Badanie potencjałów i specjalizacji województwa mazowieckiego
advertisement
Badanie potencjałów i specjalizacji województwa mazowieckiego Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Spis tresci Wprowadzenie ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 3 Rozdział 1 Metodologia badania ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 4 Rozdział 2 Uwarunkowania potencjałów regionalnych ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 7 Rozdział 3 Identyfikacja przyszłych potencjałów regionalnych ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 24 Rozdział 4 Komplementarność potencjałów a strategie rozwoju ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 30 Rozdział 5 Główne determinanty rozwoju �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 39 Rozdział 6 Inteligentne specjalizacje ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 42 Rozdział 7. Komplementarność potencjałów, specjalizacji i wsparcia w ramach polityk i programów rozwoju �������������������������������������������� 48 Rozdział 8 Wnioski i rekomendacje ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 74 Spis tabel ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 78 Spis wykresów ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 79 Literatura wykorzystana w przygotowaniu raportu ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 80 Opracowanie przygotowane przez Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego w Warszawie w ramach projektu „Wzmocnienie potencjału Mazowieckiego Obserwatorium Terytorialnego” współfinansowanego ze środków UE w ramach EFS, 5.2.1 PO KL autorami opracowania jest zespół projektu „Wzmocnienie potencjału Mazowieckiego Obserwatorium Terytorialnego” skład i łamanie Elżbieta Giżyńska Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego w Warszawie ul. Solec 22, 00-410 Warszawa tel. 22 518 49 00, fax. 22 518 49 49 e-mail: [email protected]; www.mbpr.pl Wprowadzenie Niniejsze opracowanie zostało przygotowane przez Mazowieckie Obserwatorium Terytorialne (MOT) działające w ramach Mazowieckiego Biura Planowania Regionalnego (MBPR). Opracowanie zawiera wyniki i wnioski z analiz prze‑ prowadzonych na potrzeby ogólnokrajowego badania potencjałów i specjalizacji polskich regionów, realizowanego przez Krajowe Obserwatorium Terytorialne (KOT). Ogólne ramy metodologiczne przeprowadzonych przez MOT analiz wpisują się w Zarys metodologiczny badania potencjałów i specjalizacji polskich regionów, przekazany województwom przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego (MRR). W prowadzonych pracach studialnych wykorzystano wyniki oryginal‑ nych badań zespołu MOT oraz szeroki dorobek badawczy projektu Trendy rozwojowe Mazowsza (raporty z badań oraz ich syntezę zawartą w dokumencie Trendy rozwojowe Mazowsza. Diagnoza) a także innych projektów, realizowanych w re‑ gionie bądź na poziomie krajowym a dotyczących procesów rozwojowych województwa mazowieckiego. Głównym celem przeprowadzonego przez zespół MOT badania była identyfikacja i charakterystyka potencjałów województwa mazowieckiego, możliwości i kierunków rozwoju specjalizacji regionalnych oraz określenia tzw. inteli‑ gentnych specjalizacji. 3 Rozdział 1 Metodologia badania Osiągniecie głównego celu badań wymagało identyfikacji potencjałów rozwoju regionu Mazowsza, określenia czy występuje zgodność między tymi potencjałami a specjalizacją regionalną oraz wskazania podstaw dla rozwoju inte‑ ligentnych specjalizacji. Identyfikacji potencjałów rozwojowych Mazowsza dokonano w oparciu o wyniki analiz demograficzno‑społecz‑ nych, gospodarczych, instytucjonalnych, przestrzennych oraz przyrodniczo‑kulturowych uwarunkowań rozwoju, wyko‑ nanych przez zespół MOT przy wykorzystaniu baz danych statystycznych na temat regionu. W analizach posiłkowano się także rezultatami prac studialnych wykonanych przez zespoły badawcze biorące udział w realizacji projektu Trendy Rozwojowe Mazowsza. Wykorzystano także wyniki sprofilowanych na identyfikację potencjałów rozwojowych badań: Potencjały gospodarcze gmin w województwie mazowieckim i Dynamika zmian branż gospodarki w województwie mazo‑ wieckim w latach 2002‑2007 oraz 2008‑2010. Celem pierwszego badania było określenie poziomu potencjałów w profilach i branżach gospodarczych w układzie gmin województwa mazowieckiego; celem drugiego badania była identyfikacja profili i branż, w których zaszły największe zmiany w liczebności podmiotów gospodarczych w województwie mazo‑ wieckim w latach 2002‑2007 oraz 2008‑2010. Wyniki pierwszego z wymienionych badań złożyły się na obraz przestrzen‑ nego zróżnicowania potencjału gospodarczego regionu. Zróżnicowanie to ma istotne znaczenie dla przebiegu procesów rozwojowych regionu oraz związek z ukształtowanymi lub kształtującymi się specjalizacjami regionalnymi. W drugim z wymienionych badań w wyniku wykonanych analiz zidentyfikowano profile i branże, które cechowały się największym wzrostem lub spadkiem liczebności oraz największą fluktuacją lub stabilnością. Ponadto określono przeżywalność pod‑ miotów gospodarczych powstałych od 2002 r. do 2010 r. w profilach i branżach objętych badaniem. Przeprowadzono także analizę konsekwencji zmian w poszczególnych profilach i branżach dla rozwoju regionu. W obu badaniach wykorzystano rejestr REGON. W pierwszym badaniu potencjały te wyznaczono na podstawie analizy liczebności podmiotów prowadzących działalność gospodarczą zgodnie z Polską Klasyfikacją Działalności (PKD 2007). W celu utworzenia branż gospodarczych dokonano grupowania działalności gospodarczej z PKD 2007 (sekcji, działów, grup, podgrup, klas, podklas), wykorzystując dane GUS według stanu na dzień 31.12.2010 r. Aby określić poziom potencjału gospodarczego gmin stworzono wskaźnik liczby przedsiębiorstw (Wp): Wp = lpk + 5lpm + 10lps + 20lpd, gdzie lpk, lpm, lps, lpd oznaczają odpowiednio liczbę przedsiębiorstw mikro, małych, średnich i dużych w sekcjach, dzia‑ łach, grupach lub podgrupach PKD 2007, w danej branży działalności gospodarczej. Przyjęto, że bardzo wysoki potencjał gospodarczy występuje wówczas, gdy w danej branży wskaźnik Wp w gminie przekracza 150% średniej wartości Wp we wszystkich gminach województwa, a jednocześnie, gdy w gminie działają co najmniej 4 przedsiębiorstwa średnie lub duże w danej branży. Wysoki potencjał gospodarczy występuje wówczas, gdy w danej branży wskaźnik Wp w gmi‑ nie przekracza 150% średniej wartości Wp we wszystkich gminach województwa i równocześnie, gdy w gminie dzia‑ łają mniej niż 4 przedsiębiorstwa średnie lub duże w danej branży. Średni potencjał gospodarczy wg tej metodologii występuje, gdy dla danej branży wskaźnik Wp w gminie jest wyższy od średniej wartości Wp we wszystkich gminach województwa i jednocześnie niższy niż 150% wartości średniej we wszystkich gminach. Niski potencjał gospodarczy występuje, gdy dla danej branży wskaźnik Wp w gminie jest niższy od średniej wartości Wp we wszystkich gminach województwa. Wyniki badania dostarczyły informacji na temat koncentracji działalności gospodarczej w wybranych ob‑ szarach województwa mazowieckiego. Uzupełnienia analiz uwarunkowań rozwoju oraz wymienionych wyżej badań potencjałów gospodarczych dostar‑ czyły indywidualne wywiady pogłębione (IDI) przeprowadzone z przedstawicielami wszystkich gmin i miast na prawach powiatu województwa mazowieckiego (314 jednostek). Celem badania było określenie postrzegania przez władze sa‑ morządowe problemów i potencjałów rozwojowych regionu w układach lokalnych, ocena najważniejszych dokumen‑ tów strategicznych w gminach i stopień ich wykorzystania w pracach samorządów oraz zidentyfikowanie i ocena polityk rozwoju organów zarządzających gminami. W oparciu o opinie ankietowanych przedstawicieli samorządów zidentyfi‑ 4 Rozdział 1. Metodologia badania kowane zostały potencjały rozwojowe gmin, działania podejmowane przez władze lokalne na rzecz wzmocnienia tych potencjałów oraz sektory gospodarki kluczowe dla rozwoju poszczególnych gmin województwa mazowieckiego. Jak wspomniano wyżej, w pracach MOT wykorzystano rezultaty projektu Trendy rozwojowe Mazowsza oraz inne, dostępne wyniki analiz procesów rozwojowych województwa mazowieckiego. Sięgnięto także do badań, które dzisiaj mają już charakter historyczny, bowiem dotyczą realiów lat 90‑tych, a więc okresu dynamicznej transformacji systemowej oraz czasu dyskusji nad kształtem przyszłego podziału terytorialnego kraju (wprowadzenie powiatów i województw). Lektura tych historycznych opracowań okazuje się być szczególnie kształcąca. Wskazuje bowiem, że praktycznie od po‑ czątku okresu kształtowania się nowej rzeczywistości politycznej, społecznej i ekonomicznej polskich regionów boryka‑ ją się one z tymi samymi problemami rozwojowymi. Wejście Polski do Unii Europejskiej zmieniło sytuację w tym sensie, że – początkowo w ramach scentralizowanego ZPORR, a następnie w zdecentralizowanym systemie formułowanych w regionach RPO – województwa mogły bardziej aktywnie i realistycznie formułować polityki swego rozwoju. Otrzyma‑ ły wówczas dostęp do dużych środków finansowych, pozwalających na zmniejszanie luki cywilizacyjnej związanej głów‑ nie z niedorozwojem i zaniedbaniami w zakresie wyposażenia regionów w odpowiedniej jakości infrastrukturę technicz‑ ną. Jednakże nadrabianie tych i innych zaległości nie przekładało się, i w dalszym ciągu nie przekłada w zdecydowany sposób na pełne uruchomienie potencjału rozwojowego województw. Dlatego też badanie potencjałów i specjalizacji regionalnych można uznać za zasadne i pożyteczne w wymiarze praktycznym pod warunkiem, że stworzony zostanie skuteczny mechanizm ich wykorzystania. Szanse takie daje zaproponowana przez Komisję Europejską koncepcja „inteli‑ gentnych specjalizacji”. Zespół MOT, współpracując z partnerami z Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowiec‑ kiego (UMWM), traktuje koncepcję inteligentnych specjalizacji literalnie, zgodnie z zapisami zawartymi w dokumentach programowych Unii Europejskiej, tzn. jako proces innowacyjnego dochodzenia do skutecznego wykorzystania ekono‑ micznego, społecznego i przyrodniczego potencjału rozwojowego regionów, który występuje w postaci różnorodnych zasobów i walorów zlokalizowanych na terenie województwa. 1.1. Metody i techniki badawcze W badaniu, które miało charakter badania eksploracyjnego o charakterze diagnostycznym, zastosowano metodę triangulacji. Ze względu na przedmiot i obszar badania można je traktować jako badanie monograficzne, którego wyniki odnoszone są do współczesnych trendów rozwoju regionów. W prowadzonych studiach wykorzystano szeroką gamę metod ilościowych i jakościowych: metody statystyczne, analizę źródeł wtórnych, analizę SWOT/TOWS, scenariusze rozwoju, badania ankietowe oraz panele warsztatowe. Zespół MOT współpracował ściśle z przedstawicielami Wydziału Innowacji (WI) UMWM. W ramach prac nad aktualizacją Regio‑ nalnej Strategii Innowacji (RSI) oraz w procesie dochodzenia do określenia inteligentnych specjalizacji WI zorganizował ogólne spotkania konsultacyjne, spotkania konsultacyjne otwarte z przedstawicielami kluczowych sektorów gospodarki, spotkania konsultacyjne otwarte w ośrodkach subregionalnych województwa oraz konsultacje robocze z partnerami – interesariuszami działań związanych z przygotowaniem i realizacją RSI. W czasie konsultacji pojawiła się nieoczekiwana trudność związana ze stosowanymi w Polsce różnymi podejściami do inteligentnych specjalizacji. Pierwsze z nich to podejście procesowe, przyjęte także przez zespół MOT (inteligent‑ na specjalizacja rozumiana jako proces dochodzenia do efektywnego wykorzystywania endogenicznego potencjału rozwoju regionu). W podejściu tym nacisk jest położony na proces, który ma prowadzić do tworzenia sieci współpracy w ramach na nowo zdefiniowanych, zorganizowanych i zarządzanych powiązań między różnymi, aktywnymi w regionie podmiotami ze sfery publicznej i prywatnej. Drugim podejściem jest podejście branżowe, sprowadzające się do wskaza‑ nia branż mających stanowić inteligentne specjalizacje. Podejście takie może eliminować z pola uwagi działalności, które trudno określić jako „inteligentne” ze względu na ich mało innowacyjny, w tradycyjnym tego słowa znaczeniu, charakter. Tymczasem nawet prosta działalność wytwórcza może być określona jako „inteligentna”, jeśli staje się komponentem procesu skutecznego wykorzystania potencjału endogenicznego, stymuluje rozwój, buduje przewagę konkurencyjną regionu i może stać się wartościową częścią składową reformowanych gospodarek regionalnych. 5 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa mazowieckiego Inteligentna specjalizacja jest więc procesem transformacji gospodarczej poprzez przedsiębiorcze odkrywanie szans i możliwości tkwiących w regionie. W prowadzonych pracach studialnych traktowano więc określone dziedziny gospodarki (działalności) jako potencjały rozwojowe i ewentualne rodzaje działalności, w których region może się spe‑ cjalizować. Jednakże w przypadku określania inteligentnych specjalizacji szukano innowacyjnych sposobów przeprowa‑ dzenia strukturalnych zmian w gospodarce, stwarzających warunki rozwijania sektorów wiedzo‑chłonnych, w których powstają produkty wysoko przetworzone. Inteligentne specjalizacje dla województwa mazowieckiego określono więc na podstawie powiązań i sprzężeń zwrotnych między kluczowymi obszarami gospodarczymi a wiodącymi technologiami, miedzy poszczególnymi obsza‑ rami oraz miedzy poszczególnymi technologiami. Wyróżnione obszary gospodarcze to: sektor rolno‑spożywczy, sektor chemiczny, sektor medyczny, sektor energetyczny oraz sektor IT. Zidentyfikowane technologie wiodące to: biotech‑ nologia, technologie informacyjno‑komunikacyjne, nanotechnologie, elektronika oraz fotonika. Za procesy usługowe związane z funkcjonowaniem obszarów gospodarczych i rozwojem wiodących technologii oraz powiązań między nimi uznano usługi B2B, w tym usługi finansowe oraz usługi B+R. 6 Rozdział 2 Uwarunkowania potencjałów regionalnych 2.1. Potencjały regionalne wynikające z uwarunkowań demograficzno‑społecznych Województwo mazowieckie jest regionem o największym w kraju potencjale demograficznym. Według stanu na koniec 2012 r. województwo mazowieckie zamieszkiwało 5301,8 tys. osób, stanowiąc 13,8% ogółu ludności Polski. Na 1 km2 przypadało średnio 149 osób. Udział ludności miast w ogólnej liczbie ludności województwa wyniósł 64,2%. Najwięk‑ sze miasto regionu – Warszawa – liczyło 1715,5 tys. ludności, tj. 32,4% ogółu ludności województwa i 50,4% ogółu ludno‑ ści miejskiej w województwie. Ponad połowę ludności województwa stanowiły kobiety (52,2%). Współczynnik feminizacji kształtował się na poziomie 109 kobiet na 100 mężczyzn w województwie ogółem, 114 – w miastach, 101 – na wsi. W latach 2003–2012 liczba ludności województwa mazowieckiego wzrosła o ponad 166 tys. osób (o 3,2%) , a jej udział w wielkościach krajowych wzrósł w tym okresie o 0,3 pkt. proc. z 13,4% do 13,8%. Ludność miejska na Mazowszu zwiększyła się o blisko 80,4 tys. osób (z 14,1% do 14, 6% ludności miejskiej Polski). Liczba ludności wiejskiej wzrosła o po‑ nad 85,6 tys. osób (z 12,4% do 12,5% ludności wiejskiej kraju). Relatywnie duży przyrost ludności zamieszkałej na wsi ma związek z zachodzącymi procesami suburbanizacji obszarów wiejskich położonych w sąsiedztwie Warszawy, a także wokół ośrodków subregionalnych. W konsekwencji zacierają się granice między miastem a wsią bez zmiany ich stanu administracyjnego. Tabela 1. Liczba ludności Polski i województwo mazowieckiego w latach 2003–2012 Wyszczególnienie 2003 2012 Zmiana 2003–2012 Zmiana w % (2003=100) 38 190 608 38 533 299 342 691 100,9 5 135 732 5 301 760 166 028 103,2 23 513 389 23 336 392 –176 997 99,2 3 322 188 3 402 557 80 369 102,4 Polska woj. mazowieckie Ogółem Polska woj. mazowieckie Miasto Polska Wieś 14 677 219 woj. mazowieckie 1 813 544 Źródło: Obliczenia własne na podstawie GUS, Bank Danych Lokalnych. 15 196 907 519 688 103,5 1 899 203 85 659 104,7 Największy wzrost liczby mieszkańców miał miejsce w podregionie warszawskim zachodnim (o 10,6%), warszaw‑ skim wschodnim (o 9,4%) i podregionie m.st. Warszawy (o 1,5%). Największy przyrost liczby ludności w tym okresie od‑ notowano w powiatach piaseczyńskim (o 23,1%), legionowskim (o 18,0%), wołomińskim (o 14,5%) i warszawskim zachod‑ nim (o 12,7%). Przyrost liczby ludności w latach 2003–2012 miał miejsce w 25 powiatach, w 17 powiatach odnotowano jej spadek. Największy ubytek ludności wystąpił w peryferyjnie położonych powiatach: lipskim (o 5,4%), m. Radom (o 3,8%), sokołowskim (o 3,1%) i przysuskim (o 2,5 %). Wzrost populacji mieszkańców województwa mazowieckiego był wypadkową procesów demograficznych ma‑ jących swój wyraz w przyroście naturalnym ludności oraz procesów ruchu wędrówkowego ludności w postaci migracji wewnętrznych i zagranicznych. Wykres 2 obrazuje zmiany wpływu tych czynników w analizowanym okresie. W latach 2003–2005 w wojewódz‑ twie mazowieckim występował naturalny ubytek ludności, od 2006 r. zanotowano przyrost naturalny. W całym analizo‑ wanym dziesięcioleciu odnotowano wysokie dodatnie saldo migracji, znacznie wyższe od naturalnego ubytku ludności. 7 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa mazowieckiego Wzrost liczby mieszkańców województwa mazowieckiego, jaki dokonał się w tym okresie, wynikał przede wszystkim z dodatniego salda migracji. 2 000 000 1 800 000 1 600 000 1 400 000 1 200 000 2003 1 000 000 2012 800 000 600 000 400 000 200 000 0 r Pod eg ion c cie han o owsk r Pod e pło gio ck i st no ro ł ie o -s ę ck dle ck i r Pod egi o d n ra om s ki reg Pod ion m ar s .W r Pod eg a zaw ion wsk rsza a w i r Pod h w sc eg o dn w ion i s zaw ars ac ki z ho d ni Wykres 1. Zmiany liczby ludności w podregionach województwo mazowieckiego w latach 2003–2012 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. 20 000 15 000 10 000 Przyrost naturalny 5 000 Saldo migracji ogółem 0 –5 000 –10 000 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Wykres 2. Przyrost naturalny i migracje ludności na pobyt stały w województwo mazowieckim w latach 2003–2012 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. Współczynnik przyrostu naturalnego na 1000 mieszkańców wykazywał tendencję wzrostową do 2010 r., w ostat‑ nich dwóch latach był dodatni z tendencją spadkową. Zmniejszył się z 1,4‰ w 2010 r. do 0,5‰ w 2012 r. W miastach województwa mazowieckiego przyrost naturalny utrzymuje się od 2005 r., w 2012 r. wyniósł 0,8‰. Na wsi w 2012 r. współczynnik ten wynosił 0,01‰. Przyrost naturalny na wsi odnotowano także w latach 2008–2010. W Warszawie przy‑ rost naturalny utrzymuje się od 2008 r. i wykazuje tendencje podobne jak w województwie mazowieckim ogółem (por. wykres 3). Podobnie jak w kraju, na Mazowszu występuje problem niskiej stopy urodzeń, wynikający z efektów tzw. drugiego przejścia demograficznego. Według stanu na koniec 2012 r. przyrost naturalny ludności odnotowano w 22 powiatach, zaś naturalny ubytek ludności – w 20 powiatach. Powiaty z przyrostem naturalnym koncentrują się w centralnej części województwa, zwłasz‑ 8 Rozdział 2. Uwarunkowania potencjałów regionalnych cza w stołecznej strefie podmiejskiej, natomiast powiaty z naturalnym ubytkiem ludności to powiaty położone peryferyj‑ nie wobec Warszawy (koncentrują się w obszarach: mławsko‑żuromińskim, nadbużańskim i radomskim). 2,0 1,5 1,0 w promilach 0,5 0,0 Polska –0,5 Mazowieckie –1,0 M. st. Warszawa –1,5 –2,0 –2,5 –3,0 –3,5 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Wykres 3. Przyrost naturalny na 1000 ludności Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. 6 5 w promilach 4 Mazowieckie 3 m. Warszawa 2 1 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Wykres 4. Saldo migracji ogółem na 1000 mieszkańców Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. W całym analizowanym okresie występuje dodatnie saldo migracji wewnętrznych i zagranicznych ludności na pobyt stały, z tendencją spadkową w latach 2008–2010 i w 2012 r. Współczynnik natężenia salda migracji ogółem na Ma‑ zowszu oscylował w badanym okresie w granicach 2,5‰–3,0‰ (por. wykres 4). Większe wahania miały miejsce w War‑ szawie. W 2012 r. dodatnie saldo migracji ogółem wystąpiło w 17 powiatach, położonych w centralnej części wojewódz‑ twa (najwyższe w pow. piaseczyńskim – 11,8‰). Ujemne saldo migracji wystąpiło w 25 powiatach, największy odpływ ludności miał miejsce z obszarów peryferyjnych województwa (najniższy wskaźnik odnotowano w mieście Ostrołęka – minus 6,7‰). Najczęściej wybieranym kierunkiem migracji wewnętrznych jest Warszawa oraz sąsiadujące z nią powiaty – część województwa o najwyższym poziomie rozwoju społeczno‑gospodarczego. W ostatnim dziesięcioleciu województwo mazowieckie cechuje przyrost liczby ludności, przy tendencji spadko‑ wej w skali kraju. Przyrost ten koncentruje się w obszarze metropolitalnym Warszawy i wynika przede wszystkim z do‑ datniego salda migracji wewnętrznych. 9 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa mazowieckiego W 2012 r. w strukturze demograficznej mieszkańców województwa według ekonomicznych grup wieku 18,6% stanowiła ludność w wieku przedprodukcyjnym, 62,9% – ludność w wieku produkcyjnym i 18,6% – ludność w wieku poprodukcyjnym. Od 2003 r. spada liczba i udział osób w wieku przedprodukcyjnym (17 lat i mniej). Podobna tendencja występuje w całym kraju i przebiega z większym natężeniem niż na Mazowszu. Udział ludności w wieku przedprodukcyj‑ nym w województwie obniżył się w badanym okresie o 2,1 pkt. proc. wobec spadku o 3,7 pkt. proc w kraju (por. wykres 4). Najniższym udziałem tej grupy wieku charakteryzuje się Warszawa (15,8%), najwyższym podregion warszawski wschod‑ ni (20,8%) i podregion ostrołęcko‑siedlecki (20,2%). Udział ludności w wieku produkcyjnym zwiększał się na Mazowszu w latach 2003–2008, a od 2009 r. wykazuje tendencję spadkową. Województwo mazowieckie charakteryzuje się niższym udziałem tej grupy wiekowej w ludności ogółem w porównaniu do kraju (w 2003 r. – 62,7% wobec 62,9% w kraju, w 2012 r. – 62,9% wobec 63,9% w kraju). W War‑ szawie w ostatnim dziesięcioleciu dokonał się istotny spadek udziału ludności w wieku produkcyjnym z 65,3% w 2003 r. do 62,3% w 2012 r. Obecnie najwyższym udziałem tej grupy wiekowej (63,4%) charakteryzują się podregiony ciechanow‑ sko‑płocki i radomski. 70,0 60,0 50,0 Polska 30,0 Mazowieckie w% 40,0 20,0 10,0 0,0 2003 2012 w wieku przedprodukcyjnym 2003 2012 w wieku produkcyjnym 2003 2012 w wieku poprodukcyjnym Wykres 5. Zmiany struktury ludności według ekonomicznych grup wieku Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. 60,0 59,0 58,0 osoby 57,0 Polska 56,0 Mazowieckie 55,0 54,0 53,0 52,0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Wykres 6. Liczba ludności w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. 10 Rozdział 2. Uwarunkowania potencjałów regionalnych Problemem demograficznym Mazowsza jest postępujący proces starzenia się społeczeństwa, przejawiający się stałym wzrostem udziału ludności w wieku poprodukcyjnym. Udział tej grupy wiekowej jest w województwie mazowiec‑ kim wyższy niż w kraju (w 2003 r. – 16,6% wobec 15,2% w kraju, w 2012 r. – 18,6% wobec 17,8% w kraju). W podziale na podregiony najwyższym udziałem tej grupy ludności cechuje się Warszawa (22,0%), najniższym – podregion warszawski wschodni (16,0%). Generalnie w analizowanym dziesięcioleciu nastąpiło pogorszenie struktury demograficznej ludności Mazow‑ sza. W konsekwencji wzrasta wskaźnik obciążenia demograficznego (liczba mieszkańców w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym). Wskaźnik obciążenia demograficznego na Mazowszu był co prawda w 2012 r. nieco niższy niż w 2003 r. (59,0 wo‑ bec 59,6 w 2003 r.), jednak w ostatnich dwóch latach wyraźnie wzrastał. W całym analizowanym okresie wskaźnik ten był wyższy w województwie mazowieckim niż w kraju. W powiatach: łosickim, siedleckim i sokołowskim wskaźnik obciąże‑ nia demograficznego przekracza 62%. W skali całego województwa w 2012 r. relacja osób w wieku przedprodukcyjnym do osób w wieku poprodukcyjnym wynosiła jak 1:1. Należy podkreślić, iż w ujęciu lokalnym na Mazowszu występują ogromne dysproporcje wewnętrzne rozwo‑ ju demograficznego, szczególnie między rozwojowym obszarem metropolitalnym a depopulacyjną strefą obrzeżną województwa1. Województwo mazowieckie jest liderem w kraju pod względem poziomu wykształcenia jego mieszkańców. Posiada największy odsetek ludności z wykształceniem wyższym (29,2%) wobec 21,5% w kraju. W całym badanym okre‑ sie następował wzrost udziału mieszkańców posiadających wykształcenie wyższe w ogólnej liczbie ludności z 15,1% w 2003 r. do 29,2% w 2012 r. (wzrost o 14,1 pkt. proc.). W 2012 r. udział ludności posiadającej wykształcenie policealne i średnie zawodowe wynosił 23,1%, a średnie ogólnokształcące 12,1%. Od 2008 r. szybciej niż w kraju spada udział miesz‑ kańców Mazowsza posiadających wykształcenie policealne i średnie zawodowe. Udział osób z wykształceniem gimnazjalnym, podstawowym i niższym w wieku 15–64 lata według BAEL w ogól‑ nej liczbie ludności w tym wieku był niższy niż w kraju i wynosił w 2012 r. 14,6% wobec 16,7% w kraju, co potwierdza korzystne przemiany struktury wykształcenia mieszkańców Mazowsza w ostatniej dekadzie. 35,0 30,0 25,0 20,0 Polska 15,0 Mazowieckie 10,0 5,0 0,0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Wykres 7. U dział (%) osób z wykształceniem wyższym w wieku 15–64 lata wg BAEL w ogólnej liczbie ludności w tym wieku Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BAEL, GUS. Potwierdzeniem wzrostu roli wykształcenia i aspiracji edukacyjnych mieszkańców Mazowsza jest również jego pierwsza pozycja w kraju pod względem udziału osób dorosłych uczestniczących w kształceniu ustawicz‑ nym (wykres 8). Zgodnie z koncepcją kształcenia przez całe życie – life long learning, kształcenie ustawiczne umoż‑ 1 Trendy rozwojowe Mazowsza. Diagnoza, Strzelecki Z. (red.), MBPR, Warszawa 2013. 11 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa mazowieckiego liwia dostosowanie kwalifikacji i umiejętności do potrzeb rynku pracy. W dynamicznie zmieniającej się gospodar‑ ce rynkowej wymóg ten nabiera pierwszorzędnego znaczenia. Jak wynika z danych uzyskanych w ramach badania BAEL GUS2 udział osób dorosłych w wieku 25–64 lata uczestniczących w kształceniu i szkoleniu w ludności ogółem w tej samej grupie wiekowej w województwie mazowieckim zwiększył się z 5,9% w 2003 r. do 6,9% w 2012 r. (w kraju odpo‑ wiednio 4,4% i 4,5%). W rekordowym pod tym względem 2007 r. wskaźnik ten osiągnął 8,3%, co zbliża region do wskaź‑ ników osiąganych w skali Unii Europejskiej. 10,0 % ogółu 8,0 6,0 Polska Mazowieckie 4,0 2,0 0,0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Wykres 8. Osoby dorosłe w wieku 25–64 lata uczestniczące w kształceniu i szkoleniu Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BAEL, GUS. Swoistym miernikiem jakości kształcenia są wyniki uzyskiwane przez uczniów na egzaminach gimnazjalnych i maturalnych. Jak wynika z dostępnych danych Centralnej Komisji Egzaminacyjnej za lata 2005–2011, uczniowie mazo‑ wieckich szkół uzyskiwali nieco lepsze wyniki z egzaminów, niż uczniowie średnio w kraju. 95,0 90,0 85,0 Polska Mazowieckie 80,0 75,0 70,0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Wykres 9. Zdawalność egzaminów maturalnych w % Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BAEL, GUS. 2 GUS, Warszawa, Aktywność ekonomiczna ludności Polski (publikacja kwartalna BAEL) zawiera informację o osobach w wieku 25–64 lata uczących się i dokształcają‑ cych się w okresie czterech tygodni przed badaniem. 12 Rozdział 2. Uwarunkowania potencjałów regionalnych Niepokojącym zjawiskiem jest natomiast pogarszający się wskaźnik zdawalności egzaminów gimnazjalnych i ma‑ turalnych, zarówno w ujęciu krajowym, jak i w województwie mazowieckim. W regionie zdawalność egzaminów gim‑ nazjalnych w części humanistycznej spadła z 68,9% w 2005 r. do 54,7% w 2012 r. (w kraju odpowiednio 66,4% i 50,6%). W części matematyczno‑przyrodniczej zdawalność tych egzaminów zmniejszyła się na Mazowszu z 51,7% do 49,1% (w kraju odpowiednio 48,5% i 47,3%). W przypadku egzaminów maturalnych tendencja spadkowa była jeszcze silniejsza – zdawalność obniżyła się z 87,4% w 2005 r. do 76,0% w 2011 r. (w kraju odpowiednio 86,5% i 75,0%) – por. wykres 8. Zjawi‑ sko to wymaga przeprowadzenia pogłębionych badań dotyczących skuteczności nauczania po wprowadzeniu reformy szkolnictwa (szczebel gimnazjum). Edukacja przedszkolna ma istotne znaczenie dla nabywania umiejętności uczenia się i kształtowania zdolności interpersonalnych. Ponadto, jak dowodzą liczne badania, umożliwia wyrównywanie szans edukacyjnych i społecznych dzieci pochodzących z różnych środowisk. W latach 2003–2011 w województwie mazowieckim bardzo dynamicznie wzrastał odsetek dzieci objętych edukacją przedszkolną. Udział dzieci w wieku 3–5 lat objętych opieką przedszkolną zwiększył się w tym okresie z 39% do 76% (w kraju odpowiednio z 38% do 69%). Plasuje to województwo mazowieckie na drugiej pozycji w kraju po województwie opolskim. Utrzymuje się duże zróżnicowanie wskaźnika skolaryzacji przed‑ szkolnej w podziale na miasto i wieś, a także w ujęciu przestrzennym. W miastach wskaźnik ten wynosił w 2011 r. 91%, a na wsi tylko 51%. Jego zróżnicowanie na poziomie powiatów zawiera się od 96% w Warszawie i Siedlcach do 45% w po‑ wiecie zwoleńskim i 47% w powiecie szydłowieckim. Ogólnie najniższe wskaźniki skolaryzacji przedszkolnej występują w powiatach o niskim potencjale rozwojowym położonych na obrzeżach województwa. Ochrona zdrowia jest ważnym czynnikiem jakości kapitału ludzkiego. Jakość publicznej służby zdrowia w Polsce jest stosunkowo niska, a podejmowane próby jej zreformowania nie przyniosły dotychczas oczekiwanych rezultatów. Dostępność opieki zdrowotnej charakteryzują w niniejszym badaniu wskaźnik liczby osób przypadających na 1 łóżko szpitalne oraz wskaźnik liczby osób przypadających na 1 lekarza. W 2011 r. w województwie mazowieckim funkcjonowa‑ ło 2456 zakładów opieki zdrowotnej i 106 szpitali. Pomimo systematycznego przyrostu liczby placówek ochrony zdrowia wskaźnik liczby ludności przypadającej na 1 łóżko w szpitalach ogólnych kształtuje się poniżej średniej krajowej. General‑ nie w całym okresie analizy na Mazowszu na 1 łóżko szpitalne przypadało więcej osób niż średnio w kraju, co oznacza niż‑ szą dostępność leczenia szpitalnego. W 2003 r. na 1 łóżko szpitalne przypadało 213 osób w województwie mazowieckim (205 w kraju), w 2011 wskaźnik wzrósł do 217 na Mazowszu i 213 w kraju. Biorąc pod uwagę postępujący proces starzenia się społeczeństwa Mazowsza należałoby podjąć działania zmierzające do poprawy sytuacji w tym zakresie. Wskaźnik liczby osób przypadających na 1 lekarza w województwie mazowieckim był korzystniejszy niż w kra‑ ju (por. wykres 8). Jak wynika z danych BDL GUS3 o lekarzach pracujących według głównego miejsca pracy w latach 2003–2005 nastąpiło znaczące pogorszenie się relacji liczby osób przypadających na 1 lekarza zarówno na Mazowszu, jak i w kraju. W 2005 r. w województwie mazowieckim na 1 lekarza przypadały 444 osoby (w kraju 502). W latach 2005–2011 miała miejsce poprawa w tym zakresie. W 2011 r. na Mazowszu na 1 lekarza przypadało 435 osób (w kraju 480). Należy zaznaczyć, że ze względu na zmiany klasyfikacji wprowadzone przez GUS w 2005 r. dane za lata 2003–2005 nie są w pełni porównywalne. W analizowanym okresie narastał problem niewystarczającego finansowania ochrony zdrowia. Zmiany zasad za‑ trudnienia kadry medycznej nie przyniosły spodziewanych efektów. Na Mazowszu spada liczba specjalistów oraz liczba praktyk lekarskich4 z 406 w 2008 r. do 397 w 2011 r. Problem niedoboru kadry specjalistycznej pogłębia zjawisko dużej migracji młodych lekarzy do krajów UE. Dostęp do instytucji kultury określają w niniejszej analizie wskaźniki liczby ludności na 1 miejsce w kinach stałych, liczby ludności na 1 placówkę biblioteczną oraz liczby woluminów w bibliotekach na 1000 mieszkańców. Pod względem dostępności do kin województwo mazowieckie wypada korzystnie, ponieważ na 1 miejsce w kinach przypa‑ da mniejsza liczba ludności niż w kraju. Mazowsze zajmuje pod tym względem drugą pozycję po województwie śląskim. 3 Lekarze, dla których jednostka sprawozdawcza jest głównym miejscem pracy wg oświadczenia pracującego. Dane nie obejmują jednostek, których organem tworzą‑ cym jest MON lub MSWiA. Nie obejmują osób pracujących w NFZ, administracji państwowej, uczelniach wyższych. 4 Liczba podmiotów, które podpisały kontrakt z Narodowym Funduszem Zdrowia lub z zakładami opieki zdrowotnej, dane GUS, BDL. 13 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa mazowieckiego W analizowanym okresie wskaźnik ten zmniejszył się z 129 osób na 1 miejsce w kinie do 119 osób (w kraju odpowied‑ nio 165 i 149). 600 400 Polska Mazowieckie 200 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Wykres 10. Liczba ludności przypadającej na 1 lekarza Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. Dostęp do bibliotek jest na Mazowszu trudniejszy niż w kraju i od 2003 r. wskaźnik liczby ludności przypadającej na 1 bibliotekę uległ pogorszeniu. Na 1 bibliotekę w 2003 r. przypadało 4057 osób, w 2012 r. – 4846 osób (w kraju odpo‑ wiednio 3602 i 4072). Podobnie niekorzystnie kształtuje się wskaźnik liczby woluminów w bibliotekach na 1000 miesz‑ kańców, który jest niższy na Mazowszu niż w kraju. Jednak w tym przypadku w województwie mazowieckim odnoto‑ wano znaczącą poprawę, a w kraju pogorszenie wskaźnika. W 2003 r. na 1000 mieszkańców Mazowsza przypadało 3191 woluminów w bibliotekach, zaś w 2012 r. – 3268 woluminów (w kraju odpowiednio 3515 i 3416). Kapitał społeczny województwa mazowieckiego jest wynikiem splotu wielu czynników historycznych i ekono‑ micznych. Przez wielu badaczy zaufanie jest uważane za najważniejszy wskaźnik kapitału społecznego. Spośród insty‑ tucji sektora życia publicznego najwyższym zaufaniem wśród mieszkańców województwa mazowieckiego w 2010 roku cieszyły się instytucje oświatowe (65% wskazań). W dalszej kolejności wskazano kościół, policję i samorząd lokalny. Zde‑ cydowanie niższy poziom zaufania występuje w powiatach w południowej części województwa mazowieckiego. Naj‑ wyższym zaufaniem obdarzane są instytucje publiczne w części północno‑wschodniej5. Tabela 2. Wskaźniki frekwencji wyborczej (wyborów samorządowych, do sejmu, do senatu, prezydenckich, do Parlamentu Europejskiego) Frekwencja w wyborach (w %) 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Polska samorządowych – 45,99 – – – 47,32 – do Sejmu RP 40,57 – 53,88 – – – 48,92 do Senatu RP 40,56 – 53,88 – – – 48,92 prezydenta RP 49,74 – – – – 54,94 – 24,33 do Parlamentu Europejskiego samorządowych województwo mazowieckie – 50,55 – – – 50,96 – do Sejmu RP 46,04 – 60,51 – – – 56,20 do Senatu RP 46,04 – 60,50 – – – 56,21 prezydenta RP 54,55 – – – – 61,24 – 29,65 do Parlamentu Europejskiego Źródło: GUS i obliczenia własne na podstawie danych PKW. 5 14 Barometr Mazowsza. Zaufanie do instytucji życia publicznego na poziomie lokalnym, Wyd. MBPR, Warszawa 2011, s. 23–24. Rozdział 2. Uwarunkowania potencjałów regionalnych W procesie wzmacniania kapitału społecznego ważne miejsce zajmuje kształtowanie społeczeństwa obywatel‑ skiego rozumianego jako wzrost świadomości obywatelskiej Polaków, zwiększenie uczestnictwa w życiu publicznym oraz ich aktywności grupowej m.in. w postaci działalności w organizacjach pozarządowych. Poziom kapitału społeczne‑ go w niniejszym badaniu odzwierciedla frekwencja w wyborach oraz funkcjonowanie organizacji pozarządowych – tzw. trzeciego sektora. Jak wynika z tabeli 2, udział mieszkańców województwa mazowieckiego we wszystkich rodzajach wyborów był w analizowanym okresie wyższy niż średnio w kraju. Najwyższa frekwencja – powyżej 60% osób uprawnionych do gło‑ sowania miała miejsce w wyborach do Sejmu i Senatu RP w 2007 r. oraz w wyborach prezydenckich w 2010 r. Organizacje non‑profit najlepiej urzeczywistniają prawa obywateli do uczestnictwa w życiu publicznym oraz umożliwiają właściwe wypełnianie ról społecznych oraz samorealizację we wszystkich sferach życia. Jak wynika z dostęp‑ nych danych GUS w 2010 r. na Mazowszu działało najwięcej w kraju aktywnych organizacji społecznych – 11,6 tys. (15,5% ich liczby w kraju). Blisko połowa tych organizacji ma swoją siedzibę w Warszawie, w tym 35% działających w Polsce funda‑ cji. W strukturze organizacji pozarządowych wyróżnia się fundacje, społeczne podmioty wyznaniowe oraz stowarzyszenia i podobne organizacje społeczne, które dzieli się na cztery rodzaje organizacji: stowarzyszenia kultury fizycznej i związki sportowe, ochotnicze straże pożarne, koła łowieckie oraz pozostałe stowarzyszenia i podobne organizacje społeczne. Stowarzyszenia i fundacje stanowią ponad 60% wszystkich aktywnych organizacji tzw. III sektora na Mazowszu. Na 10 tys. mieszkańców województwa przypadały w 2010 r. 22 aktywnie działające organizacje społeczne (pierwsze miejsce w kraju). Zachodzące pozytywne przemiany w obszarze bezpieczeństwa publicznego potwierdza spadek liczby prze‑ stępstw stwierdzonych6 na 1000 mieszkańców, jaki dokonał się w latach 2003–2011. W 2003 r. w województwie mazo‑ wieckim na 1000 mieszkańców przypadało 40 stwierdzonych przestępstw (38 w kraju), w 2011 r. było to 27 przestępstw (30 w kraju), co oznacza relatywny spadek przestępczości poniżej średniego poziomu krajowego. Podstawowym miernikiem poziomu dobrobytu ekonomicznego, gwarantującego określony standard zaspo‑ kojenia potrzeb jest przeciętny miesięczny dochód do dyspozycji na 1 osobę w gospodarstwie domowym. W niniej‑ szym badaniu wskaźnik ten został określony jako ekonomiczny miernik jakości życia. W latach 2005–2012 gospo‑ darstwa domowe z województwa mazowieckiego dysponowały najwyższymi w kraju dochodami per capita. Wskaźnik ten wzrósł ze 123,2% średniej krajowej w 2005 r. do 133,5% w 2012 r. (1696 zł na osobę). Zauważalne jest przestrzenne zróżnicowanie poziomu wskaźnika w województwie. Mieszkańcy Warszawy dysponowali w 2012 r. przeciętnym docho‑ dem rozporządzalnym na 1 osobę w gospodarstwach domowych o 87,4% wyższym od średniej krajowej. Natomiast w przypadku gospodarstw domowych z województwa (bez Warszawy) realny dochód rozporządzalny był nieco poniżej poziomu średniego krajowego (98,8%). Jak wynika z informacji GUS7 w skali całego kraju po pięciu latach (2006–2010) wzrostu wskaźnika, w ostatnich dwóch latach (2011–2012) miał miejsce realny spadek dochodów gospodarstw domo‑ wych w przeliczeniu na osobę. 2.2. Potencjały regionalne wynikające z uwarunkowań gospodarczych Województwo mazowieckie zajmuje pierwszą pozycję w kraju pod względem potencjału gospodarczego. Charak‑ teryzuje się najwyższym i rosnącym udziałem w tworzeniu produktu krajowego brutto (PKB) oraz wyższym niż średnio w kraju tempem wzrostu PKB na 1 mieszkańca. Udział Mazowsza w generowaniu krajowego PKB zwiększył się z 20,8% w 2003 r. do 22,3% w 2010 r. Wskaźnik PKB na 1 mieszkańca, który wynosił 34139 zł per capita w 2003 r. i stanowił 154,7% średniej krajowej wzrósł w 2010 r. do 60359 zł, co stanowiło 162,7% średniej krajowej. Mazowsze najszybciej w kraju zmniejsza dystans rozwojowy w stosunku do najbardziej rozwiniętych regionów Unii Europejskiej. Dynamiczne tempo wzrostu gospodarczego województwo mazowieckie zawdzięcza przede wszystkim Warszawie, która w 2010 r. tworzyła 6 Przestępstwa stwierdzone w zakończonych postępowaniach przygotowawczych, na podstawie danych GUS. 7 Sytuacja gospodarstw domowych w 2012 r. w świetle wyników badania budżetów gospodarstw domowych, GUS, Materiał na konferencję prasową w dniu 29 maja 2013 r., s 1–9. 15 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa mazowieckiego 13,5% krajowego PKB, a jej wskaźnik PKB per capita (111696 zł) stanowił 301,1% średniej krajowej. Jednocześnie następuje stałe powiększanie się dysproporcji rozwojowych wewnątrz Mazowsza. Obecnie jest to województwo o najwyższych różnicach wewnątrzregionalnych w poziomie rozwoju w Polsce oraz jeden z regionów o największych różnicach w Unii Europejskiej 8. Wskaźnik PKB per capita w 2010 roku w Warszawie osiągnął poziom 188% średniej unijnej, natomiast w subregionie radomskim wynosił zaledwie 47%, a w ostrołęcko‑siedleckim 48% tej średniej9. O przewadze konkurencyjnej województwa mazowieckiego w wymiarze gospodarczym świadczy rów‑ nież stosunkowo wysoka wartość dodana brutto na 1 pracującego. W latach 2003–2010 na Mazowszu następował szybszy wzrost produktywności pracy (wydajności pracy) mierzonej wartością dodaną brutto (WDB) na 1 pracującego niż średnio w kraju (odpowiednio 64,8% i 57%). Produktywność pracy w badanym okresie była na Mazowszu wyższa niż w kraju i wynosiła 128,5% średniej krajowej w 2003 r. oraz 134,9% w 2010 r. (121703 zł na 1 pracującego w województwie mazowieckim wobec 90193 zł w kraju). W podziale na podregiony najwyższą produktywnością pracy charakteryzowała się Warszawa osiągając 171,8% średniej wojewódzkiej, najniższą – podregion radomski – 80,5% tej średniej. 40,0 35,0 30,0 w% 25,0 Polska 20,0 Mazowieckie 15,0 10,0 5,0 0,0 bac wie ry oi ct w n o o, ł ictw ic roln , les two two … ugi ;… ch; usł wa wy nio ałe o t e s d z o o c pie poz och bez sam u i w a zdó sow oja nan ap fi ć w a oś apr aln el, n zial d d n ha ysł em prz nic ow bud two Wykres 11. U dział wartości dodanej brutto według grup sekcji PKD 2007 w wartości dodanej brutto ogółem w 2010 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. W strukturze produkcji Mazowsza w 2010 r. udział wyższy od średniej krajowej miała działalność w zakresie han‑ dlu, naprawy pojazdów samochodowych, transportu i gospodarki magazynowej, zakwaterowania i gastronomii, infor‑ macji i komunikacji (grupa sekcji G, H, I, J) – (34,5% wobec 29,5% w kraju), działalność finansowa i ubezpieczeniowa; obsługa rynku nieruchomości (grupa sekcji K, L) – (14,8% wobec 10,1% w kraju) oraz pozostałe usługi (sekcje M, N, O, P, Q, R, S, T) ) – (14,8% wobec 10,1% w kraju). Udział mniejszy od średniej krajowej w strukturze nowo wytworzonej produkcji (WDB) odnotowano w przemyśle (15,3% wobec 24,7% w kraju – sekcje B, C, D, E), w budownictwie (6,8% wobec 8,0% w kraju – sekcja F) oraz w rolnictwie, leśnictwie, łowiectwie i rybactwie (3,3% wobec 3,7% w kraju – sekcja A). W latach 2003–2010 na Mazowszu miały miejsce następujące zmiany w strukturze produkcji: • znaczący wzrost udziału budownictwa oraz działalności finansowej i ubezpieczeniowej, obsługi rynku nierucho‑ mości, 8 9 16 Przeglądy Terytorialne OECD. Polska, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2008, s. 44–45. Eurostat, GUS Rozdział 2. Uwarunkowania potencjałów regionalnych • • relatywnie duży spadek udziału przemysłu oraz grupy sekcji: handel, naprawa pojazdów samochodowych; trans‑ port i gospodarka magazynowa; zakwaterowanie i gastronomia, informacja i komunikacja, nieznaczny spadek udziału sekcji rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo oraz sekcji pozostałe usługi. W klasycznym ujęciu III sektorów gospodarki wartość dodana brutto w 2010 r. wytworzona na Mazowszu w sek‑ torze I (rolniczym) wynosiła 3,3% ogólnej WDB, w sektorze II (przemysł i budownictwo) – 22,0%, w sektorze III (usługi) – 71,4% (w kraju odpowiednio: 3,7%, 32,7% i 63,6%)10. Województwo mazowieckie jest również krajowym liderem pod względem nakładów na środki trwałe ponoszonych w przedsiębiorstwach. W 2011 r. mazowieckie przedsiębiorstwa dysponowały 25,6% krajowej wartości brutto środków trwałych w przedsiębiorstwach11 . Dynamika wzrostu tych nakładów w latach 2008–2011 była wyższa niż średnio w kraju (121,1% wobec 119,1% w kraju). Również w tym obszarze zaznacza się dominacja Warszawy, która skupia 69% wartości środków trwałych województwa. Nakłady inwestycyjne poniesione w przedsiębiorstwach województwo mazowieckiego w 2011 r. stanowiły 22,7% ich wartości krajowej. W przeliczeniu na jednego mieszkańca wartość brutto środków trwałych w przedsiębiorstwach stanowiła w 2011 r. 187% średniej krajowej, a nakłady inwestycyjne w przedsię‑ biorstwach 166% średniej krajowej. Pogłębia się proces umiędzynarodowienia mazowieckiej gospodarki. W 2011 r. wg danych BDL GUS na terenie województwa mazowieckiego funkcjonowało 9447 z 24910 krajowych podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego, które stanowiły 38% ich łącznej liczby w kraju (1 pozycja wśród regionów). Przyrost liczby spółek z kapitałem zagra‑ nicznym w latach 2003–2011 był szybszy na Mazowszu niż średnio w kraju i wyniósł 192% wobec 162% w kraju. Województwo mazowieckie jest również zdecydowanym liderem pod względem liczby spółek z kapitałem zagranicz‑ nym w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców (17,9 podmiotów wobec 6,5 w kraju). Najwięcej inwestorów pochodzi z USA, Niemiec i Francji. Podmioty te inwestują przede wszystkim w przetwórstwo przemysłowe, usługi otoczenia biznesu oraz handel; miejscem lokalizacji inwestycji jest głównie Warszawa i jej najbliższe otoczenie. W 2010 r. nakłady inwestycyjne spółek z udziałem kapitału zagranicznego zlokalizowanych w województwie (28603,9 mln zł) stanowiły ponad 46% wiel‑ kości krajowej, natomiast kapitał tych spółek (92921,4 mln zł) stanowił ponad 49% ich krajowego kapitału. Na koniec 2012 r. w województwie mazowieckim było 699 tys. podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowa‑ nych w systemie REGON. Liczba ta stanowiła 17,6% ogólnej liczby podmiotów w kraju. Największy udział (powyżej 20% ogółu) stanowiły przedsiębiorstwa zarejestrowane w sekcjach: • informacja i komunikacja (30,5%), • działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (24,2%), • działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca (22,8%), • wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów kli‑ matyzacyjnych (22,4%). Wskaźnik przedsiębiorczości mierzony liczbą podmiotów na 10 tys. ludności kształtował się na Mazowszu korzystniej niż w kraju, zarówno pod względem jego poziomu, jak i dynamiki zmian. W województwie mazowieckim w 2012 r. na 10 tys. mieszkańców przypadało 1319 podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych w rejestrze RE‑ GON (w kraju 1032 podmioty). Najwyższy wskaźnik notowany był w Warszawie (2070). Wskaźniki powyżej średniej kra‑ jowej odnotowano również w podregionie warszawskim zachodnim i warszawskim wschodnim. Natomiast wskaźniki powyżej średniej wojewódzkiej oprócz Warszawy wystąpiły jeszcze w 4 powiatach: legionowskim, warszawskim zachod‑ nim, piaseczyńskim i pruszkowskim. Najniższe wartości wskaźnika, poniżej 600 podmiotów na 10 tys. mieszkańców wy‑ stąpiły w powiatach: zwoleńskim, ostrołęckim, płockim i sierpeckim. W latach 2003–2012 pogłębiło się przestrzenne zróżnicowanie poziomu przedsiębiorczości w województwie. Wyraźna koncentracja liczby podmiotów gospodar‑ czych występuje w Warszawie, w której zarejestrowanych było 50,8% wszystkich podmiotów. 10 11 Regiony Polski, GUS, 2013 r., s. 18 Dane GUS – dotyczą podmiotów gospodarczych, w których liczba pracujących przekracza 9 osób. 17 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa mazowieckiego Analiza różnicy pomiędzy nowo zarejestrowanymi i wyrejestrowanymi podmiotami pozwala zidentyfikować pod‑ stawowe czynniki wpływające na ich liczebność. W analizowanym okresie Mazowsze charakteryzowało się wyższymi niż średnio w kraju wskaźnikami nowo zarejestrowanych podmiotów na 10 tys. ludności oraz wyższą dynamiką wzrostu tego wskaźnika. Z kolei wskaźnik podmiotów wyrejestrowanych w przeliczeniu na 10 tys. ludności był niższy od krajowego do 2009 r., a następnie kształtował się powyżej średniej krajowej. W 2003 r. na 10 tys. mieszkańców Mazowsza przypadało 77 nowo zarejestrowanych podmiotów, w kraju 66 podmiotów. W 2012 r. wskaźnik ten wynosił na Mazowszu 115 nowo zarejestrowanych podmiotów przy 93 w kraju. Wskaźnik wyrejestrowanych (zlikwidowanych) podmiotów wynosił od‑ powiednio w 2003 r. 36 na Mazowszu i 38 w kraju, w 2012 r. na Mazowszu był dwukrotnie wyższy: 72 podmioty przy 65 podmiotach w kraju. Generalnie bilans między obu wskaźnikami był korzystniejszy w województwie mazowieckim niż w kraju ze względu na relatywnie większą skalę nowo powstających przedsiębiorstw. W 2012 r. wskaźnik przeżywalno‑ ści podmiotów gospodarczych obliczony jako różnica między nowo zarejestrowanymi i wyrejestrowanymi podmiotami z rejestru REGON na 1000 podmiotów w regionie (32,6) był korzystniejszy niż w kraju (26,7). W 2012 r. w województwie mazowieckim liczba pracujących według BAEL12 wyniosła 2 450 tys. osób, co stano‑ wiło 15,7% ogółu pracujących w kraju. W stosunku do 2003 r. liczba pracujących na Mazowszu ogółem w 2012 r. wzrosła o ponad 570 tys., w tym w rolnictwie zmniejszyła się o 68 tys. (z 337 tys. osób do 269 tys.), w przemyśle wzrosła o 150 tys. osób (z 396 tys. do 546 tys.), w usługach wzrosła o 488 tys. (z 1146 tys. osób w 2003 r. do 1634 tys. w 2012 r.). W strukturze pracujących w województwie w 2012 r. 11,0% stanowili pracujący w rolnictwie, 22,3% – pracujący w przemyśle, 66,7% – pracujący w usługach. W porównaniu do struktury pracujących w kraju Mazowsze charakteryzuje się niższym udziałem pracujących w przemyśle (o 2,6 pkt. proc.) i rolnictwie (o 8,1 pkt. proc.) oraz znacznie wyższym udziałem pracujących w usługach (o 9,7 pkt. proc.). 70 60 Polska – sektor rolniczy 50 Polska – sektor przemysłowy w% 40 Polska – sektor usługowy Mazowieckie – sektor rolniczy 30 Mazowieckie – sektor przemysłowy 20 Mazowieckie – sektor usługowy 10 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Wykres 12. Zmiany struktury pracujących wg sektorów ekonomicznych w latach 2003–2012 (BAEL) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Z porównania struktury produkcji (mierzonej wielkością WDB) oraz struktury zatrudnienia (wg BAEL) na Mazow‑ szu w 2010 r. wynika, że 11,5% pracujących w sektorze rolniczym wytwarzało 3,3% regionalnej WDB, 22,4% pracujących w sektorze przemysłowym wytwarzało 22,0% regionalnej WDB oraz 65,9% zatrudnionych w sektorze usługowym wy‑ twarzało 71,4% regionalnej WDB. W latach 2003–2012 zarówno liczba bezrobotnych, jak i stopa bezrobocia w województwie mazowieckim spadły. Liczba bezrobotnych rejestrowanych w urzędach pracy zmniejszyła się z 363,5 tys. osób na koniec 2003 r. do 271,9 tys. osób w 2012 r. (o ponad 9 tys. osób). Wg metodologii BAEL liczba bezrobotnych obniżyła się z 366 tys. osób 12 Dane o aktywności ekonomicznej ludności w wieku 15 lat i więcej opracowane na podstawie reprezentacyjnego Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL), dane średnioroczne, według faktycznego miejsca zamieszkania. 18 Rozdział 2. Uwarunkowania potencjałów regionalnych w 2003 r. do 213 tys. osób w 2012 r., a więc o 153 tys. osób. W całym analizowanym okresie stopa bezrobocia kształtowała się w województwie poniżej średniej krajowej. Stopa bezrobocia rejestrowanego w urzędach pracy obniżyła się z 14,7% w 2003 r. do 7,3% w 2008 r., a następ‑ nie wzrastała osiągając w 2012 r. 10,8%. Stopa bezrobocia ustalana na podstawie BAEL obniżyła się z 16,3% w 2003 r. do 6,0% w latach 2008 i 2009, a następnie wzrosła do 8,0% w 2012 r. W obu przypadkach odnotowano wzrostowy trend stopy bezrobocia od 2009 r. Problem bezrobocia jest szczególnie odczuwany na obszarach peryferyjnych województwa, gdzie stopa bezrobocia jest znacznie wyższa od średniej krajowej. W końcu 2012 r. do powiatów o najwyższej stopie bezrobocia należały powiaty szydłowiecki (37,6%), radomski (30,7%) i przysuski (27,5%), a o najniższej – m.st. Warszawa (4,4%). Tak duże przestrzenne zróżnicowanie stopy bezrobocia, pomiędzy obszarem metropolitalnym Warszawy a po‑ wiatami z południowej części województwa utrzymuje się od 2003 r. Zgodnie z zapisami Ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. nr 69 z 2008 r., poz. 415, art. 8, ust. 1 pkt 3 i art. 9, ust. 1 pkt 9) powiatowe i wojewódzkie urzędy pracy13 prowadzą systematyczną analizę skali i struktury bezrobocia w grupach i zawodach oraz badanie popytu na pracę i podaży pracy w przekroju zawodowym. Z uwagi na fakt, że od 1 lipca 2010 r. obowiązuje nowa klasyfikacja zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy oraz nie ma jednoznacznego klucza przejścia pomiędzy nową klasyfikacją a poprzednio obowiązu‑ jącą, w niniejszym opracowaniu odniesiono się do wyników badania z lat 2011–2012. 25,0 20,0 15,0 % Polska Mazowieckie 10,0 5,0 0,0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Wykres 13. Stopa bezrobocia wg BAEL w latach 2003–2012 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BAEL, GUS. Przez zawód deficytowy należy rozumieć zawód, na który występuje na rynku pracy wyższe zapotrzebowanie niż liczba osób poszukujących pracy w tym zawodzie. Przez zawód nadwyżkowy należy rozumieć zawód, na który występuje na rynku pracy mniejsze zapotrzebowanie niż liczba osób poszukujących pracy w tym zawodzie. Określa się wskaźnik intensywności nadwyżki (deficytu) (W) zawodów w ten sposób, że zawody, gdzie wskaźnik W < 0,9 – to zawody nadwyżkowe, 0,9 ≤ W ≤ 1,1 – to zawody zrównoważone (wykazujące równowagę na rynku pracy), W > 1,1 – to zawody deficytowe. Wskaźnik określa udział ofert pracy zgłoszonych w danym zawodzie do liczby bezrobotnych zarejestrowa‑ nych w tym zawodzie. Do zawodów o najwyższym wskaźniku intensywności deficytu w województwie mazowieckim należały: negocja‑ tor biznesu, spawacz metodą TIG, MAG i MIG, robotnik oczyszczania miasta, monter ociepleń budynków, funkcjonariusz służby ochrony i służby penitencjarnej. Do zawodów o najwyższym wskaźniku intensywności nadwyżki należały: me‑ chanik‑operator pojazdów i maszyn rolniczych, technik rolnik, inżynier rolnictwa, technik ekonomista, technik organi‑ zacji usług gastronomicznych14. Można zauważyć, iż w grupie zawodów nadwyżkowych dominują technicy, a w grupie 13 Badanie „Ranking zawodów deficytowych i nadwyżkowych” w województwie mazowieckim prowadzi Wojewódzki Urząd Pracy w Warszawie 14 „Ranking zawodów deficytowych i nadwyżkowych w województwie mazowieckim za 2011 rok”, Wojewódzki Urząd Pracy w Warszawie, Warszawa, 2012, s.11–12, „Za‑ wody deficytowe i nadwyżkowe według zawodów i specjalności w 2012 r.”, WUP w Warszawie, 2013, s. 1–2. 19 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa mazowieckiego zawodów deficytowych – pracownicy mało prestiżowych zawodów (obejmujących najczęściej prace proste). Z analizy WUP w Warszawie wynika, iż wyniki monitoringu zawodów deficytowych i nadwyżkowych należy bardzo ostrożnie in‑ terpretować, ponieważ zastosowane mierniki nie zawsze przedstawiają rzeczywisty stan popytu i podaży pracy według zawodów. Generalnie na wszystkich lokalnych rynkach pracy utrzymuje się przewaga zawodów nadwyżkowych nad deficytowymi. 2.3. Potencjały regionalne wynikające z uwarunkowań instytucjonalnych Warunkiem efektywności zarządzania układami terytorialnymi jest podejście funkcjonalne do planowania ich roz‑ woju ogólnie, w tym w szczególności do planowania przestrzennego. W przypadku województwa mazowieckiego kwe‑ stia skoordynowanego zarządzania rozwojem jest szczególnie istotna ze względu na zlokalizowanie w regionie miasta metropolitalnego i wykształconego wokół niego obszaru metropolitalnego. Obecnie brak jest w Polsce regulacji doty‑ czących zarządzania metropoliami. Obszarem, w którym widoczne są działania koordynujące przedsięwzięcia podej‑ mowane przez różne podmioty samorządu terytorialnego, jest planowanie przestrzenne i wynikające z uwarunkowań prawnych kontakty między władzami samorządowymi. Kultura współpracy między instytucjami administracji publicz‑ nej nie jest wystarczająco rozwinięta i nie jest czynnikiem wspomagającym wykorzystanie endogenicznego potencjału rozwojowego. Zmianie obecnej sytuacji sprzyjać może wprowadzanie do zarządzania rozwojem terytorialnym instru‑ mentu, jakim są zintegrowane inwestycje terytorialne (ZIT). Doświadczenia w przygotowywaniu ZIT w województwie mazowieckim, w które zaangażowana jest Warszawa i gminy z obszaru metropolitalnego Warszawy (OMW) wskazują, że potrzeba współpracy w ramach układów funkcjonalnych jest bardzo duża, zaś proces budowania „koalicji” władz samorządowych, która potrzebna jest dla skutecznego zaprojektowania i realizacji ZIT czasochłonny. Tworzenie ram instytucjonalnych współpracy jest jednak niezbędne. Obszar Metropolitalny Warszawy jest najsilniejszym biegunem wzrostu nie tylko w skali kraju, ale i całego regionu Europy Środkowo‑Wschodniej. Potencjał społeczno‑gospodarczy OMW przynosi liczne korzyści skali i kreuje przewagi konkurencyjne nad innymi ośrodkami. Dystans rozwojowy pomiędzy stolicą regionu i jego pozostałą częścią, jak też ogólnie zróżnicowania wewnątrzregionalne są jednak największe w kraju. Dlatego też tak ważne są mechanizmy, które prowadzić powinny do dyfuzji innowacji z centrum (Warszawa, OMW) na obszary peryferyjne. W ostatnich dwóch dekadach najbardziej charakterystyczne dla OMW były: proces przejścia sektorowego, pole‑ gające na spadku udziału jednostek gospodarczych i zatrudnienia w sektorze rolniczym i przemysłowym, przy wzroście znaczenia sektora usługowego; proces dekoncentracji działalności gospodarczej i zjawisko jej rozlewania się, zwłaszcza w przypadku wyżej zaawansowanych działalności; proces aktywizacji ekonomicznej gmin strefy podmiejskiej połączo‑ nej z urbanizacją w sensie infrastrukturalnym (wzrost cen i użytkowania ziemi); proces zmniejszania segregacji prze‑ strzennej funkcji (nie tylko gospodarczych) oraz wiązania dynamiki wzrostu gospodarczego z przyrostem ludnościo‑ wym. Wszystkie te procesy miały miejsce w sytuacji rosnącego znaczenia Warszawy ze względu na koncentrację w niej funkcji decyzyjno‑kontrolnych. Wynika z tego w jasny sposób, że w rozwoju województwa mazowieckiego Warszawa odgrywała i będzie w dalszym ciągu odgrywać pierwszorzędne znaczenie. 2.4. Potencjały regionalne wynikające z uwarunkowań przestrzennych Mazowsze było zawsze postrzegane przede wszystkim jako region rolniczy i tak jest w zasadzie w dalszym ciągu, choć mamy do czynienia z coraz wyraźniejszym wypieraniem funkcji rolniczych przez pozarolnicze. Proces ten przebiega najwyraźniej i najbardziej dynamicznie w strefie podmiejskiej Warszawy i wokół ośrodków subregionalnych, zwłaszcza większych (Radom, Płock, Siedlce) oraz w nich samych. Rolnictwo jest tam wypierane przez funkcje przemysłowe, miesz‑ kalne, rekreacyjne i w coraz większym stopniu usługowe, zwłaszcza związane z transportem i handlem. Konsekwencją tego procesu jest coraz wyraźniejsze zanikanie funkcji aprowizacyjnej stref podmiejskich mazowieckich miast i przesu‑ 20 Rozdział 2. Uwarunkowania potencjałów regionalnych wanie się funkcji rolniczych na obrzeża regionu. Zjawisko to eksponuje koncentryczność struktury funkcjonalno‑prze‑ strzennej Mazowsza. Centrum układu stanowią skupione wokół Warszawy obszary silnie zurbanizowane, otoczone te‑ renami przejściowymi charakteryzującymi się wyraźną tendencją do urbanizacji i to zarówno sensu stricte (czyli rozwoju miast), jak i largo (wsi). Za nimi rozciąga się strefa o funkcjach mieszanych, gdzie obserwuje się jednak powolne osłabia‑ nie funkcji rolniczych. Natomiast na obrzeżach regionu dominują tereny o funkcjach rolniczych. Ten kształt struktury funkcjonalno‑przestrzennej Mazowsza wpisuje się jednoznacznie w model „rdzeń – peryferia”, gdzie obszar rdzeniowy stanowi aglomeracja warszawska z jej bliższą i dalszą strefą podmiejską, strefa o funkcjach mieszanych jest odpowiedni‑ kiem obszarów semiperyferyjnych, zaś rolnicze obrzeża regionu należy uznać za typowe peryferia z elementami tła. Nie jest to jednak ani układ koncentrycznie regularny, ani stabilny, co wynika z położenia Warszawy względem Mazowsza i kierunku jej ekspansji przestrzennej. Mazowsze jest układem silnie spolaryzowanym, a zarazem zdezintegrowanym, choć przejawiającym pewne sys‑ temowe przesłanki do policentrycznej agregacji, traktowanej nie jako megatrend zidentyfikowany i istniejący, lecz jako pożądany i oczekiwany megatrend normatywny. Elementem tego megatrendu jest przejawiający się na szczeblu subre‑ gionalnym policentryzm organizacji przestrzennej podregionów. Obserwuje się bowiem wyraźny wzrost znaczenia miast powiatowych przejmujących niektóre funkcje ośrodków subregionalnych. Ten proces zasadzający się na rozwoju lokalnym i stymulujący go skłania do pozytywnej oceny, ale tylko o tyle, o ile nie prowadzi do wzmocnienia polaryzacji Mazowsza i nie generuje sytuacji, w której bezpośrednie powiązania ośrodków lokalnych z Warszawą stają się dominują‑ ce i silniejsze niż powiązania z odpowiednimi ośrodkami subregionalnymi. Organizacja przestrzenna gospodarki i życia społecznego Mazowsza jest kształtowana przez następujące megatrendy: • Mazowsze staje się regionem ekonomicznym; • Warszawa wiąże się coraz silniej z Mazowszem; • proces ekspansji przestrzennej Warszawy staje się coraz bardziej nieciągły; • zintegrowany system osadniczy Mazowsza dopiero się mozolnie formuje; • tworzy się bipolarna aglomeracja warszawsko‑łódzka, a być może nawet warszawsko‑śląska; • elementy struktury funkcjonalno‑przestrzennej Mazowsza pozostają w zawieszeniu między integracją a konku‑ rencją; • struktura funkcjonalno‑przestrzenna Mazowsza staje się policentryczna. Są to tendencje zgodne z kierunkami rozwoju współczesnej gospodarki przestrzennej w Europie, a co więcej stwarzają pozytywne przesłanki dla innowacyjnego rozwoju społeczno‑ekonomicznego Mazowsza i wzrostu jego konkurencyjności. Potencjał gospodarczy województwa, mimo różnic rozwojowych między obszarami zurbanizowanymi i wiejski‑ mi oraz silnie zróżnicowanym wkładem poszczególnych sektorów w wielkość wartości dodanej brutto, jest zlokalizo‑ wany zarówno w sektorze rolniczym, jak i produkcyjno‑usługowym. Jednakże ten drugi sektor jest i będzie wiodący w przyszłości. Mazowsze posiada niewykorzystane rezerwy w sferze rozwoju przedsiębiorczości, związane z walorami i przewagami konkurencyjnymi regionu. Społeczno‑gospodarcze źródła relatywnej przewagi Mazowsza to m.in.: duży potencjał rynkowy i wciąż rosnący popyt wewnętrzny oraz rosnący poziom skolaryzacji. Sprzyja to produktywności i mo‑ bilności społecznej, która jest historycznie uwarunkowaną umiejętnością elastycznego reagowania na zagrożenia i przy‑ stosowywania się do zmian, a tym samym otwartością na nowe trendy. Otwartość, mobilność i kreatywność zwiększają możliwości wykorzystania szans, jakie stwarza przełom cywilizacyjny i kształtujący się nowy model gospodarki, w tym gospodarki zwirtualizowanej (wikinomii). Intensyfikacja inwestycji w infrastrukturę generuje mnożniki inwestycyjne, przekładając się na dodatkowe impulsy wzrostu PKB. Efekty mnożnikowe może przynieść rozwój sektora budownictwa mieszkaniowego stanowiący potencjalnie dodatkowe, silne koło zamachowe gospodarki województwa. Korzystne go‑ spodarczo, centralne położenie geograficzne Mazowsza sprzyja intensyfikacji rozwoju rozmaitych form inwestycji za‑ granicznych. Niewykorzystany potencjał tkwi także w walorach turystycznych Mazowsza i rezerwach rozwoju sektora turystki. Województwo mazowieckie posiada także potencjał wynikający z „renty zacofania”, co stwarza możliwość do‑ 21 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa mazowieckiego konywania w różnych dziedzinach tzw. żabiego skoku, czyli przejścia od razu do wyższych faz rozwoju z pominięciem faz pośrednich, przez które wcześniej przechodziły kraje wyżej rozwinięte. O skali wykorzystania przewag konkurencyjnych województwa, a zarazem skuteczności działań na rzecz likwidacji dysfunkcji rozwojowych będzie decydować polityka społeczno‑gospodarcza, tworząca ramy rozwoju biznesu. Rozstrzygające będą tu przyjmowane przez biznes strategie i ich kompatybilność z najnowszymi trendami wyznaczanymi przez dokonującą się w skali globalnej tzw. trzecią rewolu‑ cję przemysłową, związaną z internetyzacja (cyfryzacją) i wirtualizacją gospodarki. 2.5. Potencjały regionalne wynikające z uwarunkowań przyrodniczo‑kulturowych Warunki środowiska przyrodniczego województwa mazowieckiego nie wyróżniają się szczególnie na tle innych regionów Polski, położonych w strefie Niżu Europejskiego. Wynika to z wewnętrznie zróżnicowanej, ale w porównaniu z innymi regionami mało urozmaiconej rzeźby terenu oraz z charakterystycznej dla obszarów polodowcowych budo‑ wy geologicznej. W porównaniu z innymi regionami Polski, województwo mazowieckie nie posiada walorów przyrod‑ niczych będących szczególnym magnesem przyciągającym turystów z kraju i zagranicy. Jednakże występują na jego obszarze tereny atrakcyjne ze względu na walory przyrodnicze i kulturowe, poziom rozwoju infrastruktury turystycznej stanowi zaś szansę rozwoju turystyki i wypoczynku weekendowego. Głównym bogactwem naturalnym Mazowsza są ziemie w rozumieniu przestrzeni fizycznej, a także gleby, choć nie należą one do najbardziej urodzajnych w skali kraju. Przeważają gleby słabych klas (V–VI); gleby najbardziej przydatne do produkcji rolniczej (klasy I–III) stanowią jedynie 18% powierzchni użytków rolnych. Dodatkowym utrudnieniem w prowadzeniu gospodarki rolnej jest mozaikowy układ gleb o różnej żyzności. Klimat województwa mazowieckiego ma charakter przejściowy i charakteryzują go przenikające się cechy klimatu oceanicznego i kontynentalnego. Okres wegetacyjny trwa około 215 dni w części południowej wojewódz‑ twa i o 14 dni krócej w części północnej. Województwo mazowieckie posiada możliwości rozwoju energetyki opartej na źródłach odnawialnych (rzeki, słońce, wiatr i wody geotermalne). Zasoby energii wodnej zostały określone na 1754,71 GWh. Warunki solarne, umożli‑ wiające wykorzystanie energii promieniowania słonecznego zostały ocenione jako względnie korzystne, ale wymaga‑ jące dostosowania typu systemów i urządzeń do charakteru, struktury i rozkładu czasowego dopływającego promie‑ niowania. Największy w województwie potencjał do rozwoju energetyki geotermalnej mają powiaty: płocki, płoński, sochaczewski, sierpecki, żuromiński i żyrardowski, ale rozwój tej energetyki jest najbardziej opłacalny w miastach (tam gdzie istnieje dobrze rozwinięta sieć ciepłownicza). Zjawiskiem szczególnym w skali kraju jest występowanie obszarów chronionych w bezpośrednim sąsiedztwie Warszawy, która graniczy z Kampinoskim Parkiem Narodowym (posiadającym także status Rezerwatu Biosfery i Obszaru Natura 2000) oraz dwoma Parkami Krajobrazowymi: Mazowieckim i Chojnowskim. Obszary chronione województwa mazowieckiego tworzą sieć, jednak zintegrowanie regionu z ogólnopolską siecią ekologiczną wymaga uzupełnienia niektórych jej ogniw – w tym zwłaszcza przez utworzenie parków krajobrazowych w dolinach: Omulwi i Płodownicy, Narwi, Wisły na odcinku Warszawa – Płock, dolnej Pilicy, górnego Liwca oraz fragmentu Wysoczyzny Rawskiej i Równiny Łowicko‑Błońskiej. Udział użytków rolnych w województwie w ostatnim dziesięcioleciu zmniejszył się z 65,6% do 58,8% ogólnej po‑ wierzchni. Ubywa przede wszystkim gruntów ornych w OMW. Areał użytków rolnych będących w użytkowaniu gospo‑ darstw rolnych w latach 2002–2010 zmniejszył się o 10,3% (ubyło 232 tys. ha). Są to spadki znaczące i niepokojące. Pozy‑ tywnym zjawiskiem w województwie jest zwiększanie lesistości. W strukturze własnościowej dominują lasy państwowe (ok. 58% ogólnej powierzchni leśnej). Mankamentem lasów na Mazowszu jest to, że większość z nich stanowią lasy pro‑ dukcyjne z dominującym udziałem sosny. Znaczna część powierzchni województwa może być wykorzystana rolniczo, co w połączeniu z terenami zalesionymi oraz rzekami i łąkami tworzy atrakcyjny krajobraz, umożliwia dostarczanie usług ekologicznych, tworzy ostoję dla fauny oraz atrakcyjne siedliska dla ludzi. Rolnictwo może stanowić silny sektor gospodarczy dostarczający wysokiej jakości produktów żywnościowych, biomasy na cele energetyczne oraz sprzyjający zachowaniu sprawności ekosystemów. Pożądane jest zatem bezwzględ‑ 22 Rozdział 2. Uwarunkowania potencjałów regionalnych ne chronienie gruntów rolnych, zwłaszcza wysokiej jakości, rozwijanie rolnictwa ekologicznego, zahamowanie procesu wycofywania się gospodarstw z produkcji zwierzęcej, rozwijanie rynków lokalnych, rejonizacja poszczególnych rodza‑ jów produkcji rolniczej (klastry) oraz, wbrew aktualnym tendencjom, rewitalizacja rolnictwa w miastach. Maksymalne wykorzystanie możliwości tworzenia energii ze źródeł odnawialnych, w tym także z biomasy (m.in. rozwój biogazowni), wykorzystując technologie II i III generacji, jest pożądane i korzystne tak dla środowiska, jak i rynku pracy. Alokacja inwe‑ stycji proekologicznych powinna być podporządkowana priorytetom, wizji rozwoju poszczególnych miejscowości oraz kryteriom efektywności. Należy promować technologie wodo‑ i energooszczędne. Potrzebna jest intensyfikacja działań na rzecz podnoszenia świadomości i postaw proekologicznych mieszkańców Mazowsza oraz zmiana kryteriów sukce‑ su rozwojowego. Obecnie w ocenie tego sukcesu przeważają kryteria ekonomiczne, pomija się zaś efekty zewnętrzne, zwłaszcza długookresowe. 23 Rozdział 3 Identyfikacja przyszłych potencjałów regionalnych G. Węcławowicz dokonał klasyfikacji uwarunkowań wewnątrzregionalnych według trzech typów: czynniki ak‑ tywne – silnie oddziałujące na rozwój regionalny, czynniki bierne lub uśpione – oddziałujące pozytywnie dopiero po pojawieniu się określonych warunków oraz czynniki zmarnowane, których odtworzenie jest niemożliwe bez poniesienia ogromnych nakładów. Do czynników aktywnych zaliczył np. wysokie kwalifikacje siły roboczej generujące przyciąga‑ nie inwestycji zagranicznych. Z kolei uruchomienie biernych czynników rozwoju wymaga pokonania ograniczeń roz‑ wojowych. Przykładowo wykorzystanie czynnika dobrego położenia geograficznego regionu może być uzależnione od poprawy lub budowy infrastruktury komunikacyjnej, np. autostrad, dróg szybkiego ruchu, kolei, lotnisk, usprawnienie sieci telekomunikacyjnej. Według G. Węcławowicza „zadaniem polityki regionalnej państwa jest uruchomienie takich procesów inwestycyjnych, np. w rozbudowę infrastruktury komunikacyjnej, aby maksymalizować korzyści przejścia w poszczególnych regionach endogenicznych czynników rozwoju gospodarczego z kategorii biernych do aktywnych. Wymaga to przede wszystkim koncentracji działań organizacyjnych i gospodarczych”. 15 W województwie mazowieckim występuje czynnik dużego, największego w kraju potencjału naukowo‑badaw‑ czego, wystarczającego do przyśpieszenia endogenicznego rozwoju regionu, koncentrujący się w Obszarze Metropolital‑ nym Warszawy. W ramach projektu „Mazowieckie Badania Regionalne” eksperci CASE‑Doradcy Sp. z o.o. przeprowadzili serię badań w województwie, oceniających i prognozujących sytuację w branżach biegunach wzrostu – przyszłościo‑ wych oraz branżach regresyjnych – wymagających restrukturyzacji. Oceny i prognoz dokonano na podstawie odpowie‑ dzi ekspertów branżowych w oparciu o badanie metodą Delphi oraz na podstawie wywiadów fokusowych (FGI)16. Branże zostały zakwalifikowane do badania na bazie analizy ilościowej, opierającej się głównie na wyliczeniach dotyczących całkowitej produktywności czynników oraz na znaczeniu branży dla regionu, mierzonym występowaniem koncentracji zatrudnienia w danej branży na poziomie powiatów i podregionów. W serii wykonanych półrocznych raportów jako branże rozwojowe zidentyfikowano: branżę IT, przemysł farmaceutyczny i żywność ekologiczną, zaś jako branże regre‑ sywne: przemysł skórzany, produkcję mebli oraz przemysł produkujący napoje. 3.1. Branże rozwojowe Sektor IT. W przypadku sektora IT w województwie mazowieckim występuje wysoka wartość współczynnika lo‑ kalizacji w m.st. Warszawa, gdzie udział zatrudnienia w branży IT jest trzykrotnie większy niż udział zatrudnienia w bran‑ ży IT w kraju. Ponadto dynamika zatrudnienia w branży IT w stolicy jest ponad dwukrotnie wyższa niż całkowitego zatrudnienia. Jako kluczowe czynniki rozwoju branży IT na Mazowszu eksperci uznali lepszą dostępność wysoko wykwa‑ lifikowanych pracowników, wzrost kwalifikacji pracowników oraz wprowadzenie nowych metod organizacji i zarządza‑ nia i lepsze zdolności menadżerskie. Dalszy rozwój branży wymaga podjęcia działań w zakresie usprawnienia zarządzania przedsiębiorstwami, zdo‑ bywania nowej wiedzy przez pracowników, wprowadzania nowych technologii, wdrożenia nowych metod marketingu i sprzedaży oraz zwiększenia działalności badawczo‑rozwojowej (relatywnie wysokiej na tle innych branż w Polsce, ale 15 G. Węcławowicz, Analiza i identyfikacja międzyregionalnych uwarunkowań rozwoju w planowaniu strategicznym regionów, Ekspertyza na zalecenie Departamentu Poli‑ tyki Regionalnego, Warszawa 2005, s. 7. 16 Seria raportów wykonanych w ramach projektu „Mazowieckie Badania Regionalne”, dostępne pod adresem internetowym http://www.mbr.info.pl/raporty.php Pro‑ jekt jest realizowany przez konsorcjum: CASE‑Doradcy sp z o.o oraz Uczelnię Łazarskiego, współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki Poddziałania 8.1.2 Wsparcie procesów adaptacyjnych i modernizacyjnych w regionie na podstawie umowy o dofinansowanie z Mazowiecką Jednostką Wdrażania Programów Unijnych. 24 Rozdział 3. Identyfikacja przyszłych potencjałów regionalnych zbyt niskiej w ujęciu międzynarodowym). Do najważniejszych czynników determinujących konkurencyjność międzyna‑ rodową branży należą: − relatywnie niższe koszty pracy i nieprzewartościowany oraz stabilny kurs walutowy; − innowacyjność (pomysłowość, nowe technologie, atrakcyjność oferowanego produktu); − dostępność wysoko wykwalifikowanych pracowników; − wysoka jakość; − powiązania w ramach grupy kapitałowej17. Mazowieckie firmy z branży IT częściej współpracują z naukowcami związanymi z branżami, na rzecz których tworzą oprogramowanie, niż z wyższymi uczelniami kształcącymi w zakresie informatyki, jednak pozytywne przykłady współpracy firm i uczelni ujawniły się w ramach Mazowieckiego Klastra ICT. Rozwój takich powiązań zwiększa szanse na wprowadzanie innowacji przez firmy i poprawę ich konkurencyjności. Ponadto wzrostowi efektywności branży IT w re‑ gionie będzie sprzyjać wsparcie innowacyjności w zakresie ułatwień prawnych dla rozwoju innowacyjnych produktów, uporządkowanie praw do własności wyników badań, ochrona własności intelektualnej w skali światowej. Potrzebne są ułatwienia dla współpracy biznesu z ośrodkami naukowymi np. poprzez stworzenie wspólnych dla kilku firm centrów badawczo‑rozwojowych. Do zidentyfikowanych najważniejszych przewag konkurencyjnych mazowieckich firm z branży IT (w tym szcze‑ gólnie zlokalizowanych w Warszawie) należą: − dostępność wykwalifikowanej kadry; − wysoki popyt i dobra infrastruktura; − obecność prężnego ośrodka akademickiego w Warszawie i możliwość współpracy z uczelniami.18 Do najważniejszych działań na rzecz zwiększenia szans rozwojowych branży do podjęcia przez władze centralne i samorządowe zaliczono: − ułatwienia w zakładaniu i funkcjonowaniu przedsiębiorstw (niższe koszty pracy, ulgi podatkowe, uproszczenie systemu podatkowego i prawnego); − promocję innowacji, B+R, produktów niszowych; − zachęty inwestycyjne do podejmowania działalności w regionie; − zapewnienie stabilności gospodarki (stabilny kurs walutowy, ew. wejście do strefy Euro),aby utrzymać zaufanie zagranicznych instytucji.19 Przemysł farmaceutyczny20 został sklasyfikowany jako branża rozwojowa na Mazowszu ze względu na swą specyfikę wymagającą zastosowania nowoczesnych technologii, co wiąże się z wysokim udziałem nakładów na bada‑ nia i rozwój w strukturze przychodów. Wynika to przede wszystkim z potrzeby zastosowania osiągnięć biotechnologii i nanotechnologii do produkcji leków, aby sprostać wymogom konkurencji. W województwie mazowieckim występuje relatywnie duże w skali kraju skupisko przemysłu farmaceutycznego. Koncentracja podmiotów w przemyśle farmaceu‑ tycznym występuje w Warszawie, a poza stolicą w gminach: Piaseczno, Pruszków, Żyrardów, Nadarzyn, Tłuszcz. Branża ta jest jedną z najbardziej nowoczesnych, może więc być motorem technologicznego rozwoju regionu. Główną gru‑ pę czynników przesądzających o wzroście produktywności przemysłu farmaceutycznego stanowią czynniki związane 17 Wojnicka‑Sycz E., Sycz P., Uwarunkowania konkurencyjności branż i system prognoz średniookresowych w oparciu o badania jakościowe – badanie metodą Delphi. Półroczny raport Nr 1. Branża IT i przemysł skórzany, projekt „Mazowieckie Badania Regionalne”, CASE‑Doradcy Sp. z o.o., listopad 2011, s. 15. 18 19 op. cit. , s. 17 op. cit. , s. 17 20 Wojnicka‑Sycz E.(red.), Kosińska‑Piętka K., Sycz P., Uwarunkowania konkurencyjności branż i system prognoz średniookresowych w oparciu o badania jakościowe – badanie metodą Delphi. Półroczny raport Nr 2. Przemysł farmaceutyczny i produkcja napojów, projekt „Mazowieckie Badania Regionalne”, CASE‑Doradcy Sp. z o.o., maj 2012, s. 11–26. 25 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa mazowieckiego z innowacyjnością tj. duże zaangażowanie w działalność badawczo‑rozwojową, wysoka innowacyjność organizacyjna, zarządcza i marketingowa, a także szybki wzrost innowacyjności poprzez transfer technologii z zagranicy. Województwo mazowieckie spełnia warunki rozwoju branży w zakresie możliwości pozyskania wykwalifikowa‑ nych pracowników, możliwości współpracy z uczelniami, rozwiniętej sieci współpracy z partnerami biznesowymi, zarów‑ no dostawcami i odbiorcami, jak i konkurentami. Ważnym czynnikiem skłaniającym do lokalizacji firm farmaceutycznych jest ponadto dobra infrastruktura i bliskość władz centralnych i urzędów (np. certyfikujących), występowanie instytucji wspierających branżę, a także występowanie metropolii o międzynarodowych powiązaniach, co może być szczególnie istotne dla firm wysokiej techniki z udziałem zagranicznym. Według ekspertów ważnym czynnikiem, który sprzyja loka‑ lizacji firm farmaceutycznych w województwie mazowieckim jest obecność doświadczonych menadżerów, co wiąże się z zakorzenieniem branży w regionie oraz dostępnością, szczególnie w Warszawie, firm, które dostarczają potencjalnych menadżerów z doświadczeniem dla przedsiębiorstw. Zdaniem ekspertów w najbliższych latach wystąpi umiarkowany wzrost produktywności branży w województwie mazowieckim, raczej bez wzrostu zatrudnienia, ale ze wzrostem pozio‑ mu inwestycji rzędu 10–20%. Z podsumowania wyników badania Delphi w raporcie wynika, że przemysł farmaceutyczny w województwie mazowieckim generuje korzyści zewnętrzne zwłaszcza w odniesieniu do bezpośrednich partnerów gospodarczych oraz efekt dochodowy. Branża farmaceutyczna i jej rozwój stanowi ważny czynnik budowy nowoczesności Mazowsza poprzez angażowa‑ nie się firm w działalność badawczo‑rozwojową i innowacyjność. Aby na Mazowszu powstawały nowoczesne leki oparte na nowych odkryciach naukowych, niezbędne są wysiłki ze strony firm, jak i występowanie odpowiedniego systemu innowacyjnego, który będzie wspierał takie badania w formie odpowiednich regulacji, instytucji naukowych, zasobów ludzkich do prac B+R.21 Jako ważne uwarunkowania wzrostu konkurencyjności mazowieckiego przemysłu farmaceu‑ tycznego eksperci wskazali podjęcie działań na rzecz promowania innowacji, inwestycje w kadrę badawczą i narzędzia badawcze, ułatwienia dla ośrodków B+R, zmianę profilu nauczania (nie tylko na studiach), a także podobnie jak w branży IT – chronienie polskich patentów i wynalazków – nie sprzedawanie ich za bezcen do zagranicznych przedsiębiorstw. Jednak obecnie znaczenie przemysłu farmaceutycznego jako bieguna wzrostu jest mniejsze niż branży IT. Branża tzw. żywności ekologicznej uznawana jest jednocześnie za tradycyjną, ale i nową – istotną z perspekty‑ wy rozwoju zielonej gospodarki. W latach 2008–2010 wartość dodana w przemyśle spożywczym w województwie ma‑ zowieckim wzrosła o blisko 12%, przy spadku całkowitej produktywności czynników wytwórczych o około 10% i spadku zatrudnienia o 1,1%22. Główną grupę czynników determinujących wzrost produktywności w branży żywności ekologicznej stanowią: dostęp do surowców po niższych kosztach, wzrost zainteresowania produktami ekologicznymi społeczeństwa, a także czynniki związane z innowacyjnością tj. rozwijanie nowych produktów, których poszukują klienci, albo kreowanie po‑ trzeb na takie produkty (np. soki typu smoothie, batoniki z ziaren, nowe warzywa, np. od rukoli przez rukiew wodną do musztardowca, japońska fasolka szparagowa długości do 1m itp.); pojawienie się i lepsza współpraca z uczelniami, zakup nowych maszyn i urządzeń, wzrost kwalifikacji gospodarstw ekologicznych, lepsze zdolności menadżerskie; wdrożenie nowych metod marketingu i sprzedaży (nowe kanały dystrybucji, wzrost możliwości eksportowych). Dzięki dofinansowaniu przetwórstwa ekologicznego z Unii Europejskiej oraz lepszej współpracy z odbiorcami i dostawcami w ostatnich latach poprawia się produktywność sektora żywności ekologicznej na Mazowszu, która w per‑ spektywie najbliższych 5 lat zdaniem ekspertów wyniesie około 10–20%. Przewiduje się też wzrost zatrudnienia oraz inwestycji o około 10%. „W ostatnich latach w mazowieckim w sektorze żywności ekologicznej powstało dużo innowacji, jednak nie na skalę światową. Niemniej jednak jest dużo nowych usług i pomysłów marketingowych, jak np. sklepy in‑ ternetowe z żywnością ekologiczną, dostawy warzyw od rolników do domu (w zasadzie pomysł nie zupełnie nowy, ale w nowym wydaniu – zamawianie przez sms lub email), festiwale gotowania, kucharze – celebryci. Za innowację w skali 21 22 Op. cit., s 27. Wojnicka‑Sycz E. (red.), Kosińska‑Piętka K., Sycz P., Uwarunkowania konkurencyjności branż i system prognoz średniookresowych w oparciu o badania jakościowe – ba‑ danie metodą Delphi. Półroczny raport Nr 3. Żywność ekologiczna i produkcja mebli , projekt „Mazowieckie Badania Regionalne”, CASE‑Doradcy Sp. z o.o., maj 2012, s. 8. 26 Rozdział 3. Identyfikacja przyszłych potencjałów regionalnych świata – tj. nie stosowaną wcześniej na świecie, choć jeszcze nie o światowym zakresie stosowania, można uznać wpro‑ wadzanie mleko matów do dystrybucji mleka ekologicznego. Niestety koszt tej maszyny jest wysoki, co ogranicza jej stosowanie. Kolejnym przykładem innowacji nowej, przynajmniej w skali Polski jest BioBazar w dawnej fabryce Norbli‑ na, Zielony Jazdów w Centrum Sztuki Współczesnej, czy Good Food Fest w Forcie Sokolnickiego. BioBazar to pierw‑ szy w 100% ekologiczny bazar w Warszawie, czynny w sobotę od 8:00–20:00. Na BioBazarze można oddać makulaturę w zamian za bony na zakupy na stoiskach MyEcolife, złom oraz elektrośmieci za przetwory owocowe i warzywne. Na BioBazarze oferowane są też warzywa i owoce ekologiczne, oraz największy w Polsce wybór eko‑serów. Natomiast pro‑ jekt „Zielony Jazdów”, promuje zagadnienia związane z ekologią, zdrowym stylem życia, alternatywnymi rozwiązaniami wobec masowej, jednorazowej produkcji i konsumpcji oraz zagadnienia związane ze zrównoważonym rozwojem i odpo‑ wiedzialnością za środowisko. Istotną innowacją jest też tłoczenie soku z owoców u rolnika23.” W województwie mazowieckim występują korzystne warunki dla rozwoju żywności ekologicznej ze względu na rosnący popyt, dobrą infrastrukturę (sprawność transportu) oraz wzrost świadomości społecznej. Rozwojowi branży sprzyjają też istnienie zaplecza dydaktyczno‑naukowego, występowanie klastra branżowego, a także dostępność surow‑ ców i instytucji naukowych wspierających podejmowane działania. Nie bez znaczenia jest też oddziaływanie promocji żywności ekologicznej. Jako najbardziej przyszłościowe kierunki rozwoju technologicznego branży w regionie można wymienić: ekolo‑ giczne przetwórstwo produktów mlecznych, bio owoce i warzywa i ich przetwórstwo, eko wyroby cukiernicze i piekar‑ skie, bio energię (choć ta raczej tworzy oddzielny sektor), sprzedaż jaj, biotechnologię i ekologiczny sposób życia. Ma‑ zowsze jest uznawane za najlepszy rynek dla tego sektora w Polsce ze względu na relatywnie bogatsze społeczeństwo, szczególnie w Warszawie i podregionach warszawskich. Natomiast w podregionach pozawarszawskich występuje silne zaplecze surowcowe branży. 3.2. Potencjały wymagające restrukturyzacji Przemysł skórzany w województwie mazowieckim zlokalizowany jest głównie w podregionie radomskim. W przeszłości Radom stanowił stolicę polskiego garbarstwa. Aktualnie tradycja ta przekłada się przede wszystkim na zasoby doświadczonej kadry. Nadal ogólnopolskie sieci handlowe w podregionie radomskim zamawiają dużą cześć swoich produktów. Udział branży w zatrudnieniu w podregionie radomskim jest blisko sześciokrotnie wyższy niż prze‑ ciętnie w kraju. Od lat 90‑tych XX w. obserwuje się stopniowy upadek tego przemysłu (np. upadek „Radoskóru”). Pod‑ stawową przyczyną trudności branży był nasilony napływ do Polski taniego obuwia importowanego z Azji. W ostatnich latach notuje się znaczący spadek zatrudnienia i przychodów ze sprzedaży branży skórzanej w całym województwie, co potwierdza zakwalifikowanie jej do grupy potencjałów regresyjnych. Prognozuje się dalszy spadek liczby przedsię‑ biorstw aktywnych w branży skórzanej w regionie w ciągu najbliższych kilku lat o około 20–30%. Młodzi ludzie widząc pogarszającą się sytuację przemysłu skórzanego i relatywnie niski poziom wynagrodzeń wybierają inne zawody. Jednak największym zagrożeniem dla rozwoju przemysłu skórzanego w regionie jest spadek popytu krajowego związany ze spodziewanym ubożeniem społeczeństwa.24 Przedstawione w raporcie25 wyniki pokazują regresywny charakter branży i pesymistyczne prognozy odnośnie jej rozwoju, głównie z powodu uwarunkowań międzynarodowych. Aby utrzymać tę branżę o długich tradycjach w województwie mazowieckim potrzebne byłoby wsparcie umożliwiające dokonanie modernizacji maszyn i urządzeń oraz inwestycji proekologicznych, a także zaostrzenie kontroli w sieciach handlowych towarów z importu celem ograniczenia skali nieuczciwej konkurencji. 23 Wojnicka‑Sycz E. (red.), Kosińska‑Piętka K., Sycz P., Uwarunkowania konkurencyjności branż i system prognoz średniookresowych w oparciu o badania jakościowe – ba‑ danie metodą Delphi. Półroczny raport Nr 3. Żywność ekologiczna i produkcja mebli , projekt „Mazowieckie Badania Regionalne”, CASE‑Doradcy Sp. z o.o., maj 2012, s. 14. 24 Wojnicka‑Sycz E., Sycz P., Uwarunkowania konkurencyjności branż i system prognoz średniookresowych w oparciu o badania jakościowe – badanie metodą Delphi. Półroczny raport Nr 1. Branża IT i przemysł skórzany, projekt „Mazowieckie Badania Regionalne”, CASE‑Doradcy Sp. z o.o., listopad 2011 25 Op. cit. 94–101 27 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa mazowieckiego Branża „produkcja napojów” (dział 11 PKD 2007) obejmuje produkcję napojów alkoholowych (destylowanie, rektyfikowanie i mieszanie alkoholi) oraz produkcję napojów bezalkoholowych; produkcję wód mineralnych i pozosta‑ łych wód butelkowanych, w tym soków. Sytuacja w branży „produkcja napojów” jest zróżnicowana w zależności od asor‑ tymentu produkowanych napojów oraz wielkości firm. Występują w niej zarówno firmy globalne i duże firmy krajowe, jak i MSP. W ocenie ekspertów w ostatnich latach nastąpił w branży umiarkowany wzrost produktywności, który dotyczył przede wszystkim napojów gazowanych i niegazowanych, w tym soków, nektarów, napojów owocowych i warzywnych. Dostęp do funduszy unijnych pozwolił na szybki rozwój branży, jednak obecnie konkurencyjność branży spada, co wiąże się z rosnącymi kosztami pracy i energii. W najbliższych latach przewiduje się umiarkowany wzrost jej produktywności. Niekorzystna sytuacja występuje w produkcji alkoholu etylowego (destylatu rolniczego), gdzie produkcja systematycz‑ nie spada.26 Branża ta w ostatnich latach przechodzi restrukturyzację, nastąpił spadek przychodów, wartości dodanej i liczby pracujących. Pozytywnym symptomem w produkcji napojów jest natomiast wzrost eksportu, a także niewielki spadek inwestycji. O lokalizacji firm produkujących napoje na Mazowszu decyduje wysoki popyt związany z dużym rynkiem zbytu oraz dostępność wysoko wykwalifikowanej kadry. Korzystnym uwarunkowaniem jest też występowanie w regionie su‑ rowców wykorzystywanych w produkcji oraz dobre parametry wody. W najbliższych latach mogą mieć miejsce redukcje zatrudnienia w produkcji napojów, relatywnie największe w produkcji alkoholu etylowego. Przewiduje się, iż w ciągu najbliższych lat spożycie soków i piwa raczej nie będzie rosło, natomiast jest szansa wzrostu spożycia wody i napojów bezalkoholowych. Branża meblarska jest ważną branżą proeksportową w województwie mazowieckim, która wymaga restruktu‑ ryzacji w celu utrzymania konkurencyjności. Branża ta nie wyróżnia się co prawda pod względem udziału w zatrudnieniu w regionie w stosunku do średniej krajowej, ale znajduje się tutaj wiele podmiotów reprezentujących przemysł meblowy. W latach 2008–2010 wartość dodana w produkcji mebli w województwie spadła o 35%, przy spadku całkowitej produk‑ tywności czynników wytwórczych o około 24% i spadku zatrudnienia o 23%. Do pozytywnych sygnałów w produkcji me‑ bli należy silny wzrost inwestycji, który jest symptomem restrukturyzacji zachodzącej w tej branży, polegającej m.in. na zastępowaniu pracowników maszynami. W ostatnich latach z powodu wzrostu kosztów pracy spadła konkurencyjność polskich firm na rynkach międzynarodowych, co wymusza zmianę strategii ich działania27. Najważniejszymi czynnikami wzrostu produktywności w produkcji mebli są: − większa innowacyjność – zakup nowych maszyn i urządzeń głównie sterowanych komputerowo, − nowe metody marketingu i sprzedaży, − nowe metody organizacji i zarządzania, działalność badawczo‑rozwojowa. Perspektywy rozwoju branży w regionie są jednak dość dobre, co wynika z prężności lokalnego rynku i wysokiego popytu w regionie stołecznym. Nie jest to więc branża regresyjna, ale potrzebna jest restrukturyzacja żeby mogła ona utrzymać swoją dotychczasową konkurencyjność, m.in. przez innowacyjność. Branża zauważa potrzebę innowacyjności jako głównego czynnika wzrostu jej produktywności. W projekcie Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego do 2030 r. Innowacyjne Mazowsze – za priorytetowy cel strategiczny przyjęto rozwój produkcji ukierunkowanej na eksport w przemyśle zaawansowanych i średnioza‑ awansowanych technologii oraz w przemyśle i przetwórstwie rolno‑spożywczym. Dotychczasowe badania prze‑ prowadzone w wybranych sektorach należących do grupy przemysłów zaawansowanych i średniozaawansowanych technologii na Mazowszu potwierdzają istnienie korzystnych uwarunkowań w tym zakresie. Przeciętne zatrudnienie 26 Wojnicka‑Sycz E.(red.), Kosińska‑Piętka K., Sycz P., Uwarunkowania konkurencyjności branż i system prognoz średniookresowych w oparciu o badania jakościowe – badanie metodą Delphi. Półroczny raport Nr 2. Przemysł farmaceutyczny i produkcja napojów, projekt „Mazowieckie Badania Regionalne”, CASE‑Doradcy Sp. z o.o., maj 2012, s 28 27 Wojnicka‑Sycz E. (red.), Kosińska‑Piętka K., Sycz P., Uwarunkowania konkurencyjności branż i system prognoz średniookresowych w oparciu o badania jakościowe – badanie metodą Delphi. Półroczny raport Nr 3. Żywność ekologiczna i produkcja mebli , projekt „Mazowieckie Badania Regionalne”, CASE‑Doradcy Sp. z o.o., maj 2012, s. 10. 28 Rozdział 3. Identyfikacja przyszłych potencjałów regionalnych w sektorach zaliczanych do przyszłościowych: maszynowym, motoryzacyjnym, lotniczym, medycznym sektorze bio‑ technologicznym, elektronicznym oraz w sektorze usług dla biznesu wynosiło w 2008 r. w województwie mazowieckim łącznie 20,43% i wykazywało tendencję wzrostową. Najwyższe przeciętne zatrudnienie w wyżej wymienionych sekto‑ rach odnotowano w sektorze usług dla biznesu (14,59%), na kolejnych miejscach znalazły się sektor maszynowy i elektro‑ techniczny. Udział wybranych sektorów w łącznym zatrudnieniu w województwie jest nieco niższy niż średnia krajowa. W porównaniu do kraju na Mazowszu występuje ponadprzeciętny udział zatrudnienia w sektorze usług dla biznesu, w sektorze elektronicznym i w medycznym sektorze biotechnologicznym. Sektory te stanowią więc pewne specjalizacje regionalne województwa mazowieckiego28. 28 Lichniak I., Komor A., Rynek pracy dla wybranych sektorów gospodarki w województwie mazowieckim w roku 2008 i jego zmiany w latach 2005–2007, SGH, Warszawa 2008, s. 3–5. 29 Rozdział 4 Komplementarność potencjałów a strategie rozwoju Z punktu widzenia mobilizacji i wykorzystania endogenicznego potencjału rozwojowego oraz biorąc pod uwagę specyfikę województwa mazowieckiego dla oceny jego perspektyw rozwojowych związanych z budowaniem inteligent‑ nych specjalizacji konieczne jest określenie uwarunkowań dla rozwoju innowacji w różnych dziedzinach życia publicz‑ nego w postaci tzw. mocnych i słabych stron województwa. Mocne i słabe strony traktowane są jako wewnętrzne cechy województwa, zaś szanse i zagrożenia odnoszą się do otoczenia regionu. W przypadku województwa mazowieckiego za otoczenie regionu uznawana jest również polityka rządu (mimo geograficznej lokalizacji siedzib władz centralnych na terenie województwa). Przeprowadzone badania doprowadziły do identyfikacji następujących mocnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń w ujęciach: potencjał społeczny, potencjał naukowy oraz potencjał gospodarczy (tabela 3). Tabela 3. Zestawienie mocnych i słabych stron województwa oraz szans i zagrożeń dotyczących innowacji i innowacyjności Charakter oddziaływania czynnika pozytywny negatywny 30 wewnętrzne Miejsce występowania czynnika Potencjał społeczny 1. Duży potencjał demograficzny regionu i stosunkowo wysoki udział ludności w wieku produkcyjnym 2. Duży stopień nasycenia sfery społecznej technologiami informacyjno‑komunikacyjnymi w skali regionu i związany z tym wzrost kompetencji społeczeństwa w ich wykorzystaniu 3. Wysoki poziom wykształcenia mieszkańców (w tym relatywnie wysoki udział specjalistów z sektora ICT) 4. Wysoki poziom aspiracji edukacyjnych mieszkańców wyrażający się dużym odsetkiem osób kontynuujących naukę w szkołach ponadgimnazjalnych oraz wysokim odsetkiem osób dorosłych uczestniczących w systemie kształcenia ustawicznego 5. Wysokie wskaźniki jakości życia w skali regionu 6. Duża liczba i aktywność organizacji pozarządowych 7. Relatywnie wysoki poziom uczestnictwa mieszkańców w życiu kulturalnym i społecznym 1. Polaryzacja społeczno‑ekonomiczna regionu; niski poziom spójności społecznej 2. Wzrastająca liczba osób w wieku poprodukcyjnym 3. Dysproporcja w dostępie do technologii teleinformatycznych i związane z tym zróżnicowanie kompetencji i kwalifikacji użytkowników 4. Niedostosowanie profilu wykształcenia mieszkańców do potrzeb rynku pracy, wynikające z dewaluacji szkół zawodowych 5. Niski udział osób powyżej 40. roku życia w systemie kształcenia ustawicznego dorosłych 6. Wysokie wskaźniki bezrobocia strukturalnego na terenach wiejskich Potencjał gospodarczy 1. Najwyższy i rosnący udział w tworzeniu PKB 2. Znaczna koncentracja działalności gospodarczej w ramach niemal wszystkich sekcji PKD 3. Wysoka produktywność pracy 4. Znaczna koncentracja przedsiębiorstw innowacyjnych 5. Wysokie nakłady na działalność innowacyjną 6. Lokalizacja silnych podmiotów gospodarczych, w tym podmiotów o charakterze międzynarodowym 7. Duży stopień nasycenia sfery gospodarczej technologiami informacyjno‑komunikacyjnymi 8. Dobrze rozwinięty sektor usług wspierających działalność gospodarczą (firmy doradcze, logistyczne, finansowe) 9. Koncentracja firm IT jako czynnik wspierający powstawanie klastrów i inicjatyw klastrowych 10. Wysoka liczba jednostek B+R w sektorze przedsiębiorstw 11. Duża liczba ośrodków innowacji i przedsiębiorczości 12. Silna pozycja regionu w sektorach kreatywnych 13. Bardzo dobre warunki klimatyczne i geograficzne dla rozwoju OZE 1. Pogłębiające się przestrzenne zróżnicowanie poziomu przedsiębiorczości w województwie 2. Pogłębiająca się polaryzacja gospodarcza regionu 3. Niska aktywność innowacyjna przemysłu 4. Brak zaufania i przepływu informacji pomiędzy przedsiębiorcami a samorządami 5. Brak relacji biznesowych jako hamulec dla rozwoju kreatywności i innowacyjności 6. Niski poziom zaufania lub brak wiedzy w zakresie współpracy przedsiębiorstw ze sferą B+R 7. Niska podaż usług parków przemysłowo‑technologicznych 8. Niski stopień rozwoju instytucji otoczenia biznesu na obszarach pozametropolitalnych 9. Słabość systemu ochrony praw własności intelektualnej Rozdział 4. Komplementarność potencjałów a strategie rozwoju Charakter oddziaływania czynnika pozytywny negatywny wewnętrzne Potencjał naukowy 1. Największa w kraju liczba jednostek naukowych i badawczych, w tym najwięcej placówek PAN w Polsce 2. Prowadzenie prac B+R w różnych dziedzinach nauki 3. Relatywnie wysokie nakłady na działalność naukowo‑badawczą i rozwój w stosunku do PKB (GERD – Gross Domestic Expenditure on R&D, krajowe wydatki na badania i rozwój ogółem oraz BERD – Business Expenditures on R&D, prywatne fundusze finansujące prace badawczo‑rozwojowe) – w odniesieniu do średniej krajowej 4. Silny ośrodek akademicki (wysoki poziom kształcenia studentów, wysoka podaż absolwoentów szkół wyższych, kształcenie we wszystkich dziedzinach nauki i sztuki, zasoby kadry naukowej, największa liczba studentów studiów doktoranckich i podyplomowych w Polsce) 5. Najwięcej w kraju realizowanych projektów badawczych 6. Lider w kraju pod względem przyznanych patentów 7. Ponad 1/3 pracowników B+R jest zatrudniona na Mazowszu 8. Stosunkowo duże możliwości komercjalizacji wyników badań naukowych 9. Wysoki udział HRST ( Human Resources in Science and Technology – zasoby ludzkie w B+R) w ogóle pracujących oraz wysoki udział HRSTC ( Core of Human Resources in Science and Technology – osoby z wykształceniem wyższym specjalistycznym pracujące w B+R) w populacji HRST 1. Niskie nakłady na B+R w stosunku do średniej UE 2. Niekorzystna struktura nakładów na B+R, niskie nakłady przedsiębiorstw 3. Słabo rozwinięty jest system tutorski oraz system współpracy z absolwentami 4. Potencjał naukowy skupiony przede wszystkim w OMW, reszta regionu nie posiada dużego potencjału w tym zakresie 5. Mała liczba wniosków patentowych złożonych do Europejskiego Urzędu Patentowego 6. Relatywnie wysokie nakłady na B+R nie przekładające się na potencjał naukowy w skali międzynarodowej Miejsce występowania czynnika Potencjał społeczny 1. Rozwój cywilizacyjny zmierzający do powstania społeczeństwa 1. Pogłębiający się proces starzenia społeczeństwa informacyjnego 2. System edukacji niesprzyjający rozwojowi postaw proprzedsiębiorczych 2. Wzrost znaczenia kapitału społecznego w polityce krajowej i kreatywnych wśród dzieci i młodzieży 3. Napływ ludności z innych regionów kraju (zwłaszcza młodej, 3. Brak powszechnej świadomości znaczenia kapitału społecznego dla wykwalifikowanej kadry) rozwoju gospodarczego w skali kraju 4. Ukierunkowanie programów nauczania na rozwijanie postaw kreatywnych i przedsiębiorczych oraz umiejętności współpracy 5. Oferta kształcenia ustawicznego dorosłych jako instrument aktywizacji zawodowej 6. Rozwój szkolnictwa wyższego oraz zawodowego zewnętrzne Potencjał gospodarczy 1. Dostępność instrumentów finansowych wspierania przedsiębiorczości i innowacyjności (w szczególności fundusze strukturalne UE) 2. Ograniczenie barier prawno‑administracyjnych w zakresie zakładania i prowadzenia działalności gospodarczej, powstanie instrumentów ograniczających ryzyko działalności 3. Napływ inwestorów zagranicznych do regionu (w tym zainteresowanych OZE) 4. Większy zakres umiędzynarodowienia obrotu gospodarczego regionu, w szczególności spowodowany postępem technologicznym 1. Utrzymujący się niski poziom konsumpcji, napędzany w szczególności negatywnymi nastrojami uczestników rynku (tzw. kryzys gospodarczy), przekładający się na niewielkie potrzeby inwestycyjne przedsiębiorców 2. Spadek pozycji konkurencyjnej Warszawy względem innych regionów kraju i Europy Środkowo‑Wschodniej (np. Czech, krajów nadbałtyckich), prowadzący do zmniejszenia atrakcyjności inwestycyjnej regionu 3. Trwały odpływ wykwalifikowanych pracowników (migracja zarobkowa) 4. Bariery ekologiczne związane z dywersyfikacją źródeł energii, problemy ze znaczną i trwałą ingerencją w krajobraz (NATURA 2000, strefy buforowe, zachowanie stref bezpieczeństwa) 5. Postęp technologiczny w zakresie dystrybucji i udostępniania informacji jako czynnik zwiększający ryzyko naruszenia praw własności intelektualnej Potencjał naukowy 1. Dostępność środków strukturalnych na rozwój sektora B+R 2. Napływ zagranicznych inwestycji w działalność B+R do regionu 3. Staże zagraniczne i studia zagraniczne dla absolwentów i młodych naukowców 4. Zwiększanie liczby powiązań między jednostkami naukowymi działającymi w regionie a jednostkami naukowymi spoza regionu (w tym zagranicznymi) 5. Napływ ludności z innych regionów kraju (zwłaszcza młodej, wykwalifikowanej kadry i studentów) 1. Wzrost konkurencyjności innych województw pod kątem naukowym i gospodarczym 2. Odpływ z regionu najlepiej wykwalifikowanych kadr 3. Zmniejszenie finansowania sfery B+R ze środków publicznych 4. Starzenie się społeczeństwa skutkujące ryzykiem zmniejszenia się liczby studentów i w konsekwencji wykwalifikowanych kadr 31 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa mazowieckiego Wyniki analizy SWOT poddano wartościowaniu, dzieląc czynniki warunkujące rozwój na trzy kategorie: czynniki najważniejsze, istotne dla rozwoju regionu oraz pozostałe problemy i możliwości rozwojowe regionu. Wartościowanie umożliwiło wskazanie kluczowych sfer działalności i zagadnień, które uwzględnione powinny być w strategii rozwoju i które określać powinny kierunki rozwoju innowacyjności województwa mazowieckiego. Tabela 4. Wartościowanie zidentyfikowanych czynników w analizie SWOT Charakter oddziaływania czynnika pozytywny negatywny Najważniejsze • Duży stopień nasycenia sfery społecznej technologiami informacyjno‑komunikacyjnymi w skali regionu i związany z tym wzrost kompetencji społeczeństwa w ich wykorzystaniu • Wysoki poziom wykształcenia mieszkańców (w tym relatywnie wysoki udział specjalistów z sektora ICT) Istotne • Duży potencjał demograficzny regionu i stosunkowo wysoki udział ludności w wieku produkcyjnym • Wysoki poziom aspiracji edukacyjnych mieszkańców wyrażający się dużym odsetkiem osób kontynuujących naukę w szkołach ponadgimnazjalnych oraz wysokim odsetkiem osób dorosłych uczestniczących w systemie kształcenia ustawicznego • Wysokie wskaźniki jakości życia w skali regionu • Relatywnie wysoki poziom uczestnictwa mieszkańców w życiu kulturalnym i społecznym Pozostałe • Duża liczba i aktywność organizacji pozarządowych Najważniejsze • Polaryzacja społeczno‑ekonomiczna regionu; niski poziom spójności społecznej • Dysproporcja w dostępie do technologii teleinformatycznych i związane z tym zróżnicowanie kompetencji i kwalifikacji użytkowników Istotne • Wzrastająca liczba osób w wieku poprodukcyjnym • Niedostosowanie profilu wykształcenia mieszkańców do potrzeb rynku pracy, wynikające z dewaluacji szkół zawodowych • Niski udział osób powyżej 40. roku życia w systemie kształcenia ustawicznego dorosłych • Wysokie wskaźniki bezrobocia strukturalnego na terenach wiejskich Potencjał gospodarczy wewnętrzne Miejsce występowania czynnika Potencjał społeczny Najważniejsze • Najwyższy i rosnący udział w tworzeniu PKB • Znaczna koncentracja przedsiębiorstw innowacyjnych • Wysokie nakłady na działalność innowacyjną • Duży stopień nasycenia sfery gospodarczej technologiami informacyjno‑komunikacyjnymi Istotne • Znaczna koncentracja działalności gospodarczej w ramach niemal wszystkich sekcji PKD • Lokalizacja silnych podmiotów gospodarczych, w tym podmiotów o charakterze międzynarodowym • Dobrze rozwinięty sektor usług wspierających działalność gospodarczą (firmy doradcze, logistyczne, finansowe) • Koncentracja firm IT jako czynnik wspierający powstawanie klastrów i inicjatyw klastrowych • Wysoka liczba jednostek B+R w sektorze przedsiębiorstw • Duża liczba ośrodków innowacji i przedsiębiorczości • Silna pozycja regionu w sektorach kreatywnych • Bardzo dobre warunki klimatyczne i geograficzne dla rozwoju OZE Pozostałe • Wysoka produktywność pracy Najważniejsze • Pogłębiające się przestrzenne zróżnicowanie poziomu przedsiębiorczości w województwie • Niska aktywność innowacyjna przemysłu • Brak relacji biznesowych jako hamulec dla rozwoju kreatywności i innowacyjności Istotne • Pogłębiająca się polaryzacja gospodarcza regionu • Brak zaufania i przepływu informacji pomiędzy przedsiębiorcami a samorządami • Niski poziom zaufania lub brak wiedzy w zakresie współpracy przedsiębiorstw ze sferą B+R • Niska podaż usług parków przemysłowo‑technologicznych • Niski stopień rozwoju instytucji otoczenia biznesu na obszarach pozametropolitalnych • Słabość systemu ochrony praw własności intelektualnej Potencjał naukowy Najważniejsze • Największa w kraju liczba jednostek naukowych i badawczych, w tym najwięcej placówek PAN w Polsce • Relatywnie wysokie nakłady na działalność naukowo‑badawczą i rozwój w stosunku do PKB (GERD oraz BERD) – w odniesieniu do średniej krajowej 32 Najważniejsze • Niekorzystna struktura nakładów na B+R, niskie nakłady przedsiębiorstw • Relatywnie wysokie nakłady na B+R nie przekładające się na potencjał naukowy w skali międzynarodowej Rozdział 4. Komplementarność potencjałów a strategie rozwoju Charakter oddziaływania czynnika wewnętrzne pozytywny negatywny • Silny ośrodek akademicki (wysoki poziom kształcenia studentów, wysoka podaż absolwentów szkół wyższych, kształcenie we wszystkich dziedzinach nauki i sztuki, zasoby kadry naukowej, największa liczba studentów studiów doktoranckich i podyplomowych w Polsce) • Wysoki udział HRST w ogóle pracujących oraz wysoki udział HRSTC w populacji HRST Istotne • Prowadzenie prac B+R w różnych dziedzinach nauki • Najwięcej w kraju realizowanych projektów badawczych • Lider w kraju pod względem przyznanych patentów • Ponad 1/3 pracowników B+R jest zatrudniona na Mazowszu • Stosunkowo duże możliwości komercjalizacji wyników badań naukowych Istotne • Niskie nakłady na B+R w stosunku do średniej UE • Potencjał naukowy skupiony przede wszystkim w OMW, reszta regionu nie posiada dużego potencjału w tym zakresie • Mała liczba wniosków patentowych złożonych do Europejskiego Urzędu Patentowego Pozostałe • Słabo rozwinięty jest system tutorski oraz system współpracy z absolwentami Najważniejsze • Rozwój cywilizacyjny zmierzający do powstania społeczeństwa informacyjnego • Ukierunkowanie programów nauczania na rozwijanie postaw kreatywnych i przedsiębiorczych oraz umiejętności współpracy Istotne • Wzrost znaczenia kapitału społecznego w polityce krajowej • Napływ ludności z innych regionów kraju (zwłaszcza młodej, wykwalifikowanej kadry) • Oferta kształcenia ustawicznego dorosłych jako instrument aktywizacji zawodowej • Rozwój szkolnictwa wyższego oraz zawodowego Najważniejsze • Pogłębiający się proces starzenia społeczeństwa • System edukacji niesprzyjający rozwojowi postaw proprzedsiębiorczych i kreatywnych wśród dzieci i młodzieży Istotne • Brak powszechnej świadomości znaczenia kapitału społecznego dla rozwoju gospodarczego w skali kraju Potencjał gospodarczy zewnętrzne Miejsce występowania czynnika Potencjał społeczny Najważniejsze • Dostępność instrumentów finansowych wspierania przedsiębiorczości i innowacyjności (w szczególności fundusze strukturalne UE) Istotne • Ograniczenie barier prawno‑administracyjnych w zakresie zakładania i prowadzenia działalności gospodarczej, powstanie instrumentów ograniczających ryzyko działalności • Napływ inwestorów zagranicznych do regionu (w tym zainteresowanych OZE) • Większy zakres umiędzynarodowienia obrotu gospodarczego regionu, w szczególności spowodowany postępem technologicznym Najważniejsze • Trwały odpływ wykwalifikowanych pracowników (migracja zarobkowa) Istotne • Utrzymujący się niski poziom konsumpcji, napędzany w szczególności negatywnymi nastrojami uczestników rynku (tzw. kryzys gospodarczy), przekładający się na niewielkie potrzeby inwestycyjne przedsiębiorców • Spadek pozycji konkurencyjnej Warszawy względem innych regionów kraju i Europy Środkowo‑Wschodniej (np. Czech, krajów nadbałtyckich), prowadzący do zmniejszenia atrakcyjności inwestycyjnej regionu • Bariery ekologiczne związane z dywersyfikacją źródeł energii, problemy ze znaczną i trwałą ingerencją w krajobraz (NATURA 2000, strefy buforowe, zachowanie stref bezpieczeństwa) • Postęp technologiczny w zakresie dystrybucji i udostępniania informacji jako czynnik zwiększający ryzyko naruszenia praw własności intelektualnej Potencjał naukowy Najważniejsze • Dostępność środków strukturalnych na rozwój sektora B+R • Zwiększanie liczby powiązań między jednostkami naukowymi działającymi w regionie a jednostkami naukowymi spoza regionu (w tym zagranicznymi) Istotne • Napływ zagranicznych inwestycji w działalność B+R do regionu • Staże zagraniczne i studia zagraniczne dla absolwentów i młodych naukowców • Napływ ludności z innych regionów kraju (zwłaszcza młodej, wykwalifikowanej kadry i studentów) Najważniejsze • Zmniejszenie finansowania sfery B+R ze środków publicznych • Starzenie się społeczeństwa skutkujące ryzykiem zmniejszenia się liczby studentów i w konsekwencji wykwalifikowanych kadr Istotne • Wzrost konkurencyjności innych województw pod kątem naukowym i gospodarczym • Odpływ z regionu najlepiej wykwalifikowanych kadr 33 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa mazowieckiego W kolejnych etapach prac przeprowadzono – przy pomocy macierzy SWOT i TOWS – analizy wszystkich kombina‑ cji relacji czynników wewnętrznych z zewnętrznymi. Analiza SWOT stanowi przykład typowego podejścia „od wewnątrz na zewnątrz”, polegającego na skojarzeniu zidentyfikowanych mocnych i słabych stron województwa z szansami i zagro‑ żeniami. W ramach analizy należy odpowiedzieć na następujące pytania: • czy mocne strony pozwolą wykorzystać szanse? • czy słabe strony „zablokują” wykorzystanie szans? • czy mocne strony pozwolą na przezwyciężenie zagrożeń? • czy słabe strony wzmocnią negatywny skutek zagrożeń? Analiza wzajemnego oddziaływania poszczególnych czynników oceniana była według skali: 0 – brak zależności; 1 – zależność słaba; 2 – zależność silna. Macierz TOWS jest z kolei odbiciem podejścia „z zewnątrz do wewnątrz”, pozwalającego na skojarzenie szans i za‑ grożeń pojawiających się w otoczeniu z wewnętrznymi cechami województwa mazowieckiego. W ramach analizy należy odpowiedzieć na następujące pytania: • czy zagrożenia osłabiają mocne strony? • czy szanse potęgują siły? • czy zagrożenia potęgują słabe strony? • czy szanse pozwalają przezwyciężyć słabe strony? Analiza wzajemnego oddziaływania poszczególnych czynników oceniana była według skali: 0 – brak zależności; 1 – zależność słaba; 2 – zależność silna. Tabela 5. Macierz SWOT dla domeny interwencyjnej – potencjał społeczny MOCNE STRONY SŁABE STRONY SZANSE 34 ZAGROŻENIA 1 2 3 4 5 6 SUMA 1 2 3 SUMA 1 1 0 1 0 2 1 5 2 2 0 4 2 2 0 1 1 1 1 6 1 2 1 4 3 2 1 1 2 2 2 10 0 2 2 4 4 2 1 1 2 2 2 10 1 2 2 5 5 2 1 2 0 0 1 6 2 1 1 4 6 1 2 0 1 1 1 6 0 1 1 2 7 1 2 1 1 1 1 7 0 1 2 3 SUMA 11 7 7 7 9 9 50 6 11 9 26 1 2 1 1 1 1 1 7 1 0 2 3 2 2 0 0 0 0 0 2 2 1 1 4 3 2 1 1 1 1 1 7 1 2 1 4 4 1 0 0 1 1 1 4 0 2 1 3 5 2 1 0 1 2 1 7 2 1 1 4 6 2 2 1 0 1 0 6 1 0 1 2 SUMA 11 5 3 4 6 4 33 7 6 7 20 Rozdział 4. Komplementarność potencjałów a strategie rozwoju Tabela 6. Macierz SWOT dla domeny interwencyjnej – potencjał gospodarczy SŁABE STRONY MOCNE STRON SZANSE ZAGROŻENIA 1 2 3 4 SUMA 1 2 3 4 5 SUMA 1 1 0 2 2 5 2 2 1 0 0 5 2 1 0 1 1 3 1 2 1 1 0 5 3 1 0 1 1 3 1 2 1 0 0 4 4 2 0 2 2 6 1 2 2 1 0 6 5 1 0 1 2 4 1 2 2 1 0 6 6 2 0 2 2 6 1 2 2 0 2 7 7 1 0 1 2 4 1 1 1 0 1 4 8 2 1 1 1 5 0 1 1 0 2 4 9 1 1 1 2 5 1 2 2 0 2 7 10 2 0 1 1 4 0 1 1 1 0 3 11 2 1 1 1 5 0 1 1 1 0 3 12 1 0 1 1 3 1 2 1 0 1 5 13 0 1 2 0 3 2 1 0 2 0 5 SUMA 17 4 17 18 56 12 21 16 7 8 64 1 1 1 1 1 4 1 0 1 2 0 4 2 1 1 1 1 4 1 0 1 2 0 4 3 2 0 1 1 4 1 2 1 2 1 7 4 0 1 2 1 4 0 1 1 2 0 4 5 2 1 2 1 6 2 2 1 1 2 8 6 0 0 1 1 2 1 1 1 1 0 4 7 1 2 2 2 7 1 1 1 0 0 3 8 2 1 2 1 6 1 0 1 0 1 3 9 1 0 2 2 5 1 1 1 0 2 5 SUMA 10 7 14 11 42 9 8 9 10 6 42 Tabela 7. Macierz SWOT dla domeny interwencyjnej – potencjał naukowy MOCNE STRONY SZANSE ZAGROŻENIA 1 2 3 4 5 SUMA 1 2 3 4 SUMA 1 2 1 2 2 1 8 2 2 1 1 6 2 1 1 1 1 1 5 2 2 1 1 6 3 2 1 1 2 1 7 2 1 1 1 5 4 1 1 2 2 2 8 2 1 1 1 5 5 2 1 1 2 1 7 2 1 2 0 5 6 1 1 1 1 1 5 2 1 2 0 5 7 2 1 1 1 1 6 2 2 1 1 6 8 1 1 1 2 1 6 1 1 2 1 5 9 1 1 1 2 2 7 2 2 1 1 6 SUMA 13 9 11 15 11 59 17 13 12 7 49 35 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa mazowieckiego SZANSE ZAGROŻENIA 2 3 4 5 SUMA 1 2 3 4 SUMA 1 2 1 1 0 1 5 1 1 2 1 5 2 1 1 0 1 1 4 2 1 2 1 6 3 0 1 2 1 1 5 1 2 1 1 5 4 1 1 1 0 1 4 0 1 0 1 2 5 1 2 0 1 1 5 1 1 1 0 3 6 1 1 2 2 1 7 2 1 2 1 6 SUMA 6 7 6 5 6 30 7 7 8 5 27 SŁABE STRONY 1 Tabela 8. Macierz TOWS dla domeny interwencyjnej – potencjał społeczny ZAGROŻENIA SZANSE MOCNE STRONY SŁABE STRONY 1 2 3 4 5 6 7 SUMA 1 2 3 4 5 6 SUMA 1 0 2 2 2 1 1 1 9 1 0 2 1 1 1 6 2 0 1 1 1 1 2 2 8 1 0 1 2 2 1 7 3 2 1 1 1 1 0 1 7 1 2 1 1 0 1 6 4 1 1 2 2 1 2 2 11 1 0 1 2 2 1 7 5 1 1 1 2 1 1 2 9 1 1 1 0 2 1 6 6 1 1 2 2 1 1 1 9 1 0 1 2 1 1 6 SUMA 5 7 9 10 6 7 9 53 6 3 7 8 8 6 38 1 2 1 0 1 1 0 2 7 2 2 1 0 2 1 8 2 1 1 2 2 1 2 2 11 2 0 1 2 1 1 7 3 1 1 1 2 1 2 2 10 1 0 1 1 1 1 5 SUMA 4 3 3 5 3 4 6 28 5 2 3 3 4 3 20 Tabela 9. Macierz TOWS dla domeny interwencyjnej – potencjał gospodarczy ZAGROŻENIA SZANSE MOCNE STRONY 36 SŁABE STRONY 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 SUMA 1 2 3 4 5 6 7 8 9 SUMA 1 2 2 1 2 2 2 2 2 1 2 1 1 1 21 2 2 2 0 1 1 2 2 1 13 2 2 2 0 1 1 2 0 2 1 1 2 2 0 16 2 2 0 2 0 0 1 1 1 9 3 2 2 1 1 1 2 1 1 0 0 1 1 2 15 2 2 1 0 1 1 1 1 2 11 4 2 2 1 1 2 1 2 1 2 1 1 2 0 18 2 2 2 0 1 1 1 1 1 11 SUMA 8 8 3 5 6 7 5 6 4 4 5 6 3 70 8 8 5 2 3 3 5 5 5 44 1 2 1 1 2 2 1 1 1 0 1 1 2 2 17 2 2 2 1 1 1 1 1 0 11 2 2 1 1 1 2 2 1 2 1 1 1 2 0 17 0 0 1 0 1 1 1 1 0 5 3 2 1 2 2 1 2 1 2 1 2 2 2 0 20 2 2 2 0 1 2 1 2 1 13 4 1 1 0 1 1 1 0 1 0 1 1 0 2 10 1 1 2 1 0 1 0 0 0 6 5 1 0 0 1 1 1 1 1 0 1 1 2 0 10 0 0 2 0 2 2 0 1 2 9 SUMA 8 4 4 7 7 7 4 7 2 6 6 8 4 74 5 5 9 2 5 7 3 5 3 44 Rozdział 4. Komplementarność potencjałów a strategie rozwoju Tabela 10. Macierz TOWS dla domeny interwencyjnej – potencjał naukowy ZAGROŻENIA SZANSE MOCNE STRONY SŁABE STRONY 1 2 3 4 5 6 7 8 9 SUMA 1 2 3 4 5 6 SUMA 1 1 2 2 2 1 1 1 1 1 12 1 0 0 1 1 1 4 2 1 2 2 1 1 1 1 1 1 11 2 2 1 1 1 2 9 3 0 1 0 2 2 1 1 1 1 9 0 0 1 0 1 2 4 4 0 2 1 2 2 1 1 1 1 11 1 1 1 1 1 1 6 5 1 1 0 1 0 0 1 0 1 5 0 0 2 1 0 1 4 SUMA 3 8 5 8 6 4 5 4 5 48 4 3 5 4 4 7 27 1 2 1 1 2 2 2 1 0 1 12 2 2 1 1 2 2 10 2 2 1 1 2 1 1 2 0 2 12 1 1 2 1 2 1 8 3 2 1 1 2 1 1 0 0 0 8 2 0 1 1 1 1 6 4 2 1 1 2 1 1 1 0 1 10 1 1 0 1 1 1 5 SUMA 8 4 4 8 5 5 4 0 4 42 6 4 4 4 6 5 29 Kolejnym krokiem przeprowadzonej analizy było dokonanie zestawień zbiorczych, w których sumuje się oddzia‑ ływania poszczególnych czynników w ramach analizy SWOT i TOWS dla każdej domeny interwencyjnej. Kombinacja czynników, dla których w zestawieniu zbiorczym wartość jest największa, wskazuje na optymalną strategię rozwoju. Tabela 11. Macierz normatywnych strategii działania Szanse Zagrożenia Mocne strony Strategia agresywna Strategia konserwatywna Słabe strony Strategia konkurencyjna Strategia defensywna Źródło: Obłój K., Strategia organizacji, PWE, Warszawa 2007. W przypadku potencjału społecznego, analiza TOWS/SWOT wykazała, że wskazana byłaby strategia agresywna, opierająca się na wykorzystaniu szans przy pomocy mocnych stron. Tabela 12. Zestawienie zbiorcze wyników analizy TOWS/SWOT dla domeny interwencyjnej – potencjał społeczny Szanse Zagrożenia Mocne strony 53+50=103 28+26=54 Słabe strony 38+33=71 20+20=40 W przypadku potencjału gospodarczego analiza TOWS/SWOT wykazała, że wskazana byłaby strategia konser‑ watywna, zakładająca minimalizowanie negatywnego wpływu otoczenia przez maksymalne wykorzystanie potencjału tkwiące w regionie. 37 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa mazowieckiego Tabela 13. Zestawienie zbiorcze wyników analizy TOWS/SWOT dla domeny interwencyjnej – potencjał gospodarczy Szanse Zagrożenia Mocne strony 56+70=126 74+64=138 Słabe strony 42+44=86 44+42=86 W przypadku potencjału naukowego, analiza TOWS/SWOT wykazała, podobnie jak w przypadku potencjału spo‑ łecznego, że wskazana byłaby strategia agresywna. Województwo mazowieckie powinno koncentrować się na wykorzy‑ staniu potencjalnych szans w otoczeniu, w oparciu o swoje mocne strony. Tabela 14. Zestawienie zbiorcze wyników analizy TOWS/SWOT dla domeny interwencyjnej – potencjał naukowy Szanse Zagrożenia Mocne strony 48+59=107 42+49=91 Słabe strony 27+30=57 29+27=56 Zestaw potencjałów rozwojowych województwa mazowieckiego jest szeroki i stanowi mocną podstawę działań prorozwojowych w dziedzinach innowacyjnych i innych, uznawanych za tradycyjne, ale o dużym potencjale i dalszych możliwościach rozwoju. Jak wynika z wyników przeprowadzonych analiz prezentowanych wcześniej w tym raporcie, potencjały regionu mają charakter komplementarny, a ich pełne wykorzystanie zależy od strategicznych decyzji zarząd‑ czych, które przełożą się na sformułowanie inteligentnych specjalizacji w regionie Mazowsza. Należy mocno pokreślić, że wciąż niewykorzystanym potencjałem jest potencjał społeczny. Niezależnie od przy‑ czyn obecnego stanu rzeczy w tym zakresie należy zgodzić się, że budowanie potencjału społecznego jest jednym z głównych zadań samorządów z poziomu lokalnego i regionalnego. Potencjał ten jest od lat niedoceniany. Dlatego też dla pożądanej zmiany poziomu tego potencjału konieczna jest agresywna strategia, opierająca się na wykorzystaniu przedstawionych wyżej szans przy pomocy zidentyfikowanych mocnych stron. W przypadku potencjału gospodarczego uwagę zwraca konkluzja, by pozycję gospodarczą regionu budować przy wykorzystaniu jego zasobów endogenicznych. Jest to ważny wniosek, szczególnie w kontekście umiędzynaradawiania się gospodarki regionu dzięki m.in. pozycji War‑ szawy, jako miasta metropolitalnego, wśród miast europejskich i światowych. W kontekście promowania i większego wykorzystania innowacji w rozwoju województwa uwagę zwraca konieczność zastosowania radykalnych i agresywnych rozwiązań, pozwalających wykorzystać potencjalne szanse w otoczeniu, w oparciu o mocne strony regionu. 38 Rozdział 5 Główne determinanty rozwoju Przeprowadzone prace diagnostyczne pozwoliły zidentyfikować czynniki decydujące obecnie i takie, które będą decydować w przyszłości o rozwoju województwa: o tempie i ścieżkach tego rozwoju. Przedstawione wyniki analizy SWOT/TOWS pokazują, że w województwie zróżnicowanym wewnętrznie tak bardzo jak województwo mazowieckie, te same czynniki mogą być szansą dla jednego z jego obszarów, a zarazem zagrożeniem dla obszarów pozostałych. Dalszy rozwój funkcji metropolitalnych Warszawy jest szansą na umacnianie jej pozycji i zwiększanie atrakcyjności w skali kraju, Europy i świata. Jednakże w przypadku braku dyfuzji czynników rozwojowych z metropolii na inne obszary regionu, me‑ tropolizacja ta może prowadzić do jeszcze większej dominacji Warszawy, wykształcenia się monocentrycznego układu osadniczego i pogłębiania marginalizacji obszarów peryferyjnych. Generalizując otrzymane wyniki badań można stwierdzić, że mocne strony województwa mazowieckiego to przede wszystkim: − atrakcyjność osadnicza i inwestycyjna obszaru metropolitalnego Warszawy, − potencjał społeczno‑demograficzny, oraz − dostępność terenów otwartych. Każda z wymienionych mocnych stron to efekt interpretacji sytuacji przedstawionej w poprzednich częściach ni‑ niejszego raportu. Zmiana uwarunkowań rozwoju (w tym także zmiana polityki rozwojowej) może doprowadzić do tego, że określona mocna strona osiągnie wartość progową, która w konsekwencji zmieni ją w szansę rozwojową. Najważniej‑ szymi uwarunkowaniami atrakcyjności osadniczej i inwestycyjnej obszaru metropolitalnego Warszawy są: − wysoka koncentracja kapitału ludzkiego; − rozwinięta infrastruktura naukowo‑badawcza; − najwyższy w kraju poziom rozwoju gospodarczego; − wysoka koncentracja podmiotów gospodarczych, w tym korporacji transnarodowych; − najliczniejsze w kraju instytucje otoczenia biznesu, największe organizacje profesjonalne; − pełnienie przez Warszawę funkcji stolicy i głównego ośrodka władzy, lokalizacja instytucji centralnych; − względnie dogodne powiązania komunikacyjne; − wizerunek i pozycja Warszawy w międzynarodowych rankingach; − wysoka koncentracja infrastruktury społecznej, w tym bogata oferta kulturalna; − stosunkowo chłonny rynek zbytu, w tym dóbr luksusowych. Najważniejszymi uwarunkowaniami potencjału społeczno‑demograficznego regionu są: − liczba mieszkańców, w tym ludności w wieku produkcyjnym; − przyrost naturalny; − atrakcyjny obszar imigracji/cel migracji, zwłaszcza dla osób z wyższym wykształceniem; − wyższe od przeciętnego wykształcenie mieszkańców; − wysoki poziom przedsiębiorczości i aktywności na rynku pracy; − najliczniejsze organizacje pozarządowe. Najważniejszymi uwarunkowaniami dostępności terenów otwartych są: − neutralny charakter środowiska i krajobrazu dla rozwoju regionu; − niski stopień degradacji środowiska przyrodniczego; − duża powierzchnia terenów niezabudowanych; 39 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa mazowieckiego − niskotowarowe rolnictwo i brak upraw wielkoobszarowych; − stosunkowo niskie ceny gruntów poza obszarem metropolitalnym. Zdiagnozowane uwarunkowania wpływają również negatywnie na rozwój społeczny i ekonomiczny wojewódz‑ twa mazowieckiego. Do słabych stron regionu należy zaliczyć: − polaryzację rozwoju i brak spójności terytorialnej, − brak tożsamości regionalnej, − zapóźnienie infrastrukturalne i brak ładu przestrzennego. Najważniejszymi uwarunkowaniami polaryzacji rozwoju i braku spójności terytorialnej są: − silne zróżnicowanie rozwojowe między ośrodkiem centralnym (Warszawą z OMW) a bardzo nisko rozwiniętymi peryferiami województwa (duże różnice w gęstości zaludnienia, przedsiębiorczości, zamożności i wykształceniu mieszkańców); − fakt, że istniejący układ policentryczny posiada realnie mniejsze znaczenie niż rzeczywista sieć osadnicza; − brak występowania naturalnych impulsów wzmacniających strukturę policentryczną regionu; − mało skuteczne mechanizmy na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym przeciwdziałające zróżnicowaniu regionu. Najważniejszymi uwarunkowaniami braku tożsamości regionalnej są: − brak historycznie ukształtowanej odrębności kulturowej Mazowsza w obecnych granicach administracyjnych; − wysoki udział osób przyjezdnych (niezakorzenionych w regionie); − duże zniszczenia kultury materialnej, szczególnie zabudowy miejskiej i pałacowej; − szybkie tempo życia i anonimowość mieszkańców, szczególnie w obszarze metropolitalnym Warszawy; − brak dbałości o najbliższe otoczenie, brak współodpowiedzialności za dobro wspólne; − nepotyzm i szara strefa. Najważniejszymi uwarunkowaniami zapóźnienia infrastrukturalnego i braku ładu przestrzennego są: − niedostateczne połączenie dwóch części Mazowsza rozdzielonych barierą Wisły; − brak szybkiej kolei łączącej Warszawę i Mazowsze ze światem zewnętrznym; − izolacja transportowa północno‑wschodniego Mazowsza (rejon Ostrołęki) w relacji z Warszawą; − niedostosowana do potrzeb infrastruktura na skutek żywiołowego i niekontrolowanego rozwoju zabudowy; − przestarzała i wymagająca modernizacji bądź wymiany infrastruktura techniczna w miastach; − niedorozwój infrastruktury hydrotechnicznej i przeciwpowodziowej; − niedorozwój infrastruktury kanalizacyjnej; − niedoinwestowanie infrastruktury energetycznej; − rozproszona zabudowa wynikająca ze słabości wdrażania planowania przestrzennego. W zależności od działań podejmowanych przez polityków poziomu krajowego i samorządowego oraz od zmian globalnych w dziedzinach gospodarki, innowacji, społeczeństwa i środowiska przyrodniczego, rozwój województwa ma‑ zowieckiego w przyszłości może być dynamiczny lub region będzie stagnował bądź dotknie go kryzys. Rozwój o okre‑ ślonym charakterze będzie zachodził w przyszłości zgodnie ze scenariuszem zależnym od zaistnienia lub wykorzystania szans rozwojowych. Do najważniejszych szans rozwojowych wynikających z atrakcyjności osadniczej i inwestycyjnej ob‑ szaru metropolitalnego Warszawy należą: − ukształtowanie się funkcji metropolii europejskiej w OMW z pozytywnymi konsekwencjami dla pozostałych obszarów regionu (wzrost atrakcyjności inwestycyjnej OMW); 40 Rozdział 5. Główne determinanty rozwoju − przekształcenie OMW w silny biegun wzrostu dla całego województwa mazowieckiego (rozszerzenie strefy pozy‑ tywnego oddziaływania potencjału endogenicznego przez wykształcenie silnych powiązań wewnątrz regionu); − funkcja „bramy wjazdowej” OMW dla ośrodków niższego rzędu umożliwiająca włączenie w ponadregionalne sieci powiązań. W zakresie potencjału społeczno‑demograficznego szansą jest: − zdywersyfikowany rynek pracy; − atrakcyjna lokalizacja dla nowoczesnej gospodarki (GoW); − powstawanie regionalnych klastrów przedsiębiorczości. W zakresie dostępności terenów otwartych szansą jest: − kształtowanie atrakcyjnego krajobrazu o wysokich walorach osiedleńczych; − przyciąganie inwestorów o strategicznym znaczeniu dla rozwoju regionu; − prowadzenie zróżnicowanej produkcji rolnej, w tym rolnictwa ekologicznego. Najważniejsze słabe strony, w zależności od tempa podjętych działań niwelujących ich oddziaływanie oraz od tych samych, co w przypadku mocnych stron, uwarunkowań globalnych, mogą prowadzić do zaistnienia poważnych zagrożeń. W pesymistycznym scenariuszu rozwoju Mazowsza polaryzacja rozwoju i brak spójności może w konsekwencji doprowadzić do: − konfliktów społecznych utrudniających wyrównywanie różnic rozwojowych; − fizycznej izolacji niektórych obszarów; − niemożliwych do pokrycia kosztów wyrównywania różnic rozwojowych. Z kolei brak tożsamości regionalnej może mieć swoje poważne konsekwencje w powstaniu zagrożeń związanych z: − brakiem partnerstwa władz samorządowych i mieszkańców regionu; − utrzymywaniem się niskiego poziomu kapitału społecznego, który przekłada się na brak zaufania i wysokie koszty transakcyjne, małą dbałość o najbliższe otoczenie (małe ojczyzny), niską sprawność i profesjonalizm instytucji. Zapóźnienie infrastrukturalne i brak ładu przestrzennego doprowadzi do: − pogarszającej się jakości życia mieszkańców; − spadku atrakcyjności inwestycyjnej, niemożności lokalizacji konkretnych przedsiębiorstw; − wzrostu kosztów inwestycji w infrastrukturę oraz jej utrzymania; − degradacji i defragmentacji krajobrazu i przestrzeni. 41 Rozdział 6 Inteligentne specjalizacje Koncepcja inteligentnej specjalizacji jest jednym z narzędzi programowania polityki innowacyjności w kontekście realizacji Strategii na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu. Polega na kon‑ centracji występujących w regionie zasobów materialnych i wiedzy na ograniczonej liczbie priorytetów gospodarczych. Specjalizacja w zakresie regionalnej polityki innowacyjności: • sprzyja wzmocnieniu efektu interwencji poprzez wyzwolenie synergii pomiędzy podejmowanymi działaniami;: • pozwala skoncentrować wsparcie na kluczowych regionalnych priorytetach, wyzwaniach i potrzebach w zakresie rozwoju opartego na wiedzy; • wykorzystuje mocne strony i przewagi konkurencyjne regionu oraz jego potencjał do osiągania doskonałości; • sprzyja innowacjom technologicznym i praktycznym, stymuluje i ukierunkowuje inwestycje sektora prywatnego; • jest oparta na obiektywnych danych i dowodach (ang. evidence‑based) i zawiera solidne systemy wdrażania, mo‑ nitorowania, ewaluacji i aktualizacji. Wdrożenie koncepcji inteligentnej specjalizacji pomaga budować relacje pomiędzy sferą badań i innowacji a ak‑ tywnością gospodarczą, korzystając z nowatorskich metod, takich jak proces przedsiębiorczego odkrywania na rzecz tworzenia strategii oraz wyznaczanie priorytetów przez decydentów politycznych w bliskiej współpracy z lokalnymi in‑ teresariuszami. Proces ten przebiega w kontakcie ze światem zewnętrznym, co zmusza region do ambitnego, lecz reali‑ stycznego podejścia przy ustalaniu celów, jednocześnie przybliżając lokalne atuty i możliwości do zewnętrznych źródeł wiedzy i łańcuchów wartości. Jedynie uwzględnienie trendów globalnych stwarza realne możliwości podniesienia kon‑ kurencyjności w skali europejskiej i światowej. Inteligentna specjalizacja Mazowsza nie jest celem, ale instrumentem wspomagającym osiągnięcie celów Re‑ gionalnej Strategii Innowacji. Zadaniem inteligentnej specjalizacji jest koncentracja przedsięwzięć wzmacniających in‑ nowacyjność Mazowsza, która wraz z hierarchizacją i integracją proinnowacyjnych działań będzie sprzyjała spójności i efektywności w tworzeniu regionalnego systemu innowacji. Filarami inteligentnej specjalizacji Mazowsza są obszary gospodarcze o największym potencjale rozwojowym, kluczowe technologie oraz procesy usługowe, które stymulują i warunkują innowacyjność i konkurencyjność regionu. Istotę określenia inteligentnej specjalizacji stanowią łańcuchy powiązań i sprzężeń zwrotnych między: • poszczególnymi obszarami gospodarczymi, • poszczególnymi technologiami wiodącymi, • obszarami gospodarczymi a technologiami wiodącymi 6.1. Metodyka tworzenia Proces określania inteligentnej specjalizacji bazuje na praktycznych wskazówkach Komisji Europejskiej zamiesz‑ czonych w Przewodniku Strategii Badań i Innowacji na rzecz inteligentnej specjalizacji (RIS 3). Podstawowymi elementami procesu określenia inteligentnej specjalizacji są: • diagnoza i identyfikacja obszarów o największym potencjale endogenicznym, • priorytetyzacja obszarów podejmowanych działań, • współpraca z podmiotami zainteresowanymi wzrostem i rozwojem innowacyjności w regionie, • konsultacje społeczne. 42 Rozdział 6. Inteligentne specjalizacje Koncepcję określenia inteligentnej specjalizacji oparto na zasadzie partycypacji, gdzie kluczowe jest zaangażowa‑ nie w prace jak najszerszego grona interesariuszy. Uwzględnione zostały również dokumenty ukierunkowujące przyszłe działania na rzecz rozwoju przedsiębiorczości i nauki w Polsce tj.: • Krajowy Program Badań, • Program Rozwoju Przedsiębiorstw do 2020 roku, • Polska Mapa Drogowa Infrastruktury Badawczej, • Foresight technologiczny przemysłu – InSight2030: aktualizacja wyników oraz krajowa strategia inteligentnej spe‑ cjalizacji. 6.2. Obszary o największych możliwościach rozwojowych Na podstawie diagnozy potencjału naukowego, gospodarczego oraz społecznego, a także uwzględniając uwa‑ runkowania zewnętrzne, zaproponowano następujące obszary posiadające największe możliwości rozwojowe: Obszary gospodarcze (o profilu przemysłowym): 1. sektor chemiczny, 2. sektor medyczny, 3. sektor rolno‑spożywczy, 4. sektor energetyczny, 5. sektor IT. 1. 2. 3. 4. 5. Technologie wiodące: biotechnologia, technologie informacyjno‑komunikacyjne, nanotechnologie, fotonika, elektronika. Procesy usługowe: 1. usługi B2B, 2. usługi B+R. Mazowsze nie posiada jednej, wyróżniającej się specjalizacji przemysłowej. Województwo cechuje silna, wielo‑ płaszczyznowa polaryzacja, prowadząca do podziału regionu na dwa obszary o odmiennej charakterystyce społeczno­ ‑gospodarczej. Szczególny status Warszawy jako stolicy i największego ośrodka miejskiego w kraju przekłada się na do‑ minację usług, w szczególności w subregionach centralnych. Uwzględniając powyższą kwestię oraz wnioski ze spotkań konsultacyjnych, usługi B2B określono jako proces, obszar horyzontalny, który można wykorzystać w wielu obszarach gospodarczych. Szczególnie cennym zasobem regionu jest wysoka liczba jednostek naukowych i uczelni wyższych, re‑ alizujących szerokie spektrum badań. Wykorzystanie tego potencjału poprzez profesjonalizację usług B+R świadczonych przedsiębiorcom może stać się jednym z filarów przewagi konkurencyjnej województwa. Usługi B+R oferowane przez mazowieckie jednostki naukowe mogą stać się cennym „towarem eksportowym”. Duża różnorodność gospodarcza i na‑ ukowa Mazowsza skłania do wyboru specjalizacji stanowiących punkty styczne wyłonionych obszarów, technologii i pro‑ cesów, które odpowiadają na potrzeby mieszkańców oraz wpisują się w trendy globalne. Obszary, procesy i technologie stanowią pewnego rodzaju sieć, w której koncentracja powiązań wyznacza inteligentną specjalizację regionu. W oparciu o przeprowadzoną diagnozę i proces konsultacji, wytypowano cztery obszary specjalizacji regionalnej Mazowsza. 43 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa mazowieckiego Bezpieczna żywność Bezpieczna żywność to produkty spożywcze wysokiej jakości, wytworzone zgodnie z ideą zrównoważonego roz‑ woju, bezpieczne zarówno dla końcowego odbiorcy, jak i dla środowiska w całym cyklu produkcji i dystrybucji. Potencjał Rozwinięta baza produkcyjna w zakresie podstawowych produktów rolnych, a w szczególności owoców, warzyw, mięsa oraz mleka. Znaczna liczba zakładów przetwórstwa rolno‑spożywczego. Zaplecze naukowe (m.in. Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego). Specyficzne wyzwania regionalne Silna konkurencja ze strony zagranicznych zakładów przetwórstwa rolno‑spożywczego, dominacja podstawowej produkcji rolnej. Proces zmiany Modernizacja poprzez wsparcie innowacji i wdrożenie kluczowych technologii wspomagających w sektorze funkcjonującym w regionie. Cel Wdrożenie i utrwalenie standardów produkcji i przetwórstwa zgodnych z ideą zrównoważonego rozwoju i wysokiej efektywności energetycznej. Wzmocnienie pozycji konkurencyjnej regionu i regionalnych marek sektora rolno‑spożywczego na rynku krajowym i za granicą. • • • • • Przykłady powiązań – bezpieczna żywność: żywność wysokiej jakości: º opakowania (sektor rolno‑spożywczy, sektor chemiczny, nanotechnologie), º oprzyrządowanie do zapewniania i weryfikacji jakości (sektor rolno‑spożywczy, sektor chemiczny, sektor me‑ dyczny, nanotechnologie, fotonika, elektronika), organizmy żywe wykorzystywane w procesie produkcji (sektor rolno‑spożywczy, biotechnologia); º minimalizowanie wpływu na środowisko (zrównoważony rozwój): º środki i techniki ochrony upraw, środki weterynaryjne (sektor rolno‑spożywczy, sektor chemiczny, sektor me‑ dyczny, biotechnologia), zagospodarowanie produktów ubocznych produkcji i przetwórstwa rolno‑spożywczego (sektor rolno‑spo‑ º żywczy, sektor energetyczny, sektor chemiczny, biotechnologia, nanotechnologie, usługi B2B); bezpieczeństwo odbiorcy: º substancje aktywne biologicznie, żywność funkcjonalna (sektor rolno‑spożywczy, sektor medyczny, sektor chemiczny, biotechnologia); cykl produkcji: º systemy monitorowania upraw/hodowli (sektor rolno‑spożywczy, sektor IT, technologie informacyjno‑komu‑ nikacyjne, fotonika, elektronika, chemia), automatyzacja produkcji (sektor rolno‑spożywczy, sektor IT, technologie informacyjno‑komunikacyjne, foto‑ º nika, elektronika); dystrybucja: º logistyka, zarządzanie cyklem dostaw (sektor rolno‑spożywczy, sektor IT, technologie informacyjno‑komuni‑ kacyjne, usługi B2B). Inteligentne systemy zarządzania Zarządzanie jest procesem gromadzenia, dystrybucji i wykorzystania zasobów dla realizacji założonych celów. Budowanie inteligentnych systemów zarządzania opiera się na zapewnieniu ich adaptacyjności i może być wsparte po‑ przez udostępnienie zaawansowanych rozwiązań infrastrukturalnych oraz narzędzi wspomagających proces decyzyjny, umożliwiających w szczególności zwiększanie efektywności surowcowej i energetycznej. 44 Rozdział 6. Inteligentne specjalizacje Potencjał Siedziby i przedstawicielstwa firm o zasięgu krajowym i międzynarodowym. Specyficzne wyzwania regionalne Obszar Metropolitalny Warszawy jako teren wysokiej koncentracji zapotrzebowania na produkty i energię. Niski poziom rozwoju i stan techniczny infrastruktury (w szczególności transportowej) na obszarach oddalonych od centrum województwa. Proces zmiany Modernizacja poprzez wsparcie innowacji i wdrożenie kluczowych technologii wspomagających w sektorze funkcjonującym w regionie. Cel Upowszechnienie stylu zarządzania ukierunkowanego na wysoką innowacyjność i adaptacyjność, zwiększanie efektywności kosztowej i materiałowej. • • • • Przykłady powiązań – inteligentne systemy zarządzania: rozwiązania infrastrukturalne: º sieci inteligentne (sektor energetyczny, sektor IT, technologie informacyjno‑komunikacyjne, fotonika, elektro‑ nika), º systemy zarządzania i sterowania infrastrukturą (sektor IT, technologie informacyjno‑komunikacyjne, fotonika, elektronika); narzędzia wspomagające proces decyzyjny: º systemy ERP, CRM (sektor IT, technologie informacyjno‑komunikacyjne, usługi B2B), º internet obiektów (sektor IT, technologie informacyjno‑komunikacyjne, fotonika, elektronika, usługi B+R); efektywność surowcowa: º systemy utylizacji odpadów przemysłowych i recyklingu (sektor chemiczny, biotechnologia, nanotechnologie, usługi B2B); efektywność energetyczna: º magazynowanie energii (sektor energetyczny). Nowoczesne usługi dla biznesu Specjalizacja usługowa Warszawy skłania do koncentracji wsparcia na obszarach działalności zapewniających ka‑ pitał, infrastrukturę i zasoby wiedzy dla usprawniania procesów realizowanych przez podmioty funkcjonujące na terenie województwa. Potencjał Wysoka koncentracja podmiotów wyspecjalizowanych we wsparciu działalności gospodarczej i outsourcingu, w tym m.in.: − instytucji finansowych, − centrów usług, − centrów logistycznych, − jednostek naukowych. Duży, stale rosnący zasób powierzchni biurowej. Ugruntowana pozycja Warszawy jako znaczącego ośrodka biznesowego Europy Środkowo‑Wschodniej. Specyficzne wyzwania regionalne Rosnąca konkurencja ze strony innych ośrodków w kraju (w szczególności Kraków i Wrocław). Koncentracja usług w centralnej części województwa – niska dostępność na obszarach peryferyjnych. Niedobór kadry technicznej. Proces zmiany Modernizacja poprzez wsparcie innowacji i wdrożenie kluczowych technologii wspomagających w sektorze funkcjonującym w regionie. Cel Kształtowanie otoczenia sprzyjającego przedsiębiorczości poprzez rozwój rynku nowoczesnych usług biznesowych. Wzmocnienie i utrwalenie statusu Warszawy jako ważnego ośrodka outsourcingowego w Europie Środkowo‑Wschodniej. 45 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa mazowieckiego • • • Przykłady powiązań – nowoczesne usługi dla biznesu: wsparcie kapitałowe i infrastrukturalne: º rozwój i zwiększanie adekwatności usług instytucji otoczenia biznesu (usługi B2B); zasób wiedzy: º profesjonalizacja usług badawczych (usługi B+R, usługi B2B, kluczowe technologie wspomagające), º rozwój rynku usług sektora kreatywnego (usługi B2B), º zamawiane kierunki kształcenia (usługi B2B); usprawnianie procesów: º konsolidacja i rozwój struktur sieciowych (usługi B2B). Wysoka jakość życia Polaryzacja rozwojowa województwa oraz zdiagnozowany niski potencjał kapitału społecznego wymaga inter‑ wencji systemowej zorientowanej na podniesienie jakości życia i aktywności społecznej mieszkańców województwa. Wykorzystanie potencjału sektora usług w połączeniu z instrumentami stymulowania innowacji społecznych umożliwi działania zwiększające dostępność i adekwatność specyficznej grupy usług społecznych, w szczególności w zakresie edukacji, zdrowia, bezpieczeństwa, pracy i spędzania czasu wolnego. Potencjał Zasoby kapitałowe, infrastrukturalne i intelektualne Warszawy. Specyficzne wyzwania regionalne Polaryzacja regionu, rozwarstwienie pomiędzy obszarem centralnym o wysokiej dostępności infrastruktury i usług dla mieszkańców, a terenami peryferyjnymi. Proces zmiany Dywersyfikacja rozumiana jako rozszerzenie oferty usług tworzących powiązania synergiczne z różnymi sektorami działalności gospodarczej. Cel Wzrost atrakcyjności województwa jako miejsca do życia i rozwoju mieszkańców. Zmniejszenie dysproporcji społecznych. Rozwój kapitału społecznego. • • • 46 Przykłady powiązań – wysoka jakość życia: edukacja: º programy kształcenia i rozwoju umiejętności stymulujące kreatywność oraz przedsiębiorczość (sektor IT, tech‑ nologie informacyjno‑komunikacyjne, usługi B+R), otwarty dostęp do wiedzy (sektor IT, technologie informacyjno‑komunikacyjne, usługi B+R); º zdrowie: º telemedycyna (sektor medyczny, sektor IT, technologie informacyjno‑komunikacyjne, biotechnologia, nano‑ technologie, fotonika, elektronika), tworzywa specjalne (sektor chemiczny, sektor medyczny, biotechnologia, nanotechnologie, fotonika, elektro‑ º nika), farby hipoalergiczne i inne substancje obojętne dla organizmów żywych i środowiska (sektor chemiczny, sek‑ º tor medyczny, biotechnologia, nanotechnologie), zaawansowana dietetyka (sektor rolno‑spożywczy, chemia, medycyna, biotechnologia); º bezpieczeństwo: º systemy monitoringu i ochrony (sektor IT, technologie informacyjno‑komunikacyjne, fotonika, elektronika), º bezpieczeństwo cyfrowe (sektor IT, technologie informacyjno‑komunikacyjne); Rozdział 6. Inteligentne specjalizacje • • praca: º telepraca (sektor IT, technologie informacyjno‑komunikacyjne), º rozwiązania organizacyjne zmniejszające pozasłużbowe obciążenia pracowników (sektor IT, technologie infor‑ macyjno‑komunikacyjne, usługi B2B); czas wolny: º zaawansowane systemy rozrywki (sektor IT, technologie informacyjno‑komunikacyjne, elektronika, fotonika, sektor kreatywny), º rozwój i zwiększanie dostępności usług świadczonych za pośrednictwem elektronicznych kanałów transmisji danych (sektor IT, technologie informacyjno‑komunikacyjne). 6.3. Kluczowe Technologie Wspomagające • • • • Kluczowe Technologie Wspomagające (KET) to technologie o wysokim potencjale innowacyjnym, które cechują się: wysoką intensywnością badań i prac rozwojowych, krótkimi i zintegrowanymi cyklami innowacji, dużymi nakładami kapitałowymi, wysokimi kwalifikacjami kadry. Zgodnie z Komunikatem Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno‑Spo‑ łecznego i Komitetu Regionów „Przygotowanie się na przyszłość: opracowanie wspólnej strategii w dziedzinie kluczo‑ wych technologii wspomagających w UE” (KOM(2009) 512), do KET zaliczono: • nanotechnologie, • mikro‑ i nanoelektronikę, w tym półprzewodniki, • fotonikę, • materiały zaawansowane, • biotechnologię. Rozwój i upowszechnienie rozwiązań opartych na tych technologiach ma horyzontalny, wieloaspektowy wpływ na gospodarkę. Z tego powodu, implementacja kluczowych technologii wspomagających powinna być traktowana prio‑ rytetowo, w szczególności w ramach określonych obszarów inteligentnej specjalizacji regionu. 47 Rozdział 7. Komplementarność potencjałów, specjalizacji i wsparcia w ramach polityk i programów rozwoju Potencjały i specjalizacje regionalne to efekt przebiegu procesów rozwoju regionu w długiej perspektywie cza‑ sowej. Występowanie określonych potencjałów może przekładać się na specjalizacje regionalne w sposób spontaniczny, poprzez tworzenie się różnego typu relacji i związków miedzy podmiotami ze sfery publicznej i prywatnej. Spontanicz‑ ność ta może mieć ograniczony charakter w przypadku skutecznego zaangażowania się władz publicznych w procesy rozwoju poprzez działalność planistyczną (programowanie rozwoju, planowanie przestrzenne na poziomie kształtowa‑ nia struktur funkcjonalnych i poziomie lokalizacji konkretnych funkcji) i realizacyjną (realizacja inwestycji nakierowanych na wykorzystanie walorów i zasobów ulokowanych w regionie). Kwestię angażowania się władz publicznych w procesy rozwojowe (skala zaangażowania: obszar tematyczny interwencji, czas interwencji, partnerzy) analizować należy przy wykorzystaniu informacji na temat polityk i programów rozwoju, formułowanych przez władze publiczne. W tej części ra‑ portu zawarto konkluzje płynące z analiz dokumentów programowych przygotowywanych na potrzeby programowania i planowania działań prorozwojowych. Programy i polityki dotyczą czterech zasadniczych potencjałów, warunkujących procesy rozwoju regionu (tab. 15 ). Tabela 15. Wymiary potencjału regionalnego POTENCJAŁ SPOŁECZNY wiedza, doświadczenie, umiejętności, zdolności, motywacja, postawy mieszkańców, otwartość na zmiany POTENCJAŁ GOSPODARCZY zespół cech danej gospodarki, decydujących o jej atrakcyjności tendencje demograficzne poziom wykształcenia kwalifikacje siły roboczej dochody mieszkańców warunki życia kapitał społeczny wartość produktu krajowego brutto na mieszkańca produktywność i struktura sektorowa gospodarki innowacyjność przedsiębiorstw internacjonalizacja powiązania korporacyjne POTENCJAŁ INSTYTUCJONALNY możliwości instytucji do sprawnego wypełniania postawionych zadań POTENCJAŁ PRZESTRZENI zespół cech przestrzeni, decydujących o jej atrakcyjności poziom rozwoju szkolnictwa wyższego działalność badawczo‑rozwojowa dostępność do Internetu efektywność samorządów i instytucji otoczenia biznesu funkcje metropolitalne miast wojewódzkich dostępność komunikacyjna jakość środowiska przyrodniczego przestrzeń turystyczna i geopolityczna Przedstawienie tych konkluzji w raporcie na temat potencjałów i specjalizacji uznano za ważne z dwóch powo‑ dów. Po pierwsze kwestia inteligentnych specjalizacji pojawiła się w dyskusjach na temat rozwoju regionów dopiero kilka miesięcy temu. Potrzeba określenia tych specjalizacji to efekt zastosowanego przez Komisję Europejską podejścia do stymulowania rozwoju regionów. Regiony zobowiązane zostały do podjęcia prac nad określeniem inteligentnych spe‑ cjalizacji. Prace te, choć podporządkowane zostały jednemu schematowi metodologicznemu, prowadzone są w różny sposób. Wynika to m.in. z wcześniejszego podejścia do i traktowania w polityce rozwoju regionów specjalizacji regional‑ nych. Te podejścia i traktowanie można prześledzić w dokumentach programowych, które powstawały w różnym okre‑ sie, ale większość z nich, jeśli nie wszystkie, powstała przed podjęciem prac nad określeniem inteligentnych specjalizacji. W przypadku województwa mazowieckiego jedynym kluczowym dokumentem przyjętym przez samorząd regionalny już po podjęciu prac nad określeniem inteligentnych specjalizacji jest Strategia rozwoju województwa mazowieckiego do 48 Rozdział 7. Komplementarność potencjałów, specjalizacji i wsparcia w ramach polityki... 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze (przyjęta Uchwałą nr 158/13 Sejmiku Województwa Mazowieckiego z dnia 28 paździer‑ nika 2013 r). Warto zauważyć, że wcześniej specjalizacji regionalnych nie nazywano „inteligentnymi”; wiązane je jednak zazwyczaj z przewagami konkurencyjnymi (comparative advantages) regionów, które to przewagi de facto miały charak‑ ter „inteligentnej specjalizacji” w znaczeniu procesowym. Jako takie, zgodnie z logiką wspierania rozwoju opartego na potencjale endogenicznym, powinny być one przedmiotem wsparcia władz publicznych. Dlatego też w analizach pro‑ wadzonych przez zespół MOT podjęto próbę odpowiedzi na pytanie, czy prowadzone dotychczas polityki i realizowane programy rozwojowe miały związek z określonymi inteligentnymi specjalizacjami. Teoretycznie związek taki powinien występować, gdyż inteligentne specjalizacje bazują na potencjałach, których wielkość, jakość i siła sprawcza nie podle‑ gają gwałtownym zmianom. Drugim powodem zawarcia w niniejszym raporcie wspomnianych wyżej konkluzji jest pogląd, że dla skutecznego wdrażania inteligentnych specjalizacji niezbędna jest spójność dokumentów programowych dotyczących rozwoju re‑ gionu, która sprzyjać powinna komplementarności podejmowanych działań. Przegląd tych dokumentów może więc być podstawa do stwierdzenia, które dokumenty i w jakim stopniu wymagają zmian i aktualizacji. „Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2020 (aktualizacja)” (SRWM) W „Strategii …” silnie akcentowane jest wewnętrzne zróżnicowanie regionu w zakresie wszystkich wymiarów potencjału rozwojowego. Szczegółowe zapisy dotyczące wymiarów potencjału regionu są przedmiotem programów strategicznych jako instrumentu wdrażania SRWM. Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego stanowi podstawę kształtowania polityki rozwoju regionalnego w województwie, za kreowanie której odpowiedzialny jest samorząd woje‑ wództwa. W „Strategii…„ akcentuje się przede wszystkim duży potencjał demograficzny, gospodarczy oraz badawczo‑ ‑rozwojowy Mazowsza. Do najważniejszych atutów regionu zaliczono potencjał demograficzny i społeczno‑gospodar‑ czy, dający podstawy rozwoju gospodarki województwa oraz podjęcia konkurencji z wysoko rozwiniętymi regionami, silną i dynamicznie rozwijającą się metropolię stołeczną, rozwinięte nowoczesne branże produkcji i przodującą pozycję w sektorze badawczo‑rozwojowym, policentryczną sieć osadniczą z rozwiniętymi ośrodkami subregionalnymi, zasoby środowiskowe umożliwiające zrównoważony rozwój. „Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego 2007–2013” (RPO WM) „Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego 2007–2013” (RPO WM) jest najważniejszym in‑ strumentem realizacji SRWM i polityki rozwoju realizowanej przez samorząd województwa, a cele i obszary wsparcia sformułowane w ramach RPO WM wynikają z regionalnego dokumentu strategicznego (SRWM). W związku z tym, zapisy RPO WM dotyczące potencjału regionu są zgodne z zapisami strategii rozwoju województwa. W RPO WM podkreślono znaczny potencjał regionalny Mazowsza we wszystkich czterech wymiarach. Wskazywano przede wszystkim na: • wysoki potencjał ludnościowy regionu („Województwo mazowieckie charakteryzuje największy spośród innych wo‑ jewództw potencjał ludnościowy”); • wysoki poziom wykształcenia mieszkańców („Województwo mazowieckie wyróżnia się wśród innych województw najwyższym poziomem wykształcenia mieszkańców”); • wysoki potencjał gospodarczy („Województwo mazowieckie charakteryzuje najwyższy potencjał gospodarczy mie‑ rzony wartością produktu krajowego brutto”; „Województwo mazowieckie wyróżnia się w skali kraju najwyższym po‑ ziomem rozwoju gospodarczego”); • wysoki poziom potencjału instytucjonalnego („na Mazowszu istnieje (…) wysoki poziom rozwoju infrastruktury go‑ spodarczej (czyli gęstość instytucji otoczenia biznesu) i sfery badawczo‑rozwojowej”). 49 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa mazowieckiego Podkreślano także silne zróżnicowanie wewnątrzregionalne, które należy uznać za istotną barierę w wykorzysta‑ niu zasobów regionu („Zasadniczy potencjał gospodarczy, kapitałowy i intelektualny skupiony jest w Warszawie i aglome‑ racji warszawskiej). W RPO WM wskazano także na inne mocne strony regionu, nie uwzględnione w SRWM. Podkreślono także internacjonalizację mazowieckich przedsiębiorstw oraz dobrze rozwinięty sektor usług rynkowych. O wysokim potencjale instytucjonalnym świadczy ponadto postępująca intensyfikacja współpracy sektora badawczo‑rozwojowego z przemysłem. „Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Mazowieckiego” (PZPWM) Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Mazowieckiego jest dokumentem służącym wdrażaniu polityki przestrzennej samorządu województwa mazowieckiego i przestrzennym układem odniesienia dla SRWM. Poli‑ tyka przestrzenna stanowi integralną część SRWM. Analiza PZPWM pozwala wyznaczyć zidentyfikować te same elementy potencjału regionalnego Mazowsza. Więcej uwagi w tym dokumencie poświęcono aspektom przestrzeni (parametrom jakości powietrza, jakości zasobów wód podziemnych oraz zasobom wód geotermalnych). Również w tym dokumencie strategicznym akcentowano duży potencjał regionu we wszystkich czterech wymiarach, jednak jeszcze silniej wskazuje się na występowanie różnic wewnątrzregionalnych („na Mazowszu wyodrębniają się dwie różne przestrzenie społeczno‑ ‑ekonomiczne, z których jedną stanowi Warszawa i aglomeracja warszawska, drugą pozostałe obszary”). Potencjał regionu jest duży, jednak głównie za sprawą Warszawy: skoncentrowanego w stolicy potencjału intelektualnego, gospodarczego i badawczo‑rozwojowego. Pozostałe programy strategiczne Programy strategiczne wpisują się w realizację celów strategicznych wyznaczonych przez strategię rozwoju wo‑ jewództwa i kierunki działań polityk sektorowych. Potencjały regionu w programach strategicznych są spójne z poten‑ cjałami wskazanymi w SRWM. Programy strategiczne jako dokumenty tematyczne/funkcjonalne odnoszą się w znacznej części do wybranych wymiarów potencjału regionu. „Strategia e‑Rozwoju Województwa Mazowieckiego na lata 2007–2013” (Se‑RWM) Obszary objęte „Strategią e‑Rozwoju Województwa Mazowieckiego na lata 2007–2013” (Se‑RWM) to przede wszystkim społeczeństwo informacyjne, kapitał ludzki, gospodarka, nauka i innowacje. Do kluczowych mocnych stron województwa mazowieckiego zaliczono: silny potencjał społeczny Warszawy, wysoki poziom wykształcenia oraz umie‑ jętności korzystania z nowoczesnych technologii w Warszawie i byłych miastach wojewódzkich oraz wysokie nakłady na badania i rozwój. Analiza Strategii e‑Rozwoju pozwala wyróżnić następujące elementy potencjałów: • w wymiarze społecznym: dużą liczbę wyższych uczelni, wysoką aktywność społeczną mierzoną liczbą organizacji pozarządowych, duży rynek zbytu oraz silny potencjał społeczny Warszawy, wysoki poziom wykształcenia oraz umiejętności korzystania z nowoczesnych technologii w Warszawie i byłych miastach wojewódzkich; • w wymiarze gospodarczym: wysoki potencjał nowoczesnych technologii, obecność dużych firm ICT oraz rosnącą liczbę małych firm wykorzystujących ICT, mocny rynek finansowy, rozwijającą się turystykę biznesową oraz najniż‑ szą w kraju stopę bezrobocia w obszarze metropolitalnym; • w wymiarze instytucjonalnym: wysokie nakłady na badania i rozwój oraz duży potencjał instytucji stymulujących rozwój gospodarczy. 50 Rozdział 7. Komplementarność potencjałów, specjalizacji i wsparcia w ramach polityki... „Regionalna Strategia Innowacji dla Mazowsza 2007–2015” (RSI) W „Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza 2007–2015” (RSI) znaleźć można odniesienia do wszystkich czterech wymiarów potencjału regionu. Najwięcej uwagi poświęcono jednak potencjałowi innowacyjnemu Mazowsza. Uznano, że jest to jeden z największych atutów regionu, ale głównie za sprawą Warszawy, w której koncentruje się zarów‑ no potencjał intelektualny, gospodarczy jak i badawczo‑rozwojowy: „Największym atutem Mazowsza, w zakresie potencja‑ łu innowacyjnego jest Warszawa. Stolica Polski ma wszelkie warunki, by odgrywać coraz silniejszą pozycję na rynku innowacji w skali europejskiej. Pozycja ta ma szanse wzmocnienia wraz z rozwojem funkcji metropolitalnych Warszawy. Bezpośrednie otoczenie Warszawy już dziś wykorzystuje rentę położenia i przyciąga znaczące inwestycje, które – z różnych powodów – nie są lokowane w samej stolicy. Również w zakresie rozwoju innowacji cała aglomeracja warszawska może, dzięki swojej różno‑ rodności, stać się istotnym bodźcem rozwojowym dla regionu”. W RSI odniesiono się do czterech wymiarów potencjału regionu. Za atuty województwa należy uznać: • w wymiarze społecznym: wysoki poziom kapitału intelektualnego oraz wysoką jakość kapitału ludzkiego; • w wymiarze gospodarczym: wysoki poziom rozwoju gospodarczego regionu, obecność silnych podmiotów go‑ spodarczych oraz przedsiębiorstw przemysłu high‑tech, wysoką innowacyjność średnich i dużych firm, dobrze rozwinięte wybrane sektory przemysłowe oraz sektor usług rynkowych, atrakcyjność rynku pracy i atrakcyjność inwestycyjną, wysoki poziom produktywności firm i przedsiębiorczości w regionie; • w wymiarze instytucjonalnym: wysokie nakłady na badania i rozwój, duży potencjał naukowy oraz wysokie nakła‑ dy na działalność innowacyjną; • w wymiarze przestrzeni: dobrze rozwiniętą infrastrukturę biznesową, telekomunikacyjną, komunikacyjną. „Wojewódzki Program Opieki nad zabytkami na lata 2012–2015” (WPONZ) Analiza „Wojewódzkiego Programu Opieki nad zabytkami na lata 2012–2015” pozwala stwierdzić, że potencjał przestrzeni regionu w zakresie dziedzictwa kulturowego jest wysoki. Do mocnych stron województwa zaliczono: • zasób dziedzictwa materialnego o najwyższej randze urbanistycznej i architektonicznej, o znaczeniu krajowym i międzynarodowym; dużą liczbę obiektów wpisanych do rejestru zabytków; • wpis obszaru historycznego centrum Warszawy na listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego UNESCO; • wyróżniający się na tle Polski Klasycyzm Stanisławowski i Królestwa Polskiego; • znaczną liczbę zabytkowych pałaców i dworów oraz parków Mazowsza; • unikalny zasób zabytków budownictwa przemysłowego i techniki; • istnienie budownictwa obronnego; • dużą liczbę zabytkowych obiektów sakralnych oraz zabytkowego budownictwa drewnianego; • Linię Otwocka – największe w Europie skupisko drewnianej architektury romantycznej wraz z Pensjonatem Gurewicza; • ogromny potencjał historyczno‑emocjonalny Warszawy, historyczny zespół miasta z Traktem Królewskim i Wila‑ nowem – Pomnik Historii; • występowanie miejsc związanych z walkami narodowo‑wyzwoleńczymi jako ważnego elementu dziedzictwa kul‑ turowego; • potencjał miast historycznych o bardzo dużych walorach kulturowych; • cenne zespoły urbanistyczne miast; • istnienie miast ogrodów (np. Milanówek, Konstancin‑Jeziorna, Podkowa Leśna); • bogactwo zabytków archeologicznych posiadających formę przestrzenną; • wykształcenie pasm historycznych służących promocji regionu; • bogaty zasób zabytków ruchomych zgromadzonych w obiektach ogólnodostępnych; • zachowaną dużą liczbę zabytkowych parków i ogrodów oraz zabytkowych alei; • bogaty krajobraz kulturowy dolin rzecznych. 51 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa mazowieckiego W Programie wskazano także na silny potencjał społeczny regionu, wyrażający się zachowaniem i kultywowa‑ niem tradycji przez mieszkańców, kreowaniem tożsamości i wartości dziedzictwa kulturowego oraz prowadzeniem edu‑ kacji z zakresu historii regionu. Zapisy dokumentu pozwalają także wyróżnić aspekty potencjału instytucjonalnego tj. zaangażowanie samorządów w tworzenie placówek kulturalnych oraz dotowanie prac przy obiektach zabytkowych. „Wojewódzki plan gospodarki odpadami dla Mazowsza na lata 2012–2017 z uwzględnieniem lat 2018–2023” (WPGO) W Planie dokonano krótkiej i ogólnej charakterystyki potencjału regionu, zwrócono uwagę na wszystkie wymiary potencjału Mazowsza. Jednak nie zostały one rozwinięte. Ze względu na charakter Planu, akcentowano przede wszystkim: • potencjał demograficzny i intelektualny Mazowsza; • potencjał gospodarczy (w tym specjalizacje rolnicze województwa oraz występowanie wielu gałęzi przemysłu); • potencjał przestrzeni: dobrze rozwinięty system transportowy i potencjał przyrodniczy. „Program możliwości wykorzystania odnawialnych źródeł energii dla Województwa Mazowieckiego” (PMWOŹE) W Programie przedstawiono kilka aspektów potencjału przestrzeni regionu. Stwierdzono, że „województwo ma‑ zowieckie dysponuje dużym, nie wykorzystanym potencjałem zasobów energii odnawialnej”. Omówiono możliwość wyko‑ rzystania zasobów energii odnawialnej. „Program ochrony i rozwoju zasobów wodnych województwa mazowieckiego w zakresie udrożnienia rzek dla ryb dwuśrodowiskowych” (POIRZW) W Programie zidentyfikowano problemy ekologiczne w regionie oraz przeprowadzono analizę stanu obecnego (sieć hydrograficzna, jakość wód powierzchniowych płynących, jakość wód będących środowiskiem życia w warunkach naturalnych, ichtiofauna, zabudowa hydrotechniczna oraz program udrażniania rzek województwa mazowieckiego). Opracowanie odnosi się do potencjału gospodarczego oraz przestrzeni regionu, natomiast nie omówiono dokładnie aspektów potencjału. „Program ochrony środowiska województwa mazowieckiego na lata 2011–2014 z uwzględnieniem perspektywy do 2018 r.” (POŚ) W Programie zaprezentowano poszczególne komponenty środowiska, uwzględniając sytuację aktualną na Ma‑ zowszu, zidentyfikowano najważniejsze problemy oraz wskazano działania, niezbędne do realizacji w celu poprawy sta‑ nu środowiska naturalnego w województwie mazowieckim, a tym samym jakości życia jego mieszkańców. Opracowanie wskazuje na znaczny potencjał przestrzeni regionu. „Program małej retencji dla Województwa Mazowieckiego” (PMR) W Programie omówiono przyrodnicze uwarunkowania oraz możliwości retencjonowania wód powierzchniowych na obszarze województwa mazowieckiego. Wskazano na duży potencjał przestrzeni regionu: • wysokie walory przyrodnicze związane m.in. z dolinami rzek i obszarami mokradłowymi, • duży udział użytków rolnych w powierzchni województwa, • lokalizację specjalizowanych upraw (sadownictwa i warzywnictwa), • niewielką lesistość województwa (23% powierzchni województwa), ale w zapisach dokumentów regionalnych uwzględniono potrzebę zwiększania powierzchni zalesionych i zadrzewionych, 52 Rozdział 7. Komplementarność potencjałów, specjalizacji i wsparcia w ramach polityki... • istniejącą infrastrukturę urządzeń i obiektów małej retencji (w tym 524 zbiorniki zaporowe i boczne oraz 1567 urządzeń korytowych), stwarzającą możliwości magazynowania istotnych ilości wody). „Strategia wojewódzka w zakresie polityki społecznej dla województwa mazowieckiego na lata 2005–2013” (SWWZPS) W „Strategii wojewódzkiej w zakresie polityki społecznej dla województwa mazowieckiego na lata 2005–2013” dokonano ogólnej i krótkiej charakterystyki regionu. Najwięcej uwagi poświęcono sytuacji społecznej w regionie. Anali‑ zie SWOT podlegało 5 wybranych wcześniej obszarów problemowych: ubóstwo, uzależnienia, starość, bezrobocie i nie‑ pełnosprawność. Zwrócono uwagę na potencjał regionu w wymiarze społecznym i instytucjonalnym. Do aspektów po‑ tencjału Mazowsza należy zaliczyć: • w wymiarze społecznym: aktywizację społeczności lokalnych, istniejący potencjał profesjonalny w zakresie opieki nad osobami starszymi, wzrost wagi politycznej grupy ludzi starych oraz możliwość wykorzystania zasobu ludz‑ kiego; • w wymiarze instytucjonalnym: prowadzenie systematycznych, planowych działań doraźnych, utworzenie sieci współpracy z organizacjami społecznymi i innymi instytucjami, realizację programów wojewódzkich, budowę sie‑ ci infrastruktury rynku pracy oraz ustabilizowane struktury sieci urzędów pracy, stworzenie infrastruktury instytu‑ cjonalnej i wzrost liczby przystosowanych obiektów. Tabela 16. Potencjały województwa mazowieckiego zidentyfikowane w dokumentach strategicznych szczebla regionalnego Wymiar potencjału Aspekty potencjału Potencjał społeczny • Duży potencjał demograficzny regionu i stosunkowo wysoki udział ludności w wieku produkcyjnym • Duża aktywność i przedsiębiorczość mieszkańców Obszaru Metropolitalnego Warszawy. Kształtowanie się klasy metropolitalnej • Duży potencjał intelektualny Warszawy • Wysoki poziom wykształcenia mieszkańców Warszawy i ośrodków subregionalnych • Duże zasoby siły roboczej o zróżnicowanych kwalifikacjach • Koncentracja infrastruktury społecznej o znaczeniu ogólnokrajowym w Warszawie • Bogata oferta kulturalna i sportowa Warszawy • Wzrost świadomości zdrowotnej mieszkańców (ukształtowanie postaw prozdrowotnych) • Duża liczba i aktywność organizacji pozarządowych • Kultywowanie lokalnych tradycji (obrzędów ludowych, religijnych) zwłaszcza na Kurpiach i w okolicach Kołbieli • Rosnąca otwartość społeczności wiejskiej na wykorzystywanie nowoczesnych instrumentów finansowych i ośrodków aktywizacji • Duży stopień nasycenia sfery społecznej nowymi technologiami informatycznymi, przy jednoczesnym wzroście umiejętności ich wykorzystywania Potencjał gospodarczy • Duży potencjał gospodarczy i kapitałowy Warszawy. Warszawa jako centrum zarządzania i zaplecze wdrażania najnowszych technologii • Duży potencjał gospodarczy Warszawy oraz znaczny potencjał gospodarczy byłych miast wojewódzkich, zwłaszcza Płocka • Najwyższy poziom rozwoju regionu w kraju • W skali kraju najniższy poziom bezrobocia rejestrowanego ogółem w województwie • Pozytywny wizerunek Warszawy jako najatrakcyjniejszego miejsca lokalizacji inwestycji • Rezerwy terenu dla inwestycji oraz relatywnie niskie koszty działalności gospodarczej poza obszarem metropolitalnym Warszawy • Funkcjonowanie mocnych gospodarczo przedsiębiorstw o znaczeniu krajowym i międzynarodowym • Dostępne złoża surowców naturalnych dla budownictwa i drogownictwa • Duży stopień nasycenia sfery gospodarczej nowymi technologiami informatycznymi, przy jednoczesnym wzroście umiejętności ich wykorzystywania • Dobrze rozwijająca się baza noclegowo‑turystyczna • Korzystne warunki naturalne dla rozwoju rolnictwa • Silna pozycja województwa w przemyśle rolno‑spożywczym (owocowo‑warzywnym, mleczarskim i mięsnym) 53 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa mazowieckiego Wymiar potencjału Aspekty potencjału Potencjał gospodarczy • Rozwój gospodarstw ekologicznych i świadomości ekologicznej • Wyspecjalizowane rejony produkcji rolnej, baza surowcowa dla przemysłu rolno‑spożywczego, mogąca w istotny sposób podnieść konkurencyjność rolnictwa • Poprawiająca się struktura obszarowa gospodarstw rolnych • Bliskość rynku zbytu na towary produkcji rolnej Potencjał instytucjonalny • Duży potencjał instytucjonalny Warszawy • Wysoki potencjał naukowy i badawczo‑rozwojowy zlokalizowany głównie w Warszawie i duży w ośrodkach subregionalnych • Dominująca rola województwa w sektorze badawczo‑rozwojowym w Polsce • Najwyższe w kraju nakłady na działalność B+R • Duży potencjał instytucji otoczenia biznesu skupiony na obszarze metropolitalnym Warszawy, stymulujący rozwój gospodarczy Potencjał przestrzeni • Atrakcyjne położenie regionu (geograficzne, przyrodniczo‑krajobrazowe i kulturowe) • Duże zagęszczenie istniejącej infrastruktury drogowo‑kolejowej, objętej europejskimi umowami drogowymi i kolejowymi o międzynarodowym znaczeniu • Położenie województwa w ciągach europejskich korytarzy transportowych z węzłem w Warszawie • Międzynarodowe znaczenie Portu Lotniczego im. F. Chopina w Warszawie • Rozwinięta sieć drogowa i kolejowa łącząca Warszawę z innymi regionami kraju oraz ośrodkami subregionalnymi • Znaczący udział transportu zbiorowego w obsłudze aglomeracji warszawskiej • Istnienie samorządowych kolei obsługujących przewozy regionalne, spółki „Koleje Mazowieckie – KM” Sp. z o.o. oraz spółki „Warszawska Kolej Dojazdowa” Sp. z o.o. • Funkcjonowanie obiektów energetyki o dużej skali i wydajności • Funkcjonujące tranzytowe i magistralne systemy przesyłowe gazu oraz rozwinięta sieć dystrybucji paliw płynnych z zakładami petrochemicznymi w Płocku • Lokalizacja metropolii warszawskiej – stolicy kraju, najważniejszej polskiej metropolii • Równomierne rozmieszczenie ośrodków subregionalnych • Wysokie walory przyrodnicze w krajowym i europejskim systemie ekologicznym, szczególnie doliny rzek (Wisła, Bug, Narew, Pilica, Wkra, Liwiec, Omulew) • Istnienie Kampinoskiego Parku Narodowego uznanego za rezerwat biosfery ze względu na unikatowe wartości przyrodnicze • Niski stopień degradacji powierzchni ziemi • Występowanie obszarów o wysokich parametrach jakości powietrza. Wysoka jakość środowiska przyrodniczego w obszarze „Zielone Płuca Polski” • Cenne walory przyrodnicze, zwłaszcza obszarów leśnych oraz położonych w dolinach dużych rzek, sprzyjające rozwojowi turystyki i wypoczynku sobotnio‑niedzielnego mieszkańców Obszaru Metropolitalnego Warszawy • Atrakcyjne tereny rekreacyjno‑wypoczynkowe o wysokich walorach przyrodniczych (Kampinoski Park Narodowy, inne obszary chronione, obszary sieci NATURA 2000) • Znaczne walory zabytkowe i historyczne Warszawy, Płocka, Pułtuska, Ciechanowa i Siedlec (liczne miejsca pamięci narodowej, obiekty wpisane do rejestru zabytków) • Bogata sieć szlaków turystycznych przystosowanych do uprawiania turystyki kwalifikowanej (turystyka piesza, rowerowa, kajakarstwo, żeglarstwo, motorowodniactwo) oraz rozwijająca się oferta agroturystyczna • Mocna pozycja Warszawy w turystyce zagranicznej warunkowana obecnością lotniska międzynarodowego i położeniem w głównym węźle transportowym Wyniki analiz wskazują na spójność potencjałów i specjalizacji regionalnych. Dla zwiększenia tej spójności nie‑ zbędne jest prowadzenie aktywnej polityki wsparcia rozwoju potencjałów. Analiza zakresu wsparcia potencjałów regio‑ nalnych w ramach regionalnego programu operacyjnego oraz innych programów strategicznych szczebla regionalnego pozwala na następujące stwierdzenia w odniesieniu do poniżej wymienionych dokumentów strategicznych: „Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2020 (aktualizacja)” Celem nadrzędnym rozwoju Mazowsza jest wzrost konkurencyjności gospodarki i równoważenie rozwoju spo‑ łeczno‑gospodarczego w regionie jako podstawę poprawy jakości życia mieszkańców. 54 Rozdział 7. Komplementarność potencjałów, specjalizacji i wsparcia w ramach polityki... Cel ten jest realizowany poprzez trzy cele strategiczne: C1: Budowa społeczeństwa informacyjnego i poprawa jakości życia mieszkańców województwa C2: Zwiększanie konkurencyjności regionu w układzie międzynarodowym C3: Poprawa spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej regionu w warunkach zrównoważonego rozwoju Osiągnięcie celów strategicznych rozwoju Mazowsza, będzie możliwe poprzez realizację pięciu celów pośrednich, wyznaczających jednocześnie kierunki działań w poszczególnych obszarach: 1. Rozwój kapitału społecznego. 2. Wzrost innowacyjności i konkurencyjności gospodarki regionu. 3. Stymulowanie rozwoju funkcji metropolitalnych Warszawy. 4. Aktywizacja i modernizacja obszarów pozametropolitalnych. 5. Rozwój społeczeństwa obywatelskiego oraz kształtowanie wizerunku regionu. Realizacja celów Strategii wpłynie na wzmocnienie potencjału Mazowsza we wszystkich czterech wymiarach. Działania prowadzone w zakresie rozwoju kapitału społecznego przyczynią się do wzmocnienia potencjału społecz‑ nego Mazowsza, dzięki działaniom wspierającym rozwój społeczeństwa informacyjnego, poprawiającym jakość kadr i zwiększającym poziom wykształcenia mieszkańców, poprawiającym warunki życia (podniesienie standardów ochrony zdrowia, poprawa warunków mieszkaniowych, poprawa bezpieczeństwa publicznego) oraz działaniem na rzecz roz‑ wiązywania problemów społecznych. Znaczna część działań dotyczących kwestii społecznych ma na celu niwelowanie różnic wewnątrzregionalnych. Działania z zakresu rozwoju kapitału społecznego mogą wpłynąć także na potencjał go‑ spodarczy (wzrost zatrudnienia w regionie) oraz instytucjonalny (teleinformatyzacja regionu). Działania prowadzone w obszarze wzrostu innowacyjności i konkurencyjności gospodarki regionu odnoszą się przede wszystkim do wzmacniania potencjału innowacyjnego. W ramach Strategii przewiduje się m.in. działania zmie‑ rzające do wspierania IOB oraz rozwoju nowoczesnych technologii z wykorzystaniem własnego potencjału B+R. Dzia‑ łania w ramach drugiego obszaru wzmocnić mogą także innowacyjność i konkurencyjność mazowieckiej gospodarki. Działania prowadzone w ramach obszaru Stymulowanie rozwoju funkcji metropolitalnych Warszawy związane są zwłaszcza ze wzmocnieniem potencjałów regionalnych w wymiarze przestrzeni. Zakłada się m.in. wzmocnienie powią‑ zań Warszawy z otoczeniem, zahamowanie narastania chaosu w przestrzennym zagospodarowaniu stolicy i jej otoczenia. Działania prowadzone w ramach czwartego obszaru wspierają rozwój potencjału Mazowsza we wszystkich wy‑ miarach. Zakłada się bowiem m.in. prowadzenie działań zmierzających do budowy infrastruktury społecznej (wymiar społeczny), wspieranie i tworzenie nowych zakładów przemysłowych (wymiar gospodarczy), inicjowanie i wspieranie współpracy naukowych jednostek badawczych i wyższych uczelni z rolnikami w celu wprowadzania rozwiązań inno‑ wacyjnych w rolnictwie (wymiar instytucjonalny) oraz ochronę i rewaloryzację środowiska przyrodniczego (wymiar przestrzenny). Również działania prowadzone w obszarze Rozwój społeczeństwa obywatelskiego oraz kształtowanie wizerunku regionu mogą przyczynić się do wsparcia potencjału Mazowsza we wszystkim wymiarach: społecznym (np. inicjowanie i wspieranie działań służących kształtowaniu postaw obywatelskich), gospodarczym (np. tworzenie warunków w postaci zachęt i ulg inwestycyjnych w celu przyciągnięcia potencjalnych inwestorów krajowych i zagranicznych), instytucjonal‑ nym (np. tworzenie instytucjonalnych ram dla przedsięwzięć realizowanych na zasadach partnerstwa publiczno‑prywat‑ nego pomiędzy organizacjami otoczenia biznesu a jednostkami samorządu terytorialnego w regionie) oraz przestrzeni (np. rozwój sieci szlaków turystycznych w obrębie województwa mazowieckiego). 55 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa mazowieckiego „Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego 2007–2013” Jak już zauważono, Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego 2007–2013 (RPO WM ) jest najważniejszym instrumentem realizacji SRWM i polityki rozwoju. Celem głównym RPO WM jest poprawa konkurencyjności regionu i zwiększanie spójności społecznej, gospodar‑ czej i przestrzennej województwa. Cel główny RPO WM jest realizowany poprzez cele szczegółowe: 1. Rozwój gospodarki regionu, w tym gospodarki opartej na wiedzy 2. Poprawa i uzupełnienie istniejącej infrastruktury technicznej 3. Aktywizacja miast oraz obszarów atrakcyjnych turystycznie 4. Poprawa infrastruktury społecznej warunkującej rozwój kapitału ludzkiego w regionie Cele szczegółowe i pośrednie wspierane są w ramach priorytetów: PRIORYTET I Tworzenie warunków dla rozwoju potencjału innowacyjnego i przedsiębiorczości na Mazowszu PRIORYTET II Przyspieszenie e‑rozwoju Mazowsza PRIORYTET III Regionalny system transportowy PRIORYTET IV Środowisko, zapobieganie zagrożeniom i energetyka PRIORYTET V Wzmacnianie roli miast w rozwoju regionu PRIORYTET VI Wykorzystanie walorów naturalnych i kulturowych dla rozwoju turystyki i rekreacji PRIORYTET VII Tworzenie i poprawa warunków dla rozwoju kapitału ludzkiego Priorytet I ukierunkowany jest na wzrost konkurencyjności i innowacyjności województwa mazowieckiego. Działania w ramach Priorytetu I przyczynić się mogą do wsparcia potencjału Mazowsza w wymiarze gospodarczym i instytucjonal‑ nym oraz w mniejszym stopniu w wymiarze przestrzeni. Rozwój potencjału gospodarczego nastąpić może w wyniku popra‑ wy innowacyjności i internacjonalizacji przedsiębiorstw. Beneficjentami działań w ramach Priorytetu są przede wszystkim małe i średnie przedsiębiorstwa. Działania zakładają także budowę pozytywnego gospodarczego wizerunku Mazowsza. Szczególny nacisk został położony na rozwój gospodarki opartej na wiedzy oraz wspieranie rozwoju przedsiębior‑ czości. Budowa potencjału innowacyjnego województwa mazowieckiego koncentruje się na działaniach na rzecz infra‑ struktury dla rozwoju firm innowacyjnych oraz regionalnych procesów proinnowacyjnych. Działania w ramach Priorytetu zakładają również wsparcie potencjału instytucjonalnego (w tym wzmocnienie konkurencyjności sfery badawczo‑roz‑ wojowej poprzez wsparcie rozwoju ośrodków o wysokim potencjale badawczym i wsparcie inwestycji infrastruktural‑ nych oraz wzmocnienie potencjału IOB). W ramach Priorytetu przewidziano także wspieranie powiązań korporacyjnych o znaczeniu regionalnym. Działania w ramach Priorytetu II mają na celu rozwój społeczeństwa informacyjnego na Mazowszu i zakładają wsparcie potencjału regionu w wymiarze społecznym, gospodarczym i instytucjonalnym. Wzmocnienie potencjału spo‑ łecznego jest możliwe dzięki działaniom mającym na celu niwelowanie dysproporcji w rozwoju technologii informacyj‑ no‑komunikacyjnych w regionie. Dofinansowanie skierowano również na projekty mające na celu szerokie zastosowanie technologii komunikacyjnych i informacyjnych w przedsiębiorstwach, co wzmocni potencjał gospodarczy Mazowsza. Rozwój usług i aplikacji dla obywateli, rozbudowa infrastruktury telekomunikacyjnej wzmocni potencjał przestrzeni regionu. W ramach Priorytetu III wspierane są inwestycje w zakresie infrastruktury transportowej. Działania te odnoszą się potencjału przestrzeni Mazowsza i mają na celu poprawę: standardu i jakości regionalnej sieci drogowej oraz bezpie‑ czeństwa ruchu drogowego, dostępności i jakości usług w zakresie regionalnego transportu publicznego oraz rozwój regionalnego transportu lotniczego. Wsparcie potencjału regionalnego w wymiarze przestrzeni zakładają także działania w ramach Priorytetu IV. Ce‑ lem tych działań jest poprawa stanu środowiska przyrodniczego województwa mazowieckiego. Zakłada się wsparcie 56 Rozdział 7. Komplementarność potencjałów, specjalizacji i wsparcia w ramach polityki... działań dotyczących sieci wodno‑kanalizacyjnych, urządzeń i instalacji służących zaopatrzeniu w odpowiedniej jakości wodę oraz gromadzeniu i oczyszczaniu ścieków, prowadzeniu procesów odzysku lub unieszkodliwianiu osadów ście‑ kowych, mające na celu wprowadzenie racjonalnego wykorzystania wody. Realizowane są inwestycje zmierzające do zmniejszenia ilości składowanych odpadów oraz działania zmierzające do ochrony powietrza. Celem głównym Priorytetu V jest wykorzystanie potencjału endogenicznego miast dla aktywizacji społeczno‑go‑ spodarczej regionu. Zakłada się wsparcie rozwoju transportu miejskiego oraz działań rewitalizacyjnych w miastach, co przyczynić się może do poprawy warunków życia ludności (wymiar społeczny), powstania nowych miejsc pracy (wymiar ekonomiczny) oraz rozwoju systemów transportowych i odnowy zdegradowanej tkanki miejskiej (wymiar przestrzeni). Działania prowadzone w ramach Priorytetu VI mają przyczynić się do wsparcia potencjału Mazowsza w czterech wymiarach. W ramach Priorytetu zakłada się realizację przedsięwzięć mających na celu wykorzystanie walorów natural‑ nych i kulturowych dla wzrostu atrakcyjności regionu. Założono wspieranie projektów wykazujących wyraźny wpływ na rozwój gospodarczy regionu. Działania te mogą także przyczynić się do wsparcia potencjału społecznego (m.in. dzięki rozbudowie infrastruktury kultury i budowie tożsamości regionalnej), instytucjonalnego (m.in. dzięki tworzeniu i syste‑ mów e‑informacji kulturalnej) oraz przestrzeni (m.in. poprzez tworzenie tras i szlaków turystycznych oraz infrastruktury okołoturystycznej). Celem głównym Priorytetu VII jest poprawa dostępności i jakości infrastruktury o charakterze społecznym. Zało‑ żono wsparcie działań z zakresu poprawy dostępności i jakości: opieki zdrowotnej, infrastruktury edukacyjnej oraz infra‑ struktury pomocy społecznej. Realizacja tych działań ma służyć wyrównywaniu szans między wsią a miastem i oznacza wsparcie potencjału Mazowsza w wymiarze społecznym. „Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Mazowieckiego” Obok SRWM Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Mazowieckiego jest drugim podstawowym dokumentem wyznaczającym cele i kierunki rozwoju regionu – w układzie przestrzennym. Zgodnie z założeniami Pla‑ nu priorytetowym celem polityki przestrzennej Mazowsza jest stwarzanie warunków do osiągania spójności terytorial‑ nej oraz trwałego i zrównoważonego rozwoju województwa mazowieckiego, jak również do poprawy warunków życia mieszkańców oraz zwiększenia konkurencyjności regionu. Wyznaczono trzy cele Planu mogące przyczynić się do wzmocnienia potencjału Mazowsza: 1. Zapewnienie większej spójności przestrzennej województwa i stwarzanie warunków dla wyrównywania dyspro‑ porcji rozwojowych, który będzie realizowany poprzez: • rozbudowę i modernizację infrastruktury transportowej i telekomunikacyjnej, • wskazanie obszarów problemowych dla polityki regionalnej oraz określenie kierunków ich restrukturyzacji, • wzmocnienie oddziaływania aglomeracji warszawskiej i regionalnych ośrodków równoważenia rozwoju (by‑ łych miast wojewódzkich) na ich otoczenie, wskazanie miejscowości posiadających predyspozycje do pełnienia ośrodków obsługi rolnictwa. • 2. Zapewnienie zrównoważonego i harmonijnego rozwoju województwa poprzez zachowanie właściwych relacji pomiędzy poszczególnymi systemami i elementami zagospodarowania przestrzennego: • ochronę i racjonalne zagospodarowanie zasobami naturalnymi, • ochronę dziedzictwa kulturowego, krajobrazu i kształtowanie ładu przestrzennego, • wzmacnianie wielofunkcyjnych struktur przestrzennych, • wzrost bezpieczeństwa ekologicznego. 3. Zwiększenie konkurencyjności regionu i poprawa warunków życia: • likwidację barier infrastrukturalnych oraz wzmocnienie międzynarodowych i krajowych korytarzy transportowych, • wzmocnienie funkcji metropolitalnych Warszawy, • koncentrację infrastruktury społecznej w wybranych ośrodkach osadniczych, • wykorzystanie walorów przyrodniczo‑kulturowych dla celów turystyczno‑rekreacyjnych. 57 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa mazowieckiego • • • • • • • W dokumencie wyznaczono także kierunki zagospodarowania przestrzennego: rozwój ponadlokalnych systemów infrastruktury technicznej [systemy transportowe, systemy telekomunikacyjne, systemy energetyczne, systemy wodociągowo‑kanalizacyjne, bezpieczeństwo i obronność]; poprawa warunków funkcjonowania środowiska przyrodniczego; ochrona i wykorzystanie wartości kulturowych; przeciwdziałanie większym zagrożeniom; polityka poprawy efektywności struktur przestrzennych w aglomeracji warszawskiej; polityka wsparcia dotychczasowych tendencji rozwoju; polityka przeciwdziałania nadmiernym dysproporcjom rozwojowym. Stan zagospodarowania przestrzennego oraz polityka przestrzenna województwa wpływa na potencjał Mazow‑ sza we wszystkich wymiarach. Działania z zakresu wspomagania rozwoju wybranych ośrodków osadniczych przyczyniają się do poprawy wa‑ runków życia ludności, działania z zakresu ochrony i wykorzystania wartości kulturowych skutkować mają kształtowa‑ niem tożsamości kulturowej Mazowsza, natomiast działania mające na celu przeciwdziałanie największym zagrożeniom prowadzić będą do wzrostu bezpieczeństwa mieszkańców. To z kolei wzmocni potencjał społeczny regionu. Do działań wspierających potencjał województwa mazowieckiego w wymiarze gospodarczym zaliczyć moż‑ na wspomaganie rozwoju wybranych ośrodków osadniczych (np. aktywizacja społeczna rejonu w zakresie działania na rzecz osób i obszarów zagrożonych bezrobociem i kształcenia zawodowego dostosowującego zasoby ludzkie do potrzeb rynku pracy), wsparcie dotychczasowych tendencji rozwoju regionu (np. dalszy rozwój specjalizacji produkcji rolnej, zwłaszcza sadownictwa i warzywnictwa) oraz przeciwdziałanie nadmiernym dysproporcjom rozwojowym (np. restrukturyzacja największych przedsiębiorstw, podnoszenie poziomu produkcji rolnej). Działania prowadzone w ramach Planu przyczynią się oczywiście do wsparcia wymiaru przestrzeni potencjału Mazowsza. Założono bowiem m.in. rozwój ponadlokalnych systemów infrastruktury technicznej, poprawę warunków funkcjonowania środowiska przyrodniczego oraz ochronę i wykorzystanie wartości kulturowych. Pozostałe programy strategiczne „Strategia e‑Rozwoju Województwa Mazowieckiego na lata 2007–2013” Priorytety e–Rozwoju województwa mazowieckiego to: I. Stworzenie systemu usług on–line dla mieszkańców II. Pobudzanie rozwoju gospodarki opartej na wiedzy III. Przeciwdziałanie wykluczeniu informacyjnemu IV. Zarządzanie e–rozwojem oraz kreowanie i pomnażanie kapitału ludzkiego Działania prowadzone w ramach Strategii wspierają potencjał Mazowsza w wymiarze społecznym, gospodarczym i instytucjonalnym. Priorytet I obejmuje przedsięwzięcia ukierunkowane na zapewnienie mieszkańcom województwa mazowieckiego dostępu do różnorodnych usług (nie tylko publicznych) świadczonych drogą elektroniczną. Działania te mają na celu m.in. podniesienie dostępności do korzystania ze zdalnego nauczania oraz treści edukacyjnych w Interne‑ cie, zwiększenie dostępności treści i usług związanych ze zdrowiem mieszkańców, opieką zdrowotną i wspomaganiem pracy lekarzy pracujących na wsi on–line i przyczynią się do wzmocnienia potencjału społecznego regionu, także na obszarach wiejskich. W ramach priorytetu przewidziano także działania ingerujące w wymiar instytucjonalny potencjału i zmierzające do podnoszenia kwalifikacji pracowników sektora publicznego (np. wypracowanie modelowego systemu permanentnej edukacji dla pracowników sektora publicznego w zakresie korzystania z usług publicznych świadczonych drogą elektroniczną). 58 Rozdział 7. Komplementarność potencjałów, specjalizacji i wsparcia w ramach polityki... Priorytet II koncentruje się wokół pobudzania rozwoju gospodarki opartej na wiedzy i odnosi się do wymiaru spo‑ łecznego, gospodarczego i instytucjonalnego potencjału regionu. Celami tego Priorytetu są m.in. zwiększenie wspar‑ cia na inwestycje w infrastrukturę społeczeństwa informacyjnego w regionie, zwiększenie nakładów finansowych na projekty modernizacyjne bazujące na rozwiązaniach ICT oraz zwiększenie wsparcia dla instytucji otoczenia biznesu na prowadzoną przez nie działalność doradczą i konsultingową dla firm z branż nie‑technologicznych, podejmujących in‑ nowacyjne działania modernizacyjne z wykorzystaniem ICT. Priorytet III obejmuje działania ukierunkowane na wyrównywanie szans życiowych oraz zawodowych mieszkań‑ ców obszarów wiejskich oraz grup społecznych szczególnie zagrożonych wykluczeniem informacyjnym. Przedsięwzię‑ cia objęte Priorytetem III koncentrują się m.in. na stworzeniu stabilnych podstaw dla włączenia grup zagrożonych wy‑ kluczeniem informacyjnym w miastach i na wsi w krąg społeczeństwa wiedzy dzięki zapewnieniu publicznie dostępnych narzędzi edukacji, usług świadczonych drogą elektroniczną poprzez różnorodne kanały dostępu (wymiar społeczny). Przewiduje się także prowadzenie działań mających na celu podniesienie poziomu innowacyjności firm branż nie‑tech‑ nologicznych oraz wzrost stopnia korzystania z usług świadczonych on–line i z zasobów Internetu w obszarach dotknię‑ tych wykluczeniem informacyjnym poprzez stworzenie systemu wspierania działalności doradczej i konsultingowej prowadzonej przez instytucje otoczenia biznesu (wymiar gospodarczy), jak również zwiększenie wsparcia dla instytucji i organizacji działających na obszarach wiejskich dotkniętych wykluczeniem informacyjnym (wymiar instytucjonalny). Priorytet IV definiuje instrumenty zarządzania kreowaniem zasobów ludzkich oraz transferem wiedzy w społe‑ czeństwie informacyjnym województwa mazowieckiego. Celem przedsięwzięć w ramach tego Priorytetu jest m.in. pod‑ niesienie efektywnego wykorzystania kapitału ludzkiego m. st. Warszawy oraz ośrodków subregionalnych dla realizacji zadań powszechnej edukacji mieszkańców i przedsiębiorców oraz doradztwa w zakresie wdrażania projektów społe‑ czeństwa informacyjnego (wymiar społeczny), kreowanie wzrostu gospodarczego regionu, wzmacnianie kapitału ludz‑ kiego i wspieranie inicjatyw na rzecz zwalczania wykluczenia informacyjnego poprzez stworzenie koordynowanego na poziomie regionalnym systemu gromadzenia, przetwarzania i udostępniania wiedzy na temat wykorzystania rozwiązań innowacyjnych ICT (wymiar gospodarczy) oraz wspieranie badań nad e‑rozwojem regionalnym oraz upowszechnienie studiów wyższych na kierunkach związanych z programowaniem i wdrażaniem rozwoju społeczeństwa informacyjnego w regionie (wymiar instytucjonalny). W Strategii omówiono także projekty główne dla e‑rozwoju Mazowsza w latach 2007–2013. Realizacja tych projek‑ tów przyczynić się może do wsparcia potencjału Mazowsza w wymiarach: • społecznym: º MAZOVIA 2015 Centra Kompetencji dla Społeczeństwa Wiedzy (np. mediateka–biblioteka–„czytelnia” multi‑ mediów; centrum informacji dla podmiotów publicznych w gminie) MEGANET. Partnerstwo dla zapewnienia szerokopasmowego dostępu do usług i treści Internetu dla miesz‑ º kańców Mazowsza (np. zapewnienie powszechnej usługi dostępowej dla mieszkańców obszarów wykluczenia informacyjnego, rozwijanie nowych usług dla mieszkańców wsi i obszarów wykluczenia informacyjnego) º EDUKOM (np. zdefiniowane minimum edukacyjnego i opracowanie programów szkoleniowo‑edukacyjnych dla zdefiniowanych grup docelowych we współpracy z uczelniami, wyspecjalizowanymi placówkami, stworze‑ nie sieci akredytowanych podmiotów szkoleniowych i placówek edukacyjnych) WROTA MAZOWSZA. Mazowiecka Platforma Usług Społeczeństwa Informacyjnego (np. udostępnienie usług º społeczeństwa informacyjnego przez zainteresowane podmioty dzięki zapewnieniu dostępu do platformy regionalnej oraz powiązanych z nią systemów informatycznych państwa) º KL@SA2010. Regionalny Program Wspomagania Edukacji Szkolnej (np. zbudowanie portalu edukacyjnego prezentującego treści programowe wytypowanych przedmiotów w nowoczesnej, multimedialnej formie, do‑ stępnych, zarówno uczniom szkół miejskich, jak i wiejskich dzięki komunikacji elektronicznej i dostępowi do Internetu, co przyczyni się do wyrównywania szans edukacyjnych) • gospodarczym: º EDUKOM (np. stworzenie sieci akredytowanych podmiotów szkoleniowych i placówek edukacyjnych — part‑ nerów programu) 59 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa mazowieckiego • º WROTA MAZOWSZA. Mazowiecka Platforma Usług Społeczeństwa Informacyjnego (np. zapewnienie świad‑ czenia wystandaryzowanych usług publicznych przez administrację lokalną i regionalną, w tym usług związa‑ nych z personalizacją klienta) iMILA. Inkubator Modernizacyjnych Inicjatyw Lokalnych (np. zastosowanie technologii ICT dla zwiększania º produktywności firm sektora nie–technologicznego) º INNOVART. Mazowieckie Laboratorium Innowacji ICT (np. współfinansowanie (zapewnienie wkładu własnego lub jego części) eksperymentalnych projektów realizowanych przez podmioty sektora ICT na rzecz sektora publicznego) instytucjonalnym: º EDUKOM (np. wytypowanie i wsparcie uczelni wyżej, która zrealizuje interdyscyplinarne studia wyższe i pody‑ plomowe w zakresie e‑rozwoju w celu wykształcenia kadry koniecznej do realizacji e‑strategii regionu) WROTA MAZOWSZA. Mazowiecka Platforma Usług Społeczeństwa Informacyjnego (np. zapewnienie systemu º płatności on–line dla podmiotów sektora publicznego) º iMILA. Inkubator Modernizacyjnych Inicjatyw Lokalnych (np. modernizacja infrastruktury informatycznej urzę‑ dów administracji lokalnej oraz podmiotów sektora publicznego) KL@SA2010. Regionalny Program Wspomagania Edukacji Szkolnej (np. stworzenie rozwiązania informatyczne‑ º go, umożliwiającego realizację obowiązków sprawozdawczych placówkom szkolnym regionu, wynikających z obowiązków prawnych (System Informacji Oświatowej) oraz potrzeb szkół.) º INNOVART. Mazowieckie Laboratorium Innowacji ICT (np. współfinansowanie (zapewnienie wkładu własnego lub jego części) krajowych projektów badawczo‑rozwojowych realizowanych przez jednostki naukowo–ba‑ dawcze regionu oraz ich konsorcja) INFOPORT. Mazowieckie Centrum e–Rozwoju (np. koordynacja programów szkoleniowych związanych z pod‑ º noszeniem wiedzy i kwalifikacji pracowników sektora publicznego w zakresie e–rozwoju) „Regionalna Strategia Innowacji dla Mazowsza 2007–2015” Celem głównym Strategii jest wzrost innowacyjności przedsiębiorstw Mazowsza, prowadzący do przyspieszenia wzrostu i zwiększenia konkurencyjności regionu w skali UE. Cele strategiczne: 1. Zwiększenie współpracy w procesach rozwoju innowacji i innowacyjności 2. Wzrost internacjonalizacji przedsiębiorstw województwa mazowieckiego 3. Wzrost środków i efektywności finansowania działalności proinnowacyjnej w regionie 4. Kształtowanie i promowanie postaw proinnowacyjnych oraz proprzedsiębiorczych w regionie Działania prowadzone w ramach RSI powinny wpierać potencjał Mazowsza w wymiarze gospodarczym i instytucjonalnym. Potencjał gospodarczy wspierać mogą działania prowadzone w ramach wszystkich celów strategicznych. Konse‑ kwencją realizacji Strategii powinna być poprawa wizerunku gospodarczego Mazowsza jako miejsca atrakcyjnego dla lokalizowania działalności gospodarczej. Dzięki wsparciu może wzrosnąć innowacyjność mazowieckich firm oraz ich ak‑ tywność na arenie międzynarodowej. Działania w ramach Strategii mają na celu także wzrost aktywności małych i śred‑ nich podmiotów gospodarczych w sieciach kooperacji z najbardziej innowacyjnymi firmami krajowymi i zagranicznymi oraz pobudzanie powstawania struktur sieciowych. Działania prowadzone w ramach RSI przewidują także wsparcie potencjału instytucjonalnego Mazowsza. Wzmoc‑ nić powinien się potencjał naukowy i badawczo‑rozwojowy oraz efektywność samorządów w zakresie wydatkowania funduszy strukturalnych na cele związane ze Strategią. W ramach RSI zaproponowano 36 programów – wszystkie mogą przyczynić się do wsparcia potencjału instytu‑ cjonalnego i gospodarczego regionu. 60 Rozdział 7. Komplementarność potencjałów, specjalizacji i wsparcia w ramach polityki... „Wojewódzki Program Opieki nad zabytkami na lata 2012–2015” Celem strategicznym Programu jest zachowanie regionalnej przestrzeni kulturowej i kultywowanie tradycji jako podstawy budowania tożsamości kulturowej regionu i kształtowania postaw społecznych w sferze opieki nad zabytkami oraz wykorzystania dziedzictwa dla rozwoju regionu. Przewidziano cztery cele : 1. Ochrona i zachowanie materialnego i niematerialnego dziedzictwa regionu 2. Kształtowanie tożsamości regionalnej /Kształtowanie tożsamości regionalnej poprzez wykorzystanie walorów zabytkowych/ 3. Wzrost społecznej akceptacji dla ochrony zasobów dziedzictwa kulturowego regionu /Budowanie klimatu spo‑ łecznej akceptacji dla ochrony zasobów dziedzictwa kulturowego regionu/ 4. Efektywne zarządzanie zasobami dziedzictwa kulturowego regionu oraz kreowanie pasm turystyczno‑kulturo‑ wych /Efektywne zarządzanie zasobami dziedzictwa kulturowego regionu poprzez wykorzystanie zabytków dla funkcji edukacyjnych, kulturalnych i turystycznych oraz kreowanie pasm turystyczno‑kulturowych/ Działania prowadzone w ramach Programu wspierać powinny wszystkie wymiary potencjału Mazowsza. Potencjał społeczny regionu wspierać powinny działania prowadzone w ramach czterech celów Programu. Działania te odnoszą się przede wszystkim do wzmacniania poczucia tożsamości kulturowej regionu (np. wspieranie i promocja twórczości artystycznej, ludowej) oraz rozwijania wiedzy o Mazowszu (np. wspieranie projektów edukacyjnych obejmujących histo‑ rię i dziedzictwo kulturowe regionu, w tym dziedzictwo kultury ludowej wprowadzanie ścieżki edukacji regionalnej na różnych poziomach nauczania), rozwoju infrastruktury kulturalnej (np. rozwój placówek muzealnych), a także poprawy warunków mieszkaniowych w obiektach zabytkowych (np. wspieranie działań właścicieli i zarządców najcenniejszych zabytków regionu w działaniach służących ich utrzymaniu w jak najlepszym stanie). Potencjał gospodarczy Mazowsza powinien być wzmacniany poprzez rozwój przemysłów kultury i turystyki (np. tworzenie warunków dla rozwoju przemysłów kultury opartych na dziedzictwie kulturowym; wspieranie rozwoju tury‑ styki opartej o zasoby naturalnego i kulturowego dziedzictwa regionu). Jednym z działań w ramach Programu jest pro‑ pagowanie wykorzystania zadań opieki nad zabytkami dla generowania nowych miejsc pracy. Wsparcie potencjału instytucjonalnego regionu możliwe jest za sprawą realizacji zadań przypisanych do wszystkich celów strategicznych Programu. Działanie te powinny wpłynąć na wzmocnienie potencjału naukowo‑badawczego Ma‑ zowsza (np. wykorzystanie roli uczelni w edukacji społecznej dotyczącej regionalnego dziedzictwa – wsparcie programów badawczych). Celem proponowanych w Programie działań jest także stymulowanie i intensyfikacja współpracy między sektorem publicznym, prywatnym i pozarządowym (np. optymalizacja współpracy publiczno‑prywatnej w działaniach dotyczących opieki nad zabytkami i rewitalizacji obszarów historycznych, z udziałem społecznych opiekunów zabytków i organizacji społecznych). Realizacja Programu powinna także zwiększyć aktywność i efektywność samorządów (np. sty‑ mulowanie samorządów do tworzenia infrastruktury towarzyszącej, zwiększającej dostępność obiektów zabytkowych). Największa liczba działań wskazanych w Programie odnosi się do wsparcia potencjału przestrzeni Mazowsza. Od‑ noszą się one głównie do ochrony zabytków (np. premiowanie działań służących odzyskaniu obiektów zabytkowych zagrożonych zniszczeniem), zwiększenia dostępu do zasobów dziedzictwa regionu (np. zwiększanie dostępności do za‑ bytków) oraz wykorzystania dziedzictwa kulturowego poprzez organizację wydarzeń kulturalnych czy też budowanie produktów turystycznych (np. wykorzystanie obiektów zabytkowych jako scenerii widowisk, spektakli i koncertów). „Wojewódzki plan gospodarki odpadami dla Mazowsza na lata 2012–2017 z uwzględnieniem lat 2018–2023” W Planie określono cele i kierunki działań w zakresie zapobiegania powstawaniu odpadów oraz kształtowania systemu gospodarki odpadami podejmowanych dla osiągnięcia określonego celu. Realizacja proponowanych działań przyczyni się do wzmocnienia potencjału przestrzeni (jakość środowiska przyrodniczego). Część działań adresowana jest do mieszkańców i prowadzić ma do zwiększenia świadomości ekologicznej mieszkań‑ ców regionu, np. poprzez: prowadzenie akcji i kampanii edukacyjnych dla mieszkańców w zakresie prawidłowego postę‑ 61 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa mazowieckiego powania z odpadami komunalnymi; podejmowanie działań zapobiegających powstawaniu odpadów, w tym w szczegól‑ ności działań informacyjno‑edukacyjnych propagujących świadomą konsumpcję wśród mieszkańców, organizowanie akcji i kampaniach ekologicznych informujących o przyczynach i skutkach ograniczania odpadów ulegających biodegradacji. Program przewiduje także oddziaływanie na potencjał gospodarczy: kształtowanie świadomości ekologicznej przedsiębiorców i rolników, stymulowanie rozwoju rynku surowców wtórnych i produktów zawierających surowce wtór‑ ne poprzez wspieranie współpracy organizacji odzysku, przemysłu i samorządu terytorialnego oraz zachęty dla inwesto‑ rów, by realizowali inwestycje strategiczne zgodnie z założeniami niniejszego dokumentu. „Program możliwości wykorzystania odnawialnych źródeł energii dla Województwa Mazowieckiego” W dokumencie przedstawiono koncepcje trzech programów wspierania rozwoju energetyki odnawialnej, które mogą oddziaływać na potencjał regionu: 1. Program wykorzystania biomasy do celów grzewczych, adresowany do jednostek samorządu terytorialnego. Program ma na celu obniżenie kosztów funkcjonowania obiektów administrowanych przez samorządy lokalne i poprawę stanu środowiska naturalnego, z jednoczesnym wykorzystaniem lokalnych zasobów energii (wsparcie potencjału przestrzeni – poprawa środowiska naturalnego); 2. Program wykorzystania biomasy do celów grzewczych, adresowany do odbiorców indywidualnych na terenach wiejskich. Program ma na celu obniżenie kosztów funkcjonowania wiejskich gospodarstw domowych, co powin‑ no przyczynić się do wzrostu poziomu życia mieszkańców wsi (wsparcie potencjału społecznego – poprawa wa‑ runków życia); 3. Program wspierania rozwoju energetyki wodnej, adresowany do potencjalnych inwestorów zainteresowanych uruchamianiem małych elektrowni wodnych. Program ma na celu wskazanie optymalnych lokalizacji obiektów hydrotechnicznych ze względu na uwarunkowania środowiskowe, techniczne i ekonomiczne (wsparcie potencja‑ łu przestrzeni – rozwój systemów energetycznych). W ramach realizacji Programu proponuje się: stworzenie bazy danych potencjalnych lokalizacji elektrowni wod‑ nych wraz z charakterystykami techniczno‑ekonomiczno‑prawnymi potencjalnych małych elektrowni wodnych; uła‑ twienia dla potencjalnych inwestorów powinny sprzyjać rozwojowi małej energetyki wodnej i rozwojowi infrastruktury energetycznej na terenach wiejskich. „Program ochrony i rozwoju zasobów wodnych województwa mazowieckiego w zakresie udrożnienia rzek dla ryb dwuśrodowiskowych” Celem Programu jest stworzenie stabilnych podstaw przyrodniczych do prowadzenia racjonalnej gospodarki ry‑ backiej w wodach śródlądowych województwa mazowieckiego z zachowaniem równowagi i różnorodności biologicznej w środowisku wodnym. Działania omówione w Programie mogą przyczynić się do wzmocnienia potencjału gospodar‑ czego (gospodarka rybacka) oraz przestrzeni (jakość środowiska przyrodniczego). Działania objęte pomocą to: • budowa albo odbudowa, rozbudowa, przebudowa lub montaż urządzenia lub zespołu urządzeń umożliwiających wędrówkę ryb dwuśrodowiskowych; • adaptacja, remont, wymiana, naprawa lub techniczne wyposażenie urządzenia lub zespołu urządzeń umożliwia‑ jących wędrówkę ryb dwuśrodowiskowych dokonane w celu poprawy efektywności ich działania lub poprawy bezpieczeństwa wędrówki ryb dwuśrodowiskowych; • przeprowadzenie naukowego monitoringu stanu zasobów ryb w wodach związanych z realizacją projektu, po przystąpieniu do użytkowania urządzeń lub zespołów urządzeń, o których mowa powyżej. 62 Rozdział 7. Komplementarność potencjałów, specjalizacji i wsparcia w ramach polityki... „Program ochrony środowiska województwa mazowieckiego na lata 2011–2014 z uwzględnieniem perspektywy do 2018 r.” 1. 2. 3. 4. 5. W dokumencie zostało zidentyfikowanych 5 obszarów priorytetowych dla Mazowsza, do których należą: Poprawa jakości środowiska Racjonalne wykorzystanie zasobów naturalnych Ochrona przyrody Poprawa bezpieczeństwa ekologicznego Edukacja ekologiczna społeczeństwa Celem nadrzędnym dokumentu jest „ochrona środowiska naturalnego na Mazowszu z zachowaniem zasad zrów‑ noważonego rozwoju, jako podstawa poprawy jakości życia mieszkańców regionu”. Działania wskazane w Programie przyczyniać się mogą do wzmocnienia przede wszystkim potencjału przestrzeni Mazowsza. Celem omówionych dzia‑ łań jest m.in. poprawa jakości powietrza, poprawa jakości wód, racjonalna gospodarka odpadami, ochrona powierzchni ziemi, ochrona przed hałasem i promieniowaniem elektromagnetycznym, racjonalne gospodarowanie zasobami wod‑ nymi, efektywne wykorzystanie energii, racjonalne gospodarowanie zasobami geologicznymi, ochrona walorów przy‑ rodniczych, zwiększenie lesistości, ochrona lasów, przeciwdziałanie poważnym awariom. Część działań zakłada wsparcie potencjału społecznego, przede wszystkim w zakresie kształtowania świadomości ekologicznej mieszkańców regionu (np. wspomaganie edukacji ekologicznej) jak i poprawy warunków życia (np. poprzez termomodernizację budynków). Wdrożenie Programu wzmocnić może także potencjał instytucjonalny Mazowsza (w zakresie efektywności samorządu). „Program małej retencji dla Województwa Mazowieckiego” W dokumencie zaprezentowano koncepcję lokalizacji przewidzianych do budowy lub modernizacji obiektów i urządzeń małej retencji. Celem Programu jest opracowanie spójnego dokumentu planistycznego, dającego podstawy do oceny propozycji i projektów przygotowywanych na poziomie lokalnym. Program ma charakter studialny, nie zawiera więc szczegółowych rozwiązań, wskazuje jednak obiekty i urządzenia planowane do realizacji w ciągu najbliższych lat i przewidywane modernizacje obiektów istniejących. Realizacja tych inwestycji przyczyni się do wzmocnienia potencjału przestrzeni regionu. „Strategia wojewódzka w zakresie polityki społecznej dla województwa mazowieckiego na lata 2005–2013” Celem Strategii jest przedstawienie bilansu korzystnych i niekorzystnych cech społecznych regionu, a na ich pod‑ stawie opracowanie dokumentu, dzięki któremu możliwe będzie sprawne i racjonalne organizowanie działań zmierzają‑ cych do rozwiązywania problemów społecznych. Cele strategiczne: 1. Podejmowanie selektywnych działań na rzecz osób i rodzin znajdujących się w stanie ubóstwa, ze szczególnym uwzględnieniem przedsięwzięć ograniczających skutki życia w biedzie. 2. Tworzenie mechanizmów wychodzenia z bezdomności i zapobiegających przechodzeniu osób ubogich w stan bezdomności. 3. Zahamowanie wzrostu spożycia alkoholu, promocja zdrowego stylu życia, rozwijanie postaw sprzyjających temu zachowaniu. 4. Ograniczanie używania i dostępności do narkotyków i innych środków psychoaktywnych oraz związanych z tym problemów. 5. Podniesienie jakości życia osób starych, zaspokajanie ich potrzeb poprzez spójne i skoordynowane działania pod‑ miotów mających wpływ na realizację regionalnej polityki społecznej. 63 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa mazowieckiego 6. Rozwijanie aktywnej polityki rynku pracy w zakresie działań objętych pomocą społeczną, wspieranej przez reali‑ zację sektorowych i regionalnych programów. 7. Wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych i przeciwdziałanie ich wykluczeniu społecznemu Realizacja celów dokumentu przyczyni się do wzmocnienia potencjału społecznego regionu. Efektem działań zgodnych z misją dokumentu będzie zwiększenie spójności społecznej w regionie, rozbudowa infrastruktury społecz‑ nej oraz podnoszenie kwalifikacji kadry pomocy społecznej. Przewiduje się także wdrażanie i inicjowanie programów medialnych, kampanii społeczno‑edukacyjnych dotyczących promowania zdrowego stylu życia. Wsparcie potencjału gospodarczego powinno odbywać się poprzez działania zwiększające przedsiębiorczość mieszkańców Mazowsza oraz opracowywanie i realizację planów działania na rzecz zatrudnienia osób społecznie wykluczonych, bądź zagrożonych wykluczeniem w ramach partnerstwa społecznego przy udziale podmiotów działających na rynku pracy oraz w obsza‑ rze pomocy społecznej. Analiza dokumentów strategicznych województwa mazowieckiego pozwala stwierdzić, że potencjał re‑ gionu jest duży we wszystkich czterech wymiarach. Dokumenty strategiczne szczebla regionalnego są komple‑ mentarne w zakresie wyznaczania potencjałów regionu. Warto podkreślić, że część programów strategicznych doprecyzowuje aspekty potencjału regionalnego ujęte w strategii rozwoju województwa. Analiza dokumentów strategicznych szczebla regionalnego z punktu widzenia wyboru inteligentnych specjaliza‑ cji pozwala sformułować następujące opinie na ten temat: „Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2020 (aktualizacja)” Strategia rozwoju województwa jest wyborem priorytetowych kierunków koncentracji działań rozwojowych. Za‑ pisy strategii województwa powinny stanowić stabilną podstawę dla formułowania i rozwoju specjalizacji w oparciu o zi‑ dentyfikowany potencjał obszaru. Szczegółowe zapisy dotyczące specjalizacji regionalnych powinny być przedmiotem programów strategicznych jako instrumentów wdrażania strategii rozwoju. Ze względu na obszary objęte programami, nie wszystkie dokumenty muszą odnosić się do identyfikacji specjalizacji regionalnych. W Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego omówiono dokładnie potencjał regionu, który można określić w czterech wymiarach: społecznym, gospodarczym, instytucjonalnym oraz przestrzeni. W dokumencie nie sformułowa‑ no specjalizacji województwa. Analiza Strategii, jak również pozostałych dokumentów strategicznych szczebla regio‑ nalnego pozwala wysnuć wniosek, że Mazowsze nie posiada jednej, wyróżniającej się specjalizacji regionalnej. Woje‑ wództwo cechuje silna, wielopłaszczyznowa polaryzacja, prowadząca do podziału regionu na dwa obszary o odmiennej charakterystyce społeczno‑gospodarczej: z jednej strony silnie rozwinięty sektor usług dominujący w Warszawie i mia‑ stach subregionalnych, z drugiej rolnicza specjalizacja znacznej części regionu. Analiza SRWM wykazała, że silnie akcentowany jest duży potencjał innowacyjny regionu, skupiający się w OMW. Podkreślany jest duży stopień nasycenia sfery gospodarczej i społecznej nowymi technologiami informatycz‑ nymi, przy jednoczesnym wzroście umiejętności ich wykorzystywania oraz wysoki potencjał badawczo‑rozwojowy i po‑ tencjał instytucji otoczenia biznesu. W Strategii pokreślono, że region posiada względnie nowoczesną strukturę gospo‑ darki głównie za sprawą Warszawy, w której „szybko rozwijają się nowoczesne i innowacyjne branże z zakresu usług oraz przemysłu. Szybciej niż w kraju rosną w województwie nakłady na działalność innowacyjną w przemyśle”. Akcentowana jest także mocno rozwinięta funkcja rolnicza Mazowsza: silna pozycja województwa w przemyśle rolno‑spożywczym (zwłaszcza owocowo‑warzywnym, mleczarskim i mięsnym), występowanie wyspecjalizowanych re‑ jonów produkcji rolnej, dobra baza surowcowa dla przemysłu rolno‑spożywczego, mogąca w istotny sposób podnieść konkurencyjność rolnictwa. Atutem dla rozwoju produkcji rolniczej jest także bliskość rynku zbytu. Kolejną kluczową cechą regionu, którą na podstawie analizy SRWM uznać można za przewagę konkurencyjną jest wysoka jakość życia. Przewaga to opiera się na dobrych warunkach mieszkaniowych oraz dobrym dostępie do infra‑ 64 Rozdział 7. Komplementarność potencjałów, specjalizacji i wsparcia w ramach polityki... struktury społecznej i wysokich dochodach mieszkańców Warszawy i aglomeracji warszawskiej, ale także innych dużych miast regionu. Atutem są także atrakcyjne tereny rekreacyjno‑wypoczynkowe oraz cenne walory przyrodnicze sprzyja‑ jące rozwojowi wypoczynku sobotnio‑niedzielnego mieszkańców Obszaru Metropolitalnego Warszawy. Wysokie walory przyrodnicze, niski stopień degradacji powierzchni ziemi oraz występowanie obszarów o wysokich parametrach jakości powietrza mogą stanowić ważną składową atrakcyjności osiedleńczej Mazowsza. Jak już zauważono w regionie tym występują stosunkowo korzystne warunki mieszkaniowe, a w połączeniu z rozwiniętym rynkiem pracy i wysoką jakością środowiska przyrodniczego mogą stawić istotną przewagę konkurencyjną regionu. Wymienione trzy mocne strony województwa (potencjał innowacyjny, silna pozycja w przemyśle rolno‑spożyw‑ czym i wysoka jakość życia) akcentowane są we wszystkich dokumentach strategicznych szczebla regionalnego. „Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego 2007–2013” • • • W Regionalnym Programie Operacyjnym, poza wymienionymi przewagami, akcentowano także: duży potencjał małych i średnich przedsiębiorstw (największy w kraju udział mikroprzedsiębiorstw, dobrze radzą‑ cy sobie sektor przedsiębiorstw osób fizycznych niezatrudniających pracowników, wysokie nakłady inwestycyjne w firmach sektora MSP); wysoki poziom umiędzynarodowienia mazowieckich przedsiębiorstw (region jest największym eksporterem w kraju; w strukturze transportu największe znaczenie mają maszyny i urządzenia, sprzęt elektryczny i elektro‑ techniczny, sprzęt transportowy, metale i wyroby z metalu); atrakcyjność regionu dla kapitału zagranicznego (kapitał zagraniczny ulokowany jest przede wszystkim w takich branżach jak: pośrednictwo finansowe, hotelarstwo, handel, przetwórstwo spożywcze oraz przemysł chemiczny). „Strategia e‑Rozwoju Województwa Mazowieckiego na lata 2007–2013” Strategia e‑Rozwoju województwa mazowieckiego związana jest przede wszystkim z obszarami takimi jak społe‑ czeństwo informacyjne, kapitał ludzki, gospodarka, nauka i innowacje. Akcentowane przewagi konkurencyjne odnoszą się zatem przede wszystkim do silnego potencjału społecznego Warszawy i miast subregionalnych oraz potencjału inno‑ wacyjnego regionu. W dokumencie zwrócono uwagę na: wysoki potencjał nowoczesnych technologii, obecność dużych firm sektora ICT, rosnącą liczbę małych firm wykorzystujących ICT oraz mocne otoczenie sektora biznesu umożliwiające rozwój sektora ICT w regionie. „Regionalna Strategia Innowacji dla Mazowsza 2007–2015” Regionalna Strategia Innowacji jest jedynym programem strategicznym w wojewódzkie, w którym zwrócono uwagę na specjalizacje regionalne. W dokumencie nie wskazano specjalizacji całego regionu, określono natomiast ob‑ szary, w których silnie rozwinięte są wybrane branże gospodarcze: • Warszawa wyróżnia się specjalizacją w obszarze usług rynkowych („Warszawa charakteryzuje się specjalizacją w ob‑ szarze usług rynkowych. Warszawa wyróżnia się na tle kraju wysokim udziałem zatrudnienia w większości branż z za‑ kresu informatyki, w dziedzinach związanych z przemysłem medialnym oraz w usługach finansowych”); • Usługi rynkowe są specjalizacją także w innych powiatach regionu: otwockim, pruszkowskim, wołomińskim, przysuskim, ostrołęckim, legionowskim oraz w Radomiu i Płocku („Telekomunikacja ma duży udział w zatrudnieniu poza Warszawa (m.in. w Radomiu). Prace badawczo‑rozwojowe, poza Warszawa, są skupione w powiatach otwockim, pruszkowskim i wołomińskim. Usługi dla firm i doradztwo techniczne to specjalizacje stolicy oraz powiatów piaseczyń‑ skiego, przysuskiego, ostrołęckiego, legionowskiego, Radomia i Płocka oraz powiatu wołomińskiego”); 65 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa mazowieckiego • • • • • • • specjalizacje można wskazać także w branżach tradycyjnych: przemysł spożywczy rozwija się we wszystkich po‑ wiatach regionu, ale już przemysł włókienniczo‑skórzany to specjalizacja głównie Radomia i okolic. Skupiska prze‑ mysłu drzewnego to powiaty ostrołęcki i radomski, a produkcja wyrobów z papieru występuje w 6 powiatach; istotną specjalizacją, szczególnie powiatów podregionu warszawskiego, jest poligrafia; najbardziej zaawansowane branże przemysłu chemicznego tj. farmacja i kosmetyka są skupione w Warszawie i powiecie otwockim. Poza tym tradycyjna chemia jest skupiona w powiatach warszawskim zachodnim, radom‑ skim i grodziskim; przemysł metalowy to specjalizacja m.in. Radomia i okolic oraz Siedlec; przemysł maszynowy występuje w Warszawie, Radomiu i okalających je powiatach; zaawansowane technologicznie przemysły: komputerowy, elektryczny i elektronika oraz precyzyjny to przede wszystkim specjalizacje powiatu warszawskiego zachodniego, Warszawy, wołomińskiego, pruszkowskiego, otwockiego i mławskiego. Produkcja pojazdów mechanicznych jest ważna działalnością w powiatach grodziskim i mińskim; dominującymi kierunkami produkcji rolniczej w regionie są: sadownictwo, warzywnictwo, hodowla bydła oraz drobiu. Największe w Polsce uprawy jabłek i śliwek znajdują się w okolicach Warki, Grójca i Skierniewic. W okoli‑ cach Potworowa i Przytyka (niedaleko Radomia) znajdują się największe plantacje papryki. W Strategii podkreślono silną pozycję województwa mazowieckiego w przemyśle high‑tech, sferze działalności badawczo‑rozwojowej oraz sektorach przemysłowych tj. chemiczny, petrochemiczny, metalowy, elektromaszynowy, elektroniczny, spożywczy, farmaceutyczny, poligraficzny, precyzyjny i optyczny, motoryzacyjny. W pozostałych dokumentach nie poruszono kwestii specjalizacji regionalnych. Odnoszono się jedynie do określenia mocnych stron województwa mazowieckiego. Jak opisano wcześniej w raporcie w województwie mazowieckim wyznaczono cztery specjalizacje regionalne – specjalizacje inteligentne: a) bezpieczna żywność; b) inteligentne systemy zarządzania; c) nowoczesne usługi dla biznesu; d) wysoka jakość życia. Analiza dokumentów strategicznych szczebla regionalnego pozwoliła stwierdzić, że w dokumentach tych wymie‑ niane są atuty Mazowsza, powiązane ze specjalizacjami inteligentnymi. Specjalizacja określona jako „bezpieczna żywność” wykorzystuje pewne mocne strony regionu, w tym korzystne warunki dla rozwoju rolnictwa, niski poziom degradacji po‑ wierzchni ziemi, występowanie obszarów o wysokich parametrach jakości powietrza, stosunkowo rozwinięty system trans‑ portowy, silna pozycja Mazowsza w przemyśle rolno‑spożywczym oraz rozwój gospodarstw ekologicznych. Warto dodać, że rosnąca świadomość ekologiczna i zdrowotna mieszkańców województwa może prowadzić do wzrostu zapotrzebowa‑ nia na produkty żywnościowe wysokiej jakości, w tym produkty ekologiczne. Nie bez znaczenia dla sprzedaży produktów jest także duży chłonny rynek zbytku. Produkcji bezpiecznej żywności sprzyja dobrze rozwinięte zaplecze naukowe i ba‑ dawczo‑rozwojowe w regionie oraz duży stopień nasycenia sfery gospodarczej nowymi technologiami informatycznymi. Specjalizacja „inteligentne systemy zarządzania” silnie powiązana jest z potencjałem intelektualnym, innowacyj‑ nym i gospodarczym regionu, a zwłaszcza Warszawy. Potencjał stolicy, będącej centrum zarządzania i zapleczem wdra‑ żania najnowszych technologii, obecność mocnych gospodarczo przedsiębiorstw o znaczeniu krajowym i międzynaro‑ dowym w regionie oraz potencjał intelektualny, naukowy, badawczo‑rozwojowy, duża aktywność i przedsiębiorczość mieszkańców regionu oraz duży potencjał sektora MSP stanowić może silne zaplecze dla rozwoju tej specjalizacji. Ma‑ zowsze ma zatem duży potencjał do wytwarzania inteligentnych systemów zarządzania (potencjał innowacyjny, intelek‑ tualny i kapitałowy), jak i do ich wdrażania (potencjał instytucjonalny i kapitałowy). 66 Rozdział 7. Komplementarność potencjałów, specjalizacji i wsparcia w ramach polityki... Profil gospodarczy Warszawy oraz ośrodków subregionalnych skoncentrowany na usługach przemawia za rozwo‑ jem specjalizacji określonej jako „nowoczesne usługi dla biznesu”. W regionie skupiony jest bowiem potencjał intelektual‑ ny i innowacyjny, który może być bazą do rozwoju tych usług (podaż), natomiast duża liczby podmiotów gospodarczych generuje popyt na nowoczesne usługi. Warto podkreślić, Mazowsze obecnie wyróżnia wysoka koncentracja podmiotów wyspecjalizowanych we wsparciu działalności gospodarczej i outsourcingu (tj. instytucje finansowe, jednostki naukowe i B+R, centra usług, centra logistyczne). Wykorzystanie zasobów, takich jak koncentracja infrastruktury społecznej, duże zagęszczenie infrastruktury dro‑ gowo‑kolejowej, rozwijający się transport publiczny, wysoki poziom nasycenia mieszkaniami, atrakcyjny rynek pracy, wysokie walory przyrodnicze oraz dostępność terenów rekreacyjno‑wypoczynkowych przemawia za rozwojem specja‑ lizacji określonej jako „wysoka jakość życia”. Zróżnicowanie wewnątrzregionalne w zakresie warunków życia wymaga jednak zintensyfikowanych działań zorientowanych na podniesienie jakości życia mieszkańców województwa, zwłaszcza obszarów peryferyjnych. Tabela 17. Mocne strony Mazowsza zidentyfikowane w dokumentach strategicznych szczebla regionalnego odnoszące się do inteligentnych specjalizacji Inteligentne specjalizacje Mocne strony bezpieczna żywność • Duży potencjał demograficzny regionu i stosunkowo wysoki udział ludności w wieku produkcyjnym. • Duża aktywność i przedsiębiorczość mieszkańców Obszaru Metropolitalnego Warszawy. Kształtowanie się klasy metropolitalnej • Wysoki poziom wykształcenia mieszkańców Warszawy i ośrodków subregionalnych. • Wzrost świadomości zdrowotnej mieszkańców (ukształtowanie postaw prozdrowotnych). • Korzystne warunki naturalne dla rozwoju rolnictwa • Silna pozycja województwa w przemyśle rolno‑spożywczym (owocowo‑warzywnym, mleczarskim i mięsnym) • Rozwój gospodarstw ekologicznych i świadomości ekologicznej • Wyspecjalizowane rejony produkcji rolnej, baza surowcowa dla przemysłu rolno‑spożywczego, mogąca w istotny sposób podnieść konkurencyjność rolnictwa • Poprawiająca się struktura obszarowa gospodarstw rolnych • Bliskość rynku zbytu na towary produkcji rolnej. • Wysoki potencjał naukowy i badawczo‑rozwojowy zlokalizowany głównie w Warszawie i duży w ośrodkach subregionalnych • Dominująca rola województwa w sektorze badawczo‑rozwojowym w Polsce • Najwyższe w kraju nakłady na działalność B+R • Wysoka wartość aparatury naukowo‑badawczej na pracującego w sektorze B+RT • Intensyfikacja współpracy sektora badawczo‑rozwojowego z przemysłem • Najwyższy poziom eksportu i importu w kraju • Duży potencjał instytucji otoczenia biznesu skupiony na obszarze metropolitalnym Warszawy, stymulujący rozwój gospodarczy • Duże zagęszczenie istniejącej infrastruktury drogowo‑kolejowej, objętej europejskimi umowami drogowymi i kolejowymi o międzynarodowym znaczeniu • Niski stopień degradacji powierzchni ziemi • Występowanie obszarów o wysokich parametrach jakości powietrza. Wysoka jakość środowiska przyrodniczego w obszarze „Zielone Płuca Polski” • Duży stopień nasycenia sfery gospodarczej i społecznej nowymi technologiami informatycznymi inteligentne systemy zarządzania • Duży potencjał gospodarczy, intelektualny, kapitałowy i instytucjonalny Warszawy. Warszawa jako centrum zarządzania i zaplecze wdrażania najnowszych technologii • Najwyższy poziom rozwoju regionu w kraju • Wysoki potencjał naukowy i badawczo‑rozwojowy zlokalizowany głównie w Warszawie i duży w ośrodkach subregionalnych • Dominująca rola województwa w sektorze badawczo‑rozwojowym w Polsce • Najwyższe w kraju nakłady na działalność B+R • Wysoka wartość aparatury naukowo‑badawczej na pracującego w sektorze B+RT • Intensyfikacja współpracy sektora badawczo‑rozwojowego z przemysłem • Duży potencjał instytucji otoczenia biznesu skupiony na obszarze metropolitalnym Warszawy, stymulujący rozwój gospodarczy • Obecność dużych firm ICT • Rosnąca liczba małych firm wykorzystujących ICT 67 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa mazowieckiego Inteligentne specjalizacje inteligentne systemy zarządzania Mocne strony • • • • • • • • • • • • • • • • • 68 Wyższa niż przeciętnie w kraju innowacyjność średnich i dużych firm Duży potencjał instytucji stymulujących rozwój gospodarczy Mocny rynek finansowy (duża liczba instytucji finansowych) Znaczny potencjał gospodarczy byłych miast wojewódzkich, zwłaszcza Płocka Funkcjonowanie mocnych gospodarczo przedsiębiorstw o znaczeniu krajowym i międzynarodowym Duża koncentracja inwestycji zagranicznych na obszarze aglomeracji warszawskiej Występowanie na obszarze województwa obiektów i urządzeń związanych z przerobem ropy naftowej Rozbudowana sieć ciepłownicza Duży stopień nasycenia sfery gospodarczej i społecznej nowymi technologiami informatycznymi, przy jednoczesnym wzroście umiejętności ich wykorzystywania Duża aktywność i przedsiębiorczość mieszkańców Obszaru Metropolitalnego Warszawy. Kształtowanie się klasy metropolitalnej Wysoki poziom wykształcenia mieszkańców Warszawy i ośrodków subregionalnych Duże zasoby siły roboczej o zróżnicowanych kwalifikacjach Lokalizacja metropolii warszawskiej – stolicy kraju, najważniejszej polskiej metropolii, jedynej o znaczeniu międzynarodowym z przedstawicielstwami międzynarodowych firm i instytucji Funkcjonowanie regionalnego systemu informacji przestrzennej Istniejąca infrastruktura w urzędach (dobre praktyki) Funkcjonowanie Biuletynu Informacji Publicznej Istnienie Gminnych Centrów Informacji mogących stanowić bazę do nowych rozwiązań nowoczesne usługi dla biznesu • Dobrze rozwinięty sektor usług rynkowych • Duży potencjał gospodarczy, intelektualny, kapitałowy i instytucjonalny Warszawy. Warszawa jako centrum zarządzania i zaplecze wdrażania najnowszych technologii • Duży stopień nasycenia sfery gospodarczej i społecznej nowymi technologiami informatycznymi, przy jednoczesnym wzroście umiejętności ich wykorzystywania • Wysoki potencjał naukowy i badawczo‑rozwojowy zlokalizowany głównie w Warszawie i duży w ośrodkach subregionalnych • Dominująca rola województwa w sektorze badawczo‑rozwojowym w Polsce • Najwyższe w kraju nakłady na działalność B+R • Wysoka wartość aparatury naukowo‑badawczej na pracującego w sektorze B+RT • Intensyfikacja współpracy sektora badawczo‑rozwojowego z przemysłem • Duży potencjał instytucji otoczenia biznesu skupiony na obszarze metropolitalnym Warszawy, stymulujący rozwój gospodarczy • Obecność dużych firm ICT • Rosnąca liczba małych firm wykorzystujących ICT • Duży potencjał instytucji stymulujących rozwój gospodarczy • Dobrze rozwinięta infrastruktura biznesowa, telekomunikacyjna, komunikacyjna • Mocny rynek finansowy (duża liczba instytucji finansowych) • Duża koncentracja inwestycji zagranicznych na obszarze aglomeracji warszawskiej • Rezerwy terenu pod inwestycje oraz relatywnie niskie koszty pracy poza aglomeracją warszawską • Duża aktywność i przedsiębiorczość mieszkańców Obszaru Metropolitalnego Warszawy. Kształtowanie się klasy metropolitalnej • Lokalizacja metropolii warszawskiej – stolicy kraju, najważniejszej polskiej metropolii, jedynej o znaczeniu międzynarodowym z przedstawicielstwami międzynarodowych firm i instytucji • Atrakcyjne położenie województwa w ciągach europejskich korytarzy transportowych z węzłem w Warszawie • Rozwinięta sieć drogowa i kolejowa łącząca Warszawę z innymi regionami kraju oraz ośrodkami subregionalnymi wysoka jakość życia • • • • • • • • Koncentracja infrastruktury społecznej o znaczeniu ogólnokrajowym w Warszawie Duża liczba instytucji i uczestników wydarzeń kulturalnych w regionie Największe w kraju nasycenie lekarzami i farmaceutami Najwyższy w kraju poziom nasycenia mieszkaniami Duża liczba muzeów, kin, bibliotek oraz zabytków nieruchomych Bogata oferta kulturalna i sportowa Warszawy Duża koncentracja szkół wyższych Duża liczba i aktywność organizacji pozarządowych na terenie m. st. Warszawy i w innych dużych ośrodkach miejskich • Wysoki potencjał naukowy i badawczo‑rozwojowy zlokalizowany głównie w Warszawie i duży w ośrodkach subregionalnych • Dobrze rozwijająca się baza noclegowo‑turystyczna • Kultywowanie lokalnych tradycji (obrzędów ludowych, religijnych) zwłaszcza na Kurpiach i w okolicach Kołbieli Rozdział 7. Komplementarność potencjałów, specjalizacji i wsparcia w ramach polityki... Inteligentne specjalizacje wysoka jakość życia Mocne strony • Atrakcyjne położenie regionu (geograficzne, przyrodniczo‑krajobrazowe i kulturowe) • Duże zagęszczenie istniejącej infrastruktury drogowo‑kolejowej, objętej europejskimi umowami drogowymi i kolejowymi o międzynarodowym znaczeniu • Położenie województwa w ciągach europejskich korytarzy transportowych z węzłem w Warszawie • Międzynarodowe znaczenie Portu Lotniczego im. F. Chopina w Warszawie • Znaczący udział transportu zbiorowego w obsłudze aglomeracji warszawskiej • Funkcjonowanie obiektów energetyki o dużej skali i wydajności • Funkcjonujące tranzytowe i magistralne systemy przesyłowe gazu oraz rozwinięta sieć dystrybucji paliw płynnych z zakładami petrochemicznymi w Płocku • Rozbudowa infrastruktury i systemów służących ochronie przed ponadnormatywnym hałasem • Wysokie walory przyrodnicze w krajowym i europejskim systemie ekologicznym, szczególnie doliny rzek (Wisła, Bug, Narew, Pilica, Wkra, Liwiec, Omulew) • Istnienie Kampinoskiego Parku Narodowego uznanego za rezerwat biosfery ze względu na unikatowe wartości przyrodnicze • Niski stopień degradacji powierzchni ziemi • Występowanie obszarów o wysokich parametrach jakości powietrza. Wysoka jakość środowiska przyrodniczego w obszarze „Zielone Płuca Polski” • Cenne walory przyrodnicze, zwłaszcza obszarów leśnych oraz położonych w dolinach dużych rzek, sprzyjające rozwojowi turystyki i wypoczynku sobotnio‑niedzielnego mieszkańców Obszaru Metropolitalnego Warszawy • Atrakcyjne tereny rekreacyjno‑wypoczynkowe o wysokich walorach przyrodniczych (Kampinoski Park Narodowy, inne obszary chronione, obszary sieci NATURA 2000) • Znaczne walory zabytkowe i historyczne Warszawy, Płocka, Pułtuska, Ciechanowa i Siedlec (liczne miejsca pamięci narodowej, obiekty wpisane do rejestru zabytków). • Bogata sieć szlaków turystycznych przystosowanych do uprawiania turystyki kwalifikowanej (turystyka piesza, rowerowa, kajakarstwo, żeglarstwo, motorowodniactwo) oraz rozwijająca się oferta agroturystyczna Z wyników analiz wynika także, że w strategicznym myśleniu o rozwoju Mazowsza znajdują się działania wspie‑ rające rozwój inteligentnych specjalizacji. W przypadku „Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2020 (aktualizacja)” jej cele odnoszą się do wyznaczonych inteligentnych specjalizacji, a realizacja tych celów powinna wpły‑ nąć pozytywnie na rozwój tych specjalizacji. Wsparcie specjalizacji określonej jako „bezpieczna żywność” może nastąpić w wyniku realizacji działań w czterech obszarach wskazanych w Strategii. Działania prowadzone w ramach obszaru 2. Wzrost innowacyjności i konkurencyj‑ ności gospodarki regionu wspierać mogą wzrost innowacyjności i konkurencyjności firm włączonych w produkcję bez‑ piecznej żywności oraz wykorzystanie nowych technologii w procesie produkcji (np. rozwój nowoczesnych technologii z wykorzystaniem własnego potencjału B+R, rozwój regionalnych sieci kooperacyjnych i przepływu nowoczesnych tech‑ nologii). Wsparcie specjalizacji regionalnej może nastąpić także poprzez realizację zadań związanych ze stymulowaniem rozwoju funkcji metropolitalnych Warszawy, w tym dbałości o środowisko przyrodnicze stolicy i OMW (np. przeciwdzia‑ łanie degradacji krajobrazu i środowiska przyrodniczego OMW) oraz aktywizację i modernizację obszarów pozametro‑ politalnych (np. poprawa dostępności komunikacyjnej i transportu w regionie). Realizacja zadań związanych z ostatnim obszarem wyznaczonym w Strategii przyczynić się może do wzrostu popytu na produkty żywnościowe, zwłaszcza pro‑ dukty regionalne (np. kształtowanie tożsamości regionu oraz kreowanie i promocja jego produktu), jak i zwiększenia podaży poprzez pozyskiwanie nowych inwestorów (np. poprawa i promocja atrakcyjności inwestycyjnej w regionie). Realizacja znacznej części działań wskazanych w Strategii wspierać może rozwój specjalizacji określonej jako „inte‑ ligentne systemy zarządzania”. Działania te ukierunkowane są na wzrost innowacyjności mazowieckich przedsiębiorstw, poprzez wdrażanie inteligentnych systemów zarządzania (np. stymulowanie powstawania i rozwoju innowacyjnych przedsiębiorstw poprzez wspieranie postaw pro‑innowacyjnych, nowoczesnych rozwiązań technologicznych, spraw‑ nych metod organizacji, zarządzania oraz nowych form dystrybucji towarów i usług; pomoc w dostosowaniu się przed‑ siębiorstw do wymogów UE związanych z bezpieczeństwem pracy, normami jakościowymi i ekologicznymi), wspieranie instytucji otoczenia biznesu oraz rozwój regionalnych sieci kooperacji i przepływu nowoczesnych technologii (np. wyko‑ rzystanie nowoczesnych technologii w procesach biznesowych, projektowanie i wdrażanie systemów specjalistycznego doradztwa personalnego i inwestycyjnego, a także zarządzanie jakością, certyfikacja i komercjalizacja usług). Realizacja 69 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa mazowieckiego działań w ramach kolejnych obszarów wskazanych w dokumencie wpłynąć może korzystnie na wzrost zainteresowania wdrażaniem inteligentnych systemów zarządzania nie tylko w przedsiębiorstwach, ale także w administracji publicznej m.in. poprzez rozbudowę nowoczesnej infrastruktury technicznej (np. rozbudowa i modernizacja sieci przesyłowych, wdrażanie inteligentnych systemów zarządzania ruchem). Jak już zauważono, Mazowsze wyróżnia wysoka koncentracja podmiotów wyspecjalizowanych we wsparciu działalności gospodarczej i outsourcingu, dodatkowo realizacja działań z zakresu wszystkich obszarów wyznaczonych w Strategii ma szansę wzmocnić specjalizację regionu określoną jako „nowoczesne usługi dla biznesu”. Działania omó‑ wione w Strategii przewidują wsparcie mazowieckich przedsiębiorstw, wzrost ich innowacyjności i konkurencyjności oraz wsparcie instytucji otoczenia biznesu i podmiotów sfery B+R współpracujących z biznesem (np. wsparcie działalno‑ ści badawczej, technologicznej i inwestycyjnej przedsiębiorstw; zintensyfikowanie działań na rzecz transferu wyników badań naukowych do przedsiębiorstw, utworzenie regionalnych instytucji pomostowych pomiędzy nauką i gospodar‑ ką). Specjalizację wspierać mogą także działania mające na celu kształtowanie otoczenia sprzyjającego przedsiębior‑ czości oraz stymulowanie rozwoju m.st. Warszawy i wzmacnianie potencjału rozwojowego ośrodków subregionalnych. Specjalizacja „wysoka jakość życia” związana jest z silnym potencjałem regionalnym Mazowsza we wszystkich czterech wymiarach, toteż jej rozwój może wspierać szereg działań przypisanych do wszystkich obszarów określonych w Strategii. Wpływ na wysoką jakość życia mają bowiem zarówno działania z zakresu poprawy jakości i dostępności usług publicznych (np. podniesienie standardów ochrony zdrowia i zmniejszenie różnic w dostępie do świadczeń zdrowotnych oraz dążenie do poprawy warunków i zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych), jak również rozbudowy infrastruktury technicznej i poprawy jakości środowiska przyrodniczego (np. przeciwdziałanie degradacji krajobrazu i środowiska przy‑ rodniczego) i wzmocnienia potencjału rozwojowego miast regionu. Celem głównym „Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego 2007–2013” jest popra‑ wa konkurencyjności regionu i zwiększanie spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej województwa. Cele szczegółowe i pośrednie RPO WM wspierane są w ramach priorytetów. Poszczególne priorytety mogą wspie‑ rać specjalizacje regionu w następującym zakresie: Tabela 18. P riorytety Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego 2013–2020 a inteligentne specjalizacje Mazowsza Priorytety RPO WM 2013–2020 Inteligentne specjalizacje PRIORYTET I Tworzenie warunków dla rozwoju potencjału innowacyjnego i przedsiębiorczości na Mazowszu Bezpieczna żywność Inteligentne systemy zarządzania Nowoczesne usługi dla biznesu PRIORYTET II Przyspieszenie e‑rozwoju Mazowsza Inteligentne systemy zarządzania Nowoczesne usługi dla biznesu Wysoka jakość życia PRIORYTET III Regionalny system transportowy Inteligentne systemy zarządzania Wysoka jakość życia PRIORYTET IV Środowisko, zapobieganie zagrożeniom i energetyka Inteligentne systemy zarządzania Wysoka jakość życia PRIORYTET V Wzmacnianie roli miast w rozwoju regionu Nowoczesne usługi dla biznesu Wysoka jakość życia PRIORYTET VI Wykorzystanie walorów naturalnych i kulturowych dla rozwoju turystyki i rekreacji Wysoka jakość życia PRIORYTET VII Tworzenie i poprawa warunków dla rozwoju kapitału ludzkiego Wysoka jakość życia Wsparcie specjalizacji „bezpieczna żywność” może nastąpić poprzez realizację zadań wpisanych do RPO WM związanych przede wszystkim z zapobieganiem powstawania i redukcji zanieczyszczeń środowiska. W ramach działania 1.8. wspierane będą przedsięwzięcia wpływające na poprawę stanu środowiska. Projekty w ramach tego działania do‑ tyczą pozwoleń zintegrowanych, oczyszczania ścieków przemysłowych, ochrony powietrza oraz gospodarki odpadami 70 Rozdział 7. Komplementarność potencjałów, specjalizacji i wsparcia w ramach polityki... przemysłowymi i niebezpiecznymi. Dofinansowane będą przedsięwzięcia wprowadzające proekologiczne technologie, m.in. materiałooszczędność, zmniejszenie wodochłonności produkcji, zmniejszenie ilości wytwarzanych odpadów. Pro‑ gram zakłada wsparcie na rzecz MSP w zakresie promocji produktów i procesów przyjaznych dla środowiska (wdroże‑ nie efektywnych systemów zarządzania środowiskiem, wdrożenie i stosowanie/użytkowanie technologii zapobiegania zanieczyszczeniom, wdrożenie czystych technologii do działalności produkcyjnej przedsiębiorstw). Wsparciem objęty jest także transfer technologii i udoskonalanie sieci współpracy między MSP, między MSP a innymi przedsiębiorstwami, uczelniami, wszelkiego rodzaju instytucjami na poziomie szkolnictwa pomaturalnego, władzami regionalnymi, ośrodka‑ mi badawczymi oraz biegunami naukowymi i technologicznymi, co wpłynąć może na pobudzenie procesu wytwarzania bezpiecznej żywności. Działanie 1.7. ma na celu wypromowanie Mazowsza jako regionu przyjaznego dla przedsiębiorców i nowych technologii. Przewidziano dofinansowanie na uczestnictwo przedsiębiorców w targach i imprezach targowo‑ ‑wystawienniczych, co może być szansą promocji i wsparcia sprzedaży m.in. produktów ekologicznych i regionalnych. Wsparcie specjalizacji „inteligentne systemy zarządzania” może nastąpić poprzez realizację działań przypisanych do czterech priorytetów RPO WM. Działania te zakładają wsparcie mazowieckich przedsiębiorstw poprzez zapewnienie dostępu do nowoczesnych systemów zarządzania (np. celem działania jest podniesienie konkurencyjności mikroprzed‑ siębiorstw i MSP poprzez dostosowanie do wymogów rynkowych, w tym zapewnienie dostępu do nowych technologii, systemów certyfikacji i jakości). W ramach Działania 2.3. realizowane mają być natomiast projekty z zakresu zastosowania i wykorzystania technologii informatycznych w przedsiębiorstwie, w tym m.in.: zintegrowanych systemów do zarządza‑ nia przedsiębiorstwem klasy ERP (Enterprise Resource Planning) oraz systemów wspomagających zarządzanie relacjami z klientem klasy CRM (Customer Relationship Management). Wsparciem mają być objęte mikro‑ i małe przedsiębiorstwa działające na rynku minimum 12 miesięcy oraz średnie przedsiębiorstwa – bez ograniczenia czasu działalności. W RPO przewidziano także wsparcie wdrażania inteligentnych systemów zarządzania w administracji publicznej (np. wspar‑ cie tworzenia i wdrażania inteligentnych systemów transportowych przyczyniające się do poprawy jakości usług oraz bezpieczeństwa pasażerów, tj. systemy centralnego sterowania ruchem, elektroniczne systemy informacyjne dla po‑ dróżnych, elektroniczne systemy dystrybucji biletów, elektroniczna informacja pasażerska, monitoring bezpieczeństwa). Dofinansowaniem objęte mają być także przedsięwzięcia wpływające na poprawę stanu środowiska, wykorzystujące nowoczesne systemy zarządzania. Omawiane działania koncentrują się przede wszystkim na dofinansowaniu projektów związanych z wdrażaniem inteligentnych systemów zarządzania. Rozwój specjalizacji „nowoczesne usługi dla biznesu” może nastąpić dzięki realizacji działań wpisanych do RPO i związanych przede wszystkim z rozwojem potencjału innowacyjnego regionu oraz przyśpieszeniem e‑rozwoju Ma‑ zowsza. W ramach Programu realizowane będą działania mające na celu rozwój sieci powiązań gospodarczych poprzez wspieranie powstawania i rozwoju klastrów i powiązań kooperacyjnych między przedsiębiorstwami oraz przedsiębior‑ stwami a sferą badawczo‑rozwojową, a także rozwijanie sieci instytucji otoczenia biznesu i zwiększenie dostępności do usług konsultacyjnych i doradczych. Tabela 19. RPO WM wobec specjalizacji regionalnych Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego 2007–2013 Priorytety i działania 1. Specjalizacje × Inteligentne systemy zarządzania Wysoka jakość życia 3. 4. 5. 6. 7. 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5. 1.6. 1.7. 1.8. 2.1. 2.2. 2.3. 3.1. 3.2. 3.3. 4.1. 4.2. 4.3. 4.4. 5.1. 5.2. 6.1. 6.2. 7.1. 7.2. 7.3. Bezpieczna żywność Nowoczesne usługi dla biznesu 2. × × × × × × × × × × × × × × × × × × × × × × × × × × × × × × × × × × × × × × × × × × 71 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa mazowieckiego Jak zauważono wcześniej, specjalizacja określona jako „wysoka jakość życia” wiążę się z czterema wymiarami potencjału Mazowsza, może być ona wspierana poprzez największą liczbę zadań zapisanych w RPO WM. Specjaliza‑ cję wspierać mogą działania z zakresu przeciwdziałania wykluczeniu informacyjnemu poprzez zwiększenie dostępu do Internetu, poprawy jakości środowiska przyrodniczego, zwiększenia bezpieczeństwa mieszkańców poprzez tworzenie systemów zapobiegania i zwalczania zagrożeń naturalnych i katastrof ekologicznych, wsparcie rozwoju infrastruktury kulturalnej i poprawy jakości usług kulturalnych. W „Strategii e‑Rozwoju Województwa Mazowieckiego na lata 2007–2013” wyznaczono następujące priorytety: I. Stworzenie systemu usług on‑line dla mieszkańców II. Pobudzanie rozwoju gospodarki opartej na wiedzy III. Przeciwdziałanie wykluczeniu informacyjnemu IV. Zarządzanie e‑rozwojem oraz kreowanie i pomnażanie kapitału ludzkiego. Działania prowadzone w ramach Strategii mogą przyczynić się do wsparcia trzech specjalizacji regionu: inteligent‑ nych systemów zarządzania, nowoczesnych usług dla biznesu oraz wysokiej jakości życia. Wsparcie specjalizacji „inteli‑ gentne systemy zarządzania” jest możliwe dzięki realizacji przedsięwzięć objętych Priorytetem II. Priorytet ten koncen‑ truje się wokół pobudzania rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Strategia zakłada zwiększenie nakładów finansowych na projekty modernizacyjne bazujące na rozwiązaniach ICT oraz zwiększenie wsparcia dla instytucji otoczenia biznesu na prowadzoną przez nie działalność doradczą i konsultingową dla firm branż nie‑technologicznych, podejmujących innowacyjne działania modernizacyjne z wykorzystaniem ICT. Realizacja Priorytetu II może prowadzić także do rozwo‑ ju specjalizacji „nowoczesne usługi dla biznesu”. Do wzmocnienia tej specjalności przyczynić się może także realizacja przedsięwzięć objętych Priorytetem IV i zakładających m.in. stworzenie regionalnego systemu transferu wiedzy o prak‑ tycznym wykorzystaniu innowacyjnych rozwiązań ICT. Wsparcie specjalizacji „wysoka jakość życia” jest możliwe dzięki realizacji przedsięwzięć objętych trzema priorytetami: I, III, IV. Wsparcie to dotyczy przede wszystkim zapewnieniu miesz‑ kańcom powszechnego dostępu do różnorodnych usług świadczonych drogą elektroniczną na całym obszarze regionu. W Strategii omówiono projekty główne dla e–rozwoju Mazowsza w latach 2007–2013. Realizacja tych projektów przyczynić się może do wsparcia następujących specjalizacji regionu: • inteligentne systemy zarządzania (np. INNOVART. Mazowieckie Laboratorium Innowacji ICT ‑ wsparcie finansowe (zapewnienie wkładu własnego lub jego części) podmiotów regionalnych uczestniczących w projektach Progra‑ mów Ramowych, CIP oraz innych programów wspólnotowych związanych z wdrażaniem innowacyjnych techno‑ logii ICT; iMLA. Inkubator Modernizacyjnych Inicjatyw Lokalnych ‑ zastosowaniem technologii ICT dla zwiększania produktywności firm sektora nie–technologicznego) • nowoczesne usługi dla biznesu (np. INNOVART. Mazowieckie Laboratorium Innowacji ICT – współfinansowanie (zapewnienie wkładu własnego lub jego części) krajowych projektów badawczo‑rozwojowych realizowanych przez jednostki naukowo‑badawcze regionu oraz ich konsorcja; iMLA. Inkubator Modernizacyjnych Inicjatyw Lokalnych – wprowadzanie nowoczesnych sposobów doradztwa i wspomagania przedsiębiorców planujących wdrożenie systemów ICT dla modernizacji firm w celu zwiększenia produktywności pracy) • wysoka jakość życia (np. MAZOVIA 2015 Centra Kompetencji dla Społeczeństwa Wiedzy – mediateka–biblioteka– „czytelnia” multimediów; MEGANET. Partnerstwo dla zapewnienia szerokopasmowego dostępu do usług i treści Internetu dla mieszkańców Mazowsza – zapewnienie powszechnej usługi dostępowej dla mieszkańców obsza‑ rów wykluczenia informacyjnego; EDUKOM – zdefiniowane minimum edukacyjnego i opracowanie programów szkoleniowo‑edukacyjnych dla zdefiniowanych grup docelowych we współpracy z uczelniami, wyspecjalizowa‑ nymi placówkami, stworzenie sieci akredytowanych podmiotów szkoleniowych i placówek edukacyjnych; WROTA MAZOWSZA. Mazowiecka Platforma Usług Społeczeństwa Informacyjnego – udostępnienie usług społeczeństwa informacyjnego przez zainteresowane podmioty dzięki zapewnieniu dostępu do platformy regionalnej oraz po‑ wiązanych z nią systemów informatycznych państwa; iMLA – zaprojektowaniem i wdrożeniami nowych usług społeczeństwa informacyjnego; KL@SA2010. Regionalny Program Wspomagania Edukacji Szkolnej – zbudowanie portalu edukacyjnego. 72 Rozdział 7. Komplementarność potencjałów, specjalizacji i wsparcia w ramach polityki... Realizacja celów Strategii, jak również projektów głównych może także przyczynić się do wzmocnienia specjaliza‑ cji „bezpieczna żywność”, ale głównie w zakresie wsparcia wykorzystania innowacyjnych rozwiązań ICT przez przedsię‑ biorców włączonych w cykl produkcji, sprzedaży czy dystrybucji lub wsparcia współpracy przedsiębiorców z instytucja‑ mi otoczenia biznesu. Celem głównym „Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza 2007–2015” jest wzrost innowacyjności przed‑ siębiorstw Mazowsza, prowadzący do przyspieszenia wzrostu i zwiększenia konkurencyjności w skali UE. Cele strate‑ giczne to: 1. Zwiększenie współpracy w procesach rozwoju innowacji i innowacyjności 2. Wzrost internacjonalizacji przedsiębiorstw województwa mazowieckiego 3. Wzrost środków i efektywności finansowania działalności proinnowacyjnej w regionie 4. Kształtowanie i promowanie postaw proinnowacyjnych oraz proprzedsiębiorczych w regionie. Działania prowadzone w ramach RSI mają za zadanie zwiększać potencjał innowacyjny Mazowsza i mogą wspie‑ rać wszystkie zidentyfikowane inteligentne specjalizacje. Działania te przewidują m.in. rozwój form współpracy w re‑ lacjach biznes–nauka–otoczenie, wzrost aktywności przedsiębiorstw Mazowsza na arenie międzynarodowej (eksport, sprzedaż licencji, import nowych technologii, stymulowanie międzynarodowych powiązań kooperacyjnych mazowiec‑ kich o charakterze innowacyjnym), wzrost bezpośrednich inwestycji zagranicznych z sektorów wysokich technologii gwarantujących współpracę ze środowiskiem lokalnym, wspieranie firm z Mazowsza w realizacji projektów, których celem jest poprawa konkurencyjności poprzez stosowanie innowacyjnych rozwiązań. Kierowane są przede wszystkim do mazowieckich przedsiębiorstw. Jak już zauważono, mogą one wzmocnić wszystkie specjalizacje – beneficjentami projektów mogą być zarówno podmioty z sektora spożywczego, jak i finansowego czy ICT, nacisk kładziony jest nie tyle na specjalizacje regionu, ile na wzmacnianie innowacyjności przedsiębiorstw. Pozostałe programy strategiczne szczebla regionalnego nie są silnie tematycznie związane z wyznaczo‑ nymi specjalizacjami. W związku z tym realizacja tych programów nie przyczyni się bezpośrednio do znacznego wspar‑ cia specjalizacji. Realizacja programów może jednak mieć pewien pozytywny wpływ na rozwój i wzmacnianie specjali‑ zacji regionu, np: • działania prowadzone w ramach „Wojewódzkiego Programu Opieki nad zabytkami na lata 2012–2015” wspierać mogą specjalizacje: „wysoka jakość życia” (celem działań jest m.in. poprawa warunków mieszkaniowych, rozbudo‑ wa infrastruktury kultury) oraz „nowoczesne usługi dla biznesu” (np. poprzez stymulowanie wykorzystania dzie‑ dzictwa kulturowego w obszarze przemysłów kultury i czasu wolnego); • realizacja działań przewidzianych w ramach „Wojewódzkiego planu gospodarki odpadami dla Mazowsza na lata 2012–2017 z uwzględnieniem lat 2018–2023” może wspierać specjalizacje: „wysoka jakość życia” (dzięki poprawie jakości środowiska przyrodniczego) oraz „inteligentne systemy zarządzania” (rozbudowa infrastruktury technicz‑ nej obejmującej utylizację odpadów przemysłowych i recykling); • realizacja programów wspierania rozwoju energetyki odnawialnej przedstawionych w „Programie możliwości wykorzystania odnawialnych źródeł energii dla Województwa Mazowieckiego” wzmocnić może specjalizację „wysoka jakość życia” (jednym z celów programu jest poprawa poziomu życia mieszkańców regionu); • realizacja „Programu ochrony środowiska województwa mazowieckiego na lata 2011–2014 z uwzględnieniem perspektywy do 2018 r.” wspierać może specjalizacje: „wysoka jakość życia” (np. poprawa warunków mieszka‑ niowych poprzez termomodernizację budynków), „bezpieczna żywność” (np. poprawa jakości poszczególnych komponentów środowiska, edukacja ekologiczna rolników), „inteligentne systemy zarządzania” (np. wdrażanie nowych technologii przyjaznych środowisku, wprowadzenie nowych nowoczesnych i energooszczędnych oraz systemu zarządzania energią i systemu audytów); • realizacja „Strategii wojewódzkiej w zakresie polityki społecznej dla województwa mazowieckiego na lata 2005– 2013” może wspierać specjalizację „wysoka jakość życia”. 73 Rozdział 8 Wnioski i rekomendacje Przedstawione wyniki studiów diagnostycznych prowadzących do określenia potencjałów rozwojowych i wyzna‑ czenia inteligentnych specjalizacji oraz sposób traktowania tych potencjałów w dokumentach strategicznych na pozio‑ mie regionu, stanowią podstawę do sformułowania zaleceń dotyczących obszarów interwencji planistycznej i zarząd‑ czej. Zalecenia te, w wymiarze praktycznym, prowadzić mają do podejmowania działań zmierzających do ograniczenia liczby słabych stron i ich znaczenia dla rozwoju oraz przekształcenia ich w szanse rozwojowe. Dla dalszego rozwoju województwa mazowieckiego, wzmocnienia jego potencjału oraz wspierania rozwoju in‑ teligentnych specjalizacji konieczne jest wzmacnianie funkcji zewnętrznych Obszaru Metropolitalnego Warszawy, ro‑ zumianych jako wysoko wyspecjalizowane funkcje egzogeniczne o zasięgu ponad krajowym obejmujące: decyzyjność w sferze europejskiej gospodarki, kulturę światową, globalną komunikację, outsourcing naukowy. Metropolitalność OMW powinna docelowo przekładać się na odpowiedzialność za rozwój całego regionu. Oznacza to, że wraz ze wzmac‑ nianiem globalnej pozycji Warszawy, wzmacniane są pozostałe obszary województwa. Dualizm rozwoju Mazowsza jest zjawiskiem naturalnym; można i powinno wykorzystać się go jako czynnik rozwojowy. Celem władz regionalnych, we współpracy z samorządami lokalnymi i rządem, powinno być tworzenie odpowiedniego klimatu oraz warunków pozwa‑ lających wzmocnić funkcje metropolitalne OMW, tworząc z Warszawy miasto będące międzynarodowym graczem w po‑ wiązaniach gospodarczych i naukowych, bramą do światowych innowacji, informacji i inwestycji, symbolem Mazowsza i Polski jako regionu i kraju, które są dynamiczne i różnorodne w swojej historii i kulturze oraz symbolem współpracy. Inteligentne systemy zarządzania – jedna z inteligentnych specjalizacji województwa mazowieckiego – umożliwi nie tylko mobilizację i skuteczne wykorzystanie potencjału rozwojowego regionu, ale także stworzy trwałe podstawy rozwoju poprzez budowę zdolności adaptacji do zmiennych warunków wewnętrznych i zewnętrznych wpływających na rozwój. Sprawność inteligentnych systemów zarządzania wymaga wsparcia poprzez udostępnienie zaawansowa‑ nych rozwiązań infrastrukturalnych oraz narzędzi wspomagających proces decyzyjny, umożliwiających w szczególności zwiększanie efektywności surowcowej i energetycznej. Wsparcie to powinno być jednym z priorytetów działania władz regionalnych. Specjalizacja ta jest też odpowiedzią na specyficzne wyzwania jakie stoją przed regionem Mazowsza, a szczególnie Obszarem Metropolitalnym Warszawy, jako terenem wysokiej koncentracji zapotrzebowania na produkty i energię, a jednocześnie terenem o niskim poziomie rozwoju i złym stanie infrastruktury technicznej (w szczególności transportowej) na obszarach oddalonych od centrum województwa. Specjalizacja ta stwarza też warunki dla szybszej modernizacji gospodarki regionu poprzez wsparcie innowacji i upowszechnienie stylu zarządzania ukierunkowanego na wysoką innowacyjność i adaptacyjność, oraz zwiększanie efektywności kosztowej i materiałowej. Podobnie duże znaczenie dla rozwoju potencjału i inteligentnych specjalizacji ma wzmacnianie kapitału ludz‑ kiego i kapitału społecznego. Elementem tego wzmocnienia jest zwiększenie mobilności mieszkańców Mazowsza. Po‑ jęcie mobilności należy traktować bardzo szeroko. Dotyczy ona: mobilności zawodowej (kompetencyjnej), mobilności przestrzennej, mobilności gospodarczej (bardzo szybka reakcja produkcji na popyt, elastyczność podaży i rynku) oraz mobilności obywatelskiej. Mobilność rozumiana jest więc jako dostosowywanie się do zmian zachodzących w regionie. Umiejętność sprawnej adaptacji do zmieniających się warunków społeczno‑gospodarczych będzie miała bezpośredni wpływ na przyszłe ścieżki rozwoju województwa. Inteligentna specjalizacja – wysoka jakość życia – odnosi się zarówno bezpośrednio jak i pośrednio do kwestii rozwoju kapitału ludzkiego i kapitału społecznego oraz atrakcyjności inwestycyjnej i osiedleńczej regionu. Polaryzacja rozwoju województwa oraz niski poziom rozwoju kapitału społecznego wymagają interwencji systemowej zorientowa‑ nej na podniesienie jakości życia i aktywności społecznej mieszkańców województwa. Wykorzystanie potencjału sektora usług w połączeniu z instrumentami stymulowania innowacji społecznych umożliwi działania zwiększające dostępność i adekwatność specyficznej grupy usług społecznych, w szczególności w zakresie edukacji, zdrowia, bezpieczeństwa, pracy i spędzania czasu wolnego. W tym wypadku należy odnieść się do potencjału w postaci zasobów kapitałowych, 74 Rozdział 8. Wnioski i rekomendacje infrastrukturalnych i intelektualnych Warszawy. Inteligentna specjalizacja – wysoka jakość życia – prowadnic dybie do zmian w postaci dywersyfikacji regionalnej rozumianej jako rozszerzenie oferty usług tworzących powiązania syner‑ giczne z różnymi sektorami działalności gospodarczej. Prowadzić to będzie do wzrostu atrakcyjności województwa jako miejsca do życia i rozwoju mieszkańców. Posiadane przez mieszkańców Mazowsza wykształcenie jest fundamentem dalszego rozwoju gospodarki woje‑ wództwa mazowieckiego. Młodzież, podejmując decyzję o ścieżce swojego kształcenia, dokonując w kolejności wyboru uczelni, kierunku studiów i specjalizacji, częściowo może przesądzać o rozwoju poszczególnych sektorów regionalnej, a często również krajowej, gospodarki. W sytuacji bardzo szybko postępujących obecnie zmian na rynkach usług i pro‑ dukcji oraz dynamicznie rozwijających się technologii ciągłym zmianom podlegają również potrzeby i wymagania rynku pracy. Wybory dokonywane przez młodzież oraz doświadczonych specjalistów podlegają więc ciągłej weryfikacji. Wy‑ magają od mieszkańców Mazowsza stałego rozwijania posiadanych umiejętności oraz większej elastyczności zawodo‑ wej. Procesy te swobodnie zachodzą w Warszawie oraz jej obszarze metropolitalnym, napotykają jednak na przeszkody w obszarach peryferyjnych regionu. Rozwój specjalizacji: inteligentne systemy zarządzania oraz wysoka jakość życia po‑ winny sprzyjać atrakcyjności i głębszym „zakorzenianiu” się mieszkańców w społecznościach lokalnych, co oczywiście nie ogranicza możliwości migracji, które sprzyjać będą rozwojowi personalnemu (zawodowemu) jednostek i mogą przy‑ czyniać się do dyfuzji innowacji. Inteligentna specjalizacja – nowoczesne usługi dla biznesu – wiąże się z kwestią rozwiązywania problemu zbyt małego bądź za mało zróżnicowanego rynku pracy w obszarach poza OMW. W Warszawie ma miejsce wysoka koncen‑ tracja podmiotów wyspecjalizowanych we wsparciu działalności gospodarczej i outsourcingu, w tym m.in.: instytucji finansowych, centrów usług, centrów logistycznych, jednostek naukowych. Rozwój tej specjalizacji poprawi sytuację na obszarach peryferyjnych regionu. Wzmocni pozycję konkurencyjną całego regionu i umożliwi szybszą modernizację gospodarczą i społeczną poprzez wsparcie innowacji i wdrożenie kluczowych technologii wspomagających gospodarkę regionalną. Trudności w znalezieniu pracy w wyuczonych zawodach oraz w miejscu zamieszkania wymuszają coraz częstsze podróże mieszkańców Mazowsza bądź powszechniejsze korzystanie z elastycznych form zatrudnienia. Sieć infrastruktu‑ ry drogowej, kolejowej oraz telekomunikacyjnej powinna zapewniać sprawny, komfortowy i optymalny kosztowo prze‑ pływ osób, towarów i informacji. W pierwszej kolejności poprawie powinna ulec dostępność do największego rynku pracy i specjalistycznych usług w regionie. Poprawa dostępności komunikacyjnej, a w konsekwencji mobilności miesz‑ kańców Mazowsza, m.in. przez udrożnienie szlaków komunikacyjnych z obszarów peryferyjnych do centrum regionu, pozwoli na zachowanie na tych terenach podstawowych usług. Zwiększenie dostępności komunikacyjnej obszarów re‑ gionu wpłynie również na lokalizację przedsiębiorstw, poprawi dostępność do surowców i rynków zbytu. Dobrze rozwi‑ nięta infrastruktura informatyczna, stanowiąca nieodzowny element prowadzenia działalności proeksportowej pozwoli na powszechniejsze zakładanie przedsiębiorstw na obszarach oddalonych od rdzenia regionu. Województwo mazowieckie charakteryzuje się dużym potencjałem współpracy między sferą nauki i biznesu ze względu na dużą siłę konkurencyjną regionalnego biznesu oraz liczbę i pozycję uczelni wyższych i instytutów naukowo‑ ‑badawczych. Potencjał ten nie jest jednak wykorzystywany i nie przekłada się na innowacyjność mazowieckich przed‑ siębiorstw, które pozyskują innowacje najczęściej na bazie wewnętrznego potencjału przedsiębiorstw albo przez zakup gotowych rozwiązań, głównie zagranicznych. Innowacyjność gospodarki jest jednak kluczowa, aby zapewnić jej dosto‑ sowanie do ciągłych zmian w otoczeniu i ewoluujących potrzeb rynku. Nowe rozwiązania i technologie, w szczególności IT, dają taką możliwość, co więcej często rodzą sposobność do kolejnych inwestycji i wzrostu konkurencyjności. Cechą mobilności gospodarczej jest umiejętność funkcjonowania w sieci powiązań. Dotyczy to zarówno sektora prywatne‑ go, jak i publicznego. Aby instytucje publiczne mogły się zrozumieć i efektywnie współpracować z biznesem, powinny wykorzystywać podobne standardy funkcjonowania. Oznacza to, że sektor publiczny, podobnie jak biznes i jednostki naukowe, musi nadążać za zmieniającymi się uwarunkowaniami otoczenia i wykorzystywać nowoczesne metody, tech‑ nologie i narzędzia zarządzania. Zadaniem władz regionalnych powinno być wspieranie zarówno biznesu, samorządów lokalnych, jak i instytucji naukowych w kształtowaniu umiejętności wzajemnej współpracy oraz w dostosowaniu ich do ewoluujących wymagań otoczenia. Mobilność gospodarcza na Mazowszu powinna być rozwijana przez wzmacnianie 75 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa mazowieckiego regionalnej, rodzimej przedsiębiorczości umożliwiające szybkie reagowanie na dynamiczne zmiany na rynkach. Będzie to realizowane m.in. przez wprowadzanie innowacyjnych rozwiązań. Wszystkie określone dla Mazowsza inteligentne specjalizacje wpisują się w działania dotyczące lepszego wykorzystania potencjałów rozwojowych regionu. W tym kon‑ kretnym przypadku największe jednak znaczenie będzie miała specjalizacja – inteligentne systemy zarządzania. Upowszechnienie korzystania z teleusług wśród mieszkańców Mazowsza będzie świadczyło o rozwoju społeczeń‑ stwa informacyjnego. Nowoczesne społeczeństwo powinny także charakteryzować postawy obywatelskie, świadczące o chęci współdziałania na rzecz swojego lokalnego środowiska. Zwiększanie mobilności obywatelskiej będzie polegało na kształtowaniu aktywnych, prospołecznych postaw wśród mieszkańców Mazowsza, którzy dzięki swojej kreatywności, tolerancyjności, elastyczności, wzajemnej współpracy i otwartości będą czuli się współodpowiedzialni za rozwój regio‑ nu. Poczucie współodpowiedzialności jest silnie związane z poziomem kapitału społecznego województwa. Ten jest zaś w województwie mocno zróżnicowany – mieszkańcy Warszawy angażują się w formalne struktury pozarządowe, osoby z terenów wiejskich opierają się w swoich działaniach raczej na relacjach nieformalnych. Obserwowany jest niski poziom zaufania społecznego do instytucji życia publicznego, a szczególnie do samorządu terytorialnego oraz organizacji po‑ zarządowych. Podobnie niskie zaufanie w stosunku do nieznanych osób mieszkających w sąsiedztwie jest widoczne głównie w miastach średniej wielkości. Te zachowania skutecznie utrudniają budowanie spójności społecznej regionu. Jednym z rozwiązań wartych wdrożenia i pobudzających aktywność obywatelską jest upowszechnienie budżetów par‑ tycypacyjnych w miastach i gminach Mazowsza. Takie docenienie mieszkańców województwa będzie prowadzić do jego większego zaangażowania, budowania poczucia odpowiedzialności za rozwój regionu, a jednocześnie pozwoli na wzrost zaufania do władz publicznych, poprawi także spójność społeczną regionu. Z kolei przykładem postaw obywa‑ telskich w biznesie jest jego społeczna odpowiedzialność (CSR), polegająca na zaangażowaniu prywatnych podmiotów w działalność na rzecz ochrony środowiska, lokalnych społeczności, promocja etyki w zarządzaniu itp. Nie tylko duże międzynarodowe korporacje, ale też małe rodzinne przedsiębiorstwa mogą pozytywnie oddziaływać na lokalne otocze‑ nie i dawać przykład obywatelskich postaw. Władze regionu mogą przyczyniać się do zwiększania mobilności obywatel‑ skiej przez aktywne poparcie dla takich przedsiębiorstw i ich inicjatyw. Skutecznemu uruchomieniu potencjału rozwojowego regionu oraz rozwojowi inteligentnych specjalizacji służyć też będzie budowa tożsamości mazowieckiej, rozumiana jako wspieranie: regionalnej społeczności powstałej z integra‑ cji i łączenia społeczności lokalnych z poszanowaniem ich różnorodności, kapitału społecznego, zaufania do instytucji i innych obywateli, współpracy sąsiedzkiej i instytucjonalnej, rozwoju współodpowiedzialności za przestrzeń, rozwoju lokalnych/regionalnych podmiotów gospodarczych oraz wspólnej i spójnej promocji regionu i produktów regionalnych. Budowanie tożsamości Mazowsza należy oprzeć na wizji przyszłości, wartościach, ideach, celach oraz sposobach ich osiągania, wokół których uda się skupić lokalne społeczności. W budowaniu tożsamości niezbędna jest indywidualizacja podejścia do poszczególnych części województwa, aby docenić ich kulturowe i historyczne dziedzictwo oraz – wyko‑ rzystując potencjał więzi terytorialnych – wzmacniać efektywność realizacji celów rozwojowych oraz konkurencyjność regionu. Potencjał Mazowsza tkwi w specyfice poszczególnych miast i innych obszarów, a rolą samorządu województwa jest wykorzystanie tej różnorodności do stworzenia jednego spójnego organizmu, którego funkcjonowanie będzie się opierać na idei współzależności i współdziałania. Budowaniu tożsamości regionalnej sprzyjają działania m.in. na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i wspierające rozwój lokalny poprzez poprawę jakości życia i warunków do prowadze‑ nia działalności gospodarczej. Mazowsze jest regionem o różnorodnym potencjale tkwiącym w terenach wiejskich. Inte‑ ligentna specjalizacja – bezpieczna żywność – powinna ten potencjał wykorzystać w innowacyjny sposób. Bezpieczna żywność to produkty spożywcze wysokiej jakości, wytworzone zgodnie z ideą zrównoważonego rozwoju, bezpieczne zarówno dla końcowego odbiorcy, jak i dla środowiska w całym cyklu produkcji i dystrybucji. Na Mazowszu funkcjonuje dobrze rozwinięta baza produkcyjna w zakresie podstawowych produktów rolnych, a w szczególności owoców, wa‑ rzyw, mięsa oraz mleka. W regionie zlokalizowanych jest wiele zakładów przetwórstwa rolno‑spożywczego. Istnieją też uczelnie i instytuty badawcze o profilu, który predestynuje je do współpracy z producentami rolniczymi, dzięki której stworzone będą na Mazowszu systemy produkcji i przetwórstwa produktów rolnych zgodnych z ideą zrównoważonego rozwoju i wysokiej efektywności energetycznej. 76 Rozdział 8. Wnioski i rekomendacje Określone w trakcie prac studialnych inteligentne specjalizacje odzwierciedlają w odpowiedni sposób poten‑ cjał rozwojowy województwa mazowieckiego, są odbiciem aspiracji oraz pragmatycznego myślenia o rozwoju regio‑ nu. Władza publiczna szczebla regionalnego musi teraz znaleźć wystarczająco dużo determinacji by konsekwentnie te inteligentne specjalizacje rozwijać, godząc partykularne interesy różnych grup i promując długoterminowe myślenie o rozwoju. 77 Spis tabel Tabela 1. Liczba ludności Polski i województwo mazowieckiego w latach 2003–2012 ������������������������������������������������������������������������� 7 Tabela 2. Wskaźniki frekwencji wyborczej (wyborów samorządowych, do sejmu, do senatu, prezydenckich, do Parlamentu Europejskiego) �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 14 Tabela 3. Zestawienie mocnych i słabych stron województwa oraz szans i zagrożeń dotyczących innowacji i innowacyjności ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 30 Tabela 4. Wartościowanie zidentyfikowanych czynników w analizie SWOT �������������������������������������������������������������������������������������������� 32 Tabela 5. Macierz SWOT dla domeny interwencyjnej – potencjał społeczny ���������������������������������������������������������������������������������������� 34 Tabela 6. Macierz SWOT dla domeny interwencyjnej – potencjał gospodarczy ���������������������������������������������������������������������������������� 35 Tabela 7. Macierz SWOT dla domeny interwencyjnej – potencjał naukowy ������������������������������������������������������������������������������������������ 35 Tabela 8. Macierz TOWS dla domeny interwencyjnej – potencjał społeczny ������������������������������������������������������������������������������������������ 36 Tabela 9. Macierz TOWS dla domeny interwencyjnej – potencjał gospodarczy ������������������������������������������������������������������������������������ 36 Tabela 10. Macierz TOWS dla domeny interwencyjnej – potencjał naukowy ���������������������������������������������������������������������������������������� 37 Tabela 11. Macierz normatywnych strategii działania �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 37 Tabela 12. Zestawienie zbiorcze wyników analizy TOWS/SWOT dla domeny interwencyjnej – potencjał społeczny ������������ 37 Tabela 13. Zestawienie zbiorcze wyników analizy TOWS/SWOT dla domeny interwencyjnej – potencjał gospodarczy ������ 38 Tabela 14. Zestawienie zbiorcze wyników analizy TOWS/SWOT dla domeny interwencyjnej – potencjał naukowy �������������� 38 Tabela 15. Wymiary potencjału regionalnego ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 48 Tabela 16. Potencjały województwa mazowieckiego zidentyfikowane w dokumentach strategicznych szczebla regionalnego ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 53 Tabela 17. Mocne strony Mazowsza zidentyfikowane w dokumentach strategicznych szczebla regionalnego odnoszące się do inteligentnych specjalizacji ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 67 Tabela 18. Priorytety Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego 2013–2020 a inteligentne specjalizacje Mazowsza �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 70 Tabela 19. RPO WM wobec specjalizacji regionalnych ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 71 78 Spis wykresów Wykres 1. Zmiany liczby ludności w podregionach województwo mazowieckiego w latach 2003–2012 ����������������������������������� 8 Wykres 2. Przyrost naturalny i migracje ludności na pobyt stały w województwo mazowieckim w latach 2003–2012 ����������� 8 Wykres 3. Przyrost naturalny na 1000 ludności ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 9 Wykres 4. Saldo migracji ogółem na 1000 mieszkańców ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 9 Wykres 5. Zmiany struktury ludności według ekonomicznych grup wieku ������������������������������������������������������������������������������������������ 10 Wykres 6. Liczba ludności w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym ���������������������������������������������������������� 10 Wykres 7. Udział (%) osób z wykształceniem wyższym w wieku 15–64 lata wg BAEL w ogólnej liczbie ludności w tym wieku ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 11 Wykres 8. Osoby dorosłe w wieku 25–64 lata uczestniczące w kształceniu i szkoleniu �������������������������������������������������������������������� 12 Wykres 9. Zdawalność egzaminów maturalnych w % ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 12 Wykres 10. Liczba ludności przypadającej na 1 lekarza ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 14 Wykres 11. U dział wartości dodanej brutto według grup sekcji PKD 2007 w wartości dodanej brutto ogółem w 2010 r. ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 16 Wykres 12. Z miany struktury pracujących wg sektorów ekonomicznych w latach 2003–2012 (BAEL) �������������������������������������� 18 Wykres 13. Stopa bezrobocia wg BAEL w latach 2003–2012 ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 19 79 Literatura wykorzystana w przygotowaniu raportu Wyniki badań przeprowadzonych w ramach projekt Trendy Rozwojowe Mazowsza I Blok: Społeczno‑demograficzne uwarunkowania rozwoju Mazowsza Śleszyński P., Przemiany społeczno‑demograficzne województwa mazowieckiego w latach 1990–2030, raport modułowy B1 R1, Ma‑ zowieckie Biuro Planowania Regionalnego, Warszawa 2011. Czapiewski K.Ł., Janc K., Edukacja jako czynnik rozwoju Mazowsza, raport modułowy B1 R2, Mazowieckie Biuro Planowania Regional‑ nego, Warszawa 2011. Komornicki T. i in., Rynek pracy a rozwój Mazowsza, raport modułowy B1 R3, Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego, Warszawa 2011. Węcławowicz G., Stępniak M., Jaworska B., Wykluczenie społeczne a rozwój Mazowsza, raport modułowy B1 R4, Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego, Warszawa 2011. Śleszyński P. i in., Społeczno‑demograficzne uwarunkowania rozwoju Mazowsza – raport syntetyczny, Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego, Warszawa 2011. II Blok: Środowisko przyrodnicze jako czynnik rozwoju Mazowsza Bogdanowicz E. i in., Środowisko przyrodnicze jako czynnik rozwoju Mazowsza, Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego, War‑ szawa 2012. Środowisko przyrodnicze jako czynnik rozwoju Mazowsza – Raport syntetyczny, Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego, War‑ szawa 2012. III Blok: Zagospodarowanie infrastrukturalne i kapitał fizyczny oraz policentryczność rozwoju Mazowsza Komornicki T. i in., Zagospodarowanie infrastrukturalne jako czynnik rozwoju Mazowsza, raport modułowy B3 R1, Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego, Warszawa 2011. Rosik P. i in., Kapitał fizyczny, raport modułowy B3 R2, Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego, Warszawa 2011. Bański J. i in., Policentryczność rozwoju Mazowsza, raport modułowy B3 R3, Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego, Warszawa 2011. Śleszyński P. i in., Warszawa i Obszar Metropolitalny Warszawy a rozwój Mazowsza, raport modułowy B3 R4, Mazowieckie Biuro Pla‑ nowania Regionalnego, Warszawa 2011. Komornicki T. i in., Zagospodarowanie infrastrukturalne i kapitał fizyczny oraz policentryczność rozwoju Mazowsza – raport synte‑ tyczny, Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego, Warszawa 2011. IV Blok: Konkurencyjność Mazowsza i jej uwarunkowania Konkurencyjność Mazowsza i jej uwarunkowania, W. Dziemianowicz i in. (red.), raport modułowy B4 R1, Mazowieckie Biuro Planowa‑ nia Regionalnego, Warszawa 2011. Przedsiębiorczość a rozwój Mazowsza, W. Dziemianowicz i in. (red.), raport modułowy B4 R2, Mazowieckie Biuro Planowania Regio‑ nalnego, Warszawa 2011. Pozaekonomiczne czynniki konkurencyjności Mazowsza, W. Dziemianowicz i in. (red.), raport modułowy B4 R3, Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego, Warszawa 2011. Dziemianowicz W., Mackiewicz M., Zaleski J., Konkurencyjność Mazowsza i jej uwarunkowania – raport syntetyczny, Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego, Warszawa 2011. 80 Literatura wykorzystana w przygotowaniu raportu V Blok: Społeczne, polityczne i ekonomiczne stymulanty i destymulanty rozwoju Kowalski M., Świątek D., Dziemianowicz W., Społeczeństwo obywatelskie i aktywność społeczna a rozwój regionu, raport modułowy B5 R1, Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego, Warszawa 2011. Samorząd lokalny jako czynnik wspierający rozwój regionu, K. Szmigiel‑Rawska, W. Dziemianowicz (red.), raport modułowy B5 R2, Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego, Warszawa 2011. Dudek‑Mańkowska S., Lackowska‑Madurowicz M., Świątek D., Konflikty na Mazowszu jako determinanta rozwoju – doświadczenia regionalne i międzynarodowe, raport modułowy B5 R3, Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego, Warszawa 2011. Społeczne, polityczne i ekonomiczne stymulanty i destymulanty rozwoju – raport syntetyczny, W. Dziemianowicz i in. (red.), Mazo‑ wieckie Biuro Planowania Regionalnego, Warszawa 2011. Inne publikacje: Dudek‑Mańkowska S., Komplementarność wsparcia z potencjałami i specjalizacjami województwa mazowieckiego. Ekspertyza wy‑ konana na zlecenie Mazowieckiego Biura Planowania Regionalnego w Warszawie, Warszawa 2013. Dudek‑Mańkowska S., Weryfikacja analizy SWOT/TOWS na potrzeby opracowania dotyczącego potencjałów i specjalizacji wojewódz‑ twa mazowieckiego. Ekspertyza wykonana na zlecenie Mazowieckiego Biura Planowania Regionalnego w Warszawie, War‑ szawa 2013. Geografia ekonomiczna, K. Kuciński (red.), Wolters Kluwer, Kraków 2009. Gwosdz K., Koncepcja zależności od ścieżki (path dependence) w geografii społeczno‑ekonomicznej, „Przegląd Geograficzny”, t 76, z. 4, Warszawa 2004. Komornicki T., Szejgiec B., Handel zagraniczny. Znaczenie dla gospodarki Polski Wschodniej, Ekspertyza wykonana na zlecenie Mini‑ sterstwa Rozwoju Regionalnego na potrzeby aktualizacji Strategii rozwoju społeczno‑gospodarczego Polski Wschodniej do roku 2020. Kuciński K., Geografia ekonomiczna. Zarys teoretyczny, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 1994, wyd. III i następne. Kuciński K., Koncepcja bipolarnego rozwoju Warszawy i Łodzi, Biuletyn KPZK PAN, z. 209, Warszawa 2003. Kuciński K., Kudłacz T., Markowski T., Ziobrowski Z., Zintegrowany rozwój aglomeracji a konkurencyjność polskiej przestrzeni, Studia KPZK PAN t. CXI, Warszawa 2002. Pakulska T., Poniatowska‑Jaksch M., Tożsamość społeczności lokalnej jako przesłanka rozwoju regionalnego – dylematy badawcze, http://www.sgh.waw.pl/katedry/kge/mdp/atomnewsitem.2007‑05‑05.0652955173/Tozsam_spol_lokal.pdf. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Mazowieckiego, Warszawa 2004. Przedsiębiorczość a rozwój regionalny w Polsce, K. Kuciński (red.), Difin, Warszawa 2010. Raport Polska 2050, Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus”, Polska Akademia Nauk, Warszawa 2011. Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2020 (aktualizacja), Warszawa 2006. Trendy rozwojowe Mazowsza. Diagnoza, Strzelecki Z. (red.), MBPR, Warszawa 2013. Szczepański M.S., Śliz A., Dylematy regionalnej tożsamości Przypadek Górnego Śląska, „Śląsk”, nr 10 (2010). Szromnik A., Marketing terytorialny. Miasto i region na rynku, Wolters Kluwer, Kraków 2007. Sztaba S., Ekonomia niekonwencjonalna, Warszawa 1994. Śledź D., Dynamika zmian branż gospodarki w województwie mazowieckim w latach 2002–2007 oraz 2008–2010, Ekspertyza wyko‑ nana na zlecenie Mazowieckiego Biura Planowania Regionalnego w Warszawie, Warszawa 2013. 81 00-410 Warszawa ul. Solec 22 tel. 22 5184900 fax 22 5184949 [email protected] www.mbpr.pl
