Zarys archeologii śródziemnomorskiej

Zarys archeologii śródziemnomorskiej
Notatki z wykładu
rok akademicki 2011/2012
Wykład prowadzili:
dr Mirosław Barwik
dr Franciszek Stępniowski
dr Tomasz Waliszewski
Opracowanie notatek:
Paweł Borycki
Instytut Archeologii
Uniwersytet Warszawski
3 czerwca 2012
Wstęp
Dokument nie jest oficjalnym skryptem do wykładu zatwierdzonym przez prowadzącego zajęcia. Zawiera notatki z zajęć będącym swobodnym zapisem poruszonych tematów w zakresie
ustalonym przez autorów notatek.
Notatki zapisane w języku LATEX mogą być rozwijane i poszerzane przez wszystkich uczestników zajęć. Osoby chętne do poszerzania notatek proszone są o kontakt mailowy. Wszystkie
materiały w wersjach aktualnych oraz wersje archiwalne dokumentów znajdują się pod adresem
internetowym projektu http://code.google.com/p/notatki-archeo/.
Wszelkie uwagi dotyczące notatek należy zgłaszać na adres e-mailowy
[email protected]. Za wszystkie uwagi serdecznie dziękuję!
2
Spis treści
1 Egipt
1.1 Narodziny cywilizacji faraońskiego Egiptu
1.2 Egipt w epoce piramid . . . . . . . . . . .
1.3 Klasyczny okres cywilizacji egipskiej . . . .
1.4 Egipskie Imperium . . . . . . . . . . . . .
1.5 Zmierzch cywilizacji starożytnego Egiptu .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
2 Starożytny Wschód
2.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2 Schyłek prahistorii – początki cywilizacji . . . . . . . . .
2.3 Wczesna epoka brązu (III tys. p.n.e.) . . . . . . . . . . .
2.4 Środkowa epoka brązu . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.5 Późna epoka brązu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.6 Epoka żelaza – imperia nowoasyryjskie i nowobabilońskie
3
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
4
. 4
. 7
. 9
. 12
. 16
.
.
.
.
.
.
19
19
20
24
31
35
42
.
.
.
.
.
.
1
1.1
Egipt
Narodziny cywilizacji faraońskiego Egiptu
W końcu VI tysiąclecia p.n.e., w epoce neolitu, pierwsi ludzie osiedlili się w dolinie Nilu.
Okres ten nazywany jest okresem predynastycznym. W II połowie II tysiąclecia p.n.e.
powstała złota maska Tutanchamona. Jednym z okresów świetności był okres Nowego Państwa. W VI tysiąclecia p.n.e. powstała kamienna maska nieznanego władcy. Ukształtowanie
powierzchni oraz zmiany klimatyczne zdeterminowały dzieje Egiptu. Egipt tradycyjnie dzieli
się na Dolinę Nilu i Deltę Nilu. Oba te obszary różni od siebie klimat, kultura i dzieje. Podział
ten jest widoczny do dziś. Pod względem etnicznym Egipt obejmuje obszar od I katarakty
(w okolicach dzisiejszego miasta Asuan) na południu do ujścia Nilu na północy. Kair dzieli
Egipt na Dolny i Górny. Na wschód i na zachód od Doliny Nilu ciągną się Pustynia Wschodnia i Pustynia Zachodnia. Dolina Nilu ma zróżnicowaną szerokość. Najszersza jest w Egipcie
Środkowym, dzięki czemu mogły tam powstać rozległe pola uprawne.
Pustynie Egiptu i cała Sahara, dziś jałowe, kilka tysięcy lat przypominały bardziej sawannę Południowego Sudanu niż pustynię piaszczystą. Z pustyni, będącej wtedy sawanną,
ludy zbieracko-łowieckie dotarły do Doliny Nilu i ją zasiedliły. Ludy te wykonały ryty naskalne
i malowidła ochrą, które przedstawiały myśliwych z psami oraz łodzie. Ludy te zapoczątkowały
na Pustyni Zachodniej neolityzację, czyli przejście od zbieracko-łowieckiego trybu życia do
upraw zbóż i hodowli zwierząt.
Jeszcze na początku V w. p.n.e. na obszarze dzisiejszych pustyń występowały znaczne
opady. W połowie III tysiąclecia p.n.e., u schyłku Starego Państwa, na obszarze nekropoli
Sakkara, gdzie chowano władców VI dynastii, pokrywała sawanna. Możliwe było polowanie na
zwierzęta, uprawa zbóż oraz hodowla bydła. W dolinie Nilu, wraz z osiedleniem się pierwszych
grup ludzi, zaczęła kształtować się cywilizacja Egiptu faraońskiego. Ludzie zaczęli schodzić z
pustyni do Doliny Nilu, gdy klimat zaczął stawać się coraz bardziej suchy. Do tej pory obszar
delty i doliny Nilu nie był interesujący dla osadników ze względu na coroczne potężne wylewy,
niebezpieczne zwierzęta, malarię i inne choroby. Wylewy trwały aż do czasu zbudowania tamy
w Asuanie.
Zasiedlanie Doliny Nilu rozpoczęło się pod koniec VI tysiąclecia p.n.e., co było równoznaczne
z początkiem neolitu w Dolinie Nilu. Zaczęły rozwijać się różne kultury. Okres, który rozpoczął
się w latach 5200-4500 p.n.e., nazywany jest okresem predynastycznym. W Górnym Egipcie
rozkwitły takie kultury jak Merimde, Fayum i Omari. Kultura Merimde rozwinęła się w I
połowie V tysiąclecia p.n.e. wokół swojego stanowiska eponimicznego. Kultura ta wznosiła
okrągłe chaty z cegieł mułowych suszonych na słońcu, z niewielką jamą zasobową, pełniącą
funkcję spichlerza, wkopaną w ziemię. Ta wczesnoneolityczna kultura była kulturą osiadłą.
Nico późniejsza Kultura Badari w Górnym Egipcie rozwinęła plastykę figuralną i wybudowała jamy grobowe. Ciała zmarłych wkładano do nich w pozycji embrionalnej, na lewym boku.
Tradycja chowania zmarłych na lewym boku utrwaliła się w tradycji Egiptu na wiele lat. Do
grobów wkładano figurki przedstawiające kobiety, być może boginie płodności.
Kultura Nagada, posiadająca trzy fazy rozwojowe, powstała również w Górnym Egipcie
i była spadkobierczynią Kultury Badari. I faza tej kultury doprowadziła do powstania w IV
tysiącleciu p.n.e. Hierakonpolis (stanowisko 29). W IV tysiącleciu p.n.e. wytworzyły się wszystkie ważne elementy kultury Egiptu faraońskiego. Wtedy powstały sztuczne systemy irygacyjne,
instytucje państwa oraz pismo. Wszystkie te elementy kultury wykształciły się przed I dynastią, czyli przed okresem historycznym. W el-Amra powstały domostwa budowane na planie
czworokąta. Kultura Nagada I stworzyła tzw. idole ptasie. Do grobów wkładano ceramiczne
4
i kamienne naczynia wykonane w twardym kamieniu, co świadczy o istotnym postępie w dziedzinie obróbki kamienia, osiągniętym przez tę kulturę. Z kamienia wykonywano też palety, na
których rozcierano barwniki. Oczy malowano wytwarzanymi w ten sposób szminkami z czernidła dla ochrony przed słońcem. Z czasów kultury Nagada I zachowały się palety do rozcierania
szminki w kształcie zwierząt. Jamy grobowe drążono w formie nieregularnego czworokąta.
Przykładem takiego grobu jest Grób 27 kultury Nagada. Po tych czasach nie było już powrotu do owalnych chat i grobów. Ceramika Nagady I była zdobiona malowanymi sylwetkami
tańczących ludzi oraz zwierząt łownych.
W połowie IV tysiąclecia p.n.e. rozpoczęła się kultura Nagada II, stanowiąc zapowiedź
powstania zjednoczonego Egiptu. W grobowcach położonych na pustyni, w sposób naturalny,
ciała zmarłych mumifikowały się. Wiele z nich przetrwało do naszych czasów. Być może
szczątki te zainspirowały późniejsze powstanie metod sztucznej mumifikacji oraz kształt religii
egipskiej. Ceramika była również dekorowana wzorami łodzi oraz malowana w motywy geometryczne, np. kropki. Na ceramice Nagada II, prócz łodzi, pojawiają się też przedstawienia ludzi
oraz zwierząt. Na łodziach malowanych na ceramice pojawiały się tyczki zwieńczone symbolami, które w Egipcie faraońskim oznaczały bogów. Zatem egipska religia zaczęła rodzić się już
w okresie predynastycznym, za czasów kultury Nagada II. Na całunach pogrzebowych również
przedstawiano łodzie, na których, być może, zmarli płynęli, zgodnie z wierzeniami, do krainy
umarłych. Nagada II tworzyła nadal ptasie idole, figurki kobiet eksponujące cechy płciowe oraz
wizerunki kultowe. Pojawiły się pierwsze kamienne rzeźby ponadnaturalnych rozmiarów, wykorzystywane w obrządkach kultowych. Na rzeźbie płodnego mężczyzny jest symbol oznaczający
w późniejszych czasach boga Mina czczone w Koptos. A figurkę tę znaleziono właśnie tam.
Figurki kultowe tworzono także owijając folię na drewnianym rdzeniu.
Proces urbanizacji w dolinie Nilu rozpoczął się w połowie IV tysiąclecia p.n.e., w okresie
Nagada II, czyli 1500 lat przed nastaniem rządów I dynastii. Zaczęły powstawać pierwsze
miasta, transportowano kamień, importowano surowce z innych miast, a nawet spoza Egiptu.
Dochodziło również do konfliktów – zachowały się przedstawienia ukazujące sceny wojenne.
Powstały wtedy miasta, które później stały się stolicami prowincji, zwanych nomami. Miasta
miały charakter miast-państw, były zarządzane niezależnie. Powstawały w nich ośrodku władzy
oraz kultu. Powstanie pierwszych państw pozwoliło na rozwój infrastruktury. Wykształcił
się system irygacji basenowej z tamami i basenami, które napełniano w okresie wylewu, a
nich przelewano wodę na pola położone wyżej. Herodot napisał, że Egipt jest darem Nilu.
Wylewy Nilu były dobroczynne, gdyż nawadniały i użyźniały glebę, ale były także strasznymi
kataklizmami niszczącymi wszystko na obszarze doliny zalewowej. Aby stworzyć system irygacji
basenowej konieczne było zbudowanie nilometrów (rzymski nilometr zachował się na wyspie
Elefantynie), stworzenie kalendarza oraz poznanie i zrozumienie cyklu wylewów Nilu. Ówcześni
mieszkańcy Egiptu potrafili przewidzieć kolejne wylewy. Na wyspie Elefantynie zachował się
rzymski nilometr.
Pod koniec IV tysiąclecia p.n.e. nad Nilem powstały trzy protopaństwa. Kolejno od północy
na południe były to: This, Nagada i Hierakonpolis. Z This wywodziła się pierwsza dynastia
historyczna. W Hierakonpolis, w grobowcu 100, pochowano władcę z okresu predynastycznego.
Jest to jedyny grobowiec ozdobiony dekoracją malarską, przedstawiającą łodzie. Grobowiec
był prostokątny, podzielony na dwa pomieszczenia, a jego ściany obudowano cegłą mułową.
W Hierakonpolis znaleziono najstarszą świątynię egipską z różnobarwnych mat trzcinowych
wspartych na drewnianych palach. W czasach faraońskich w Hierakonpolis czczono Horusa
jako sokoła. Horus był bóstwem opiekuńczym monarchii egipskiej. Mógł być czczony już w
owej najstarszej świątyni.
Nekropolia w Abydos, w państwie This, jest miejscem pochówku predynastycznych władców This, a także historycznych, dynastycznych władców I dynastii. W Abydos znajduje się
5
grobowiec UJ z czasów predynastycznych złożony z wielu pomieszczeń. W jednym z nich
złożono naczynia ceramiczne z Palestyny. W grobowcu znaleziono pierwsze przykłady pisma
hieroglificznego, powstałe już 2-3 wieki przed I dynastią. Zapisano ilość i rodzaj produktów,
które tam złożono wraz z miejscami ich pochodzenia. W grobie UJ znaleziono także przedmioty
z kości słoniowej. Jednym z nich jest berło przypominające formą berła, jakie nosili faraonowie
przez 3000 lat historii. Horus Skorpion to prawdopodobne imię władcy This pochowanego w
grobowcu UJ zaproponowane przez niemieckich odkrywców tego grobu.
Kamień z Palermo powstał za czasów V dynastii i opisuje dzieje Egiptu od I dynastii.
Na steli tej opisano każdy rok dziejów. Podano też imiona władców predynastycznych. Na
Papirusie z Turynu z czasów XIX dynastii wymieniono pierwszych władców nazywając ich
bogami lub duchami. Maneton, kapłan z czasów hellenistycznych, nazwał pierwszych władców
bogami, półbogami i herosami.
Imiona pierwszych władców znane są z nekropolii w Abydos. Zwani są oni władcami dynastii zero. Ostatni władca tej pochodzącej z This dynastii podbił Hierakonpolis, Nagada
i wyniku dalszych krwawych wojen podporządkował sobie cały Dolny Egipt jednocząc kraj.
Okres Nagada III wchodzi w okres I dynastii, zaś geograficznie kultura ta rozciąga się na cały
Egipt. Z okresu zjednoczenia pochodzą liczne płaskorzeźbione sceny wojenne oraz przedstawienia jeńców. Na nekropolii w Abydos pochowano władców dynastii 0, I dynastii oraz 2 ostatnich
monarchów II dynastii – Peribsena i Chasechemui. Okres panowania dynastii I i II nazywany
jest okresem wczesnodynastycznym. Władcą, który podbił Dolny Egipt i rozpoczął I dynastię mógł być Narmer. Jego poprzednik, Horus, został przedstawiony w trakcie otwierania
motyką kanału irygacyjnego, a on sam w trakcie obrzędu religijnego.
Paleta Horusa-Narmera jest ważnym zabytkiem zachowanym w świątyni Horusa w Hierakonpolis. Na scenie przedstawionej na palecie Horus-Narmer zabija wroga. Ukazany jest w
koronie Górnego Egiptu, a także, po raz pierwszy, w koronie Dolnego Egiptu. Przedstawiono
dużą liczbę jeńców z odciętymi głowami. Paleta Narmera przedstawia władcę jako zjednoczyciela, który przeprowadził krwawy podbój. W późniejszych okresach zjednoczenie Egiptu
przedstawiano na tronach faraonów jako roślinę z dwoma bóstwami. Tradycja grecka mówi,
że pierwszym władcą zjednoczonego Egiptu był Menes, który wzniósł nową stolicę w Memfis,
na granicy między Dolnym i Górnym Egiptem. Rzeczywiście w tym okresie powstały mury w
Memfis. W Egipcie imię pierwszego władcy zapisywano w formie Meni.
Zjednoczenie Egiptu nie było trwałe. Rozpadał się on wielokrotnie, a kolejne zjednoczenia
rozpoczynały kolejne okresy świetności – Starego Państwa (Meni), Średniego Państwa (Mentuhotep II Nebhepetre z XI dynastii) i Nowego Państwa (Ahmose I Nebpehtyre z XVIII dynastii). Menes był czasami utożsamiany z Horusem-Narmerem. Horus-Aha był następcą HorusaNarmera i być może to on był Menesem. Menes może być też połączeniem tych władców.
Horus-Aha nosił przydomek oznaczający “połączone dwa kraje” – Egipt Dolny i Egipt Górny.
Kolejni władcy budowali swoje groby z cegły mułowej w Abydos. Przykrywano je drewnem cedrowym sprowadzanym z Libanu. Nad grobami znajdowały się nadbudowy, z których
żadna nie zachowała się do dziś. W celach ceremonialnych wznoszono także okręgi grobowe,
w których pochowano ogromne łodzie, a następnie obmurowano je cegłą mułową. Najlepiej
zachował się grobowiec Horusa-Chasechemui, ostatniego faraona II dynastii. Komorę tego
grobowca zbudowano, po raz pierwszy, z wapienia, a nie z cegły mułowej. Wierzono, że faraon
w zaświatach żegluje po nieboskłonie. Przed każdym z grobów umieszczano dwie stele z imieniem Horusa oraz indywidualnym imieniem pochowanego władcy. Stela przy grobie regentki
rządzącej w imieniu syna pozbawiona jest jednak imienia Horusa.
Groby królewskie w Abydos są dość skromne. Większe groby wznoszono na nekropolii w
Sakkarze, w pobliżu ówczesnej stolicy Memfis, gdzie chowano pierwszych władców II dynastii.
W Sakkarze są także cenotafy królów. W Abydos w grobach faraonów nie chowano dostojników.
6
Przeznaczano dla nich mniejsze groby położone obok. Dawniej, ze względu na rozmiar grobów,
sądzono, że wczesnodynastycznych władców chowano na bardziej monumentalnej nekropolii w
Sakkarze, a nie w Abydos.
1.2
Egipt w epoce piramid
Notatki spisała Maria Wardzyńska.
Okres panowania dynastii od III do VI nazywany jest w dziejach Egiptu Starym Państwem. Władcy uważani byli za wcielenie Horusa na ziemi.
Król Dżeser zapoczątkował panowanie III dynastii. Jego imię horusowe brzmiało Neczerichet. Został przedstawiony na rzeźbie w peruce i z brodą, ubrany w białą szatę, którą zakładano
w trakcie obchodów jubileuszu panowania. Oczy ozdobiono inkrustacjami. Rzeźba ta została
znaleziono w kompleksie grobowym w Sakkarze.
Piramida Dżesera w Sakkarze jest nazywana Piramidą Schodkową. Jest najstarszą
budowlą kamienną i pierwszą piramidą wzniesioną w Egipcie. Piramidę wybudował Imhotep,
wezyr faraona. Pierwotnie budowla przypominała mastabę, a jej ostateczny kształt jest efektem
rozbudowy.
Znaleziono kamienne makiety budowli otaczających piramidę. Wykonano je w celu symbolicznego przeniesienia budowli sakralnych do zaświatów. Budowniczowie piramidy Dżesera nie
mieli doświadczenia we wznoszeniu dużych budowli. Strop opierał się na konstrukcji wykonanej
z piachu i gruzu. Główną budowlą kompleksu grobowego była świątynia grobowa.
Mastaba oznacza w języku arabskim “ława”. Mastaby były trapezoidalnymi budowlami
grobowymi. Początkowo wzniesiono jedną mastabę, która była następnie poszerzana. Później
dodawano kolejne mastaby, aby budowla stała się wyższa. W ten sposób stworzono model
wzgórza. Na jego szczyt prowadziła drogą, którą, zgodnie z ówczesnymi wyobrażeniami, władca
wspinał się w zaświaty.
Piramida Dżesera nie jest jedyną piramidą znajdującą się w obrębie kompleksu grobowego
w Sakkarze. Czas panowania III dynastii do okres tworzenia koncepcji budowy kompleksów
grobowych władców. Piramida Sechemcheta, władcy III dynastii i następcy Dżesera, nigdy
nie została ukończona. Faraon nie został w niej pochowany, mimo że sarkofag został zapieczętowany. Piramida nie została ozdobiona żadną dekoracją. Podziemne korytarze są o wiele
bardziej skomplikowane niż w Piramidzie Schodkowej Dżesera. Zastosowano także inny sposób
budowy. Najpierw wzniesiono ostry rdzeń centralny piramidy, a następnie rdzeń ten obudowywano kolejnymi warstwami.
W Medum wzniesiono piramidę Snofru, pierwszego władcy IV dynastii. Początkowo
miała być to piramida warstwowa. Za czasów Snofru postanowiono jednak zmienić kształt
piramidy na ostrosłup. Prawdopodobnie jeszcze w czasie jego panowania cała budowla runęła
pod własnym ciężarem, a faraon nigdy nie został w niej pochowany. Kompleks składał się
dolnej świątyni, rampy i górnej świątyni. W skład kompleksu grobowego wchodziły także
kaplice grobowe.
W obrębie kompleksu w Dahszur znajduje się Piramida Łamana, również wzniesiona za
czasów Snofru. Planowano jej wybudowanie w formie ostrosłupa, ale pierwotny kąt nachylenia
krawędzi piramidy do płaszczyzny jej podstawy okazał się za duży. Kontynuowanie budowy
przy pierwotnie założonym kącie nachylenia wymusiłoby zbyt dużą wysokość piramidy – ciężar
kamienia użytego do konstrukcji mógłby spowodować zmiażdżenie komory grobowej. Choć
budowa piramidy została zakończona, Snofru również nie został w niej pochowany.
7
Trzecia piramida wzniesiona przez Snofru nazywana jest Czerwnoną Piramidą. Również
znajduje się na nekropolii w Dahszur i ma formę ostrosłupa o ostrożnie dobranym kącie nachylenia. W piramidzie znajdują się dwa pomieszczenia grobowe tworzące kompleks, w którym
Snofru został prawdopodobnie pochowany.
Snofru rozbudował potęgę Egiptu. Prowadził wymianę handlową z odległymi obszarami,
wytyczał nowe szlaki karawanowe. Sprowadzał m. in. drewno cedrowe z Libanu oraz kamienie
szlachetne z terenów dzisiejszego Iranu.
W skład nekropolii w Gizie wchodzą m. in. trzy piramidy – piramida Chufu (Cheopsa),
syna Snofru, piramida Chaefre (Chefrena) i piramida Menkaure (Mykerinosa). Wszyscy trzej
byli władcami IV dynastii.
Piramida Chufu (Cheopsa) składa się z trzech komór grobowych. Jedna z nich znajduje
się pod piramidą, a dwie w samej piramidzie. Główna komora grobowa zabezpieczona została
trzema stropami wspornikowymi przed naciskiem ciężaru kamienia, ale strop komory i tak jest
pęknięty. W głównej komorze umieszczono sarkofag, który został wyszczerbiony przez złodziei.
Do komory prowadziła wielka galeria.
Budowniczym piramidy był architekt Hemiunu, wezyr Cheopsa. Został przedstawiony na
bardzo realistycznej rzeźbie, która przedstawia mężczyznę z nadwagą i powiększonymi piersiami.
Mógł cierpieć na chorobę genetyczną. Rzeźba ta stanowi złamanie kanonu przedstawienia
człowieka jako pięknego. Książę Ankhhaf został przedstawiony na rzeźbie, która może stanowić
jego niewyidealizowany portret.
Członkowie rodziny Chufu oraz wszyscy z nim związani zostali pochowani w grobowym
“miasteczku”, w pobliżu piramidy, na terenie kompleksu grobowego. Dolną i górną świątynię
łączyły długie rampy. Na podłodze znajdowała się niezachowana do dziś posadzka.
Zachowało się miasteczko budowniczych piramid, które badane jest od ponad 20 lat. Dzięki
niemu można odtworzyć proces budowy grobowców królewskich wraz z towarzyszącym mu zapleczem. W szybach wokół piramidy ukryto rozebrane na części łodzie wykonane z drewna
cedrowego sprowadzonego z Libanu. Łodzie były symbolem i wyobrażeniem pośmiertnej podróży po wodach nieboskłonu, podobnej do żeglugi po Nilu.
W obrębie kompleksu grobowego Chufu znajdowała się skrytka mieszcząca grobowiec królowej, matki faraona. Jest to jedyny nienaruszony grobowiec członka rodziny królewskiej z
czasów Starego Państwa. W skład wyposażenia grobowego wchodziła biżuteria, tron, lektyka,
baldachim i pawilon. Dary znalezione w grobie odpowiadały wyposażeniu królewskiego pałacu.
Piramida Chaefre (Chefrena) składa się z bardzo dobrze zachowanej dolnej świątyni i
słabo zachowanego górnej świątyni wybudowanej z wapienia. Jest dobrym przykładem świątyni
z okresu Starego Państwa, choć nie została, zgodnie z popularnym wtedy zwyczajem, ozdobiona
reliefami. We wnętrzu znaleziono kilkanaście posągów króla Chaefre przedstawiających siedzącą
na tronie postać ze znakami Dolnego i Górnego Egiptu. Jego głowa chroniona była przez Horusa.
Sfinks jest uważany za symbol potęgi IV dynastii. Przed jego łapami znajdowała się świątynia wzniesiona ku jego czci. Monumentalna rzeźba prawdopodobnie powstała przypadkowo.
Gdy bryły wydobytego kamienia utworzyły sylwetkę lwa, postanowiono wykończyć ją i nadać
rysy króla Chaefre. Stworzenie tak monumentalnej rzeźby stanowiło duże wyzwanie dla egipskich budowniczych.
W Piramidzie Menkaure (Mykerinosa) znaleziono słynne triady Mykerinosa. Przedstawiono na nich władcą z Hathor oraz bóstwami personifikującymi poszczególne obszary Egiptu.
Triady często nie były odłączane od bryły kamienia, z której zostały wykonane. Kilka triad
przedstawia Mykerinosa, Hathor i boginię Bat. W kompleksie grobowym znaleziono także
8
rzeźbę przedstawiającą króla oraz jego małżonkę Chamerernebti II. Rzeźba wyróżnia się przedstawieniem wzajemnej bliskości panującej pary, królowa obejmuje na przedstawieniu króla. W
odróżnieniu od większości przedstawień faraona, nie jest triadą, ale diadą.
Szepseskaf, ostatni władca IV dynastii, powrócił do grobowca w formie mastaby. Został
pochowany w Sakkarze w budowli zwanej Mastabą Faraona. Królowie V dynastii ponownie
byli chowani w grobowcach w formie piramidy. Przykładem budowli grobowej z tego okresu
jest schodkowa piramida królowej Chentkaus I, nazywanej matką królów V dynastii. Była to
czwarta z kolei piramida wybudowana w Gizie.
Na nekropolii w Abusir znajdują się trzy główne piramidy władców V dynastii – Piramida
Sahure, Piramida Niuserre i Piramida Neferirkare I. Do piramid z przystani prowadziły szerokie aleje procesyjne. Do kompleksów grobowych zaczęto dodawać sanktuaria solarne, które
wyrażały wiarę we wszechpotęgę boga słońca Re. Na ich ścianach znajdowały się sceny odwzorowujące świat, jakim stworzył go bóg słońca. Nad sanktuariami solarnymi górowały wapienne
obeliski. W Abusir wybudowano dwie świątynie solarne Userkafa i Niuserre.
W położonej w Sakkarze Piramidzie Unisa, ostatniego władcy V dynastii, zachowały się
najstarsze Teksty Piramid umieszczone w komorze grobowej faraona. Opisują one podróż
faraona po zaświatach.
Reliefy ze scenami rodzajowymi zdobiące ściany świątyni oraz znajdujące się w jej wnętrzu
figurki najczęściej pokazują ludzi z najniższych szczebli społecznych. Przedstawienia te wykonywano, aby zapewnić, że po śmierci ludzie ci będą w ten sam sposób nadal służyli faraonowi.
1.3
Klasyczny okres cywilizacji egipskiej
Średnie Państwo, czyli okres panowania XI i XII dynastii, nazywane jest klasycznym
okresem cywilizacji egipskiej. Państwo to wyłoniło się po upadku epoki piramid i I okresie
przejściowym. Okres Średniego Państwa stał się wzorem dla przyszłych epok pod względem
sztuki, literatury i kanonu języka.
Poprzedzał go okres około 150-200 lat chaosu nazwany I okresem przejściowym. Pepi
II, ostatni władca VI dynastii panował bardzo długo, ale nie był w stanie utrzymać państwa o
tak dużych wpływach. Wtedy nastąpiła ostatnia faza pustynnienia i w Egipcie zaczął panować
klimat zbliżony do współczesnego. Zmiany klimatyczne spowodowały głód. Upadek scentralizowanej administracji spowodował, że zachowało się mało źródeł z I okresu przejściowego. Sztuka
ustępowała sztuce Starego Państwa. Język z tych czasów szybko stał się językiem martwym,
traktowanym jako język klasyczny.
W Górnym Egipcie znajduje się grobowiec dostojnika Anchtifi zawierający zapis jego biografii. Opisano tam przypadki kanibalizmu. Papirus Ipuwera również opisuje okres przejściowy
i panujący wtedy chaos. W sztuce zanikły proporcje ludzkiego ciała znane ze Starego Państwa. W okresie przejściowym pojawiło się kilka ośrodków, które zgłosiły pretensje do tronu.
Władcy Teb rzucili wyzwanie dwóm dynastiom panującym w Herakleopolis, w pobliżu Fajum,
które próbowały kontynuować dzieło monarchii memfickiej Starego Państwa. W wyniku wojnę
władzę przejęli jednak królowie Teb.
Groby tebańskie miały oryginalną formę architektoniczną. Grób Antefa II, władcy XI
dynastii, jest królewskim grobowcem wykutym w skale, wokół dziedzińca. Nad nim znajdowała
się symboliczna piramida o dwumetrowej wysokości. Grobowce były prostokątne. W grobie
Antefa II znaleziono stelę przedstawiającą władcę z jego psami wymienionymi po imieniu.
Grobowiec został szczegółowo opisany przez skrybę w czasach XX dynastii.
Konkurentami Tebańczyków byli władcy z Herakleopolis, którzy dysponowali jednak małą
siłą militarną i nie zdołali utrzymać władzy. W Asjut, na pograniczu wpływów tych dwóch
9
ośrodków, znaleziono modele wojowników – włóczników i łuczników nubijskich, które wkładano
do grobów.
Mentuhotep II Nebhepetre, władca XI dynastii, pokonał Herakleopolis i został drugim
zjednoczycielem kraju. Został on przedstawiony jako drugi na reliefie w świątyni grobowej
Ramzesa II w Ramesseum. Na reliefie tym przedstawiono także trzeciego zjednoczyciela z
okresu Nowego Państwa. Mentuhotep II zbudował w Deir el-Bahari koło Teb, na południe
od późniejszej świątyni Hatszepsut, swoją oryginalną świątynię grobową. W tej samej dolinie pochowano także żołnierzy władcy, na których czaszkach widoczne są urazy świadczące o
tym, że zjednoczenie było efektem krwawej bitwy między północą a południem. Wokół grobu
Mentuhotepa znajdowały się groby dostojników.
Przed właściwym grobem znajdował się grób pozorny, w którym pochowano posąg władcy
w koronie, podbitego przez niego, Dolnego Egiptu. Do komory grobowej, w której znajdowała się mumia władcy, wchodziło się tunelem. Wejścia do grobowca prawdziwego i grobowca
pozornego były zasypane. Budowla nie nawiązuje do budowli grobowych Starego Państwa –
piramid. Nad budowlą mogła dawniej znajdować się mała piramida, mastaba lub tumulus
ziemny nawiązujący do grobowca Ozyrysa. Grobowiec był wykuty w skale i, tak jak w Starym
Państwie, poprzedzony świątynią grobową. Wizerunki małżonek władcy znacząco różnią się od
tych znanych ze Starego Państwa.
Na południe od Deir el-Bahari znajduje się grób kanclerza Meketre z końca XI dynastii, typowy skalny grobowiec poprzedzony rampą z tego okresu. Jest grobowcem podwójnym,
rozbudowanym do swojej ostatecznej formy przez syna kanclerza. Starano się zachować relacje
między kaplicą a komorą grobową. Komory grobowe ukrywano ze względu na powszechne grabieże. Jedno z pomieszczeń tej budowli grobowej nie zostało ograbione i odkryto je w latach
30. XX wieku. Znaleziono tam drewniane polichromowane modele przedstawiające sceny
z życia codziennego, które miały towarzyszyć zmarłemu. W Starym Państwie sceny z życia
codziennego malowano na ścianach. Jeden z modeli ukazuje kanclerza Meketre w trakcie przeglądu bydła oraz skrybów spisujących efekty przeglądu. Papirusy z takimi spisami zachowały
się do dziś. Do grupy modeli należą także modele architektoniczne domu kanclerza wraz z
rosnącymi tam drzewami, piekarni, browaru z kompletnie przedstawioną technologią produkcji chleba i piwa. Jęczmienne piwo egipskie było gęste i krótko fermentowane. Chleb i piwo
były podstawą diety starożytnego Egiptu. Inne modele znalezione w grobie kanclerza Meketre
przedstawiają łódź rybacką oraz rzeźnię wraz z suszarnią mięsa. Jedna z bardziej złożonych
scen przedstawia piętrowy spichlerz wraz z pracującymi tragarzami oraz skrybów spisujących
wnoszone towary.
Majątki arystokratów egipskich w każdej z epok były samowystarczalne. W ich obrębie
mieściły się m.in. zakłady tkackie i stolarnie, które również przedstawiono na drewnianych
modelach kanclerza Meketre. Z okresu XI dynastii pochodzą liczne papirusy, m. in. Archiwum
Hekanachte, papirusy z grobu Meketre. Na papirusach umieszczono listy dóbr posiadłości.
Przedstawiciele klasy średniej również posiadali w swych grobach drewniane modele będące
gwarancją dobrobytu po śmierci. Modele te przedstawiały spichlerze, łodzie oraz kobiety niosące kosze z pokarmem. Mumię zmarłego chowano w drewnianym, zdobionym na zewnątrz
i od wewnątrz sarkofagu. Do popularnych zdobień należały magiczne oczy. Składało ofiary
zmarłym, co było elementem kultu zmarłych. Zmarłego układano na lewym boku, oczami w
stronę oczu magicznych. Wewnątrz sarkofagu zapisywano magiczne teksty i zaklęcia nazywane
Tekstami Sarkofagów. Zawierały one instrukcje życia w krainie umarłych, krainie zachodu
oraz przestrogi przed powtórną śmiercią, którą uważano za największe nieszczęście. Aby jej
uniknąć, konieczne było przetrwanie zmumifikowanego ciała. Dekoracja wewnętrzna sarkofagu
zawierała także przedstawienia darów grobowych. Górną część tułowia nakrywano maską. Maski te przekształciły się w Średnim Państwie w sarkofagi antropoidalne. Ze względu na różnice
10
klimatyczne więcej zabytków zachowało się w Górnym Egipcie.
Niewiele wiadomo o stolicy władców XII dynastii – Itjtawy koło Liszt na północy Egiptu.
Stolica ta do dziś nie została odkryta. Nie wiadomo, w jaki sposób XII dynastia doszła do
władzy. W Liszt zachowała się piramida Amenemhata I, pierwszego władcy XII dynastii i
prawdopodobnie uzurpatora. XII dynastia doprowadziła Egipt do świetności i rozwinęła cywilizację klasyczną. Amenemhat I został zamordowany w zamachu. Jest to pierwszy znany
przykład królobójstwa w Egipcie. W usta Amenemhata włożono zapisaną przestrogę dla jego
syna mówiącą, jak uniknąć zamachu.
Synem Amenemhata I był Senuseret I, którego przedstawiono w koronie Górnego i Dolnego
Egiptu. Znany jest jako twórca wielu ważnych budowli. Był m. in. budowniczym pierwszej
kamiennej świątyni w Karnaku, w Tebach. Świątynia ta nie zachowała się do dziś, ale w obrębie
Świątyni Amona w Karnaku znajduje sił zachowana kompletnie kaplica Senusereta I. Była ona
jednak tylko kaplicą procesyjną położoną z dala od głównego kompleksu.
Dopiero w czasach XVIII dynastii wykształcił się kanon egipskiej architektury świątynnej.
Z czasów Średniego Państwa zachowały się tylko dwa zabytki architektury – Kasr el-Saga,
pozbawiona dekoracji, położona na północ od Fajum oraz Świątynia Renenutet w Medinet
Maadi, na południe od Fajum, z trójdzielnym sanktuarium.
Egipskie triady składały się najczęściej z trzech bóstw – kobiety, mężczyzny i dziecka. W
czasach XII dynastii władcy powrócili do piramidy, rodzaju grobowca nawiązującego do Starego Państwa. Wzniesione przez nich piramidy zachowały się do dziś. Były jednak mniejsze
i nie wznoszono ich z kamienia. Rdzeń piramidy wykonywano z cegły mułowej lub gruzu kamiennego, a z bloków kamiennych wykonywano jedynie okładzinę. W czasach Starego Państwa
piramidy w całości wznoszono z bloków kamiennych. Różnice konstrukcyjne sprawiły, że piramidy Średniego Państwa zachowały się gorzej niż piramidy Starego Państwa. Jedną z piramid
pochodzących z tego okresu jest piramida Senusereta II w Lahun (Kahun), mieszcząca
jego grób. Zachowała się biżuteria księżniczki Sithathoriunet, córki Senusereta II. Z piramid
władców XII dynastii zachowały się tylko mułowe rdzenie, zaś kamienne okładziny zostały
rozgrabione.
W Lahun, koło grobowca Senusereta II, znajdowała się osada Kahun zamieszkana przez
budowniczych świątyni. Jest to najstarsza zachowana egipska osada mieszkalna. Domostwa
składały się z dwóch izdebek. W północnej części osady mieszkali najubożsi robotnicy, w
części centralnej – klasa średnia, a na południu znajdowało się sześć domów elity – kapłanów
i nadzorców. W całej osadzie obsługującej kompleks grobowy mieszkało około 6 tysięcy ludzi.
Osada funkcjonowała kilkaset lat. Domostwa należące do elity przypominały dom kanclerza
znany z drewnianych modeli. Zachowały się papirusy, na których opisano życie osady.
Rzeźbiarze Średniego Państwa wykształcili dużo lepszy warsztat niż niż poprzednicy. Przykładem rzeźby z tego okresu jest rzeźba Amenemhata III znaleziona w Fajum. Władca został
przedstawiony raz w formie klasycznej, a raz jako kapłan. Rysy władcy są wiernie sportretowane.
W Hawarze, w oazie Fajum, znaleziono świątynię grobową Amenemhata III, którą Grecy
nazwali Labiryntem Egipskim. Świątynia miała formę piramidy. W Tanis zachowały się sfinksy
portretowe Amenemhata III będące niewyidealizowanymi przedstawieniami władcy jako lwa.
Przedstawienia realistycznych sfinksów są typowe dla okresu panowania XII dynastii. W Bubastis w oazie Fajum znajdowała się olbrzymia figura króla Amenemhata III, przedstawiająca
go jako kolosa.
W czasach XII dynastii powstały charakterystyczne przedstawienia pesymistyczne.
Amenemhata III i Senusereta III, jego ojca, sportretowano przedstawiając ich smutne,
zatroskane oblicze. Władcy Średniego Państwa nie byli już uważani za bogów, ani nie byli
11
przez bogów chronieni. Przestrogi Amenemhata świadczą, że faraonowie byli śmiertelnymi
ludźmi z krwi i kości.
Senuseret III zasłynął jako zdobywca Nubii. Po dokonaniu jej podboju wzniósł twierdze
w Buher i w Semnie. W Semnie ustawił stelę graniczną, na której umieszczono inskrypcję
zakazującą przekraczania granicy. Po śmierci Senuseret III został jednak ubóstwiony.
Z czasów panowania Amenemhata II pochodzi Skarb z Tod, który znaleziony w Górnym
Egipcie, pod podłogą świątyni. Skarb składał się z dwóch skrzyń wypełnionych srebrnymi
przedmiotami sprowadzonymi z gór Zagros i z Grecji.
Egipcjanie wyruszali na wyprawy ze swoich portów do krainy Puntu, na pograniczu Etiopii i
Sudanu. Sprowadzano stamtąd kadzidło, mirrę, heban, kość słoniową i niewolników. Do Egiptu
przybywali także azjatyccy koczownicy handlujący kozami i antymonem.
1.4
Egipskie Imperium
Po XII dynastii nastąpił II okres przejściowy, okres zamętu i podziału politycznego
spowodowanego obecnością ludów semickich w Dolnym Egipcie. W II okresie przejściowym
rządziły 2 dynastie. XVII dynastia z Teb doprowadziła do wypędzenia z Egiptu Hyksosów.
Ahmose ponownie zjednoczył Egipt i utworzył strefę buforową w Palestynie i Syrii, założył
XVIII dynastię. W ten sposób powstało Egipskie Imperium, sięgające aż po Syrię. XVIII
dynastia dokonywała podbojów na północy i południu zwiększając zasięg terytorialny obszarów
podległych władcom egipskim.
Tutmozis I i jego wnuk Tutmozis III, zwany Napoleonem Egiptu, przeprowadzili podboje
na rozległych obszarach. Tutmozis I zniszczył kuszyckie królestwo ze stolicą w Kerma w Nubii
i rozszerzył Egipt na południe. Tutmozis III dotarł aż za Eufrat, a jego syn Amenhotep
II kontynuował podboje w południowej Syrii. Palestyna i Syria miały znaczenie jako szlaki
handlowe prowadzące do Azji. Przejęcie kontroli nad tymi szlakami było ważne dla władców
XVIII dynastii. Na ścianach grobów przedstawiano sceny wojenne oraz wychwalano militarne
sukcesy odniesione przez królów imperium.
Na ścianach Świątyni Amona w Karnaku opisano podboje Tutmozisa III oraz trybut,
jaki składali władcom Egiptu władcy podbitych ziem. Na ścianach grobowców tebańskich
przedstawiono scenę składania przez podległych książąt trybutu ze złota, w grobie wicekróla
Kusz ukazano składanie przez ludy z południa trybutu w postaci niewolników, żyraf, kadzidła,
mirry i innych dóbr z pochodzących sawanny. Kadzidło i mirra były potrzebne do rytuałów w
egipskich świątyniach. W Nubii obszar wpływów sięgnął do linii pomiędzy IV a V kataraktę.
Rządy XIX i XX dynastii przyniosły utratę wpływów w południowej Syrii oraz na innych
terenach. Nubia była obszarem, skąd faraonowie czerpali złoża złota. Rocznie pozyskiwano
ok. 3 ton kruszcu. Z Nubii sprowadzano też heban i kość słoniową. Egipcjanie podejmowali
również wyprawy wojenne w celu ochrony miejsc pozyskania złota oraz szlaków handlowych.
Ramzes II prowadził osobiście jedną z takich wypraw do Nubii.
Egipt utrzymywał korespondencję dyplomatyczną z władcami Hetytów, Babilonii, państwa
Mitanni, Asyrii i Anatolii. Znaleziono tabliczki z pismem klinowym zawierające poselstwo
dyplomatyczne króla Egiptu do władców z obszaru Palestyny. Amenhotep III i jego syn, Echnaton, utrzymywali intensywne kontakty z Hetytami. Pod koniec panowania XVIII dynastii
i na początku panowania XIX dynastii doszło do konfrontacji między Egiptem a Hetytami w
południowej Syrii. Kością niezgody było miasto Kadesz. Miasto zostało utracone przez Egipt.
Ramzes II, władca XIX dynastii, poprowadził swoją armię na słynną bitwę pod Kadesz,
którą opisano w licznych świątyniach wzniesionych przez Ramzesa II. Bitwa zakończyła się bez
12
rozstrzygnięcia. Egipt musiał wycofać się z Syrii, ale udało się uniknąć całkowitego zniszczenia armii egipskiej. Sceny bitwy przedstawiono na pylonach i ścianach świątyni w Luksorze.
Poemat Pentaura opisuje literacko bitwę pod Kadesz.
W czasach XIX dynastii pojawili się w Egipcie tzw. ludy morza. Były to ludy pochodzące
głównie znad Morza Egejskiego, które atakowały Egipt z morza, a także ze wschodu i zachodu
m.in. z Libii. Za czasów Ramzesa III, władcy XX dynastii, doszło do wielkiej bitwy morskiej
(lub w delcie Nilu) między Filistynami a Egipcjanami, którą przedstawiono na reliefie świątyni
grobowej Ramzesa III w Medinet Habu. Obecna nazwa Palestyny pochodzi właśnie od
ludu Filistynów. Egipt odniósł zwycięstwo w bitwie. Jeńcy zostali zaprowadzeni do świątyni
Amona w Karnak, największej świątyni okresu Nowego Państwa.
Kult Amona rozkwitł w okresie Nowego Państwa. Wzniesiono poświęconą mu świątynię
w Karnak, która była rozbudowywana przez wszystkich kolejnych władców Nowego Państwa.
Miała ona dwie osie – południkową i równoleżnikową.
W Karnaku znajdowała się również świątynia boga Chonsu. Trzecim bóstwem triady Karnaku była bogini Mut.
Filistyni zniszczyli Państwo Hetytów i liczne państwa bliskowschodnie. Egipt był jednym z
nielicznych państw, które oparły się najazdom Ludów Morza. Około roku 1200 p.n.e. zakończyła się epoka brązu na całym Bliskim Wschodzie, w tym w Egipcie.
Pałac Ramzesa III zdobiły płytki przedstawiające przedstawicieli ludów zamieszkujących
ziemie graniczące na początku XX wieku z Egiptem – Hetytę, Filistyna, Syryjczyka, Nubijczyka
i Libijczyka.
Świątynia w Luksorze jest przykładem kanonicznej świątyni Nowego Państwa. Kanon
narodził się w czasach XVIII dynastii, częściowo z inspiracji Amenhotepa III. Poszczególne
części świątyni były dostosowane do funkcji, które pełniły. Do świątyni wchodziło się przez
monumentalną bramę z pylonami ozdobionymi masztami z chorągwiami. Przed pylonami była
często aleja sfinksów, ustawiano tam także obeliski. Za pylonami był perystylowy dziedziniec,
otoczony kolumnami, zacieniającymi ściany. Za dziedzińcem kolumnowym była sala hypostylowa z kolumnami. Do jej wnętrza światło wpadało przez okna.
Za salą hypostylową była “sala na barkę”. Barka była lektyką, w której przenoszono posągwizerunek bóstwa. Dalej znajdowała sala stołu ofiarnego, gdzie codziennie składano na ołtarzu
ofiary z pożywienia i kadzidła. Najdalej było sanktuarium (naos), gdzie przechowywano posąg
bóstwa. Było ono zapieczętowane i mógł do niego wchodzić tylko arcykapłan świątyni. Strop
świątyni obniżał się, a poziom posadzki podwyższał w miarę zbliżania się do sanktuarium,
malała więc przestrzeń pomieszczeń i zmniejszała się intensywność oświetlenia. W sanktuarium
panował absolutny mrok, który mógł rozświetlić tylko arcykapłan lampką.
Dostęp do poszczególnych części świątyni był ściśle limitowany w zależności od statusu
kapłana w hierarchii. Na pierwszy dziedziniec mogli wejść także niekapłani – władcy i urzędnicy. Dalej mogli wchodzić już tylko kapłani. Pierwsze pomieszczenia dostępne były także dla
kapłanów niższej rangi.
Świątynia Ramzesa II w Abu Simbel została wykuta w skale. W latach 60. XX wieku
przeniesiono ją na wyższy poziom. Została pocięta na wielkie bloki i zrekonstruowana nad
wodami jeziora Nasera. Jej przeniesienie było wielkim osiągnięciem inżynieryjnym.
Poza świątyniami bogów w Nowym Państwie budowano także “świątynie miliona lat”,
w których odbywał się kult pośmiertny faraona. Nie były one jednak miejscem pochówku
władcy. Świątynie kultu pośmiertnego budowano w Tebach Zachodnich, na granicy pustyni
oraz pół uprawnych. Doszło wtedy do rozdzielenia miejsca pochówku faraona i miejsca jego
kultu pośmiertnego. Władców Nowego Państwa chowano w Dolinie Królów.
13
W czasach XVIII dynastii Hatszepsut zbudowała swoją świątynię kultu pośmiertnego w
Deir el-Bahari. Świątynia jest częściowa wzorowana na starszej świątyni Mentuhotepa II.
Składa się z trzech tarasów, na które prowadzą rampy. Na trzecim poziomie znajduje się portyk z przedstawieniami Ozyrysa w postaci tzw. posągów ozyriackich. Senenmut, dworzanin
Hatszepsut, był twórcą świątyni i piastunem jej córki. Reliefy w Świątyni Hatszepsut przedstawiają sprowadzenie mirry z krainy Puntu.
Późniejsza tradycja uznała Hatszepsut za uzurpatorkę, choć nie była jedyną kobietą faraonem. Władczyni była najpierw regentką, ale w drugim lub siódmym roku panowania koronowała się na faraona. Pierwsze przedstawienia, pochodzące z początku panowania, ukazują ją
jako kobietę, ale późniejsze jej wizerunki ukazywały ją już jako mężczyznę, bo było to korzystniejsze pod względem politycznym.
Świątynia w Deir el-Bahari wyznaczyła pewien kierunek w budowie świątyń. Świątynia
Amenhotepa III nie dotrwała do naszych czasów. Pozostały tylko dwa gigantyczne obeliskifigury, które zdobiły wejście do świątyni. Grecy nazwali je Kolosami Memnona.
Amenhotep III kazał wznieść założenie pałacowe w Malkata w Tebach. W pobliżu
wykopano sztuczne jezioro. Ziemia z niego wykopana widoczna jest do dziś na powierzchni.
Kompleks pałacowy był olbrzymi, mieścił komnaty pałacowe Amenhotepa III, apartamenty
dam haremowych oraz salę przyjęć z tronem.
Jednym z najlepszych przykładów świątyni grobowej Nowego Państwa pod względem zachowania jest świątynia Ramzesa III w Medinet Habu. Przy niej mieściło się zaplecze gospodarcze, podobnie jak przy każdej innej świątyni. Były tam biblioteki, w których gromadzono
teksty religijne i medyczne. Przy świątyniach grobowych mieściły się symboliczne pałace, które
król mogły być wykorzystywane przez króla w trakcie pobytu w świątyni. Pałac w Medinet
Habu był przebudowywany dwukrotnie.
Władców Nowego Państwa grzebano w Dolinie Królów. Wejścia do grobów były najpierw
maskowane, później powołano policję nekropolii, która chroniła groby. Grób królowej Hatszepsut był jednym z pierwszych grobów w Dolinie Królów. Znajduje się on dokładnie naprzeciw
jej świątyni kultu pośmiertnego, po drugie stronie masywu skalnego. Miał plan nieregularny.
Późniejsze groby budowano już na regularnym planie, najpierw w postaci linii łamanej z jednym kątem (XVIII dynastia), a potem linii prostej (XX dynastia). Grobowce wykuwano w
skale. Mumię władcy umieszczano w ostatnim pomieszczeniu, w kamiennym sarkofagu. Ściany
dekorowano reliefami i malowidłami. Księga Amduat (Księga tego, co jest w zaświatach) jest
inskrypcją z grobów władców. Występowała w wielu wersjach, ukazywała barkę boga słońca,
na której płynął też zmarły władca. Inskrypcja taka, zwana Księgą Dnia i Nocy, opisująca
drogę słońca przez 12 godzin nocnych, znajduje się w komorze grobowej Ramzesa VI z XX
dynastii. Momentem kulminacyjnym podróży były narodziny słońca z ciała bogini Nut.
Pod koniec Nowego Państwa ograbiono wszystkie grobowce władców z wyjątkiem niewielkiego grobowca Tutanchamona. Złodzieje wchodzili tam dwukrotnie, ale zostali spłoszeni. Znaleziono tam sarkofag, w którym była mumia z maską pośmiertną wykonaną ze złota. Sarkofag
miał kształt ciała ludzkiego, także był nakryty złotą maską. W grobie znaleziono też biżuterię.
Wierzono, że Słońce wyłoniło się z kwiatu lotosu. Boginie opiekuńcze chroniły zmumifikowane
szczątki faraona.
Grobowce rzemieślników wykonujących groby królewskie również były bogato zdobione. Byli
to wybitni rzemieślnicy, którzy budowali po wiele grobów. Żyli w osadzie Deir el-Medina,
która zachowała się do naszych czasów kompletnie, w niewielkich domach. Osada otoczona była
murem z cegły mułowej. Domy składały się z 4 pomieszczeń: przedsionka-kaplicy przodków,
salonu dla gości, sypialni, części gospodarczej i kuchni pod gołym niebem wraz z piwniczką.
Na dach, na którym czasami spano, prowadziły schody. Osada nie była dostępna dla osób
14
postronnych.
Zachowały się ruiny miasta królewskiego el-Amarna, stolicy Echnatona, który zerwał z kultem Amona i zapoczątkował kult Atona – tarczy słonecznej. Zbudował nową stolicę poświęconą
nowemu bóstwu. Kilkanaście lat po śmierci Echnatona stolicę opuszczono i dlatego zachowała
się w stanie niezmienionym do naszych czasów. Były tam dwie świątynie Atona, pałac władcy
oraz siedziby urzędników. W pobliżu znajdowały się ogromne domy-wille zamieszkane przez
najbliższe otoczenie władcy. W mieście obowiązywał kult Atona oraz władcy i jego rodziny.
W północnej części stolicy mieszkała być może królowa Nefretete, a w pałacu nadrzecznym
mieściła się rezydencja Echnatona. Sztuka amarneńska wyróżnią się szczególnymi cechami.
Tutmozis, rzeźbiarz, stworzył przedstawienia Nefretete, w tym słynną rzeźbę znajdującą się
w Berlinie. Nefretete przez krótki czas po śmierci Echnatona mogła sprawować władzę jako
faraon. W warsztacie Tutmozisa znaleziono liczne modele rzeźbiarskie, a także odlew twarzy
mężczyzny. Z tego warsztatu pochodzą także liczne rzeźby księżniczek, córek Echnatona, z
charakterystycznie wydłużonymi czaszkami. Portrety Echnatona zaprzeczały kanonowi przedstawienia władców. Podobnie jak wizerunki pesymistyczne z czasów XII dynastii, nie ukazywały
one władcy jako człowieka o nieokreślonym wieku, z neutralnym wizerunkiem twarzy. Rzeźby
Echnatona były unikatowe w historii sztuki egipskiej – twarz była podłużna, usta wydatne. Maniera ta nie przetrwała panowania Echnatona. Tego rodzaju rzeźba odeszła wraz ze śmiercią
faraona.
Jedną z cech sztuki okresu amarneńskiego było ukazanie władcy w scenach rodzinnych, z
żoną i córkami bawiącymi się na kolanach władcy. Wszechobecny był Aton przedstawiany jako
tarcza słoneczna, z promieniami zakończonymi dłońmi.
Wcześniej powstała rzeźba królowej matki Teje, żony Amenhotepa III i matki Echnatona,
którą znaleziono w Fajum.
Na zachodnim brzegu Teb budowano grobowce skalne. Forma ta była już powszechnie
stosowana w epoce Średniego Państwa. Znajdowały się tam nekropolie dostojników mieszczące
grobowce prywatne z licznymi korytarzami. Przed wejściem do grobu skalnego był mały dziedziniec. Tam rozpoczynał się korytarz. Grobowce powstawały w kształcie odwróconej litery T.
W pomieszczeniu poprzecznym zapisywano historię życia dostojników, sprawowane przez nich
urzędy oraz ukazywano sceny związane z ich życiem. W drugim pomieszczeniu składano ofiary
dla zmarłego z okazji świąt. Pomieszczenia te pełniły funkcję pomieszczeń kultowych. Jeszcze
głębiej, za zasypanym i zamaskowanym szybem, mieściła się dopiero mumia zmarłego. Reliefy
i malowidła zdobiły części kultowe, które były dostępne dla rodziny zmarłego.
Przykładem tebańskiego grobowca może być grobowiec wezyra Rechmire (TT100), grobowiec Nachta (TT52), grobowiec Menna (TT69, ukazano tu sceny żniw), grobowiec Nebamuna z
czasów XVIII dynastii. Sceny z życia codziennego umieszczano zawsze w pierwszej poprzecznej
komnacie. W drugim pomieszczeniu umieszczano jedynie przedstawienia kultowe związane z
religią oraz ceremoniami pogrzebowymi zmarłego, który w danym grobie był pochowany.
W okresie ramessydzkim (XIX i XX dynastia) grobowiec wieńczono mało piramidką, nawiązującą do pochówków Starego Państwa. Dziedziniec przedgrobowy dekorowano wtedy otaczającym go portykiem oraz pylonem przy wejściu. Od tego okresu zaczęto zdobić też same
komory grobowe, niedostępne dla ludzi. Dekoracje ścian mogły zastępować egzemplarz papirusowej Księgi Umarłych, która była kosztowna. Wcześniej egzemplarz taki musiał towarzyszyć
zmarłemu w komorze grobowej. Dekoracje komory grobowej od czasów XIX dynastii przedstawiały te same sceny, które były umieszczane w Księdze Umarłych. Grobowiec Sennedżema
(TT1) w Deir el-Medina jest przykładem grobowca z dekorowaną komnatą grobową. Na malowidłach ściennych ukazano podróż do krainy umarłych, spotkanie z boginią Nut oraz życie
w krainie obfitości zwanej wtedy krainą trzcin. Zmarłego ukazano w scenie zbierania plonów
15
wraz z małżonką.
Do grobowca wkładano figurki z fajansu, wykonane niestarannie, często odlewane w formie,
przedstawiające “mumie” trzymające motykę w jednej ręce oraz worek przerzucony przez ramię.
Figurki, nazywane Uszebti, te zastępowały przedstawienia robotników znane ze Starego Państwa oraz drewniane modele wykonywane w Średnim Państwie. Rzemiosło Nowego Państwa
nawiązywało tematycznie najczęściej do tematyki grobowej oraz przygotowań do pogrzebu.
1.5
Zmierzch cywilizacji starożytnego Egiptu
Po okresie panowania XX dynastii nastąpił III okres przejściowy. Pochodzący z Libii
arcykapłan Amona Herhor sięgnął po władzę. On i jego następcy, kapłani Amona rządzili
Górnym Egiptem. XXI dynastia miała swoją stolicę w Tanis i panowała tylko nad Dolnym
Egiptem. Groby Królewskie Nowego Państwa, ograbione i sprofanowane pod koniec Nowego
Państwa zostały zabezpieczone przez kapłanów Amona. W Deir el-Bahari dokonano inspekcji
i sprawdzano wszystkie grobowce królewskie, zaś jej wyniki spisano w dokumentach. Niektóre
mumie zostały przeniesione. Większość mumii faraonów trafiła do dwóch skrytek w skalnych
grobowcach. Umieszczono tam szczątki faraonów Nowego Państwa, ich rodzin oraz arcykapłanów Amona z czasów XXI dynastii.
XXI dynastia panowała w Tanis w delcie Nilu. Znaleziono tam nienaruszone grobowce
władców XXI dynastii. Ocalały jedynie podziemne komory z kamienia, zaś nie zachowały
się nadziemne części grobowców. Było to drugie po grobowcu Tutanchamona wielkie odkrycie
królewskich grobów egipskich. Z grobu Psusennesa I (XXI dynastia) w Tanis wydobyto sarkofag
wykonany ze srebra.
Szeszonk I był założycielem XXII dynastii, która wywodziła się z Libii, z plemienia Ma.
Faraon został przedstawiony na reliefie świątyni Amona. Szeszonk I i jego następcy osadzali
swoich synów na stanowisku arcykapłanów Amona. Szeszonk I był jednym z ostatnich władców,
którzy byli w stanie militarnie podbić Palestynę i Syrię, podobnie jak władcy Nowego Państwa.
W Biblii wspomina się, że podbił Jerozolimę i zagrabił skarby świątyni. Libijczykom udało się
przejściowo zjednoczyć Egipt. W grobie Szeszonka II, wnuka Szeszonka I znaleziono biżuterię.
Władcy XXII dynastii również byli chowani w Tanis. Czasy dynastii od XXII do XXV to okres
panowania władców libijskich zwany okresem anarchii libijskiej. W kolejnych latach władza
libijska uległa osłabiona, nastąpiło rozbicie kraju i podział na księstwa. Egipt uległ rozbiciu.
Około roku 728 p.n.e. król kuszycki Pije (Pianchi) najechał na Egipt, gdzie napotkał
rozdrobnione 5 ksiąstewek rządzonych przez potomków libijskich dynastii. W Dżebel Barkal,
stolicy Kuszytów w Nubii, ustawiono stelę zwycięstwa, która upamiętnia podbicie Egiptu przez
Pije. W Dżebel Barkal znajdowała się stolica XXV dynastii, zwanej kuszycką, która rządziła
całym Egiptem z wyjątkiem delty Nilu. Centrum władzy pozostało jednak w Nubii i tam
wzniesiono grobowce królewskie. Nubijczycy dobrze znali język, sztukę i kulturę egipską. Groby
XXV dynastii mają charakter piramid, co stanowi odwołanie do budowli egipskich. W Dżebel
Barkal znajduje się m.in. piramida Pije.
Król Taharka był jednym z ostatnich władców XXV dynastii. Chciał utrzymać władzę w
Egipcie. Zagrożeniem okazało się pojawienie się Imperium Asyryjskiego. Taharka bronił się
bezskutecznie. Został pochowany w Nuri w Nubii. Był budowniczym konstrukcji na terenie
całego Egiptu. Wzniósł wielką kolumnadę w świątyni Amona w Karnaku. Miał wyraźne cechy
negroidalne, a rzeźbę Taharki wykonano z czarnego kamienia. Władcy XXV dynastii chętniej
rezydowali w Nubii niż w Egipcie.
Boskie adoratorki Amona, siostry i córki władców kuszyckich m.in. Amenardis I, siostra
Pije, i Szepenupet II, córka Pije, odgrywały wielką rolę w Egipcie, większą nawet niż arcykapłani
16
Amona. Adoratorki były przedstawiane w sztuce zgodnie z kanonem królewskim.
Kamień Szabaki to stela, na której zapisano teologię kultu boga-ptaka. Została wykorzystana później jako element konstrukcyjny młyna, co zatarło inskrypcję na steli. Szabaka był
władcą kuszyckim XXV dynastii.
W schyłkowym okresie XXV dynastii w Tebach szarą eminencją był Montuemhat, czwarty
kapłan Amona. Sprawował faktyczną władzę w Górnym Egipcie. W tym czasie coraz silniejsze
stawały się wpływy asyryjskie. Władcy Asyrii zbudowali potężne imperium w Mezopotamii,
zaś król Asarhaddon podbił Fenicję. Montuemhat został zmuszony do złożenia hołdu Asyryjczykom.
Asyryjczycy podporządkowali sobie Egipt i podbili Teby. Psametyk I, syn Necho I, wywodzący się z Sais, okazał lojalność Asyryjczykom, co umożliwiło mu podbicie całego Egiptu.
Psametyk I podporządkował sobie deltę zachodnią, potem całą deltę, a następnie doprowadził
do adoptowania swojej córki przez adoratorkę Amona. Wpływy u adoratorki Amona umożliwiły Psametykowi podbicie całego Egiptu i ustanowienie XXVI dynastii, która nazywana jest
saicką.
Dopiero XXVI dynastia zjednoczyła Egipt. Zainteresowano się pradawną sztuką egipską.
Nawiązywano w sztuce do okresów dawnej wspaniałości. W czasach XXVI dynastii Egipt po
raz pierwszy otworzył się na zewnątrz. Był to okres wielkiej kolonizacji Greków. Grecy nie byli
jednak w stanie założyć swoich miast w Egipcie ze względu na silną władzę faraonów. Psametyk I pozwolił założyć w Naukratis faktorię grecką i wybudować grecką świątynię, rozpoczął
prowadzenie handlu z Grekami. Był to okres archaiczny w historii greckiej. Greccy wojownicy
zostali zaciągnięci do armii egipskiej za żołd.
Apries, władca XXVI dynastii, który miał pałac w Memfis, został pokonany w wojnie domowej przez Amazisa (Ahmose II). W wojnie tej dużą rolę odegrali greccy najemnicy. Został
pochowany w pobliżu świątyni bogini Neit w Sais. Informacja ta pochodzi z “Dziejów” Herodota, który opisał historię dynastii saickiej. Amazis był nazywany wielkim przyjacielem Grecji.
Przesyłał dary świątyniom w Grecji.
W końcu VI w. p.n.e. pojawiło się nowe zagrożenie w postaci Imperium Perskiego. Kambyzes II, władca perski, dokonał podboju Egiptu. Królowie achemenidzcy przyjęli oznaki
egipskiej władzy królewskiej i stali się protektorami świątyń. Dariusz I, następca Kambyzesa
II, wzniósł Świątynię Hibis w oazie Charga. Koronację Dariusza ukazano tak jak koronacje
faraonów egipskich. Tymczasem na pieczęciach cylindrycznych znajdowanych w Tebach Dariusz był przedstawiany w sposób perski. Stolicą państwa Dariusza była Suza w Persji. W
Egipcie pojawiły się stroje perskie. Po raz pierwszy, choć nieznaczne, obecne były tam obce
wpływy – perskie. W Suzie znaleziono stelę, na której w języku egipskim wymieniono kraje
podbite przez Dariusza, w tym Egipt. Kultury Egiptu i Persji zaczęły się przenikać.
Dariusz zbudował kanał łączący ujście Nilu z jeziorami gorzkimi i Morzem Czerwonym. Nad
kanałem umieszczono stelę z napisami egipskimi i perskimi. Kanał ułatwił kontakt Egiptu z
Persją. Jego budowę zaczęła już dynastia saicka. Już za czasów Necho II żeglarze egipscy
opłynęli Afrykę. Powstawały pierwsze mapy świata. Egipcjanie sprzyjali jednak tradycyjnej
wizji świata, grecką wiedzę o świecie przyjmowano niechętnie.
Egipska religia ewoluowała w Okresie Późnym – rozwijał się kult zwierząt. Zmumifikowane szczątki świętych byków Apisa składano do sarkofagów. Wiele z nich można znaleźć w
memfickim Serapeum. Kambyzes II i Dariusz I na przedstawieniach umieszczonych na stelach
klęczą przed Apisem. W Sakkarze znaleziono zmumifikowane szczątki ibisów utożsamianych z
bogiem pisma Thotem. Zwierzęta utożsamiano z bogami. W Egipcie znaleziono kilkaset tysięcy
grobów ibisów na nekropoliach.
17
W okresie perskim w sztuce nawiązywano do sztuki z okresu saickiego (np. Psametysaneit,
nadzorca złotników, XXVII dynastia). W końcu V wieku, Egipcjanie zrzucili panowanie XXVII
dynastii perskiej. W IV wieku p.n.e. panowały dynastie rodzime o rodowodzie libijskim,
które panowały aż do czasu wcielenia Egiptu do monarchii Aleksandra Wielkiego. Persowie
podejmowali co kilka lat kolejne próby najazdów na Egipt, które były jednak odpierane przez
władców Egiptu dzięki pomocy greckich najemników.
Ostatnia rodzima XXX dynastia założona przez Nektanebo I jest uważana za najwybitniejszą w tym okresie. Portrety z tego okresu występowały zarówno w tradycyjnej formie, jak
i w innowacyjnej formie wiernej. XXX dynastia wznosiła liczne świątynie, nastąpiło ożywienie
w architekturze. Władcy tej dynastii byli protektorami egipskich świątyń, opiekunami kultu.
Inwestowali w budowę nowych świątyń i rozbudowę istniejących. Wznoszenie świątyni boga
Horusa w Edfu rozpoczął Nektanebo I. Została ona ukończona w czasach ptolemejskich. Nektanebo prowadził także projekty budowlane budował w sanktuarium Izydy na wyspie File i w
Karnaku.
Władca Tachos, faraon XXX dynastii, był także przedstawiany w tradycyjnym stylu. Po
przewrocie i dojściu do władzy Nektanebo II musiał on uciec na dwór władcy perskiego.
Nektanebo II, ukazany u stóp Horusa, był ostatnim władcą rodzimym w Egipcie. W czasie jego
panowania bito pierwsze monety, choć pieniądze nigdy nie były podstawą gospodarki Egiptu.
Monety bito według wzorców greckich, aby opłacić greckich najemników. Nie wiadomo, gdzie
pochowano Nektanebo II. Napoleon znalazł w meczecie sarkofag Nektanebo II, który został
ponownie użyty w innym celu przez muzułmanów.
Persowie zawładnęli Egiptem na krótko w II okresie perskim. Władców perskich nazywa się
czasami członkami XXXI dynastii lub uznaje się, że wciąż panowała XXX dynastia.
W roku 332 p.n.e. Aleksander Wielki włączył Egipt w skład swojej monarchii. Kazał
się przedstawiać jako faraon Egiptu, zgodnie z tradycją. Ukazano go w świątyni w Luksorze,
gdzie stoi przed wizerunkiem Amona, a jego imię jest zapisane hieroglifami. 7 IV 331 p.n.e.
Aleksander założył Aleksandrię – nową stolicę Egiptu. W grobowcu kapłana Petozyrysa, w
świątyni boga-kota w Hermopolis widać już obecność wpływów greckich w tradycyjnej sztuce
Egiptu. Egipt powoli przyjmował kulturę grecką, ale jeszcze w czasach rzymskich w świątyniach
egipskich sprawowano kult w formie pochodzącej z czasów faraońskich. Aleksandria była już
jednak typową grecko-rzymską metropolią.
Rzeźba z IV w. p.n.e., z przełomu XXX dynastii i czasów ptolemejskich, również ulegała
przekształceniom. Powstała tzw. Zielona Głowa, jedno z ostatnich dzieł powstałych zgodnie
z tradycją rzeźby faraońskiego Egiptu. Jest arcydziełem przechowywanym dziś w Berlinie. Nie
wiadomo, kto jest przedstawiony na rzeźbie.
Władcy ptolemejscy rządzili w Egipcie aż do podboju Egiptu przez Rzym. W Aleksandrii
byli oni przedstawiani zgodnie z tradycją grecką, zaś wobec egipskich poddanych byli przedstawiani zgodnie z kanonem z czasów faraońskich, nawet z wężem na głowie. Zachowały się greckie
oraz egipskie przedstawienia Ptolemeusza I. Ostatnią władczynią była Kleopatra. Ubierała
się zawsze jak Macedonka i tak też była przedstawiana. Znała także język egipski jako jedyny
władca dynastii ptolemejskiej.
18
2
Starożytny Wschód
2.1
Wprowadzenie
Wykład obejmuje czasy od IV/III tysiąclecia p.n.e., czyli od powstania pierwszej cywilizacji
z architekturą monumentalną, do podboju Aleksandra Wielkiego1 . Archeologia badająca ten
okres to archeologia historyczna – towarzyszy jej stale pismo klinowe. Podobnie archeologią
historyczną jest archeologia Egiptu, której towarzyszą hieroglify, hieratyka i demotyka.
Z Bliskim Wschodem wiąże się wiele mitów i legend. Są wśród nich historie Wiszących
Ogrodów Babilonu, Arki Noego, która wylądowała na Araracie, Wieży Babel i rajskiego ogród
Eden. Słowo Eden pochodzi z języka sumeryjskiego i oznacza step za polami uprawnymi.
Obszar Bliskiego lub Środkowego Wschodu obejmuje tereny ograniczone przez wschodni
skraj Wyżyny Irańskiej w Pakistanie, Kaukaz, Bosfor, Dardanele, Cypr, przesmyk Sueski, południowe granice Jordanii i Iraku oraz południowe wybrzeże Iranu. Dzieli się on na krainy
historyczne – Mezopotamię (północną i południową), Iran, Lewant, Anatolię. Góry zostały
w większości wypiętrzone w czasie orogenezy alpejskiej. Obszary nizinne wypełniają doliny
aluwialne. Determinizm geograficzny jest poglądem zakładającym, że warunki geograficzne
determinują sposób życia człowieka. Przez współczesnych archeologów jest on najczęściej odrzucany.
Największe opady występują w górach i sięgają 1000 mm rocznie. Rolnictwo jest możliwe
przy opadach przekraczających 200 mm lub 300 mm. W Mezopotamii, gdzie roczne opady
sięgają 200 mm, rolnictwo mogło się rozwijać tylko dzięki wodzie z Eufratu i Tygrysu. W regionie tym nie występowały jednak nigdy cykliczne użyźniające wylewy, a jedynie katastrofalne
powodzie.
W starożytności eksploatowano miedź, żelazo, ołów, cynk, złoto i srebro. Kamienie wulkaniczne pozyskiwano z gór. Ropę naftową i asfalt pozyskiwano ze szczelin i wykorzystywano m.
in. jako paliwo do lamp. Funkcjonował system szlaków handlowych, które przecinały m. in.
pustynię Al-Dżazira, której nazwa oznacza po arabsku “wyspa”. Lapis lazuli sprowadzano aż
z dzisiejszego Afganistanu. Wrota Cylicyjskie w górach Taurus, między Anatolią a Cylicją na
wybrzeżu, i Wrota Syryjskie były przełęczami, przez które przebiegały ważne szlaki handlowe.
Na nizinnych obszarach szlaki przebiegały wzdłuż rzek. Na przecięciach szlaków znajdowały
się ważne miasta.
Irygacje pozwoliły rozwinąć rolnictwo poniżej izohiety 300 mm. Ludzie mogli zejść wtedy
m.in. do Dolnej Mezopotamii i rozwinąć tam cywilizację. W Egipcie istniało nawodnienie
basenowe, a w Mezopotamii nawodnienie miało charakter bruzdowy. Wodę rozprowadzano
bruzdami między polami uprawnymi. W połowie VI tys. p.n.e. zaczęły powstawać kanały
nawadniające. System irygacyjny rozwijał się stopniowo. Został zniszczony w 1258 roku n.e.
przez Mongołów w czasie najazdu mongolskiego. Niewłaściwa irygacja może doprowadzić do
zasolenia gruntu. U schyłku III tysiąclecia p.n.e. w Mezopotamii wystąpił kryzys związany ze
zbyt intensywnym rolnictwem i zasoleniu gleb. Lasy Bliskiego Wschodu zostały już w starożytności wycięte w celu pozyskaniu ziemi i drewna, a także zostały wyniszczone w wyniku wypasu
owiec.
Na mezopotamskiej nizinie aluwialnej nie występują naturalne wzgórza. Pojawienie się
wyniesienia świadczy zawsze o istnieniu stanowiska archeologicznego. Według starożytnych
wierzeń wodę zapewniał ludziom bóg Edad. W języku sumeryjskim LU oznacza człowiek,
GEME – kobieta, a ESH – pole uprawne.
1
Na egzaminie m. in. mapa konturowa, rozpoznawanie zabytków na zdjęciach
19
Na przełomie VIII/VII wieku p.n.e. władca asyryjski wybudował tamę, w celu utworzenia
zbiornika retencyjnego. Koła wodne nazywane noria lub naur z ceramicznymi, podłużnymi
dzbanami, zostały wybudowane dopiero w czasach grecko-rzymskich. Na napędzanym wodą
rzeczną, obracającym się kole można transportować wodę na wysokość sięgającą 5 metrów.
Koła wodne są obecnie atrakcją syryjskiego miasta Hama.
W latach 90. XX wieku pompowano wodę z głębin w celu nawodnienia pół bawełny doprowadzając do niemal całkowitego zaniknięcia rzek Balich i Chabur. Krajobrazy Bliskiego
Wschodu są silnie zróżnicowane – od równin w okolicach Niniwy po góry na pograniczu irańskoturkmenistańskim. Miasta nie były lokowane w dolinach, na żyznych glebach, ale na stokach,
aby nie marnować żyznych gleb, które można wykorzystywać pod uprawy. Już w II tys. p.n.e.
nad rzekami zakładano sady, które zostały opisane w inskrypcji asyryjskich królów. Stanowisko
Tell Hammam et-Turkman znajduje się nad Balichem i jest wyniesionym tellem znajdujący się
na brzegu rzeki. W Turcji ważnymi stanowiskami są, m.in. Hattuşa oraz Pergamon, położone
na wybrzeżu Morza Egejskiego.
Nomadyzm “dalekiego zasięgu”, podobny do stylu życia Beduinów, narodził się wraz z udomowieniem wielbłąda. Podróżowanie po pustyniach Bliskiego Wschodu ułatwiały oazy. W
pobliżu Palmyry znajduję się oaza Efka, w której uprawiano oliwki, daktyle i figi. Dziś rosną
tam też południowoamerykańskie pomidory i papryka. Słynne daktyle uprawiane są w pobliżu
Basry w Iraku.
W miastach często spotykają się starożytna i współczesna architektura. Sytuacja taka ma
miejsce, między innymi, w miastach Irbil (starożytne Arbela) i Aleppo (arabski Halab). Nad
Irbilem dominuje potężna cytadela, pod którą jest ponad 30 m depozytów. Miasto kwitło w
I tys. p.n.e., gdy władcy nowoasyryjscy zbudowali świątynię Isztad Arbelskiej. Na cytadeli
Irbilu znajduje się współczesna zabudowa mieszkalna oraz meczet wzniesiony na miejscu świątyni Isztad. W Aleppo, założonym już w III tys. p.n.e., znajduje się naturalne wyniesienie
wapienne, na którym jest tell oraz monumentalna cytadela z czasu osmańskich.
Miejsca kultu często zmieniały swoją funkcję. Przykładem jest Meczet Omajjadów w Damaszku, który w czasach bizantyjskich był chrześcijańskim kościołem św. Jana, wcześniej w
tym samym miejscu znajdowała się Świątynia Zeusa, a jeszcze wcześniej – Świątynia Adada.
2.2
Schyłek prahistorii – początki cywilizacji
Na przełomie IV/III tys. p.n.e. na Bliskim Wschodzie formowały się pierwsze miasta,
ale nie istniały jeszcze żadne państwa. W Egipcie państwo powstało zaraz po miastach, a na
Bliskim Wschodzie urbanizacja wyprzedziła o 500 lat procesy państwotwórcze. Dopiero w drugiej połowie III tys. pn.e. pojawiły się pierwsze państwa terytorialne. Już około roku 3200
p.n.e. pojawiła się cywilizacja bliskowschodnia, cywilizacja egipska – dopiero 3000 p.n.e. Pozostałe starożytne cywilizacje są znacznie młodsze. W 2500 p.n.e. powstała cywilizacja w Dolinie
Indusu, 2000 p.n.e. – cywilizacja chińska, a około 1500 p.n.e. – cywilizacje andyjskie i mezoamerykańskie. Cywilizacja bliskowschodnia była pierwsza. Wszystkie starożytne cywilizacje, z
wyjątkiem cywilizacji amerykańskich, powstały w dolinach wielkich rzek.
Kontrowersyjne pojęcie rewolucji neolitycznej wprowadził Gordon Childe. Polegała na udomowieniu roślin i zwierząt. Po rewolucji neolitycznej miała miejsce rewolucja urbanistyczna
związana z powstawaniem pierwszych miast.
Stanowiskiem pochodzącym z neolitu preceramicznego A jest m.in. Tell es-Sultan koło
Jerycha na Zachodnim Brzegu Jordanu, na północ od Morza Martwego. Nazywane jest najstarszym miastem. Znaleziono tam czaszki oblepione gliną. Pierwsze miasta powstały jednak
w południowym Iranie.
20
Cywilizacje proto-Hassuna, Hassuna i Samarra były już cywilizacjami ceramicznymi. Kultura Samarra produkowała ładnie dekorowaną ceramikę i rozpoczęła budowę kanałów nawadniających w VII/VI tys. p.n.e. Jej dzieło to kontynuowane przez kulturę Ubaid.
Społeczności południowomezopotamskie, dzięki systemom irygacyjnym, uzyskały nadwyżki
w produkcji żywności. Umożliwiło to podjęcie dążeń do zaspokojenia potrzeb wyższego rzędu.
Zaczęto sprowadzać egzotyczne kamienie półszlachetne, budować monumentalne budowle kultowe oraz rozwijać system władzy. Miejskie społeczności nie były egalitarne, ale wewnętrznie
zróżnicowane. Wcześniej każda rodzina musiała być samowystarczalna. W miastach nastąpiła
specjalizacja i powstanie zawodów. Równolegle musiał powstać rynek handlowo-wymienny,
by przedstawiciele poszczególnych zawodów mogły wymieniać się owocami swojej pracy. Pierwsze pojawiające się przykłady pisma bliskowschodniego to pokwitowania handlowe. Najpierw powstawały miasta-państwa, a dopiero później wykształciły się państwa terytorialne.
W mieście Eridu (stanowisko Tell Abu Shahrain) znajdowały się świątynie z różnych etapów
jego funkcjonowania – ziggurat z czasów III Dynastii z Ur, budowla świątynna z czasów kultury
Ubaid oraz świątynia neolityczna, która pełniła różne funkcje społeczne. Dzięki istnieniu tellu
można odtworzyć historię od neolitu do czasów islamskich. Eridu jest przykładem rozwoju
architektury kultury Ubaid.
Pierwsze miasta rozwijały się głównie w południowym Iraku, ale pojawiały się także na
ziemiach syryjskich. Cywilizacja Ubaid doprowadziła do rozwoju sieci irygacji bruzdowej w
Mezopotamii. System ten różnił się znacząco od irygacji basenowej w Egipcie.
Po cywilizacji Ubaid rozwinęła się kultura Uruk, która została podzielona na trzy fazy
– 3800-3500/3500-3300/3300-2900 p.n.e. Miasto Uruk, w południowej Mezopotamii, było
głównym ośrodkiem tej kultury. Zajmowało obszar 5 km2 . Wiele odległych od niego miast było
jego koloniami służącymi rozwojowi handlu prowadzonego przez Uruk. Uruk było pierwszym
wielkim miastem metropolitalnym. Było większe od Aten w szczycie rozkwitu, ale przegrywa
pod względem liczby ludności z Rzymem z czasów Hadriana.
W Uruk powstało wiele świątyń. Jedną z nich była Eanna (E – dom, Anna – niebios),
co w języku sumeryjskim oznacza świątynię bogini Inanna (In – Pani). W świątyni znaleziono
tabliczki z wynalezionym wtedy protoobrazkowym pismem, które opisują transakcje handlowe.
Świątynia była zatem też miejscem pełniącym różne funkcje społeczne, w tym handlowe. Świątynie miały bogato dekorowane fasady. W obrębie kompleksu Eanny, prócz świątyń, znajdował
się “Pałac“ D z klatkami schodowymi różnych typów, przypominającymi labirynty. Kontynuowano tradycje architektoniczne z Eridu, z czasów cywilizacji Ubaid. Świątynie posiadały
liczne wejścia, w których znajdowały się drzwi. Obecny kształt Eanny jest efektem przebudowy
w czasach III fazy kultury Uruk. W pobliżu Pałacu D znajdował się basen. Miejsce to jest
uznawane za miejsce publicznych zgromadzeń. Plany budowli z tego okresu są ”koronkowe“ –
mają liczne nisze i ryzality.
Gospodarka miała charakter etatystyczny. Nie funkcjonował wolny rynek. Producenci
oddawali kompleksom państwowo-świątynnym wszystkie owoce swojej pracy, a w zamian otrzymywali od tego kompleksu wszystko, czego potrzebowali do życia.
W Uruk powstawały rzeźby przedstawiające władców lub kapłanów. Jednym z ważniejszych
zabytków jest maska bogini Inanny. Ma ponadnaturalnej wielkości oczy, nos i usta są
przedstawione naturalistycznie. Maska nazywana jest ”Damą z Uruk”. Główna jej część
została wykonana z wapienia. Prawdopodobnie reszta przedstawienia, która nie zachowała się,
była wykonana z innych materiałów, brwi i oczy były inkrustowane lazurytem lub obsydianem.
Korpus ciała mógł być drewniany. Sztukę tego typu tworzyli wyspecjalizowali artyści. Sztuka
uznawana była za tym lepszą, im wierniej oddawała rzeczywistość.
Z Inanną wiąże się także drugi ważny zabytek – tzw. ”waza Inanny“. Jest to wysokie
21
naczynie ozdobione reliefami na pięciu poziomych pasach reliefowych. Przedstawione sceny
układają się w sekwencję. Ukazano na nich kosmologię. Początek sekwencji znajduje się na
dole wazy, gdzie przedstawiono wodę i rośliny. Powyżej znajdują się kozy i owce, jeszcze wyżej
są ludzie – słudzy świątynni i kapłani niosący dary w naczyniach. Na szczycie, na ostatnim
pasie, znajduje się bogini Inanna, a przed nią nagi kapłan wręczający jej naczynie z darami. Za
nim stoi król-kapłan En. Zgodnie z wierzeniami to ludzie karmią bogów, co jest wielokrotnie
powtarzane w mitach mezopotamskich. Ludzie zostali stworzeni po to, by karmili bogów i im
służyli.
Kolejne pasy na wazie można tłumaczyć jako ciąg produkcyjny od roślin, przez zwierzęta,
ludzi, aż do bogów. Według tej interpretacji, na wazie może znajdować się także uzasadnienie
dla etatystycznego systemu gospodarczego polegającego na gromadzeniu wszystkich dóbr w
świątyni, Eannie, a następnie ich redystrybucji w społeczeństwie.
W schyłkowym etapie rozwoju kultury Uruk istniała już w pełni wykształcona cywilizacja.
Określenie ”świątynia“ dla budowli z tego okresu jest umowne – budowle te pełniły rozmaite
funkcje.
Król-kapłan En (w języku sumeryjskim: Pan) został przedstawiony na steli polowania na lwy jako myśliwy polujący na zwierzęta w spódnicy z łukiem, a także ponownie z
włócznią. Figurki przedstawiające go mają 20-30 cm. Jest ukazywany na nich jako nagi mężczyzna z nakryciem głowy i brodą o łopatowatym kształcie, opadającą na piersi. En był także
przedstawiany w trakcie wykonywania egzekucji.
Z Uruk pochodzi też tzw. “żłób” lub “koryto” z reliefem, na którym przedstawiono zwierzęta
w oborze bogini Inanny. Jest to nawiązanie do Wazy Inanny. Sfera gospodarcza ponownie łączy
się ze sferą religijną.
Ważnym elementem cywilizacji jest pismo. W społeczeństwie wykonywane były transakcje
związane z gromadzeniem dóbr oraz ich redystrybucją. Pismo było potrzebne do zapisywania
transakcji. W VIII-V tys. p.n.e. na Bliskim Wschodzie powstawał system opisywania transakcji w postaci żetonów (ang. tokens). Żetony te były abstrakcyjne lub zawierały realistyczne
przedstawienia towarów np. zboża. System żetonowy pozwolił kulturze Uruk rozwinąć pismo
piktograficzne, z którego wykształciło się pismo klinowe, które odtąd stosowano na całym Bliskim Wschodzie dla zapisywania tekstów w wielu językach – m.in. sumeryjskim i babilońskim.
Na jego podstawie Fenicjanie stworzyli pismo alfabetyczne.
Z przełomu IV/III tys. p.n.e. pochodzą znalezione w Uruk pierwsze zabytki piśmiennictwa
w postaci tabliczek. Poza Uruk znaleziono ich znacznie mniej. Na tabliczkach opisywano cyrkulację dóbr w tym okresie. Protopismo składało się ze znaków rytych na miękkich, glinianych
tabliczkach. Tabliczki te przetrwały nawet jeśli nie zostały wypalone. Najlepiej zachowały się
te, które znalazły się w spalonych budynkach. Na tabliczkach dominują liczebniki. Występował
także etap pośredni między żetonami a pismem. Żetony w kulturze Uruk zbierano do glinianych opakowań, a następnie wyrysowywano je na okrągłej glinianej tablicy w formie sekwencji
żetonów. Liczba żetonów na tablicy odpowiadała liczbie żetonów umieszczonych w opakowaniu.
Kamień Blau’a przedstawia króla-kapłana En z innym kapłanem dokonującym aktu przekazania darów świątyni. Na kamieniu znajdują się także zapisy. Nawiązuje do stylu innych
reliefów. Styl przedstawień w tym okresie jest jednolity. Na początku III tys. p.n.e., wraz z
rozpoczęciem okresu wczesnodynastycznego, pojawili się Sumerowie. Lud ten był obecny już
w kulturze Uruk, a Kamień Blau’a może być dziełem Sumerów.
Pieczęci cylindryczne tworzono w celu autentyfikacji dokumentów. Wraz z pismem są
one spójnymi wynalazkami i były ze sobą powiązane. Pieczęć cylindryczna mogła być toczona
w nieskończoność, a więc można było w ten sposób zaplombować dowolnie długi tekst. Stanowiło to o przewadze pieczęci cylindrycznych nad odciskowymi, przyciskanymi do tabliczki.
22
Pieczęci powstały w późnej fazie kultury Uruk, choć już wcześniej pojawiały się ich prototypy.
Od schyłku IV tys. p.n.e. do przełomu er pieczęci cylindryczne występowały w całej Mezopotamii, Anatolii, Syropalestynie, a nawet w Egipcie. Miały od 2 do 6 cm wysokości i zawierały
bogaty cykl ikonograficzny. Styl pieczęci różnił się między poszczególnymi kulturami. Pieczęci
cylindryczne były odciskane głównie na tabliczkach glinianych zawierających pismo, ale czasami
ich odciski występują też na tabliczkach pozbawionych pisma. Pieczęci były wykonywane z kamienia różnego rodzaju, np. kryształu górskiego lub agatu. Czasami występowały też pieczęci
terakotowe wypalane. Były przewiercone i miały włożoną oś umożliwiającą ich toczenie. Na
wylocie osi znajdowało się ozdobne wykończenie. Ostatnie piękne pieczęci powstały w czasach
akadyjskich, później ich wzory systematycznie były upraszczane.
Na pieczęciach kultury Uruk czasami przedstawiano zwierzęta, np. lwy, oraz krajobraz
z płynącą wodą. Oprócz tematów przyrodniczych pojawia się król-kapłan En, zwierzęta z
obory Inanny oraz szałasy dla zwierząt. Towarzyszą im drzewce symbolizujące Inannę. Jeden
z odcisków pieczęci ukazuje lwa, który pożera rośliny, a zwierzęta roślinożerne przyglądają się
temu. Scenie towarzyszy fasada świątyni z ryzalitami. Inna z pieczęci ukazuje króla-kapłana En
karmiącego zwierzęta ideologicznymi kwiatami, analogicznymi do przedstawień w grobowcach
z Ur. Król-kapłan ukazany jest czasem także na łodzi wraz z budowlą sakralną i mężczyznami
niosącymi zwój tkaniny do świątyni. Inanna jest ukazana na pieczęciach także symbolicznie
jako maszt z trzema pierścieniami.
W państwie Uruk występował opór społeczny wobec władz. Jego tłumienie zostało utrwalone na odciskach pieczęci jako przestroga. Same pieczęci nie zachowały się do naszych czasów.
Król-kapłan En ukazany jest z oszczepem skierowanym w dół i grotem jako nadzorca egzekucji
jeńców zabijanych przez żołnierzy.
Na innej pieczęci przedstawiono króla-kapłana En polującego na dzikie zwierzęta. Na jej odciskach są widoczne fantastyczne zwierzęta z długimi szyjami zakończonymi pyskami lwów,
które mogą przypominać zwierzęta z Palety Narmera, choć nie było wtedy jeszcze bezpośredniego kontaktu Uruk z Egiptem. Mimo to w delcie Nilu znaleziono ceramikę pochodzącą z
Uruk. Kontakt z dalekim światem był potrzebny w celu sprowadzenia surowców do produkcji
broni, biżuterii oraz dóbr luksusowych.
Istniała szeroka wspólnota kulturowa obejmująca ziemie położone dalej poza samym miastem. Kontrowersyjna hipoteza zakłada, że istniało imperium Uruk ze stolicą w Uruk. Bardziej
prawdopodobne jest istnienie wspólnoty komunikatywnej obejmującej północny Irak, Syrię
i Anatolię. Powstawały tam stanowiska żywej, prawdziwej kultury Uruk, poza Dolną Mezopotamią, a także stanowiska zawierające zapożyczenia z kultury Uruk.
Przykładem stanowiska należącego do takiej wspólnoty jest stanowisko Habuba Kabira
nad Eufratem w Syrii, zamieszkane przez 200 lat przez osadników z Uruk. Jest to stanowisko
jednowarstwowe, częściowo zniszczone przez abrazję Eufratu. Znajdowały się tam mury, bramy
miejskie i zabudowania z cegły mułowej. Istniała siatka ulic, ale działki między nimi nie były
kwadratowe. Miasto zostało zbudowane z ramach zaplanowanej akcji kolonizacyjnej, według
z góry opracowanego, idealnego planu, podobnie jak Canberra i Brasilia. Świątynie miały
prawdopodobnie rozmaite zastosowania. Na południu, na wzgórzu znajdowała się świątynia
nawiązująca formą do świątyń z okręgu Eanny z Uruk, ale od nich mniejsza. Na stanowisku
Habuba Kabira, prócz ścian budowli, znaleziono naczynia.
W pobliżu znajduje się wapienne wzgórze Dżebel Aruda, na zboczu którego, na tarasie,
wzniesiono osadę kultury Uruk z centrum gospodarczo-religijnym z ryzalitowo zdobionymi ścianami. Miasto miało również część mieszkalną. Stanowisko dobrze zachowało się do naszych
czasów. W Dżebel Aruda można znaleźć tzw. tabliczkę liczebnikową – bułę glinianą, na której odnotowano tylko liczebniki (wyżej są liczby wyższego rzędu, a niżej niższego) i przetoczono
po niej pieczęć. Tabliczka stanowi zapis transakcji.
23
W Syrii, nad Chaburem, znajduje się stanowisko Tell Brak (nazwa stanowiska oznacza
źródło) zawierające pozostałości osadnictwa z czasów od kultury Uruk do II tysiąclecia p.n.e.
Znajduje się tam prostokątna Świątynia Idoli Ocznych (Świątynia Oczu), która przypomina
Białą Świątynię w Uruk. Architektura jest nawiązaniem do kultury Uruk, choć Tell Brak nie jest
już stanowiskiem założonym przez osadników z Uruk. Inna jest tam sztuka przedstawieniowa.
Rzeźba głowy męskiej ma wyżłobienie w dolnej partii służące osadzeniu na korpusie. Sztuka jest
bardziej stylizująca niż w Uruk. Figurki znalezione w Świątyni Idoli Ocznych przedstawiają oczy
lub idole okularowe. Na podwyższeniu, w sanktuarium znajdowało się przedstawienie wielkich
oczu, a wokół rozrzucone były tysiące figurek oczu, przypominających hatifnaty, stanowiących
być może wota. Różne rozmiary figurek mogą sugerować przedstawienia rodzin. Przedstawienia
oczu mają charakter religijny.
Głównym elementem sztuki użytkowej kultury Uruk była ceramika naczyniowa. Kultury
Hassuna, Samarra i Halaf wykonywały ceramikę ręcznie lub z wykorzystaniem wałków. W kulturze Ubaid pojawiło się koło garncarskie do otaczania naczyń, ale nie do ich formowania. W
Uruk na przełomie IV/III tys. p.n.e. wprowadzono koło szybkoobrotowe, na którym można
było od razu formować naczynie nawet z gęstej gliny. Jednocześnie ograniczono dekoracje plastyczne – ryte, odciskane i malowane. Ceramika była elegancka, posiadała charakterystyczne
dziobki. Dekoracje powstawały tylko na prowincji. Produkowano czary z zagiętymi dziobkami,
pozwalającymi ostrożnie wylewać wodę z naczyń bez rozlewania. Naczynia służyły głównie do
przetrzymywania wody. Formowano też misy w ziemi, które służyły do redystrybucji dóbr.
Stanowiły miarę wypłacanych racji i nie były toczone na kole garncarskim. Naczynia produkowano także z chlorytu, który jest łatwy w obróbce. Naczynia te były zdobione dekoracją
geometryczną. Znak na naczyniach symbolizował jedzenie (sumer. KU).
Język sumeryjski jest językiem aglutynacyjnym, co oznacza, że elementy semantycznogramatyczne sklejają się ze sobą. Wyrazu w języku sumeryjskim były najczęściej jednosylabowe,
co później wykorzystano tworząc pismo ideograficzno-fonetyczne i alfabetyczne.
2.3
Wczesna epoka brązu (III tys. p.n.e.)
Południowa i Środkowa Mezopotamia we wczesnej epoce brązu nadal była ważnym ośrodkiem kulturowym, skąd innowacje kulturowe ekspandowały na północ. Właśnie w Południowej
Mezopotamii powstała cywilizacja starosumeryjska, nazywana także wczesnodynastyczną.
Lata 2900-2350 p.n.e. to okres istnienia niezależnych sumeryjskich miast-państw, nazywany
w dziejach Mezopotamii okresem starosumeryjskim, czyli wczesnodynastycznym. Mezopotamia
była połączona z innymi regionami szlakami handlowymi. Sprowadzano m. in. obsydian,
który był wydobywany w Anatolii i przewożony do Palestyny. Aż do najazdów partyjskich,
sasanidzkich i arabskich Mezopotamia zachowała poczucie jedności kulturowej.
W odróżnieniu od Egiptu, gdzie państwo i cywilizacja powstały jednocześnie, w Mezopotamii powstawały niezależne politycznie i gospodarczo miasta-państwa, które były jednak
powiązane wspólnotą kulturową, religijną i językową. Z nielicznymi wyjątkami mówiono w
nich po sumeryjsku. Czczono tych samych bogów, choć każde miasto miało swoje bóstwo
opiekuńcze. Południowa Mezopotamia była nazywana Sumerem. Obszar ten sięga od Ur aż
do dzisiejszego Bagdadu. Jest ukształtowany przez sieć kanałów służących do nawadniania.
Każde miasto miało swój zasięg o obszarze mniejszym od dzisiejszych polskich powiatów, z
którego korzystało rolniczo. W epoce środkowego Uruk wokół miasta rozciągały się pasy ziemi
uprawnej.
Najważniejszymi miastami Sumeru były Ur, Girsu, Larsa, Lagasz, Nippur. Każda miastopaństwo miało swoje bóstwo opiekuńcze, ale istniały też bóstwa panmezopotamskie, takie jak
24
Inanna. Z miastem Nippur związany jest bóg Enlil – pansumeryjskie bóstwo, którego imię
oznacza “Pan przestrzeni między niebem a ziemią”. Między miastami Umma i Girsu w okresie
tym wybuchła krwawa wojna, która jest nam znana ze źródeł.
Architektura świątynna okresu wczesnodynastycznego była zróżnicowana. Przykład świątyni z okresu wczesnodynastycznego jest świątynia Inanny z Nippur. Trudno zauważyć w
konstrukcji cellę – sanktuarium.
Nad Dijalą, na północ od Bagdadu, poza właściwym Sumerem, znajduje się stanowisko
Chafadżi mieszczące ruiny miasta Tutub. Chafadżi to miejsce, w którym znajdowała się
Owalna Świątynia. Może ona przypominać Białą Świątynię w Uruk, oddaloną od kompleksu
Enanny. W Chafadżi znajduje się sanktuarium boga Sina – boga księżyca, zwanego po sumeryjsku Nanna. Było ono stopniowo rozbudowywane. Składało się z trzech części, położonych
na linii łamanej. Być może już w czasach wczesnodynastycznych budowano zigguraty, ale klasyczna forma sumeryjskich zigguratów powstała dopiero u schyłku III tys. p.n.e., za czasów
III dynastii z Ur. Wtedy powstało państwo spajające Sumer ze stolicą w Ur, gdzie powstał
pierwszy ziggurat stojący na rozległym dziedzińcu – temenosie.
W Eridu i Kisz zachowane są pałace z okresu wczesnodynastycznego. Władców sumeryjskich
tytułowano początkowo Ensi (namiestnik bóstw), a następnie Lugal (król).
Grobowce Królewskie w Ur (Royal Cemetery) były badane w latach 1922-1936, gdy
Irak był protektoratem brytyjskim. Część zabytków została przewieziona do British Museum.
Są one najważniejszym zabytkiem okresu wczesnodynastycznego w Ur. Groby miały prostą
konstrukcję, zbudowane były z cegły suszonej i przykryte ceglanym sklepieniem. Do grobów
prowadziły rampy-gromosy. Wewnątrz groby podzielone były na pomieszczenia ścianami. Datowane są na lata 2600-2550 p.n.e. W prostych architektonicznie grobach odnaleziono cenne
dary grobowe, w tym biżuterię. Wraz z władcami chowano dworzan, żołnierzy i sługów, których
zabijano po śmierci ich panów lub pań, a następnie składano wraz z nimi w grobach. W grobach
składano też złoto i zwierzęta pociągowe. Zwyczaj ten był ewenementem w skali Mezopotamii.
Przysepulkralna ofiara z ludzi poza Ur została odkryta tylko raz i to na dużo mniejszą skalę.
Groby królów na nekropolii wyróżniały się obecnością komory grobowej.
W grobowcach znaleziono broń autentyczną, broń złotą oraz naczynia. Jednym z zabytków
z Grobów Królewskich z Ur jest wykonany z lapis lazuli Sztandar z Ur. Prezentuje on styl
charakterystyczny dla okresu wczesnodynastycznego. Jest częścią liry – instrumentu. Dzieli
się on na dwie części – wojenną i pokojową. Rydwan bojowy ciągnięty był przez osły. Po
przeciwnej stronie przedstawiono ucztę odbywającą się po odniesieniu przez żołnierzy z Ur
zwycięstwa w bitwie.
Zachowały się też inkrustowane dekoracje umieszczane na drewnianych lirach w postaci
głów byków dekorowanych lapis lazuli. Na inkrustacjach ukazywano nagich herosów – opiekunów zwierząt. Byki miały ludzkie twarze. Inkrustacje przybierają formy lwów, osłów, szakali i
kozłów występujących w rolach ludzkich. Ikonografia jest bogata i może mieć charakter karykatury. Ze złotej blachy wykonano słynną figurkę przedstawiającą kozła wskakującego na drzewo
z gałązkami. W obrębie nekropolii znaleziono także grę planszową z masy perłowej dekorowaną
lapis lazuli. Towarzyszyły jej żetony wykorzystywane do gry oraz kostka umożliwiające wyrzucenie określonej wartości liczbowej. Na planszy gry są przedstawione pary oczu w postaci kół
uznawanych za magiczne.
Innym znaleziskiem był hełm z grobu mężczyzny, dowódcy wojskowego, w którego grobie
znaleziono Sztandar z Ur. Hełm wykonany został z cienkiej złotej blachy i reprodukuje fryzurę
z dwoma warkoczami, którą przykrywał. Włosy związane były w kosmyk z tyłu. W obrębie
Grobowców Królewskich znaleziono także naszyjnik z zawieszkami w kształcie liści topoli oraz
diademy królowej Puabi.
25
Sztukę starosumeryjsko-wczesnodynastyczną charakteryzują figurki orantów sięgające
wielkości kilkunastu centymetrów. Mają złożone ręce w geście interpretowanym jako modlitwa. Były ustawiane w świątyniach jako reprezentanci osób modlących się w świątyni. Dolna
część rzeźb jest zgeometryzowana. Oranci mają wielkie oczy, podobnie jak Dama z Uruk –
Inanna. Oranci występują w późniejszych fazach okresu wczesnodynastycznego. Z tego samego
okresu pochodzi figurka przedstawiająca obejmujące się małżeństwo.
Między państwami wczesnodynastycznymi toczyły się walki. W Girsu (stanowisko Tell
Telloh) znaleziono dowody konfliktu trwającego 5 pokoleń, będącego serią drobniejszych konfliktów z miastem Umma. Jednym z epizodów konfliktu miasta-państwa Lagasz, składającego
się z Lagasz i Girsu, z Umma było przybycie Mesilima, króla miasta Kisz, z północy i arbitralne
wyznaczenie granicy między dwoma skłóconymi państwami przez władcę Kisz.
Świadectwem tego konfliktu jest Stela Sępów o dwóch stronach – religijno-mitologicznej i
historyczno-realistycznej. Po stronie religijnej przedstawiono bóstwo trzymające w sieci pokonanych nieprzyjaciół. Druga strona, historyczno-realistyczna, ukazuje żołnierzy walczących w
zwartym szyku, prowadzonych przez Ensi. Przedstawiono 9 głów, 4 tarcze i 18 par nóg, czyli
tyle ile mieściło się na dostępnej powierzchni. Na steli znajduje się też przedstawienie wojownika
jadącego na rydwanie z licznymi dzidami. Stela Sępów jest rekonstruowana z zachowanych fragmentów. Zawiera m. in. scenę składania ofiary dziękczynnej bóstwu oraz usypywania kurhanu
dla ofiar bitwy pochodzących z Girsu wraz z przedstawieniem ich ciał.
W Girsu znaleziono także srebrną Wazę Króla Enmeteny dla bóstwa Ningirsu, na której
przedstawiono orła z głową lwa. Znaleziono także maczugę króla Mesilima, władcy Kisz,
którą władca darował ją Ningirsu w czasie swojej wyprawy do Girsu-Larsy w celu dokonania
arbitralnego podziału ziem pomiędzy miasto Umma a Girsu-Larsę. Na maczudze przedstawione
są wizerunki lwów.
Kolejną grupą zabytków są tabliczki wotywne w kształcie kwadratu o boku 30 cm z
otworem po środku, pokryte reliefem z jednej strony. Były mocowane na ścianach. Jedna
z tabliczek przedstawia władcę niosącego na głowie cegłę, co oznacza symboliczne rozpoczęcie
budowy nowej świątyni. Władca formował pierwszą cegłę i kładł ją na placu budowy. Tabliczka
przedstawia też ucztę. Głowy ludzi są ogolone. Noszą oni spódniczki ze skór baranich. Władca
przedstawiony na tabliczce to Ur-Nansze – “sługa bogini Nansze”. Tabliczka powstała około
roku 2550 p.n.e.
Na innych tabliczkach wotywnych przedstawiano uczty oraz ceremonie składania ofiar bóstwom w postaci wylewania napoju z naczynia na ołtarz znajdujący się przed symbolem bóstwa.
Plakietki wotywne mogą być dwurejestrowe lub trójrejestrowe. Tabliczki trójrejestrowe mają w
najniższym rejestrze sceny sportowo-rozrywkowe np. pływanie, zapasy rytualne. Wydarzenia
sportowe, podobnie jak w Grecji, miały charakter religijny.
Ceramika szkarłatna pochodzi z II okresu wczesnodynastycznego. Na naczyniach należącej do tej grupy ukazywano zwierzęta. Dla pieczęci cylindrycznych charakterystyczne są fryzy
ukazujące ludzi oraz zwierzęta. Ludzka głowa była przedstawiana jako ptak.
Okres wczesnodynastyczny zakończył się wielką wojną, w czasie której władca miasta Umma
zaatakował Lagasz i Girsu, a następnie zdobył cały Sumer. Na północy powstało miastopaństwo Agade (Akad), założone przez króla Sargona Wielkiego w roku 2344 p.n.e. Agade
do dziś nie zostało znalezione przez archeologów. Sargon podbił Umma i wziął do niewoli
jego władcę, który wcześniej podbił Lagasz. Imię Sargon oznacza “król prawowity”, można
więc wywnioskować, że był uzurpatorem. Sargon założył pierwsze terytorialne państwo
w Mezopotamii – Imperium Akadyjskie, które podporządkowało sobie Elam w Iranie, nad
Tygrysem jego granice dotarły do Aszur i Niniwy, a nad Eufratem aż do Morza Śródziemnego,
w którym Sargon zanurzył swój miecz. Imperium istniało w latach 2350-2186 p.n.e. Państwem
26
akadyjskim panowało pięć pokoleń władców. Jednym z nich był “król wszystkich królów”, co
znaczy, że imperium mu się rozsypuje.
W północnej Syrii, w Tell Brak, gdzie znajdowała się Świątynia Idoli Ocznych, odnaleziono
odnaleziono cegły z odciśniętą pieczęcią Pałacu Naram-Sina, władcy Imperium Akadyjskiego,
wnuka Sargona Wielkiego. Był to prawdopodobnie pałac lokalnego zarządcy, ale oficjalnie
należał do Naram-Sina. Pałac zbudowany na planie kwadratu o boku 100 m zachował się w
postaci fundamentu. Jest uważany za przykład architektury akadyjskiej. Nie zachowały się
żadne inne wyraziste przykłady architektury akadyjskiej.
Stela Naram-Sina jest przykładem przedstawieniowej sztuki akadyjskiej. Nie należy mylić
jej ze Stelą Zwycięstwa. Na steli przedstawiono króla-władcę, nad którym sługa niesie parasol –
oznakę władzy, a za nim idą wojowniczy, którzy nie mają już ogolonych głów. Akadowie ubrani
są w spódniczki, zaś jeńcy ukazani są nadzy. Stela Manisztusu, syna Sargona i ojca NaramSina ma charakter mniej statyczny. Sceny strzelania z łuku są ukazane bardziej dynamicznie.
Na dyskoidalnej płaskorzeźbie przedstawiono składanie ofiary wotywnej bóstwu przed zigguratem przez córkę Sargona, która pełniła funkcję głównej kapłanki boga księżycowego –
akadyjskiego Sina, a sumeryjskiego Nannu.
Akadowie posługiwali się językiem akadyjskim, należącym do grupy języków semickich.
Czasami używali także języka sumeryjskiego, który był uważany za język kultury i religii jeszcze
1500 lat po czasach sumeryjskich.
Stela Zwycięstwa króla Naram-Sina to najważniejszy zabytek akadyjski. Została znaleziona w elamickiej Suzie, w Iranie. W XII wieku p.n.e., po upadku państwa środkowobabilońskiego, została ona zrabowana w Sippar przez Elamitów i zabrana do Elamu. Stela składa
się z kolejnych rejestrów. Ukazuje zwycięstwo Naram-Sina nad Lulubejami w górach Iranu.
Władcę Lulubejów przedstawiono przeszytego strzałą Naram-Sina w kilku sekwencyjnych scenach. Scenie bitwy towarzyszą elementy krajobrazu – góra, roślinność oraz żołnierze. W górnej
części przedstawiono władcę oraz 3 słońca. Niegdyś było tam prawdopodobnie 7 słońc, co mogło znaczyć, że wyprawa trwała 7 dni. Słońca mogą być interpretowane jako bóstwa. Władca
jest ubrany w strój bojowy i uzbrojony w kompozytowy łuk refleksyjny. Akadowie posiadali
łuki, co świadczyło o znajomości technologii wojennej. Władca ma hełm z rogami, który
jest dowodem na deifikację władcy. Naram-Sin uważał się za boga, a podpisując się stawiał
znak–predeterminatyw oznaczający “bóg”. Znak ten był stawiany przed imionami bóstw.
Techniki rzeźbiarskie znacznie rozwinęły się w czasach akadyjskich, zarówno w dziedzinie
rzeźby kamiennej, jak i odlewów metalowych. Powstał wtedy posąg Manisztusu, który znaleziono w Suzie, oraz posąg władcy, którego korpus znajduje się dziś w Berlinie, zaś jego głowa
w Muzeum Irackim w Bagdadzie.
Słynna głowa władcy akadyjskiego z brodą przedstawia Naram-Sina, wnuka Sargona,
zaś dawniej uważana była za głowę Sargona. Jest jednym z najcenniejszych zabytków mezopotamskich. Cechuje się szlachetnymi rysami. Maska znaleziona została w Niniwie, gdzie
znajdowała się kontekście z VII w. p.n.e. Prawdopodobnie została przewieziona najpierw do
Suzy, a później odzyskana od Elamitów i przewieziona do Niniwy. Maska jest odlewem na wosk
tracony, doskonale modelującym fryzurę i brodę.
Rzeźba z brązu z czasów Naram-Sina przedstawia nagiego herosa siedzącego na ziemi. Jest
to przedstawienie herosa biorącego udział w zapasach. Rzeźba wiernie oddaje anatomię. Postać trzyma stożek. Stożki takie stosowano jako elementy fundacyjne świątyń, upamiętniając
fundatora.
W gliptyce okresu akadyjskiego, na pieczęciach cylindrycznych przedstawiano charakterystyczną muskulaturę. Na jednej pieczęci ukazano herosa wśród zwierząt – bydła zebu. Fale z
łuskami oznaczają rzekę płynącą przez góry. Pieczęć należała do pana Adda, skryby.
27
W końcowym okresie istnienia Imperium Akadyjskiego doszło do buntu miast południowomezopotamskich oraz najazdów ludów górskich Gutejów i Lulubejów. Były to ludy dzikie, o
które nazywano ”dzikimi smokami z gór, co swych zmarłych nie grzebią”. Okres upadku władzy
centralnej zwany jest okresem gutejskim. Panowanie Gutejów trwało od roku 2186 do około
2100 p.n.e. Nie istniała wtedy żadna władza centralna, a szlaki handlowe upadły.
Około roku 2100 p.n.e. władca Uruk Utu-Hengal wypędził Gutejów z Mezopotamii. Władzę
utracił jednak na rzecz Ur-Nammu, swojego brata z pobliskiego Ur, który stworzył państwo
terytorialne III dynastii z Ur o obszarze podobnym do zasięgu wcześniejszego Imperium
Akadyjskiego. Jego imię oznacza “sługa bogini Nammu”. III dynastia z Ur panowała tylko 5
pokoleń, czyli 100 lat, do ok. 2000 p.n.e. Okres jej rządów został zakończony przez najazd
Elamitów z Suzy, kierowany przez ich władcę.
Ludy Martu (akad. Amurru), czyli Amoryci to ludy koczownicze z północnej Syrii, znad
Eufratu, zajmujące się wypasem kóz i owiec. Przesuwały się one wzdłuż Eufratu wgłąb Mezopotamii i najechały na państwo III dynastii z Ur już za czasów rządów dwóch pierwszych
władców III dynastii z Ur. Atak został odparty, ale Amoryci zaczęli wnikać do struktur społecznych. Byli zatrudniali przy projektach budowlanych. W państwie panowania III dynastii
ponownie funkcjonowała w jej państwie gospodarka etatystyczna, czyli redystrybucyjna. Trwał
ciągły napływ Amorytów.
Na północ od Sippar wybudowano nowy wielki mur o długości 120 km, który miał zablokować napływ Amorytów. Mur nie zachował się do naszych czasów i wiemy o nim tylko z
inskrypcji. Nie zdołał on zatrzymać najazdu Amorytów, którzy wciąż napływali i z czasem
przejęli władzę w Mezopotamii. Istniał wyraźny kontrast między gęsto zurbanizowaną Dolną
Mezopotamią a dalej położonymi obszarami, które były rzadko zaludnione, zarówno w stronę
Elamu, jak i Morza Śródziemnego.
Gudea, władca Lagasz, został przedstawiony w pozycji siedzącej, z okrągłym nakryciem
głowy. Gudea panował w latach ok. 2150-2120 p.n.e. w Girsu. Ostatnie lata panowania Gudei
pokryły się z pierwszymi latami panowania Ur-Nammu. Można mówić o ciągłości kulturowej
między okresem Gudei i III dynastii z Ur. Gudea podejmował projekty budowlane, opisywał
na inskrypcjach swoje rzekome podboje w Elamie, a także wyprawy handlowe. Nie udało mu
się jednak zbudować imperium.
Wykonano wiele rzeźb Gudei z diorytu sprowadzanego z gór Zagros. Zachowało się więcej
posągów z czasów Gudei niż z okresu całej III dynastii z Ur. Na posągach, często ponadnaturalnej wielkości, twarz była realistyczna, oczy duże, a na głowie znajdowało się charakterystyczne
nakrycie głowy, które zostało wprowadzone przez Gudeę i zastąpiło dotychczasowy kok z
warkoczem. Władcy od czasów Gudei nosili podobne nakrycie głowy aż do XVIII w. p.n.e.
Gudea przedstawiony na rzeźbie ma nienaturalnie skrzyżowane ręce na kształt oranta.
Za czasów Gudei ostatecznie wykształcił się sposób zapisu języka sumeryjskiego oraz wykształcił się sam literacki język sumeryjski. Na szatach Gudei na rzeźbach zapisany jest tekst
chwalebny na jego cześć. Zaprzestano noszenia spódniczek ze skóry barana z ogonem, a zamiast
tego owijano się pofałdowaną tkaniną przypominającą togę rzymską. Rzeźbiarze potrafili oddać
pofałdowanie tkaniny. Rzeźby Gudei są przykładem dalszego ciągu sztuki akadyjskiej, a nie
ponownego zastosowania sztuki sumeryjskiej.
Ur-Ningirsu był synem Gudei i jego następcą. Pozostały po nim bardzo podobne rzeźby
ukazujące stojącego władcę z podobnym, okrągłym nakryciem głowy.
Z czasów Gudei zachowało się kilkadziesiąt fragmentów stel. Są one zestawiane w całość w
różny sposób. Na stelach przedstawiano dwa bóstwa prowadzące władcę przed obliczę trzeciego,
tronującego bóstwa. Poniżej przedstawiono bóstwo kobiece i scenę składania ofiary. Jest to tzw.
scena prezentacji – bóstwa bliskie, opiekuńcze, prowadzą osobę władcy przez bóstwo wyższe,
28
dalsze, aby dokonać jej prezentacji i rekomendacji. Scena ta, zapoczątkowana w czasach Gudei,
była powtarzana wielokrotnie później, w tym czasach amoryckich. Później to władca był tym,
który przyjmował prezentację, co świadczyło o jego deifikacji. Na steli Gudei ukazano lirę
ze strunami, co jest nawiązaniem do motywu ze sztandaru z Ur. Zmieniły się jednak stroje
ukazane na steli.
Na stelach Gudei, ani na steli Ur-Nammu, jedynej zachowanej steli z czasów III dynastii Ur,
rekonstruowanej z fragmentów, nie przedstawiano scen wojennych, tak popularnych w okresie
akadyjskim. Władców walecznych zastąpili władcy bogobojni. Tematyka ta, wprowadzona
przez Gudeę, była kontynuowana przez III dynastię.
Miasto Ur to stolica imperium z okresu III dynastii z Ur. W centrum znajdowała się
cytadela otoczona fosą. Cytadela była miejscem świątynno-sepulkralno-administracyjnym. Na
terenie Ur z okresu III dynastii zachowały się m. in. mauzoleum z cegły wypalanej, pałac,
świątynie i ziggurat. Mur zewnętrzny powstał dopiero w VI w. p.n.e. Już wcześniej powstały
słynne Groby Królewskie.
Ziggurat w Ur był wielopiętrowy, miał rampy, a na szczycie znajdowała się kaplica lub
świątynia. Na wschód od zigguratu był położony dziedziniec Nanny – bóstwa księżyca i opiekuna miasta Ur. Koło zigguratu znajdowały się jeszcze dwie inne świątynie. Ziggurat został
wybudowany z cegły suszonej i pokryty okładziną z cegły wypalanej. Zachowały się 2 kondygnacje. Odbywały się tam uroczystości religijne. Na zigguracie mogło być umieszczone właściwe
przedstawienie bóstwa, które czasami, w postaci posągu, zstępowało na ziemię. Inne hipotezy
zakładają, że kaplica była miejscem świętych zaślubin między władcą a boginią reprezentowaną
przez kapłankę. Zigguraty wznoszono aż do czasów nowobabilońskich. Ziggurat w Ur wybudował Ur-Nammu, pierwszy władca III dynastii, który budował też inne, podobne zigguraty w
kluczowych miejscach swojego imperium.
Ziggurat w Ur został częściowo zrekonstruowany jako atrakcja turystyczna. W Iraku nie
zachowało się tak wiele zabytków, gdyż budowano tam z cegły suszonej, a nie z kamienia. Słowo
ziggurat to słowo akadyjskie, a nie sumeryjskie, oznaczające “rzecz wyniesioną”. Świątynie takie
jak Enanna w Ur oraz świątynia w Tell Brak są położone na wyniesionych tarasach i mogą być
prekursorami zigguratów, które w pełni wykształconej formie zaczął wznosić Ur-Nammu.
W Ur z okresu III dynastii pochodzą trzy grobowce – Ur-Nammu, jego syna Szulgi i jego
prawnuka Ibbi-Sina. Wejście do nich przykryte było fałszywym, trójkątnym łukiem. Grobowce
te były monumentalne i łatwe do zauważenia, zostały więc okradzione już w starożytności.
Zachował się jednak tekst z opisem pochówku po śmierci Ur-Nammu. Władcę opłakiwali jego
dworzanie, a następnie wraz nim, udawali się w zaświaty do tego samego grobowca, podobnie
jak 100 lat wcześniej w Grobowcach Królewskich w Ur.
W mieście Esznunna (stanowisko Tell Asmar), które było zależne od Ur, znajduje się świątynia poświęcona królowi o imieniu Szu-Suem. Naram-Sin jako pierwszy władca był uważany
za boga. Tradycja ta była kontynuowana i władca był deifikowany w Esznunnie. Jego posąg
znajdował się w świątyni w Tell Asmar. Sanktuarium jest otwartym pomieszczeniem, z szerokim wejściem. W celli znajdował się posąg bóstwa, a droga doń prowadząca od wejście była
krótka.
W Ur zachowały się fragmenty dwustronnej Steli Ur-Nammu. Po każdej stronie znajdowało się 5 rejestrów. Władca został ukazany jako czciciel bóstw w górnym rejestrze, w którym
przedstawiono boga Nannu i jego małżonkę. Władcę ukazano także jako budowniczego świątyni – robotnicy niosą cegły do budowy świątyni, a za nimi idzie władca niosący narzędzia
potrzebne do budowy świątyni, a podtrzymuje je sługa. Władza ma okrągłe nakrycie głowy.
Muzycy grają muzykę świątynną na bębnach.
29
Ur-Nammu był przedstawiany także na brązowych figurkach jako robotnik niosący na głowie materiał budowlany. Figurki ukazujące Ur-Nammu jako budowniczego świątyni były
wkładane między fundamenty świątyni fundowanej przez władcę. Na figurkach znajdowały
się inskrypcje mówiące kim jest przedstawiony władcy. Władca formował pierwszą cegłę, a
następnie polewał ją winem i oliwą.
Posągi z czasów III dynastii z Ur w większości nie zachowały się do naszych czasów. Ocalał
jedynie fragment rzeźby Szulgi, syna Ur-Nammu. Gliptyka z tego okresu nawiązuje do stylu
z czasów Gudei. Tematyka i styl przedstawień na pieczęciach przypominają stelę Ur-Nammu.
Ukazano na nich także scenę prezentacji z inskrypcją wskazującą właściciela pieczęci.
Szulgi, syn Ur-Nammu, w czwartym roku panowania wybudował mur chroniący kraj przed
Amorytami. Najazdy amoryckie ułatwiły Elamitom dokonanie podboju imperium III dynastii. I połowa II tysiąclecia p.n.e. przywróciła stan rozproszenia politycznego w Mezopotamii.
Rozległego terytorialnego państwa nie udało się tam odtworzyć aż do czasów Hammurabiego.
Bliski Wschód był w III tys. p.n.e. silnie zróżnicowany pod względem poziomu rozwoju
cywilizacyjnego. Gdy w Mezopotamii rozkwitała cywilizacja, Anatolia miała jeszcze charakter
protohistoryczny.
Na stanowisku Tell Mardich, znajdującym się 60 km na południe od Aleppo, mieszczą się
ruiny starożytnego miasta Ebla (Ibla). Znaleziono tam bibliotekę z wypalonymi tabliczkami
zapisanymi językiem eblaickim, który należał do rodziny języków semickich i był powiązany z
językiem akadyjskim. W bibliotece-archiwum znaleziono także tabliczki zapisane po sumeryjsku
i po akadyjsku. Biblioteka znajdowała się na skalnym wyniesieniu. W Ebli nie ma rzeźb
monumentalnych poza drewnianymi figurkami.
Innym ważnym ośrodkiem wczesnej epoki brązu było Mari (stanowisko Tell Hariri). W
późniejszej, środkowej epoce brązu wybudowano tam Pałac Zimri-Lima ozdobiony freskami.
Władzę w Mari sprawowała lokalna semicka dynastia. Znaleziono tam rzeźbę człowieka z rękami
skrzyżowanymi podobnie do orantów oraz wyroby jubilerskie. Jednym z ich jest figurka ptaka
indu guda, orła z lwią głową, wykonana ze złota i lapis lazuli.
Troja była ważnym stanowiskiem wczesnej epoki brązu. Troja II jest datowana na rok 2300
p.n.e. Było to wtedy małe miasteczko. Występuje tam zupełnie inny model architektoniczny
niż w Mezopotamii. Na wzniesieniu znajdowała się cytadela. Dominowały budowle typu megaronów – podłużne budynki z długimi salami i miejscem na palenisko. Architektura miała
charakter obronno-elitarny. Doszło tam do wykształcenia elity i rozwarstwienia społecznego.
Ruiny z wczesnej epoki brązu odkrył Heinrich Schliemann w czasie wykopalisk.
Kolejnym ważnym stanowiskiem jest anatolijskim jest Alaca Höyük, Jest tellem, w którym znaleziono kilkanaście grobów z roku około 2300 p.n.e. W wielokrotnie wykorzystywanych
grobach znajdowały się pochówki elity – książąt i kapłanów. Znaleziono tam dary grobowe
świadczące o rozwarstwieniu społecznym. Do wyposażenia grobowego należały szpile, naszyjniki, diademy, berła, kielichy i zapinki. Najcenniejsze są kwadratowe i okrągłe sztandary
z Alaca Höyük, które mają specjalne uchwyty do noszenia. Mogły być emblematami religijnymi lub obiektami kultu. Zostały złożone w grobach jako oznaki statusu zmarłych lub
emblematy wykonywanych przez nich czynności religijnych. Na sztandarach można rozpoznać
znaki solarne, takie jak tarcze słoneczne i swastyki. Na jednym ze sztandarów przedstawiono
zwierzęta przechodzące przez łuk. Znaczenie sztandarów z Alaca Höyük jest do dziś nieznane
i tajemnicze.
W muzeum w Ankarze wyeksponowano sztylet albo miecz z księżycowatym zakończeniem. Broń z księżycowatymi zakończeniami była produkowana w Anatolii aż do VIII w.
p.n.e., czyli do czasów reliefów nowohetyckich. Klinga miecza jest wykonana z żelaza, mimo
30
że pochodzi ze wczesnej epoki brązu. Żelazo wykorzystane do jej produkcji nie zostało wytopione dymarkach, ale przekute ze znalezisk meteorytowych. Przedmioty z żelaza meteorytowego
znaleziono także w grobowcu Tutanchamona.
W Suzie, stolicy Elamu, powstała rzeźba przedstawiająca boginię Narunti z lwami na podstawie. Bogini jest ubrana według mody mezopotamskiej, w skórę baranią. Znaleziono tam
także rzeźbę demona-lwa przypominającego człowieka, ale posiadającego lwią głowę.
2.4
Środkowa epoka brązu
W II tysiącleciu p.n.e., którego pierwsza połowa nazywana jest środkową epoką brązu, Mezopotamia pozostawała centrum cywilizacyjnym Bliskiego Wschodu. Zachowało się tam najwięcej
źródeł pisanych. Gdy Amoryci wniknęli na obszary o wysokim stopniu rozwoju położone w Mezopotamii, ulegli akulturacji – mezopotamizacji. Przejęli przy tym władzę polityczną. Pisali
pismem klinowym w języku babilońskim, odmianie języka akadyjskiego, a w swoim języku zapisywali tylko imiona. Nie ma żadnej inskrypcji wykonanej w języku amoryckim. W XX i
XIX wieku p.n.e. nastąpiło rozdrobnienie polityczne, władzę w poszczególnych miastach w
całej Mezopotamii i Syrii sprawowały lokalne dynastie amoryckie. W Syrii istniało państwo
Yamchad ze stolicą w Halab.
Okres Isin-Larsa to okres rywalizacji dwóch państw, która została dokładnie udokumentowana tekstami i inskrypcjami. Mezopotamia w okresie Isin-Larsa miała charakter amorycki.
Istniały 3 kolejne fazy konsolidacji i rozpadu państw amoryckich. Poszczególni władcy podejmowali liczne wyprawy wojenne.
Na początku XVIII wieku p.n.e. do władzy doszedł Hammurabi, szósty władca I amoryckiej dynastii z Babilonu. Hammurabi panował w latach 1792-1750 p.n.e., według chronologii średniej. Przez pierwsze lata konsolidował swoją władzę, a następnie rozpoczął podboje.
Najpierw podbił Isin i Larsę, a potem podporządkował sobie Mari i całą Mezopotamię. W
inskrypcjach władca pisał, że składał ofiary w Niniwie oraz zdobył Elam, ale nie była to raczej
prawda. Powstało Imperium Babilońskie ze stolicą w Babilonie, które po śmierci Hammurabiego rozpadło się i nastąpił powrót do rozbicia politycznego.
Amoryci kontynuowali stosowanie stylu rzeźby statuarycznej, reliefu, gliptyki i architektury
znanego z wcześniejszych okresów. Wprowadzili jednak częściowo swój panteon bóstw.
Tell Asmar (Esznunna) jest stanowiskiem, na którym w czasach III dynastii z Ur zbudowano świątynię władcy Ur jako wyraz uznania i szacunku dla niego. W czasach amoryckich
Esznunna była ośrodkiem władzy lokalnej dynastii. Świątynia władcy z Ur została przekształcona w świątynię bóstwa amoryckiego. Elegancja architektury okresu amoryckiego wynika w
dużym stopniu z wiedzy geometrycznej i matematycznej. Jej zastosowanie widać wyraźnie w
konstrukcji pałacu w Tell Asmar.
Stanowisko archeologiczne Tell Harmal mieści ruiny miasta Szaduppum, w którym znajdowało się 5 świątyń i centrum administracyjne. Wzniesiono tam rekonstrukcje budowli z
cegły wypalanej na oryginalnych fundamentach. Szaduppum było małym miasteczkiem z obwarowaniami. Zabytki przeniesiono do Muzeum Irackiego w Bagdadzie. Wejścia do świątyni,
prowadzącego przez ząbkowany portal, strzegły 2 niewielkie lwy. Na zewnątrz świątyni znajdował się postument, na którym ustawiano stoły ofiarne posąg bóstwa wynoszony ze świątyni.
Na stanowisku odkryto ponad 3000 tabliczek z pismem klinowym, w tym starobabiloński zapis
eposu o Gilgameszu, który wtedy został skompilowany z 5 niezależnych eposów. Późniejszy
egzemplarz eposu został zdeponowany w słynnej bibliotece Aszurbanipala w Niniwie w VII w.
p.n.e. Na tabliczkach zapisywano często zadania matematyczne i geometryczne, np. obliczenie
długości przekątnej kwadratu.
31
Stela Hammurabiego wykonana została z bazaltu lub diorytu. Zawiera listę praw cywilnych, karnych i handlowych. Jest to raczej spis praw, a nie kodeks w dzisiejszym znaczeniu.
Pierwszy usystematyzowany kodeks powstał dopiero w czasach Justyniana. Stela powstała w
Sippar, a w XII wieku p.n.e. została wywieziona do Elamu. Znaleziono ją w Suzie. Cała stela
ma ponad 2 metry wysokości. Na rzeźbie znajdującej się w jej górnej części przedstawiono
stojącego Hammurabiego, w nakryciu głowy podobnym do Gudei, przed Szamaszem, bogiem
słońca i sprawiedliwości. Szata Hammurabiego przypomina togę Ur-Nammu i Gudei, jedno
jego ramię jest odsłonięte. Przedstawienie Szamasza jest podobne do przedstawienia Nammu
na steli Ur-Nammu. Hammurabi adoruje siedzącego boga Szamasza. Zarówno Hammurabi, jak
i Szamasz są ukazani z profilu. Szamasz trzyma pręt mierniczy lub rylec pisarski oraz skręcony
w kółko sznur mierniczy. Są to atrybuty władzy, boskie insygnia. Hammurabi nie otrzymuje
ich od Szamasza, może co najwyżej podejść i je dotknąć. Podobne atrybuty mają także Gudea
i Ur-Nammu na swoich przedstawieniach.
Rzeźba statuaryczna z tych czasów zachowała się w kilku egzemplarzach. W Luwrze znajduje się odlana z brązu figurka z dłonią i twarzą pokrytą złotem. Na rzeźbie ukazano poddanego
klękającego i podnoszącego palec do nosa, co jest znakiem modlitwy. Przedstawiona osoba jest
sługą, a nie władcą, gdyż ma krótką brodę.
Rzeźba przedstawiająca prawdopodobnie głowę Hammurabiego wykonana została w kamieniu i znaleziona w Suzie. Jest to przedstawienie Hammurabiego w starszym wieku, widoczne
są jego zmarszczki. W tych samych czasach, w XVIII wieku p.n.e., powstały portrety pesymistyczne Amenemhatów w Egipcie. Podobnie jak głowa Hammurabiego, są to przedstawienia
zmęczonego, podstarzałego władcy.
W I połowie II tys. p.n.e. produkowano liczne przedmioty terakotowe wyciskane z
formy. Zdobiły je motywy przedstawiające boginie, śpiewy, tańce, sytuacje rozrywkowe i akty
seksualne, tzw. łoża Isztad. Bogini została wymodelowana, a nie odciśnięta w formie. Pojawia się wiele elementów demonicznych, np. szpony, oraz boskich, np. bransoleta, sznurek z
kółkiem. Odciskane z formy przedmioty terakotowe znajdowały się w domowych kapliczkach.
Jedna z terakotowych rzeźb, stanowiąca ilustrację do literatury, przedstawia pokonanie potwora
przez Gilgamesza. Na innych plakietkach przedstawiano m.in. ludzi przy pracy (np. snycerza wykonującego instrument), tresera małp, sceny rozrywkowe. Na kultowym przedstawieniu
rzeźbiarskim znajdującym się w świątyni bogini Isztad jest naga i uskrzydlona. Inny terakotowy przedmiot przedstawia dwie tancerki, muzyków oraz małpy będące uczestnikami imprezy
charakteryzującej się lekkością obyczajową.
Z Babilonii przenosimy się na północ wzdłuż Tygrysu i Eufratu. Istniały tam liczne lokalne państwa z dynastiami amoryckimi. Zachowała się korespondencja dyplomatyczna między
władcami. Na północy amorycki władca Szamszi-Adad I, stworzył Królestwo Górnej Mezopotamii.
W Mari (Tell Hariri) nad Eufratem w wiekach XX-XVIII p.n.e. rządziła lokalna dynastia, która została wypędzona przez Samszi-Adada I. Po upadku jego państwa przedstawiciele
lokalnego dynastii powrócili i odzyskali władzę. Miasto zostało założone już w I połowie III
tys. p.n.e. Najważniejszym jego zabytkiem jest Pałac Zimri-Lima, lokalnego władcy, który
został pokonany przez Hammurabiego. Budynek jest konstrukcją wielofazową i powstawał od
III tysiąclecia p.n.e. aż do czasów Zimri-Lima, który był ostatnim władcą mieszkającym w
pałacu. Pałac został spalony przez Hammurabiego w czasie najazdu. Gwałtowny pożar pałacu
sprawił, że zachowało się w nim dużo depozytów umożliwiających rozpoznanie funkcji poszczególnych pomieszczeń, których budowla miała ponad 200. Były zlokalizowane wokół dziedzińców
i mieściły m. in. magazyny i pokoje dla posłańców. Pałac był częściowo obwarowany.
Dziedziniec 131 pełnił funkcję sali tronowej lub sanktuarium. Wyróżnia się absydopodobnym
podium wychodzącym wgłąb dziedzińca. Dziedziniec 106, sala 64 i sala tronowa 65 tworzyły
32
najważniejszy ośrodek władzy i religii. W sali 64 stały posągi dawnych deifikowanych władców.
Na południowej ścianie dziedzińca 106, na którym rosła palma, znajdowało się malowidło
ścienne. W środkowej części malowidła były dwa panele ze sceną inwestytury Zimri-Lima
dokonanej przez Isztad. W tle znajdują się m.in. palmy i ludzi wspinający się na nie, sfinksy
oraz bóstwa. Czytelnie zachowanych malowideł ze Starożytnego Wschodu jest zaledwie kilka,
dlatego malowidło to jest wyjątkowo cenne.
Inwestytura Zimri-Lima jest sceną wyobrażającą Zimri-Lima stojącego przed Isztad.
Władca odziany jest w strój inny niż Hammurabi, jest bosy, a na głowie ma hełm. Isztad
ukazywana była na dwa sposoby – ze skrzydłami lub jako wojowniczka. Była boginią miłości,
płodności i wojny. Na przedstawieniu ma tiarę z rogami, naszyjnik, łuk i kołczany na plecach, stoi na postumencie w postaci lwa, który był jej symbolem. W lewej ręce trzyma topór.
Isztad posiada symbole władzy w postaci pręta i pierścienia, a Zimri-Lim jest upoważniony
do dotknięcia pręta. Jest to najbliższy znany w sztuce kontakt władcy z insygniami boskimi.
Poprzez dotknięcie spływa na niego boski blask i splendor.
Z tej epoki pochodzi pochodzą również przedstawienia statuaryczne. Z pałacu Zimri-Lima
w Mari pochodzi rzeźba bogini trzymającej wazę wykonana z wapienia. Bogini na przedstawieniu ma doskonale wymodelowane usta i tylko jedną parę rogów. Została znaleziona w
sanktuarium przed salą tronową i można ją utożsamiać z boginią z malowidła trzymającą życiodajną wodę.
Z Mari pochodzi również znaleziona w Babilonie głowa władcy Puzur-Isztara z III tys.
p.n.e. znajdująca się w Berlinie. Później odnaleziono korpus pasujący do tej głowy, który
znajduje się w Stambule. Rzeźba wykonana została w twardym bazalcie. Rogi na głowie
kończą się równo z brzemieniem opaski i świadczą o tym, że władca został później deifikowany.
Posąg znaleziono w depozycie babilońskim z VI w. p.n.e. Strój jest kompromisem pomiędzy
typowym strojem z Mari a strojem babilońskim Hammurabiego.
W I połowie II tys. p.n.e. rozwinęło się miasto Aszur nad Tygrysem. Zakładało one swoje
kolonie kupieckie.
Miasto Kanesz (stanowisko Kültepe) w środkowej Anatolii było jedną z kupieckich kolonii
Asyrii w Kapadocji. Władcy asyryjscy eksportowali cynę i wełnę do Anatolii, a importowali
z Anatolii do Aszur srebro i złoto. W Anatolii handlowano miedzią, ale nie sprowadzano jej
do Asyrii. Handel był nisko opodatkowany. W Kanesz znaleziono ponad 10 tys. tabliczek,
zawierających korespondencję handlową oraz rodzinną między mężczyznami w Kanesz i ich
żonami znajdującymi się w Aszur. Poruszano tematy podobne do dzisiejszych, np. zdrowie,
niepokój o bliskich. W Kanesz znajdował się pałac i cytadela. Osada kupiecka położona
była poniżej cytadeli. Pieczęci cylindryczne z Kanesz były wykonywane w stylu anatolijskim.
Dopiero w tym okresie, czyli w XX-XIX w. p.n.e., pismo klinowe zostało introdukowane
w Anatolii przez piśmiennych Asyryjczyków. Dawniej uważano, że nastąpiło to w czasach
Sargona.
Szmaszi-Adad I pochodził z Terqa nad Eufratem, był Amorytą. Został stamtąd wypędzony. Dotarł do Babilonii, a potem zdobył Aszur i Ekallatum, którego lokalizacja nie została
dotąd ustalona. Zbudował Królestwo Górnej Mezopotamii. Panował według średniej chronologii w latach 1814-1782 p.n.e. W skład jego państwa weszło m. in. Mari. Państwo istniało
tylko w okresie panowania Szmszi-Adada I i rozpadło się szybko po przejęciu władzy przez jego
następcę, podobnie jak państwo Hammurabiego. Szamszi-Adad pozostawił po sobie najwięcej
budowli w Aszur, kształtując całą północną dzielnicę świątynno-administracyjną. W formie
ukształtowanej przez Szamszi-Adada istniała ona aż do VII w. p.n.e. Istniała tam świątynia
boga Aszura. Nazwa Aszur może odnosić się do kraju, miasta lub boga.
Ur-Nammu wybudował zigguraty w Ur, Nippur, Kisz, Uruk i w Larsie. Wszystkie miały
33
plan prostokąta. Ziggurat w Ur był pierwszą tego typu budowlą w historii Mezopotamii. W
Aszur Szamszi-Adad wybudował ziggurat kwadratowy o boku 60 metrów. Zabudowaniami
Aszur z okresu jego panowania były też Stary Pałac i świątynia Aszura, która wyróżniała
się istnieniem dwóch cell. Pałac w Aszur przypomina częściowo pałac w Mari. Badania nie
wykazały, gdzie znajdowały się przejścia pomiędzy pomieszczeniami. W obrębie pałacu istniały
otwarte dziedzińce, pozbawione sklepienia.
Miasto Aszur nie było główną rezydencją Szmaszi-Adada. Jego główną stolicą było SzubatEnlil, “siedziba Enlila” nad Chaburem w Syrii. Nazwa miasta wiąże się z wprowadzeniem przez
Szamszi-Adada w Aszur wywodzącego się z południa kultu Enlila. W Szubat-Enlil znajduje się
budowla z długą cellą, w stylu północnym.
Jedynym zabytkiem ikonograficznym przedstawiającym Szamszi-Adada jest dwustronna
stela znaleziona w Turcji. Przedstawia ona władcę, który pokonuje nieprzyjaciela zabijając
go toporem. Szata jest podobna do szaty Zimri-Lima, ale nie zachowała się głowa SzmasziAdada, więc nie wiemy do dziś jak władca wyglądał.
Szamszi-Adad wzniósł w Tell Rimah (Karana) budowlę w stylu południowomezopotamskim, będącą połączeniem świątyni z zigguratem. Jej cella jest szeroka, ma więc styl typowo
mezopotamski. W Tell Rimah znajdują się trzy półkolumny będące imitacją pni palmy. Palma,
znana z malowidła w Mari, była znakiem obfitości i owocowania. Kolumny zostały uformowane
z cegły, składanej w odpowiedni sposób. Fasady otynkowano, aby zabezpieczyć je przez erozją.
Poprzez nałożenie tynku traciły jednak swój rzeźbiarski urok.
Amoryci wywodzili się z północnej Syrii, gdzie również istniały państwa amoryckie, z których najważniejsze było królestwo Yamhad ze stolicą w Halab, czyli dzisiejszym Aleppo.
Architektura z tych czasów nie zachowała się w Aleppo ze względu na powstanie na jej miejscu późniejszej cytadeli. Architektura pałacowa państwa Yamhad zachowała się na stanowisku Tel Açana (Alalach) w Turcji, blisko granicy syryjskiej. W mieście znajduje się Pałac
Yarim-Lima o prostym układzie z jedną cellą. Prostokątny plan budowli jest powtarzany w
architekturze sakralnej północnej Syrii i nad Chaburem przez wiele wieków. Rzeźba amorycka
nawiązywała do okresów wcześniejszych. W Alalach znaleziono głowę władcy Yamhad, być
może Yarim-Lima. Władca ma jedynie krótko przystrzyżony zarost, pozbawiony jest długiej
brody.
W Syrii znajduje się miasto Ebla (Tell Mardich), w którym na terenie pałacu G znaleziono
bibliotekę. Wieki XIX-XVIII p.n.e., czyli czasy amoryckie, to drugi ważny okres w dziejach
Ebli. Udekorowano wtedy bramę miejską ortostatami, kamiennymi płytami ustawionymi przy
murze zbudowanym z cegły mułowej. Jest to jeden z pierwszych przykładów ich wykorzystania.
Ortostaty nie były wtedy jeszcze dekorowane reliefami. Amoryci wznieśli w Ebli także świątynię
z cegły murowej na wypalanej podbudówce. Baseny kultowe to dwudzielne pojemniki wykute
w kamieniu, zdobione rzeźbami o treści religijnej. Nie powstawały one nigdy w Mezopotamii,
a jedynie w północnej Syrii. Na jednym z basenów w Ebli przedstawiono składanie przez
władcę ofiary bóstwu lub deifikowanemu władcy. Broda była uważana za atrybut bóstw. Styl
przedstawień wywodziły się jednak z Mezopotamii.
W Ebli znaleziono się wiele przedstawień ikonograficznych. Znajduje się tam m.in. bazaltowa stela Isztad, pokryta reliefem z czterech stron, która przypomina późniejsze obeliski
asyryjskie. Ukazano na niej sceny kultowe. Przedstawiono uskrzydloną kaplicę Isztad, a sama
bogini znajduje się w jej wnętrzu. Poniżej ukazano scenę ofiarną przy kaplicy-ołtarzu, na którym
stoją dwie piramidki. Poniżej znajdują się przedstawienia gry na bębnach oraz lwa z dodatkową paszczą na ogonie, z pyska którego wylewa się życiodajna woda. Lew jest utożsamiany z
boginią Isztad. Ukazano też nagiego mężczyznę stającego się ofiarą. Stela charakteryzuje się
tematyką typowo asyryjską, zaś ikonografią typowo mezopotamską.
34
W Lewancie, nad brzegiem Morza Śródziemnego, znajduje się miasto Byblos. Była to
faktoria wykorzystywana przez przez Egipcjan do kontaktów handlowych z Asyrią. W XVIII
wieku p.n.e. powstała tam Świątynia Obelisków z rozległym temenosem, dziedzińcami i
wyniesionym postumentem na posąg bóstwa. Na terenie świątyni znajduje się dużo obelisków.
Obeliski w Egipcie pojawiły się w Średnim Państwie, a najpowszechniej były stosowane w Nowym Państwie. Obeliski w Byblos, w odróżnieniu od egipskich, pozbawione są inskrypcji oraz
przedstawień ikonograficznych. Mogły symbolizować poszczególne bóstwa. Świątynia Obelisków jest prawdopodobnie nawiązaniem do architektury egipskiej i powstających tam świątyń.
W obrębie świątyni znaleziono depozyt wotywnych figurek zdobionych złotymi blaszkami, stanowiący. dar dla świątyni. Figurki, odlewane w jednej formie, swoim stylem również nawiązywały
do sztuki egipskiej.
W Byblos znaleziono złoty ryton do wylewania libacji przed bogami. Zdobiony jest repusowanym niby-reliefem z przedstawieniami nawiązującymi do sztuki egipskiej. Jest on kolejnym
dowodem na eklektyczny charakter stylu sztuki Lewantu, która łączy elementy asyryjskie, mezopotamskie i egipskie.
W Tell Meszrife (Qatna) nad Orontesem w Syrii w 2001 roku odkryto zejście do komory
grobowej, w której znajdowały się dwie bazaltowe rzeźby ze środkowej epoki brązu przedstawiające deifikowanych władców. Ich zadaniem było pełnienie straży przy wejściu do grobu z
trzema komorami, w którym pochowano kolejnych władców Qatny. Uzupełniają one doskonale
rzeźbę asyryjską. Ich głowy są wykonane w tym samym stylu, co głowa Yarim-Lima.
W Anatolii mieszkały ludy protohetyckie. W II tys. p.n.e. pojawił się tam pierwszy lud
indoeuropejski – Hetyci. Jest to pierwsza w historii odnotowana z całą pewnością obecność
ludów indoeuropejskich gdziekolwiek na świecie. Obecność określonego ludu można stwierdzić
jednoznacznie tylko poprzez odczytanie zapisu jego języka.
Kupcy asyryjscy żyjący w Kanesz, w Anatolii, mieszkali w domach wzniesionych na planach anatolijskich i posługiwali się ceramiką anatolijską. W Kanesz znaleziono przedmioty
ceramiczne – naczynie zoomorficzne oraz naczynie ceramiczne będące kopią z naczynia metalowego brązowego. Tego rodzaju ceramiczne kopie naczyń brązowych zaczęły powstawać już
we wczesnej epoce brązu. Naczynie to jest zabarwione na czerwono i wypolerowane, aby udawało miedź. Czasem barwiono naczynia ceramiczne na szaro, by udawały srebro. W Kadesz
znaleziono też grot oszczepu z krótką inskrypcją przypisującą jego własność władcy o imieniu Anitta, który był już Indoeuropejczykiem. Anitta, władca księstwa, dokonał podbojów i
zapoczątkował budowę państwa starohetyckiego.
2.5
Późna epoka brązu
Późna epoka brązu trwała na Bliskim Wschodzie w latach 1600–1200 p.n.e. W środkowej
epoce brązu dominowały dynastie amoryckie, a w późnej żaden lud nie zdobył już takiej dominacji. Sąsiadujące krainy łączą się ze sobą ściślej, kontakty kulturowe i dynastyczne sięgają do
Egiptu. Hattuşa, Aszur, Babilon, Egipt i państwa Syrii prowadziły intensywną korespondencję, a także zawierały małżeństwa królestwa. Wytworzyła się “dworska kultura późnego brązu
na Bliskim Wschodzie”. Egipski uskrzydlony dysk rozszedł się na całym Bliskim Wschodzie
stając się symbolem epoki. Upowszechniło się pismo klinowe, które dotąd znane było tylko
w Mezopotami i w Ebli – wysepce na niepiśmiennym morzu. Rozpowszechniło się w Anatolii, Elamie i wszędzie tam, gdzie dotarli Amoryci. W późnej epoce brązu cały Bliski Wschód
posługiwał się już pismem klinowym z wyjątkiem Wyżyny Armeńskiej.
XV i XIV wiek p.n.e. to okres istnienia państwa Hetytów sięgającego północnej Mezopotamii, Egiptu sięgającego aż po Eufrat oraz państwa Mitanni, czyli Imperium Huryckiego
35
z ośrodkiem władzy nad Chaburem. W XIV wieku p.n.e. zrekonstruowała się niezależna Asyria, założona wcześniej przez amorycką dynastię Szamsi-Adada. W wiekach XIII-XII p.n.e.
dominowało ponownie Imperium Asyryjskie, które uniezależniło się od Hurytów.
Być może już u schyłku III tys. p.n.e. Hetyci pojawili się w środkowej Anatolii. W
tekstach asyryjskich z Kanesz udowodniono ich istnienie. Opisano podboje władcy Anitty.
Około 1650 roku p.n.e. władca Labarna (lub Tabarna) założył stolicę w Hattuşa i przyjął od
nazwy miasta nowe imię Hattušili. Dotarł do Cylicji, tworząc państwo starohetyckie, które
przeżywało okres swojego rozkwitu w I połowie XVI wieku p.n.e. Najważniejszym dokonaniem
Hetytów było obalenie I dynastii babilońskiej przez Mursilisa I w 1595 roku p.n.e. Władca
zabrał z Babilonu posągi Marduka i jego małżonki Sarpanitu. Władca, po powrocie do Hattuşa
został zamordowany, a państwo hetyckie popadło w intrygi i uzurpację. Dopiero Telipinu
zapoczątkował średnie państwo hetyckie.
W XIV wieku p.n.e. na tron wstąpiła nowa dynastia, która doprowadziła do podbojów i
największej potęgi państwa Hetytów. Hetyci nie prowadzili kronik historycznych, dlatego ich
datowanie opiera się na inskrypcjach egipskich. Suppiluliuma I. panujący w I połowie XIV
wieku p.n.e., doprowadził do walk między Hetytami a Egiptem i Hurytami. Chciał wyprzeć
Hurytów z Calicji. W 1274 p.n.e. miała miejsce bitwa pod Kadesz w Syrii, w której Ramzes
II odniósł rzekome zwycięstwo. Hetyci jednak również przypisywali sobie zwycięstwo. Późna
epoka brązu była okresem, w którym spisywano liczne traktaty międzynarodowe. Najsłynniejszy traktat został spisany po bitwie pod Kadesz między Egiptem a Hetytami. Zapisano
tam zobowiązanie do sojuszu wojskowego i wzajemnej pomocy militarnej, a także wzajemnego
ścigania spiskowców.
Hattuşa (Boğazkale), stolica Hetytów składa się z Dolnego Miasta, Górnego Miasta i
Wielkiej Cytadeli. W Dolnym Mieście znajdowała się kolonia kupców Asyryjskich zamieszkana
przez 60 osób, Pierwsza Świątynia oraz prywatna zabudowa. Kale po turecku oznacza zamek.
Büyükkale to Wielka Cytadela położona w centrum miasta. Na południe od niej znajduje się
Górne Miasto z bogatą zabudową świątynną. Krajobraz w Hattuşa jest wyżynno-pagórkowaty.
Miasto nie ma zwartej zabudowy. Południowy mur dołączono do zabudowy dopiero w XIII
wieku p.n.e., ostatnim wieku istnienia imperium. Wielka Cytadela od południa jest otoczona
murem komorowym – kazamatowym2 , a od północy murem jednolitym. Na terenie cytadeli
znajdowała się zabudowa zachowana jedynie na poziomie fundamentów i cokołów. Największą
izbą była tam Wielka Sala Ceremonialna (D), czyli sala tronowa, podzielona kolumnami. Na
cytadeli znajdowały się też pomieszczenia archiwalne. Architektura Hattuşa ma charakter
pawilonowy, znacząco odbiega od architektury mezopotamsko-syryjskiej np. z Mari. Wynika
to z odmiennej tradycji architektonicznej.
Z Büyükkale widać Dolną Wielką Świątynię (Świątynię I) w Dolnym Mieście. Świątynią była centralna jej część z wybrukowanym dziedzińcem, zawierającym dwa sanktuaria –
celle pełniące funkcje adytonów. Wokół znajdowały się pomocnicze zabudowania. Inne sanktuaria hetyckie z Górnego Miasta z XIII wieku p.n.e., Świątynie II-V, były budowane podobnie,
zawierały także w swoim planie dziedziniec i celle.
Masywne mury zostały częściowo zrekonstruowane. Brama Królewska (Wschodnia) i Brama
Lwów (Zachodnia) miały bogatą dekorację rzeźbiarską. Bramę Królewską zdobi wizerunek
wojownika będącego bogiem burzy. Relief przedstawiający mężczyznę z toporem w hełmie, z
dwoma rogami powstał w XIII wieku p.n.e. Bóstwo burzy, wbudowane w konstrukcję bramy,
lekko uśmiecha się. Bramę Lwów zdobią dwa lwy wychodzące z potężnych węgarów. Górna
część bramy zbudowana była z cegły suszonej. Brama zwieńczona była fałszywym łukiem. Może
2
Mur komorowy – najpierw budowany jest kamienny szkielet muru z poprzecznymi licowaniami, a następnie
komory są wypełniane żwirem i innym spoiwem
36
przypominać bramy z Myken lub Tirynsu. W Hattuşa po raz pierwszy dekoracje rzeźbiarskie,
lwy oraz bóstwo, są wmontowano w architekturę bramy.
Yazilikaya (tur. zapisana skała) jest formacją skalną wykorzystaną w XVII wieku p.n.e.
do usytuowania sanktuarium. W XIII wieku p.n.e. umieszczono tam bogatą dekorację reliefową. Wykonał ją władca Tuthaliyas IV, który został przedstawiony na reliefie jako kapłan, z
atrybutami hetyckiego władcy, z zakrzywioną laską. Towarzyszy mu edikula (kartusza) będąca
obramieniem dla zapisu jego imienia. Władca stoi na dwóch górach, co oznacza, że pretenduje do bycia władcą. Widać też motyw półksiężyca pełniącego funkcję broni ręcznej. Główne
przedstawienie reliefowe ukazuje bogów. W dwóch procesjach, usytuowanych na dwóch prostopadłych do siebie płaszczyznach, skały idą procesje bogów i bogiń. Spotykają się na narożniku,
prowadzone przez dwoje najważniejszych bóstw. Znajdują się tam bóg burzy kraju Hatti, Teszub, stojący na dwóch górach i jego małżonka Hebat, bogini hurycka, stojąca na lwie. Na
reliefie w Yazilikaya pojawia się dwugłowy orzeł. Symbol ten pojawił się u Hetytów już w
środkowej epoce brązu i funkcjonował nieprzerwanie do czasów Bizancjum.
Alaca Höyük jest miejscem odkrycia starszych groby oraz zabudowań hetyckich, w tym
monumentalnej bramy miejskiej z potężnymi sfinksami i rzeźbami datowanymi na XV/XIV
wiek p.n.e. Oryginalna nazwa miasta nie jest znana. Sfinksy są motywem egipskim. Znajdują
się na niewielkich blokach. Kolejne partie ścian złożone z poszczególnych bloków nie tworzą
spójnej całości. Król i królowa są ukazani w czasie składania ofiary bogowi burzy kraju Hatti,
przedstawionemu jako byk na postumencie. Bogowie burzy na Bliskim Wschodzie często byli
przedstawiani jako byki. Władcy noszą charakterystyczne obuwie z podniesionymi noskami.
Zachowały się ceramiczne naczynia butokształtne naśladujące wygląd obuwia.
Inne ortostaty w Alaca Höyük są blokami kamiennymi o zróżnicowanej tematyce przedstawień. Przedstawiono na nich m. in. króla jako kapłana w kapłańskich sztach i zwierzęta w
scenach rodzajowych. Na jednej ze scen mężczyzna wchodzi na drabinę, a drugi trzyma sztylet
w kształcie półksiężyca. Może być to przedstawienie oblężenia miasta lub igrzysk sportowych.
Reliefy mają konturowy, surowy styl.
Religia hetycka miała wiele bóstw. Była związana ze środowiskiem naturalnym. Ofiary
składano często do źródeł wody. Przy źródłach konstruowano sztuczne stawy służące do tego
celu. Przykładem powiązania religii z przyrodą jest Eflatun Pinar, nazywane “Źródłem Platona”, nad jeziorem Beyşehir. Jest to masywny cokół, kamienna platforma opatrzona bogatym
programem reliefowym, na której znajdowały się dwa posągi bóstw – boga burzy kraju Hatti,
Teszub, i bogini słońca z miasta Arinna, Arinniti. Podesty bóstw są flankowane przez lwy.
Przedstawienia są powtórzone na cokole, na którym ponownie przedstawiono uskrzydlony dysk
słoneczny. Jednym z tytułów króla hetyckiego było “słońce kraju Hatti ”. Motyw ten i tytulatura pochodziły z Egiptu. Na cokole przedstawiono ludzi oraz demony o lwich głowach.
Interpretacja przedstawienia jest niejednoznaczna.
Brązowy grot Anitty zapowiadał już, że Hetyci będą posługiwali się pismem klinowym i
zapisywali nim własny język hetycki, zwany też nesyckim, należący do rodziny indoeuropejskiej.
Hetyci wymyślili także swoje własne pismo luwijskie, którego przykładem jest obrazkowy
zapis złożony z hieroglifów hetyckich na przedstawieniu króla w jego kartuszy Yazilikaya. Pismo
to nie jest związane z hieroglifami egipskimi. Hetyci produkowali głównie pieczęci stemplowe,
a nie cylindryczne. Na pieczęciach królów i urzędników pojawiało jest jednocześnie pismo
klinowe i hieroglificzne. Dwa rodzaje pisma sąsiadowały ze sobą. W Nişantepe znaleziono
tabliczki ostemplowane pieczęciami królewskimi.
Na przełomie XIII/XII wieku p.n.e. kończy się późna epoka brązu. Następuje wtedy napływ
Ludów Morza, które atakują Lewant, Cylicję i Anatolię. Najazd ten doprowadza do upadku
dotychczasowej cywilizacji i Imperium Hetyckiego. Towarzyszy mu klęska żywieniowa. Najazd
Ludów Morza na Cylicję osłabił państwo hetyckie i doprowadził do najazdu ludów górskich
37
Gazga na Hattuşa i spalenia przez nich miasta. W XII wieku p.n.e., zaraz po najeździe, pojawiły
się pierwsze ślady osadnicze związane z Frygami.
Z Anatolii przenosimy się do Syrii. W XIV wieku p.n.e. północną Syrię opanowali Hetyci,
południową Syrię – Egipt. Nie istniała tam zatem własna państwowość. Syria była podzielona
między obce jednostki polityczne. Sztuka Syrii rozwijała się wyspowo w epoce późnego brązu
i miała eklektyczny charakter egipsko-mezopotamski.
W Tel Açana (Alalach) wcześniej znaleziono głowę Yarim-Lima. W późnej epoce brązu
powstał tam pałac Idrimi z fazy IV, zaś pałac Yarim-Lima powstał w fazie VII. Fazy osadnicze
liczone są od góry, odwrotnie chronologicznie. W pałacu znaleziono posąg władcy Idrimi. Pałac
miał charakterystyczną dla późnej epoki brązu fasadę z szerokimi drzwiami. Belka stropowa
o szerokości 8 m była podparta na dwóch kolumnach. Taką konstrukcję fasady nazywana
jest Bit-hilani. Ten rodzaj fasady występował powszechnie także w architekturze hetyckiej i
przetrwał do epoki żelaza. Nadproża w pałacu też czasem są podparte kolumną. Wspieranie
całych sal na kolumnach stało się później bardzo popularne na Wyżynie Armeńskiej i Persji.
Sala kolumnowa istniała też w Hattuşa.
W późnej epoce brązu rzeźba statuaryczna nie była powszechna i dobrze wykształcona. Na
posagu Idrimi znajduje się zapisany życiorys władcy. Król zdobył władzę w swoim mieście
przeprowadzając desant z łodzi. Zawierał sojusze naprzemiennie z Hetatami i Hurytami.
W Ugarit (Ras Shamra) w Syrii, nad brzegiem Morza Śródziemnego, na północ od Latakii
znajduje się tell. Nazwa Ugarit oznacza Wzgórze Kopru lub Anyszku. Przed wojną badania
francuskie odsłoniły tam pałac. Stanowisko ma swoje początki już w XVIII w. p.n.e., w
neolicie preceramicznym. W wiekach XV-XIII p.n.e., w późnej epoce brązu, powstał tam pałac
zbudowany w wielu fazach. W XIII wieku p.n.e. Ludy Morza zniszczyły i zburzyły Ugarit.
Miasto nigdy nie zostało odbudowane i nie ma tam późniejszych faz osadniczych. Pałac w
Ugarit składa się z kilku fasad kolumnowych. Fasady te pełnią funkcję portyku. W Ugarit
znajdowało się także sanktuarium, które zostało zrekonstruowane na modelu. Była to mała
budowla, podobnie jak wszystkie inne sakralne budowle w Syrii wzniesione w tych czasach, od
starszych w Tell Chuera i Ebli po sanktuaria w Emar i Tel Tainat wzniesione z późnej epoce
brązu. Wszystkie te budowle cechują się prostotą architektoniczną.
W Ugarit znaleziono ważną stelę i plakietkę z kości słoniowej. Na Steli Baala, wojowniczego
boga burzy, znanego też z inskrypcji w języku ugaryckim, przedstawiono go jako wojownika
w egipskiej perspektywie w wykroku, z uniesioną maczugą, niczym Narmera. Hełm i rogi to
atrybuty boskości. Baal ma długie włosy, uzbrojony jest w miecz, odziany w spódniczkę. Drugą
jego broń stanowi oszczep trzymany w lewej dłoni i wbijany w ziemię. Oszczep symbolizuje
piorun, atrybut boga burzy. Drzewiec oszczepu przekształca się w pęd roślinny. Deszcz pozwala
bowiem roślinom rozwijać się. Baal jest też bogiem gór i wody, posiada wiele atrybutów. Na
steli przedstawiono także strumień oraz górę oraz figurkę króla-fundatora o nieznanym imieniu.
Stela jest reprezentatywna dla syryjskiej późnej epoki brązu.
Plakietka z kości słoniowej przedstawiającą tańczącą boginię stojącą na górach, karmiącą
konie kłosami zbóż, jest kolejnym przykładem sztuki syryjskiej. Nie znane jest jej imię. Wiemy,
że w tekstach ugaryckich występuje m. in. Asztarte. Obnażenie górnej części ciała i jej strój
odpowiada sztuce minojskiej z tego okresu.
Z kości słoniowej wykonano figurkę przedstawiającą głowę księcia. W Ugarit zachowała się
także drobna plastyka, m. in. złota czarka ze scenami polowania łącząca motywy egipskie
i minojskie. Na banknocie 50 funtów syryjskich znajduje się wyobrażenie tej złotej czarki.
Podobne przedmioty wykonywano w czasach Tutanchamona w Egipcie. Małe przedmioty ze
złota i kości słoniowej są typowe dla Lewantu, w późnej epoce brązu, a także w czasach fenickich,
gdy przedmiotami takimi handlowano.
38
W Ugarit znaleziono przykłady tekstów akadyjskich, hetyckich i huryckich. W XIV w.
p.n.e. mieszkańcy miasta stworzyli własne pismo ugaryckie. Choć jest to pismo oparte na
klinowym, ma charakter alfabetyczno-głoskowy. Odnotowuje tylko spółgłoski, a samogłoski
pomija. Z początku II tys. p.n.e. znane są także inne pisma alfabetyczne. Pod koniec II tys.
p.n.e. pismo alfabetyczne opracowali Fenicjanie, które potem przejęli od nich Grecy.
W północnej Mezopotamii od II połowy III tys. p.n.e. żyli Huryci. Byli ludem wschodniokaukaskim, a ich język jest powiązany z dzisiejszymi językami wschodniokaukaskimi. Ważnym
stanowiskiem huryckim jest Tell Mozan (Urkesz) nad Chaburem. W wiekach XVI-XIV p.n.e.
Huryci przewędrowali od Kaukazu do Mezopotamii i stworzyli rozległe państwo, ze stolicą w
Waszuganni nad górnym Chaburem, którego do dziś nie zlokalizowano. Państwo składało się
z autonomicznych skonfederowanych księstw. Huryci odebrali Cylicję Hetytom. Ich państwo
sięgało gór Zagros, północnej Dżeziry oraz Tygrysu, a na zachodzi gór w okolicach Kadesz.
W późniejszym okresie Suppiluliuma I odzyskał Cylicję dla Hetytów. Ostatecznie państwo
huryckie upadło i zostało podzielone między Asyryjczyków i Hetytów.
Historia hurycka jest znana z archiwów asyryjskich i z Hattuşa. Można zrekonstruować listę
władców huryckich i ich podboje. Sztuka i architektura Hurytów jest zachowana w małym stopniu, głównie dlatego, że w ich państwie nie było silnej i bogatej władzy centralnej inwestującej
w rozwój sztuki.
W Nuzi, niedaleko Kirkuku, blisko Tygrysu, zachowało się stanowisko, na którym odkryto
najwięcej przykładów sztuki huryckiej. Nuzi było zamieszkane od czasów akadyjskich. Na północ od ufortyfikowanego miasta, poza linią murów, znajdował się zespół rezydencji willowych.
W centrum miasta znajdował się pałac z późnej epoki brązu, ulokowany w gęstej miejskiej
zabudowie. Pałac ma rozległy dziedziniec i długą salę reprezentacyjną. Wykazuje podobieństwa do pałacu w Mari. Świątynie położone są na północ od pałacu. Można w nich wyróżnić
4 fazy użytkowania. Nie zmieniły jednak swojego planu od czasów akadyjskich aż do czasów
huryckich. W mieście znaleziono ślady huryckiej obecności etnicznej i językowej.
Nuzi znane jest ze słynnych archiwów i bibliotek, w których zgromadzono dokumenty
cywilno-prawne i gospodarcze, zapisane w języku babilońskim-akadyjskim, który był lingua
franca późnej epoki brązu. Po stylu tekstów widać jednak wyraźnie, że nie były pisane przez
Babilończyków. Znane są również teksty zapisane po hurycku.
W Nuzi znaleziono przykłady sztuki huryckiej w postaci roślinno-geometrycznego malarstwa z motywami o pochodzeniu egipskim, nawiązującymi do kapiteli hatoryckich i bogiń
krowiogłowych. Ceramika nuzyjska cechuje się wyszukanymi naczyniami stołowymi w postaci
pucharów i mis. Na tle ówczesnej ceramiki innych cywilizacji wyróżnia zdobieniami malowanymi. Najczęściej występują jasne motywy na ciemnym tle. Motyw lilii na ceramice Nuzi
przypomina motywy z minojskich malowideł w Knossos. Jest to prawdopodobnie przykład
eklektyzmu.
W Tell Brak, znanym ze Świątyni Idoli Ocznych i Świątyni Naram-Sina, zachowały się
przykłady sztuki huryckiej. Miasto położone było blisko serca państwa Hurytów. W latach
80. XX wieku znaleziono tam salę pałacową i świątynię z tekstami w języku huryckim. Była
to hurycka rekonstrukcja budowli ze środkowej epoki brązu. Znaleziono tam jedyną znaną
hurycką rzeźbę statuaryczną, z wapienia, przedstawiającą siedzącego władcę lub kapłana
trzymającego w ręku kielich. Rzeźba ma wysokość ok. 50 cm, a jakość jej wykonania jest
marna. W epoce żelaza na miejsce państwa Hurytów wkroczyło państwo asyryjskie.
W południowej Mezopotamii po roku 1595 p.n.e., po upadku I dynastii amoryckiej i zajęciu
Babilonu przez Mursilisa I, Babilon zajęli Kasyci. Istnieją listy władców kasyckich wraz z okresami ich panowania. Od połowy XV do połowy XII wieku p.n.e. w Babilonii panowała dynastia
kasycka, która akulturowała się do lokalnych warunków. Jej stolicą był Babilon. Okres ten jest
39
nazywany średniobabilońskim. Władcy Babilonii kasyckiej czasem wyprawiali się wzdłuż
Tygrysu i Eufratu przeciw Asyrii, ale nie mieli ambicji imperialnych. W Babilonie depozyty
starobabilońskie i średniobabilońskie są obecne zachowane tylko w postaci pozostałości domów
prywatnych. Architektura monumentalna nie zachowała się ze względu na erozję wywołaną
wodami rzecznymi Eufratu.
Państwo średniobabilońskie istniało do połowy XII wieku p.n.e., gdy nastąpił najazd Elamitów, którzy wcześniej już zakończyli panowanie III dynastii z Ur. Elamita Szutruk-Nahhunte
I w latach 1157 i 1155 p.n.e. dokonał dwóch najazdów na Babilon i zrabował łupy, wśród których znalazły się stela zwycięstwa Naram-Sina, stela Hammurabiego oraz kamienie graniczne
kudurru. Wywiózł je do Suzy, nie okupował jednak Babilonu.
W Akarkuf zachowały się ruiny Dur-Kurigalzu. Są to pozostałości ośrodka kasyckiego,
ufundowanego przez nich od samego początku, nie posiadającego wcześniejszej historii. Miasto
ciągnie się na długości czterech kilometrów na Tygrysem. Znajduje się tam częściowo zrekonstruowany ziggurat z Akarkuf z przylegającym kompleksem świątyń. Jest przykładem
architektury kasyckiej. W Akarkuf znajdował się także pałac składający się z trzech skrzydeł. Jego dziedziniec był otwarty jednym bokiem na zewnętrzny świat. Jest to unikatowe
rozwiązanie w całej architekturze mezopotamskiej, ale typowe dla Kasytów. Wszystkie trzy
ciągi pomieszczeń są do siebie podobne. Pałac prawdopodobnie nie był zamieszkiwany przeł
cały rok, a jego mieszkańcy przenosili się w inne miejsce. Kasyci z pochodzenia byli ludem
koczowniczym, podobnie jak późniejsi Aramejczycy.
Główka Kasyty jest polichromowaną rzeźbą wapienną z brodą i inkrustowanymi brwiami.
Główka jest miniaturowa, ma rozmiar kilku centymetrów. Znaleziono ją w Dur-Kurigalzu. Nie
zachowała się rzeźba monumentalna z wyjątkiem kawałka buta jednej z rzeźb. W terakocie, na
miniaturowej figurynce, przedstawiono lwicę z dobrze odwzorowaną anatomią, a nawet mimiką
zwierzęcą.
W miastach południowej Mezopotamii Kasyci dokonywali prac rekonstrukcyjnych w
obrębie wcześniejszych budowli. Ich państwo cieszyło się stabilną sytuacją wewnętrzną.
W Nippur, miejscu kultu Enlila (“władcy przestrzeni między niebem a ziemią”), zachowała
się mapa miasta wyryta z płytce glinianej, z zaznaczonym zigguratem, świątynią oraz murami
miejskimi. Mapa dokładnie odzwierciedla rekonstrukcje archeologiczne planu miasta z czasów
panowania kasyckiego.
W Uruk znajdowała się Eanna, świątynia Inanny. W mieście nadal funkcjonował ziggurat
położony na rozległym temenosie. W narożniku temenosu pojawiła się mała świątyni o boku
15 m zbudowana przez Karaindasza, króla kasyckiego, dla Inanny. Wewnątrz znajdują się dwa
małe pomieszczenia, a jej fasadę zdobią rozbudowane ryzality. Wszystkie ściany otoczone były
dekoracjami z prefabrykowanej cegły, ukazującymi naprzemiennie stojące postaci męskie
i żeńskie. Postaci trzymają naczynia, z których wylewa się woda. Są bogami, o czym świadczą
rogate tiary. Ściany świątyni zostały zrekonstruowane z kawałków w Muzeum Irackim i Muzeum
Pergamońskim w Berlinie. Postaci dekorujące ściany mają charakterystyczny uśmiech, który
pojawią się również na późniejszych rzeźbach protekcyjnych – lamassu. Nigdy wcześniej nie
wykonywano dekoracji ścian ze złożonych, prefabrykowanych fragmentów cegły wypalanej.
Kudurru oznacza w języku babilońskim “kamienie graniczne”. Są to stele o wysokości około
30 cm. Nie są znakami geodezyjnymi, ale dokumentami potwierdzającymi nadanie dóbr ziemskich dworzanom, sługom lub żołnierzom przez władcę. Były deponowane w świątyniach. Na
stelach znajdowały się teksty klinowe w dialekcie średniobabilońskim. W tekście wymienia się
bóstwa, które mają stać na straży dochowania nadania zapisanego w tekście poprzez nałożenie
klątwy gwarantującej respektowanie dokumentu.
Na dokumentach, oprócz inskrypcji, przedstawiano także bóstwa stojące na straży danego
40
kudurru. Bóstwa są przedstawiane w postaci symboli i emblematów, a nie wizerunków osobowych. Na podestach czasem również umieszczano symbole bóstw. Najważniejszymi bogami
byli Anu, Enlil i Ea. Przykładowym przedstawieniem bóstwa zdobiącym kudurru jest Mušhuššu – “wąż potężny”, który stanowi podstawę dla wyobrażenia Marduka, boga opiekuńczego
Babilonu, który jest symbolizowany przez rydel. Tabliczka i rylec to atrybut babilońskiego i
sumeryjskiego boga pisma – Nabu. Piorun jest symbol gromowładnego Adada.
Król Meli-Szipak II został przedstawiony na steli wraz z córką prowadzoną za rękę.
Władca chce uzyskać dla niej przychylność bóstwa. Nad nimi znajdują się wyobrażenia symboliczne bóstw Sina – księżyc, Isztad – gwiazda, i Szamasza – słońce. Inskrypcja z tego kudurru
została skuta po zabraniu go do Suzy przez władcę Elamu. Być może chciano wprowadzić na
jej miejsce inskrypcję elamicką, tak jak postąpiono w Elamie ze stelą Naram-Sina. Odcisk pieczęci cylindrycznej z epoki kasyckiej zawiera scenę adoracji. Na pieczęciach w czasach kasyckich
lokowano zaklęcie, a nie informację o jej właścicielu, tak jak w czasach wcześniejszych.
Po upadku środkowej Babilonii w roku 1155 p.n.e. w siłę rośnie Asyria. W połowie XIV
wieku p.n.e. ośrodki asyryjskie wyzwalają się spod władczy huryckiej. Aszur-uballit I był
pierwszym władcą panującym nad Aszur i Niniwą. Kolejnych podbojów, w tym zdobycia
Babilonu dokonał Tukulti-Ninurta I, który pod koniec panowania zabrał z Babilonu posąg
Marduka. Stworzył on państwo środkowoasyryjskie. W kolejnych latach nastąpiły podboje
sąsiednich ziem. Głównym ośrodkiem państwa nazywanego Mat Aszur (Państwo Aszura) było
miasto Aszur.
Miasto Aszur zostało rozbudowane w czasach środkowoasyryjskich. Pozostało nadal małym
miastem, ale dobudowano doń część południową, zwaną Nowym Miastem. Świątynia Aszura
została rozbudowana o jeden dziedziniec, a w kompleksie świątyń Isztar została dodana jedna
świątynia z dwiema wysokimi wieżami poświęcona bogini przez Tukulti-Ninurtę I. Jej wygląd
została zrekonstruowany na rysunku. Świątynia miała charakter powszechny. Powstała także
podwójna świątynia, która, jako jedyna w Mezopotamii, miała dwa zigguraty poświęcone bogom
An i Adadowi.
Na południowym skraju pałacu powstały pierwsze podziemne komory grobowe, w których
pochowano władców. W Aszur znaleziono wysokie, wysmukłe stele pozbawione reliefów,
na których umieszczono jedynie lakoniczne teksty w ramkach. Były to stele wotywne lub
komemoratywne – upamiętniające królów lub urzędników limmu pełniących funkcję eponimów
rocznych. Najpóźniejsze tego rodzaju stele powstawały jeszcze w VII wieku p.n.e.
Państwo środkowoasyryjskie podbiło kraj Mitanni. Powstał wtedy wapienny relief wysokości 140 cm przedstawiający eponimicznego boga Aszura, który ukazany jest jako bóg-wojownik
i bóg gór, karmiciel zwierząt i bóg wody. Karmi wyskakującego ku niemu koziołka, przypomina
boginię z kości słoniowej z Ugarit karmiącą zwierzęta. Ważnym zabytkiem jest postument
Tukulti-Ninurty, na którym ustawiano wizerunek bóstwa w postaci symbolicznej. Na postumencie przedstawiono władcę Tukulti-Ninurtę oraz emblemat Nabu, boga pisma, w postaci
tabliczki z rylcem. Władca został przedstawiony dwukrotnie, wykonuje gest wyprostowania
palca, co oznacza modlitwę. Zarówno relief, jak i postument znaleziono w Aszur.
Kar-Tukulti-Ninurta (Miasto portowe Tukulti-Ninurty) jest przykładem asyryjskiego miasta założonego “na surowej ziemi”, jako zupełnie nowe, przez Tukulti-Ninurtę. Pełniło funkcję
nowej stolicy Asyrii. Jest położone 3 km na północ od Aszur, na płaskim aluwialnym brzegu.
Znajdował się tam zniszczony dziś kompleks pałacowy oraz świątynia Aszura. Miasto zostało
otoczone podwójnym murem. Podzielono je na dzielnicę pospolitych mieszkańców i dzielnicę
świątynno-pałacową położoną nad Tygrysem. W skład kompleksu świątynnego wchodzi ziggurat. Szeroka cella świątyni jest bardziej babilońska niż asyryjska, przypomina świątynię w Tell
Rimah. Po śmierci Tukulti-Ninurty miasto utraciło funkcje stołeczne, a świątynia przestała być
głównym ośrodkiem kultu Aszura. Status ten odzyskało miasto Aszur.
41
Stolicą Elamu była w późnej epoce brązu Suza. Elamici najeżdżali wielokrotnie Mezopotamię, ich najazdy zakończyły panowanie m. in. III dynastii z Ur i Kasytów. W XII wieku
p.n.e. władca Szutruk-Nahhunte I najechał Mezopotamię i wywiózł wybitne dzieła sztuki.
Znalazły się wśród nich m. in. stela Hammurabiego i stela Naram-Sina. W Suzie znaleziono
także 60 kudurru wywiezionych z Mezopotamii.
Suza posiada również swoje rodzime zabytki. Na cytadeli w północno-wschodniej części
znaleziono świątynię Inszuszinaka, boga opiekuna Suzy, która była dekorowana podobnie
do świątyni Inanny, czyli Eanny w Uruk, naprzemiennymi figurami kobiet i mężczyzn wylewających wodę z naczyń, wykonanymi z prefabrykowanych cegieł. Na fasadzie świątyni w Suzie
przedstawiono człowieka-byka opiekującego się palmą daktylową.
Posąg królowej Napir-Asu, o masie ponad 1,5 tony, został odlany z brązu metodą na
wosk tracony. Umieszczono na nim inskrypcję zawierającą klątwę. W Suzie znaleziono także
tzw. Głowę Elamity, która jest ciekawym przypadkiem statuaryki elamickiej. Z całej rzeźby
zachowała się jednak tylko głowa.
Z brązu wykonano model przedstawiający scenę religijno-sakralną na dziedzińcu świątyni. Ukazano na niej dwóch nagich kapłanów w trakcie rytuału powitania wschodzącego słońca.
Do płyty metalowej przylutowano postaci i elementy na sztyfcikach. Jest to jedyny zabytek w
formie makiety metalowej na Bliskim Wschodzie.
Innym miastem Elamu było Dur-Untasz-Napirisza, (miasto władcy Utasz-Napirisza),
którego ruiny znajdują się na stanowisku Czoga Zanbil. Było to miasto zbudowane od nowe.
W centrum znajduje się ziggurat położony na temenosie, zaś poza nim usytuowana jest świątynia, pałac i “pałac pogrzebowy”. Ziggurat w Dur-Untasz-Napirisza, poświęcony Nannie,
był największym zigguratem, jego bok miał długość ok. 100 m. Zachował się dobrze do naszych
czasów, gdyż został obłożony cegła wypalaną. Współcześnie został częściowo zrekonstruowany.
Wznoszenie zigguratu rozpoczęto od centralnego filara, który obudowywano następnie coraz
niższymi okładzinami dookoła. Zigguraty mezopotamskie budowano zaś kolejnymi warstwami
od dołu od góry, a nie od środka do boku.
2.6
Epoka żelaza – imperia nowoasyryjskie i nowobabilońskie
Po najeździe Ludów Morza upadło Imperium Hetyckie, a Aramejczycy zaatakowali Mezopotamię. Ukształtowało się imperium nowoasyryjskie, które później zostało zastąpione w roli
hegemona przez imperium nowobabilońskie, to zaś ustąpiło miejsca perskiemu imperium
dynastii Achemenidów.
Czasy nowoasyryjskie dzielimy na fazę starszą i młodszą. W IX wieku p.n.e. władcy nowoasyryjscy Aszurnasirpal II i Salmanasar III (Šulmanu-ašaredu) dokonywali podbojów i
podejmowali coroczne wyprawy wojenne. Nie zarządzano administracyjnie podbitymi ziemiami,
a jedynie pobierano od nich trybut. Imperium Asyryjczyków sięgało Eufratu i Wyżyny Armeńskiej. Na przełomie IX/VIII wieku p.n.e. imperium musiało wycofać się z terenów północnych.
W roku 745 p.n.e. na tron nowoasyryjski wstąpił nowy dynamiczny władca Tiglatpilesar III,
zwany Tukulti-Apil-Eszarra, który zreformował państwo. Zmienił system administracyjny,
stworzył prowincje i zarządy prowincjonalne, a także zreformował armię. Wprowadził bojowy
rydwan czterokonny z załogą złożoną z 3 lub 4 osób i przeprowadził nowe podboje. Kolejnymi
władcami byli Sargon II (król prawowity) i jego potomkowie. Sargon II zbudował nową stolicę
Asyrii w Dur-Szarrukin. Państwo nowoasyryjskie podporządkowało sobie Babilonię, Syrię
ok. 730 roku p.n.e., Palestynę i Lewant. Król Asarhaddon opanował Deltę Nilu, a jego syn
Aszurbanipal dotarł aż do Teb i je obrabował. Ten sam władca dotarł do Elamu i zdobył
42
Suzę. W 614 roku p.n.e. Medowie i Babilończycy zaatakowali imperium nowoasyryjskie i doprowadzili do jego upadku. W 612 roku p.n.e. upadły miasta Aszur, Kalhu i Niniwa. W 609
roku p.n.e. ostatni władca, Aszur-uballit II, zginął w bitwie pod Harran.
Państwo nowoasyryskie miało trzy stolice. Pierwszą z nich było miasto Aszur, w którym
znajdowała się jedyna świątynia Aszura. Tam koronowano i chowano władców kraju. W IX
wieku p.n.e. założono nową stolicę Kalhu z cytadelą przylegającą do linii murów i kilkoma
pałacami. Funkcję stolicy i siedziby królewskiej Kalhu pełniło do VIII wieku p.n.e., gdy Sargon
II założył Dur-Szarrukin (Khorsabad), prawie kwadratowe miasto z dwiema cytadelami zorientowane pod kątem około 45 stopni względem kierunków kardynalnych. Miało być idealnym
miastem, dlatego zbudowano je na planie kwadratu. Na cytadeli znajdował się pałac ze świątynią i zigguratem. Poniżej wzniesiono liczne pałace dla wielmożnych i rodziny królewskiej. W
mieście znajdowała się druga pod względem wielkości, po świątyni Aszura, świątynia Asyrii,
poświęcona Nabu. Świątynie miały kanoniczną formę nowoasyryjską z podłużnymi cellami.
Ostatnią stolicą była Niniwa, założona przez Sanheriba, syna Sargona II. Została otoczona dwiema potężnymi liniami murów, zewnętrzną – kamienną i wewnętrzną – z cegły suszonej. W skład założonego na planie trójkąta miasta wchodziły między innymi dwie cytadele
i dwa pałace. W jego centrum znajduje się Wzgórze Proroka Jonasza z meczetem, w którym
wystawiono szczękę wieloryba, który rzekomo połknął Jonasza. We wszystkich trzech stolicach
rozpoznano architekturę pałacową i odsłonięto asyryjskie reliefy pałacowe. Istniały także liczne
ośrodki prowincjonalne poza stolicami, które były reprodukcjami stolic, ale w mniejszej skali.
Przykładem tego typu ośrodka była cytadela na planie koła.
Asyria słynie z reliefów pałacowych. Wszystkie pałace w stolicach były zdobione monumentalnymi reliefami polichromowanymi, sięgającymi wysokości 2,5 m. Były to reliefy stosunkowo płytkie, lekko modelowane.
W Kalhu, w Pałacu Aszurnasirpala znajdują się najstarsze reliefy nowoasyryjskie przedstawiające liczne sceny o zróżnicowanej tematyce. Początkowo dominowała tematyka sakralna.
Ukazano króla Aszurnasirpala, w dwóch ujęciach, adorującego święte drzewo. Później tematyka
religijna ustępuje miejsca historycznej, m. in. przedstawieniu króla Aszurnasirpala polującego
na lwy, oblężenia miasta, w trakcie którego król Aszurnasirpal sam ostrzeliwuje miasto, a także
ucieczkę wrogiego wojska nad rzekę, ostrzeliwanego od tyłu przez wojsko asyryjskie.
Rejestry reliefowe w IX wieku p.n.e. umieszczane były na fryzach, równoległych pasach,
naprzemiennie w sekwencjach relief-inskrypcja. W VIII wieku p.n.e. relief pokrywał już cały
ortostat. Wprowadzono także ukośne rejestry. Jeden z reliefów tego typu przedstawia pracę w
kamieniołomie. Inskrypcje umieszczono w ramkach.
Na Reliefie Sanheriba przedstawiono oblężenie miasta Lakisz w trakcie wojny w Palestynie
w 701 roku p.n.e. Na przedstawieniu wielokrotnie powtórzono motyw trójkątów.
Aszurnasirpal był ostatnim mecenasem reliefów. Jeden z jego reliefów przedstawia królewskie polowanie na lwy. Relief podzielono na trzy rejestry poziome. Kolejne sceny tworzą
sekwencję czasową. Władca, zgodnie z inskrypcją, polował na rozkaz bogów i złożył upolowane
zwierzęta w ofierze polewając je winem. Inna scena przedstawia Ucztę Aszurnasirpala. Ukazano na niej władcę i jego żonę w scenie altanowej po odniesieniu zwycięstwa. Na drzewie wisi
odcięta głowa władcy elamickiego pokonanego w 646 roku p.n.e. przez Aszubanippala.
W Niniwie znajdowała się wielka Biblioteka Aszurbanipala, w której zbierano teksty
religijne i astronomiczne. Aszurbanipal w inskrypcjach jest chwalony jako ten, kto umie pisać,
czytać, dodawać i mnożyć. W bibliotece zachowała się m. in. wypalana tabliczka zawierająca
fragment eposu o Gilgameszu, królu Ur.
Asyryjczycy rzeźbili także obeliski, słupy graniaste, zwieńczone symbolicznym zigguratem.
Czarny Obelisk Salmanasara III, znajdujący się w British Museum, zawiera sceny umiesz43
czone w kolejnych panelach-metopach m.in. składanie hołdu władcy i wręczenie mu darów
oraz trybutów. Inskrypcje opisują sceny na obeliskach. Drugi panel ukazuje składanie hołdu
Salmanasarowi przez Jehu, króla Izraela.
Bramy pałacowe dekorowano okuciami wykonanymi techniką repusowania. Okucia słynnych
wrót Salmanasara zawierają narracyjne przedstawienia. Stele asyryjskie miały charakter komemoratywny. Przedstawiały władcę modlącego się z wyciągniętym palcem. Na steli przedstawieni są też pokonani wrogowie – Egipcjanin i Fenicjanin, przez których żuchwy przeciągnięto
kółka. Wyrzeźbiono około 50 reliefów naskalnych w Asyrii, które przedstawiają najczęściej
władców. W Nahr al-Kalb w Libanie znajdują się obok siebie reliefy Totmesa III i władcy
asyryjskiego.
Zachowało się niewiele dzieł malarskich, ale możliwe jest odtworzenie ich kolorystyki. W
państwie nowoasyryjskim rzeźbiono także posągi. Rzeźby były schematyczne i sztywne. Przedstawiły m.in. Aszurnasirpala, Salmanasara i bóstwo z rogami. Bóstwo takie nie było obiektem
kultu, ale strażnikiem świątyni.
W Kalhu znaleziono zabytki z kości słoniowej, będące łupami z Fenicji. Wśród nich znajdowały się m.in. Lwica w Kalhu i tzw. Mona Lisa z Nimrud. Znaleziono także biżuterię
w grobowcach królowych asyryjskich – bransolety, pierścienie, diademy i złote naczynia. Jeden
z diademów zbudowano w formie liści winogron.
Po upadku państwa nowoasyryjskiego, gdy upadły Kalhu i Niniwa, powstało imperium nowobabilońskie. Aramejczycy wniknęli do Babilonii i zagospodarowali ten teren politycznie.
W sojuszu z Medami Babilonia pokonała Asyrię, co umożliwiło powstanie imperium nowobabilońskiego, które rozciągało się od Palestyny po Zatokę Perską.
Państwo nowobabilońskie istniało od 626 roku p.n.e. Pierwszym jego władcą był Nabopolassar, który panował do 605 roku p.n.e. Imperium ustanowiono po podbiciu Asyrii w 610
roku p.n.e. Kolejnym władcą był Nabuchodonozor II (605-562 p.n.e.), który podporządkował sobie Jerozolimę, a ludność uprowadził do tzw. niewoli babilońskiej. W październiku
539 roku p.n.e. imperium nowobabilońskie zostało podbite przez perskiego władcę Cyrusa II
Wielkiego.
Babilon, jako stolica, zastąpił Niniwę. Nad miastem dominował ziggurat Etemenanki
oraz świątynią Marduka – Esagila. Marduk był bóstwem opiekuńczym Babilonu, został opisany
został w poemacie o stworzeniu świata. Esagila posiadała wszystkie cechy charakterystyczne
architektury świątynnej. Ziggurat z temenosem na planie kwadratu o boku 400 metrów był
oddzielony od świątyni. W obrębie miasta znajdował się Pałac Południowy, pałac królewski,
a także Pałac Północny i liczne inne świątynię.
Babilończycy nie wykonywali reliefów monumentalnych, ale znali technikę lazurowania. Nabuchodonozor wybudował Bramę Isztar pokrytą wyobrażeniami mušhuššu – węża-smoka. Do
bramy prowadziła droga procesyjna, która odgrywała ważną rolę w obchodach święta Nowego
Roku. Maszerowano wtedy spoza miasta przez bramę i drogę procesyjną do świątyni Esagili
i zigguratu, gdzie dokonywano reinwestytury władcy na kolejny rok. W Babilonie, według
legendy, istniały wiszące ogrody wybudowane dla medyjskiej królowej przez władcę.
Pałac Południowy miał 5 dziedzińców, a przy głównym znajdowała się sala tronowa –
sala audiencyjna. Tam odbywała się słynna Uczta Baltazara, w trakcie której pojawiła się
ognista ręka. Pałac był bardzo rozległy i przypominał miasto. Jego układ jest podobny do
planu świątyni mezopotamskiej. Saddam Husajn przeprowadził częściową rekonstrukcję fasady
sali tronowej.
Ziggurat Etemenanki jest rekonstruowany w różnych formach, gdyż do dziś jego pozostałości zachowały się bardzo słabo. Miał około 90 metrów wysokości. Jest uważany za biblijną
Wieżę Babel.
44
Na zachód od Babilonu jest położna Borsippa, nowobabilońskie miasto na regularnym
planie, w którym znajdowała się świątynia boga Nabu. Ziggurat znajduje się tam na temenosie
wraz ze świątynią, a nie jest od niej oddzielony jak w Babilonie.
W czasach nowobabilońskich w Ur, Sippar i Uruk podjęto prace rekonstrukcyjne wcześniejszych budowli, m.in. w obrębie Eanny. Prace rekonstrukcyjne w starych miastach są cechą
charakterystyczną wszystkich kolejnych imperiów mezopotamskich.
Z Nową Babilonią jest związany tzw. Lew Babiloński, monumentalna rzeźba nieznanego
pochodzenia ukazująca lwa, który powalił człowieka. Rzeźbę znaleziono w tzw. Muzeum Nabuchodonozora, w obrębie pałacu babilońskiego, w którym Nabuchodonozor “ku zadziwieniu
ludzi” zbierał dawne rzeźby i stele. Władcy Asyrii także importowali lwy, słonie, wielbłądy i
inne zwierzęta w celu zadziwienia mieszkańców imperium.
Tabliczka z Sippar opisuje dzieje kultu Szamasza w tym mieście. Przedstawiono go jako
tarczę słoneczną. Tradycja tego przedstawienia nawiązuje do sceny prezentacji. Z czasów
nowobabilońskich pochodzi tabliczka ukazująca mapę świata z Babilonem położonym w jego w
jego centrum.
Ważnymi zabytkami achemenidzkimi powstałymi w Imperium Perski są Persepolis z apadaną, czyli salą kolumnową i reliefy naskalne, w tym relief Dariusza I w Behistun, na którym
umieszczono zapis w trzech językach. Relief ten umożliwił odczytanie pisma klinowego3 .
3
Na egzaminie, oprócz informacji z wykładu, należy posiadać wiedzę dotyczącą imperium perskiego, a także
sztuki neohetyckiej i urartyjskiej.
45