P x t Gdzie: En - energia nadprogowa F - przepływ chwilowy, przekraczający wartość progową Fprog - nastawiona wartość progowa przpływu P - moc chwilowa w instalacji 2011-06-15 Maciej Miniewicz 128 t - czas wystąpienia przekroczenia Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła 2011-06-15 Maciej Miniewicz 129 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła Energia liczona po niedotrzymaniu temperatur (zasilania, powrotu) lub różnicy temperatur W czasie gdy za niska jest temperatura zasilania (za wysoka temperatura powrotu) lub niewłaściwa różnica temperatur (np. wg uzgodnień pomiędzy dostawcą i odbiorcą), energia całkowita jest nadal liczona w głównym liczniku energii, natomiast w liczniku energii nadprogowej liczona jest energia związana z niedotrzymaniem parametrów. Pomiar temperatury jest dokonywany co 2 minuty. En = P x tnie Gdzie: En - energia nadprogowa P - moc chwilowa w instalacji tnie - czas trwania niedotrzymania parametrów temperatury (wielokrotność 2 minut) 2011-06-15 Maciej Miniewicz 130 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła 2011-06-15 Maciej Miniewicz 131 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła Energia drugotaryfowa liczona w ustalonych dniach roku Energia drugotaryfowa liczona w ustalonym czasie w ciągu każdej doby 2011-06-15 Maciej Miniewicz 132 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła Czujniki temperatury - rodzaje Czujniki TOPE 41 – wykonanie z kablem prostym Czujniki TOPE 42 – wykonanie zDANE kablem spiralnym. TECHNICZNE Zakres temperatur: 0...150°C Zakres różnicy temperatur: 3...150°C Rezystor termometryczny: Pt100 lub Pt500 PN-EN60751+A2 Maksymalne ciśnienie stosowania: 1.6MPa Długość zanurzeniowa: 28mm 2011-06-15 Maciej Miniewicz Materiał osłony zewnętrznej: 1H18N9T 133 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła Stała czasowa czujnika temperatury t0,5 Skok temp . 2011-06-15 Maciej Miniewicz 134 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła CZUJNIKI TEMPERATURY TYPU TOP 1068 DANE TECHNICZNE Do DN<=50 Zakres temperatur: 0...150°C Zakres różnicy temperatur: 3...150°C Rezystor termometryczny: Pt100 lub Pt500 PN-EN60751+A2 Maksymalne ciśnienie stosowania: 1.6MPa Długość zanurzeniowa: 42...160mm Materiał osłony zewnętrznej: M63 lub 1H18N9T Stała czasowa czujnika:T0,5≤ 4s Przewód przyłączeniowy: linka 2x0.25mm2, oplot izolacja silikonowa Rezystancja przewodu [Ω/m]: 0.15Ω Długość przewodów: Pt100: ...3m co 0.5m Pt500: 1...15m co 0.5m 2011-06-15 Maciej Miniewicz 135 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła CZUJNIKI TEMPERATURY TYPU TOP146.1 DANE TECHNICZNE Zakres temperatur: 0...150°C Zakres różnicy temperatur: 3...150°C Rezystor termometryczny: Pt100 lub Pt500 PN-EN60751+A2 Maksymalne ciśnienie stosowania: 1.6MPa Długość zanurzeniowa: 85...210mm co 5mm Materiał osłony zewnętrznej: 1H18N9T Stała czasowa czujnika: T0,9≤ 6s Max. temp. pracy głowicy: 100°C Stopień ochrony obudowy: IP54 2011-06-15 Maciej Miniewicz 136 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła CZUJNIKI TEMPERATURY TYPU TOPGN12/C DANE TECHNICZNE Zakres temperatur: 0...150°C Zakres różnicy temperatur: 3...150°C Rezystor termometryczny: Pt100 lub Pt500 PN-EN60751+A2 Maksymalne cisnienie stosowania: 4,9MPa Długość zamurzeniowa: 160, 250, 400mm Materiał osłony zewnetrznej: 1H18N9T Stała czasowa czujnika: T0,5≤6s Max. temp. pracy głowicy: 100°C 2011-06-15 Maciej Miniewicz Stopień ochrony obudowy:IP65 137 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła Trójniki i króćce instalacyjne do czujników temperatury 2011-06-15 Maciej Miniewicz 138 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła • Przepływomierze turbinowe 2011-06-15 Maciej Miniewicz 139 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła • Przepływomierze Woltmana 2011-06-15 Maciej Miniewicz 140 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła • Przepływomierze magnetyczne 2011-06-15 Maciej Miniewicz 141 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła • Przepływomierze ultradźwiękowe 2011-06-15 Maciej Miniewicz 142 Urządzenia do pomiaru ciepła Zasada działania przepływomierzy ultradźwiękowych 2011-06-15 Maciej Miniewicz 143 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła • Przeliczniki 2011-06-15 Maciej Miniewicz 144 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła 2011-06-15 Maciej Miniewicz 145 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła Wymagania techniczne dla przeliczników wskazujących. 1. Granice zakresu temperatur: a) górna granica zakresu temperatury – nie mniejsza niż 135ºC b) dolna granica zakresu temperatury – nie większa niż 20ºC 2. Górna granica zakresu pomiarowego różnicy temperatur – nie mniejsza niż 110˚C 3. Dolna granica zakresu pomiarowego różnicy temperatur - nie większa niż 5˚C 4. Zasilanie elektryczne – bateria o żywotności minimum 5 lat 5. Ekran odczytowy – ciekłokrystaliczny 2011-06-15 Maciej Miniewicz 146 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła 6 .Wymagane parametry (dane) dostępne na wyświetlaczu a) liczydło energii w GJ b) liczydło objętości w m³ c) wartość chwilowa temperatury zasilania d) wartość chwilowa temperatury powrotu e) wartość chwilowa różnicy temperatur f) wartość chwilowa natężenia przepływu g) wartość chwilowa mocy cieplnej h) kod błędu i) całkowity czas pracy j) czas pracy z błędem (wyrażony w godzinach) – suma czasów pracy w warunkach powodujących wygenerowanie kodu błędu 2011-06-15 Maciej Miniewicz k) test wyświetlacza aktywujący wszystkie segmenty wyświetlacza 147 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła 9. Wymagane jest przechowywanie w pamięci przelicznika wartości następującego zestawu danych dla każdego z ostatnich co najmniej 12 zakończonych miesięcy: a) stan liczydła energii na koniec miesiąca b) stan liczydła objętości na koniec miesiąca c) wartość maksymalna mocy cieplnej – największa wartość średnia mocy z okresów jednogodzinnych jaka wystąpiła w przeciągu miesiąca d) wartość maksymalna natężenia przepływu – największa wartość średnia natężenia przepływu z okresów jednogodzinnych jaka wystąpiła w przeciągu miesiąca 2011-06-15 Maciej Miniewicz 148 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła e) czas pracy z błędem – wyrażony w godzinach czas trwania warunków identyfikowanych jako nieprawidłowe warunki pracy ciepłomierza. Jeżeli występowanie tych warunków rozciąga się na dwa sąsiednie miesiące, to „czas pracy z błędem” winien obejmować okres: - dla miesiąca pierwszego – od wystąpienia warunku nieprawidłowego do zakończenia miesiąca, - dla miesiąca drugiego – od początku miesiąca do ustąpienia warunku nieprawidłowego f) identyfikator nieprawidłowego warunku pracy ciepłomierza (kod błędu). Jeżeli w miesiącu wystąpi więcej niż jeden taki warunek, należy odnotować jeden z nich o najdłuższym czasie trwania. Jeżeli w miesiącu nie wystąpią takie warunki to pole identyfikatora może pozostać puste. 2011-06-15 Maciej Miniewicz 149 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła 10. Przelicznik musi zapewniać bezpieczeństwo danych dotyczących stanu liczydła energii, liczydła objętości, czasu pracy, kodu błędu i czasu pracy z błędem oraz wartości maksymalnych określonych w punkcie 7c i 7d, tak aby nie następowała ich utrata w ciągu 6 miesięcy pozostawania przelicznika bez zasilania elektrycznego. Aktualizacja rejestrów bezpieczeństwa, jeżeli występują, musi być dokonywana co najmniej raz na dobę. 2011-06-15 Maciej Miniewicz 150 Pomiar i rozliczanie zużycia ciepła Wymagania dotyczące interfejsów komunikacyjnych ciepłomierzy. 1. Przeliczniki wskazujące ciepłomierzy muszą być wyposażone w: - interfejs optyczny, - złącze szpilkowe do montażu modułów komunikacyjnych. 2. Złącze szpilkowe musi umożliwiać transmisję danych według standardu M-BUS. Wymagana jest zgodność z normą PN-EN-1434 (M-BUS) 2011-06-15 Maciej Miniewicz 151 Dobór ciepłomierza • • 2011-06-15 Ciepłomierz należy wymiarować w ten sposób aby przy przepływie 0,7 Qn<Qrob<Qn spadek ciśnienia na przetworniku przepływu nie był większy niż 10 kPa. Natężenie przepływu dla doboru ciepłomierza (Qrob) należy obliczyć uwzględniając moc węzła Qc.o., i Qc.w.u. Maciej Miniewicz 152 Teoretyczne podstawy pomiaru przepływu i ciepła. • Metody ustalania ilości ciepła. – Woda jako nośnik ciepła. • Pomiar ciepła przy pomocy ciepłomierzy. • Pomiar przepływów dla celów podziału kosztów ciepła. • Podzielniki kosztów. W dwóch ostatnich przypadkach wymagany jest pomiar ciepła pobieranego przez instalację przy pomocy ciepłomierza. 2011-06-15 Maciej Miniewicz 153 Teoretyczne podstawy pomiaru przepływu i ciepła • Metody ustalania ilości ciepła. – Para jako nośnik ciepła. • Pomiar po stronie pary lub kondensatu. Ilość ciepła wynika z przemnożenia pomierzonego strumienia pary (kondensatu) przez różnicę entalpii pary i kondensatu. 2011-06-15 Maciej Miniewicz 154 Teoretyczne podstawy pomiaru przepływu i ciepła • Podstawy teoretyczne pomiaru ciepła. m(t) – przepływ masowy nośnika ciepła iz – entalpia właściwa na zasilaniu ip – entalpia właściwa na powrocie. 2011-06-15 Maciej Miniewicz 155 Teoretyczne podstawy pomiaru przepływu i ciepła • Dla wody. t2 Q c śr V( t) ( t z t p ) dt t1 Współczynnik cieplny k c śr t2 Q k V( t) ( t z t p ) dt t1 2011-06-15 Maciej Miniewicz 156 Teoretyczne podstawy pomiaru przepływu i ciepła • Dla pary. – Ustalanie ilości ciepła po stronie kondensatu. Q V (iv ik ) – Ustalanie ilości ciepła po stronie pary. m Fzw 2 p Q m (iv ik ) 2011-06-15 Maciej Miniewicz 157 Błąd zakresu i błąd wartości mierzonej +6% +1% zakresu -2% wartości mierzonej +4% +2% 25% 50% -2% -2% wartości mierzonej -4% -6% 2011-06-15 75%zakres przepływu 100% -1% zakresu Maciej Miniewicz 158 Błąd zakresu i błąd wartości mierzonej - przykład Mierząc przepływ 1000 kg/h z błędem +/-2% wartości zmierzonej otrzymamy niepewność pomiaru w granicach 980 1020 kg/h. Dla przepływu 100 kg/h błąd będzie wynosił wciąż +/-2% dając niepewność pomiaru w granicach 98 - 102 kg/h. Jednakże, jeśli błąd określimy na poziomie +/-2% zakresu pomiarowego to niepewność pomiaru zależeć będzie od tego czy wartość mierzona leży na początku czy na końcu skali pomiarowej: +/- 2% Błąd zmierzonej wartości Niepewność pomiaru Rzeczywisty przepływ 1 000kg/h = 1 020 -:- 980 kg/h Rzeczywisty przepływ 100 kg/h = 102 -:- 98 kg/h +/- 2% Błąd odniesiony do zakresu 2011-06-15 Rzeczywisty przepływ 1 000 kg/h = 1 020 -:- 980 kg/h Rzeczywisty przepływ 100 kg/h = 120 -:- 80 kg/h Maciej Miniewicz 159 Urządzenia do pomiaru ciepła Wielkości, błędy graniczne i strata ciśnienia – wymagania wg DIN Klasa metrologiczna A B C 2011-06-15 Nominalne natężenie przepływu Qn < 15 m3/h >=15 m3/h Qmin Qt Qmin Qt Qmin Qt 0,04 Qn 0,10 Qn 0,02 Qn 0,08 Qn 0,01 Qn 0,06 Qn Maciej Miniewicz 0,08 Qn 0,20 Qn 0,04 Qn 0,15 Qn 0,02 Qn 0,10 Qn 160 Urządzenia do pomiaru ciepła Wielkości, błędy graniczne i strata ciśnienia – wymagania wg DIN Przy przepływie nominalnym strata ciśnienia nie może Przekraczać 0,5 bar. 2011-06-15 Maciej Miniewicz 161 Charakterystyczne przepływy oraz granice tolerancji dla przepływomierzy. 2011-06-15 Maciej Miniewicz 162 Ciepłomierze Ciepłomierz kompaktowy Ciepłomierz kompaktowy CQM-II-K 2011-06-15 Maciej Miniewicz 163 Ciepłomierze Przepływomierz wirnikowy Przepływomierz wirnikowy CQMII 2011-06-15 Maciej Miniewicz 164 Ciepłomierze Ciepłomierz ultradźwiękowy Ciepłomierz ultradźwiękowy CQM-II-U 2011-06-15 Maciej Miniewicz 165 Ciepłomierze Ciepłomierz kompaktowy – wykres strat ciśnienia 2011-06-15 Maciej Miniewicz 166 Ciepłomierze Gniazdo zdalnego odczytu Gniazdo zdalnego odczytu GZO 2011-06-15 Maciej Miniewicz 167 Ciepłomierze Licznik ciepła Licznik ciepła posiada gniazda wyjścia danych: 1.wyjście impulsowe energii lub objętości 2.wyjście do czytnika danych 3.interfejs (opcjonalnie) RS232, RS485, M-Bus lub LonWorks 2011-06-15 Maciej Miniewicz 168 Sposób opomiarowania węzła ciepłowniczego. 2011-06-15 Maciej Miniewicz 169 Dziękuję za uwagę
