1. Cywilizacje prekolumbijskie w Ameryce

1. Cywilizacje prekolumbijskie w Ameryce
1. Cele lekcji
i. a) Wiadomości
Uczeń:
- wymienia cywilizacje prekolumbijskie: Aztekowie, Majowie, Inkowie,
- wymienia konkwistadorów biorących udział w podboju Ameryki,
- wylicza osiągnięcia cywilizacyjne ludów prekolumbijskich,
- formułuje definicję pojęcia cywilizacje prekolumbijskie.
ii. b) Umiejętności
Uczeń:
- wyjaśnia, dlaczego cywilizacje prekolumbijskie były atrakcyjnym łupem dla
Europejczyków,
- znajduje na mapie obszary zajmowane przez Inków, Majów i Azteków,
- odczytuje z mapy, jakie rośliny uprawiali mieszkańcy Ameryki środkowej i jakie
zwierzęta hodowali,
- znajduje na ilustracjach cechy budowli Azteków, Majów i Inków,
- opisuje rytuały religijne Majów, Azteków i Inków,
- odróżnia budowle Majów, Azteków i Inków,
- charakteryzuje rozwój cywilizacji Ameryki prekolumbijskiej.
2. Metoda i forma pracy
Metoda główna – nauka we współpracy.
Metody pomocnicze – rozmowa nauczająca, wykład.
Forma pracy – praca w grupie, praca z tekstem, ilustracjami, mapą.
3. Środki dydaktyczne
-
Mapa Ameryka przed odkryciem przez Kolumba,
Szkolna Encyklopedia Historyczna, PWN, Warszawa 1993 (Hasła: Majowie,
Aztekowie, Inkowie),
zdjęcia budowli azteckich, inkaskich i Majów – podręcznik,
ilustracje przedstawiające rytuały religijne,
karty pracy ucznia.
4. Przebieg lekcji
i. a) Faza przygotowawcza
Nauczyciel sprawdza obecność.
Rekapitulacja wtórna. Nie powinna trwać dłużej niż 7-10 minut.
Nauczyciel zadaje pytania, a uczniowie odpowiadają:
- Jaką część świata znali Europejczycy w końcu XV wieku? (Odpowiedź: Europa, część
Azji, wybrzeża Afryki).
- Dlaczego uniwersalizm europejski nie sprawdził się w praktyce? (Odpowiedź:
Schizma wschodnia, spór o inwestyturę).
- Czym zajmowali się mieszkańcy średniowiecznych miast? (Odpowiedź: Handel,
rzemiosło, kupiectwo, bankierstwo).
Nauczyciel ocenia odpowiedzi uczniów.
Nauczyciel sprawdza i ocenia pracę domową.
ii. b) Faza realizacyjna
1. Nauczyciel podaje temat lekcji i omawia jej cele oraz krótko wprowadza w nową
tematykę. Należy wspomnieć, że pomimo tego, iż Europejczycy nie znali innych
kontynentów (poza Azją i częścią Afryki) to zamieszkiwały je ludy stojące często na
bardzo wysokim stopniu rozwoju cywilizacyjnego. Tak było przede wszystkim w
Ameryce Środkowej i Południowej, gdzie przed przybyciem Hiszpanów powstały
wielkie imperia stworzone przez Azteków, Majów i Inków.
2. Nauczyciel dzieli uczniów na 5 grup. Rozdaje materiały (załączniki) oraz zadania dla
poszczególnych grup.
a) Grupa I – Atlas. Uczniowie szukają odpowiedzi na następujące pytania:
- Gdzie znajdowały się „państwa” Azteków, Inków i Majów (dokładny
opis wraz ze wskazaniem, jakie państwa znajdują się obecnie na tych
terenach). (Odpowiedź: Aztekowie- Meksyk, Inkowie- Płw. Jukatan,
tereny Gwatemali, Salwadoru, Hondurasu; Inkowie- zachodnia część
Ameryki Południowej, obszar dzisiejszego Peru).
- Jakie było główne miasto tych obszarów? (Meksyk – Tenochtitlan)
- Co było podstawą gospodarki Indian? (Odpowiedź: rolnictwo).
- Jakie rośliny uprawiano w Ameryce Środkowej i Południowej?
(Odpowiedź: kukurydza, ziemniaki).
b) Grupa II – Część informacji dotyczących Azteków (organizacja państwa,
poziom cywilizacyjny – bez kultury i nauki). Uczniowie szukają odpowiedzi
na następujące pytania:
- W jakim stadium rozwoju znajdowali się Aztekowie w momencie
podboju? (Odpowiedź: tworzenie imperium, gwałtowny rozwój).
- W jaki sposób byli zorganizowani Aztekowie? (Odpowiedź: podział
na klany, fratrie i plemiona; formalne zwierzchnictwo plemienia
Meksyku, na czele klanu naczelnicy; istnienie rad plemiennych i rady
najwyższej, która wybierała najwyższych władców).
- Jaki charakter miała władza najwyższego władcy? (Odpowiedź: był
uważany za boga, sprawował władzę zwierzchnią nad federacją
plemion azteckich).
- Czym spowodowany był taki system władzy? (Odpowiedź: podboje,
był to podział oparty na podziale wojskowym).
c) Grupa III – Część informacji o Aztekach dotycząca kultury, religii, ilustracje
obrzędów azteckich, tekst Cortesa. Pytania:
- W jakich dziedzinach wiedzy Aztekowie osiągnęli wysoki poziom
rozwoju? (Odpowiedź: matematyka, astronomia, pismo, rzemiosło,
architektura).
- W co wierzyli Aztekowie? (Odpowiedź: wielu bogów, uosabiających
zjawiska natury).
- Czym
charakteryzowała się religia aztecka? (Odpowiedź:
okrucieństwo, składanie ofiar z ludzi, wycinanie serc na ofiarę dla
bogów).
- Jak
Cortes scharakteryzował stolicę państwa azteckiego?
(Odpowiedź: jako wspaniałe miasto, bardzo duże, dobrze
zorganizowane, posiadające wiele nowinek technicznych).
- Jaki ma on stosunek do Indian? (Odpowiedź: podziwia ich
umiejętności).
d) Grupa IV – Tekst dotyczący Majów, ilustracje w podręczniku. Pytania:
Jak zorganizowane było państwo Majów? (Odpowiedź: podział na
klany, życie toczyło się przede wszystkim w miastach, na czele miast
– naczelnicy).
 W jakim stadium znajdowała się cywilizacja Majów w momencie
przybycia Hiszpanów? (Odpowiedź: okres schyłkowy).
 W jakich dziedzinach Majowie osiągnęli wysoki poziom rozwoju?
(Odpowiedź: sztuka, matematyka, astronomia).
 Czym charakteryzowała się sztuka Majów? (Odpowiedź: stała na
bardzo wysokim poziomie, misterne zdobienia, wykorzystywanie
drogich kamieni, maski).
 W co wierzyli Majowie? (Odpowiedź: politeizm, bóstwa związane ze
zjawiskami natury).
e) Grupa V – Informacje dotyczące Inków. Pytania:
 Jak zorganizowane było państwo Inków? (Odpowiedź: organizacja
klanowo-plemienna, wykształciły się podziały społeczne, państwo
scentralizowane, istniał naczelny władca-Inka, władca absolutny,
istniała rada).
 W jakim momencie rozwoju znajdowało się państwo Inków w
momencie podboju przez Hiszpanów? (Odpowiedź: faza podbojów
terytorialnych).
 Jakie dziedziny wiedzy rozwinęli Inkowie? (Odpowiedź: architektura
– szczególnie budowa dróg, przekazywanie wiadomości na odległość,
rolnictwo – nawadnianie pól, nawożenie).
 W co wierzyli Inkowie? (Odpowiedź: wielobóstwo, ale uznawali
istnienie istoty najwyższej Boga- Słońca).
Uczniowie mają na przygotowanie się do odpowiedzi ok. 10 minut. Nauczyciel
rozdaje uczniom karty pracy (załącznik 2), wyjaśnia, że będą one uzupełniane w
trakcie prezentowania przez poszczególne grupy swojej pracy.
3. Nauczyciel kieruje wypowiedziami poszczególnych grup, wyjaśnia nieścisłości,
zadaje pytania dodatkowe. Uczniowie w trakcie odpowiedzi uzupełniają tabelę.

iii. c) Faza podsumowująca
1. Nauczyciel zadaje pytania a uczniowie odpowiadają:
- Zdefiniuj pojęcie cywilizacje prekolumbijskie. (Odpowiedź: są to cywilizacje,
które rozwinęły się w Ameryce Środkowej i Łacińskiej przed przybyciem
Europejczyków).
- Która z cywilizacji prekolumbijskich osiągnęła najwyższy poziom rozwoju i
dlaczego? (Odpowiedź: każda z cywilizacji osiągnęła bardzo wysoki poziom
rozwoju w poszczególnych dziedzinach życia – u Azteków organizacja wojskowa,
u Majów sztuka i kultura umysłowa, u Inków architektura i organizacja państwa).
- W jaki sposób możemy uzyskiwać informacje o cywilizacjach prekolumbijskich?
(Odpowiedź: odkrycia archeologiczne, przekazy konkwistadorów).
- Co stało się z cywilizacjami prekolumbijskimi? (Odpowiedź: zostały zniszczone
przez Europejczyków po odkryciu Ameryki).
- Dlaczego cywilizacje te były atrakcyjne dla odkrywców? (Odpowiedź: były
wysoko zorganizowane, bogate, ale jednocześnie nie posiadały możliwości obrony
– ich broń była o wiele gorsza od broni Europejczyków).
2. Nauczyciel ocenia odpowiedzi uczniów i ich pracę na lekcji.
5. Bibliografia
1. Burda B., Halczak B., Józefiak R. M., Szymczak M., Historia 1. Podręcznik dla
liceum ogólnokształcącego, Część II. Średniowiecze. Zakres rozszerzony, Operon,
Gdynia 2004.
2. Szkolna Encyklopedia Historyczna, PWN, Warszawa 1993.
3. Tazbir J., Atlas Historyczny. Od Starożytności do współczesności, PWN, Warszawa
2006.
4. Wójcik Z., Historia powszechna XVI-XVII wieku, PWN, Warszawa 1996, s. 71- 78.
6. Załączniki
i. a) Teksty źródłowe
załącznik 1
Tekst źródłowy. Historia powszechna XVI- XVII wieku
Aztekowie
Lud Mexicas znany jest w nauce powszechnie pod nazwą Aztekowie, choć Aztekowie
byli jedynie starszyzną plemienną u Mexicas. (…)
Mówiąc o dziejach podboju Meksyku przez Azteków musimy pamiętać, że
rekonstrukcje te mają charakter hipotetyczny. W chwili przybycia Hiszpanów Aztekowie
zamieszkiwali terytorium dzisiejszego Meksyku, między obu oceanami, na południe od rzeki
Lerma i jeziora Chapala. Nie byli oni jednak stałymi mieszkańcami tych ziem, przybyli
bowiem jako zdobywcy z północy, prawdopodobnie przed z górą trzema wiekami. Dobrze
zorganizowani i bitni opanowali coraz większe obszary kraju. Szczególnie intensywne
podboje rozpoczęli w 1425 roku pod wodzą swego władcy Itzcoalta. (…) Z podbojami
związane są nazwiska takich wybitnych wodzów jak Montezuma I, Axajacatal i
Montezuma II. (…)
Organizacja Azteków i innych Indian była zupełnie różna od znanych ówczesnym
Europejczykom. (…)
Według przyjętej przez siebie klasyfikacji umieścił Lewis H. Morgan [amerykański
badacz] Azteków na średnim stopniu barbarzyństwa, a wiec w okresie przedcywilizacyjnym.
Podstawą ich organizacji był klan, pięć klanów tworzyło fratrię, kilka zaś fratrii plemię. Te z
kolei tworzyły federację plemienną. Ani plemiona ani federacje nie miały jednolitej władzy
centralnej. Każde plemię było niezależne, miało swoich naczelników. Formalne
zwierzchnictwo należało do plemienia Meksyku, którego naczelnik zatwierdzał wybór
naczelników innych plemion. (…)
Obok naczelników władzę w każdym plemieniu sprawowała rada, złożona z
przedstawicieli klanów. (…) Ponad radą stała wielka rada złożona z naczelników klanów,
członków rady plemiennej i głównych kapłanów. (…) Rada wybierała również czterech
najwyższych władców, wśród nich najważniejszego – tlacatecuhtli. Był on osobą otoczoną
kultem religijnym. (…)
Podstawą gospodarki Azteków było rolnictwo. (…)
Aztekowie, tak zresztą jak inni Indianie nie znali koła i sklepienia, nie używali
zwierząt pociągowych. Nie hodowali żadnych zwierząt domowych. Ziemię uprawiali za
pomocą dość prymitywnych motyk. Nie znano również żelaza.
Aztekowie trudnili się garncarstwem, tkactwem, górnictwem i obróbką metali.
Chociaż nie znali koła garncarskiego ich wyroby stały na wysokim poziomie.
Obok kultury artystycznej wysoki poziom osiągnęła kultura umysłowa. Posługiwali
się pismem hieroglificznym, obok zaś niego pismem ideograficznym i fonetycznym. Niestety
zabytki piśmiennicze uległy zniszczeniu w czasie podboju.
Liczenie opierało się na systemie, którego podstawę stanowiła liczba 20. Słabą jego
stroną była nieznajomość zera. Wysoko stała u Azteków astronomia. Ich kalendarz, złożony z
365 dni dzielący się na 18 miesięcy (…) był znacznie dokładniejszy od używanego w Europie
kalendarza juliańskiego. (…)
Do dziś podziw budzi architektura Azteków.
Aztekowie wyznawali politeizm astrobiologiczny. Głównym bogiem było słońce
wiosenne, bóg wojny Huitzilopochtli (…) Ważne miejsce zajmował Quetzalocoatl, bożek
wiatrów i rzemiosł, wielki nauczyciel swojego ludu. (…) Bóstwem był też jak wiemy
pierwszy władca.
Religia Azteków (…) odznaczała się okrucieństwem. Jednym z jej obrzędów było
składanie ofiar z ludzi.
Majowie
Sąsiadami Azteków na południowym wschodzie byli Majowie, zamieszkujący
terytorium dzisiejszego półwyspu Jukatan, Gwatemali, Salwadoru i Hondurasu. W chwili
odkrycia cywilizacja Majów znajdowała się w stanie schyłkowym. (…)
Podstawową uprawą u Majów, jak i innych Indian była kukurydza; ziemię użyźniano
przy pomocy metody wypaleniskowej. Majowie nie znali również koła ani zwierząt jucznych
i pociągowych, jak również nie używali metali. Złota i srebra, stanowiącego zresztą import i
innych krajów używano jedynie jako ozdób.
W przeciwieństwie do kultury materialnej kultura duchowa i umysłowa Majów stała
na tak wysokim poziomie, że niektórzy uczeni nie wahali się ich nazwać Grekami Nowego
Świata. Największymi niewątpliwie osiągnięciami były znajomość zera w matematyce oraz
niesłychanie wysoki poziom wiedzy astronomicznej.
Jest również niewątpliwe, że Majowie stworzyli najwyższą i najsubtelniejszą kulturę
artystyczną na kontynencie amerykańskim, ale faktycznie przewyższali w tej dziedzinie
większość ludów Starego Świata. (…)
W przeciwieństwie do Azteków – Azteków, u których wojna odgrywała znaczącą rolę
– plemiona Majów były nastawione pokojowo. (…)
Życie społeczne Majów koncentrowało się w miastach. Jedną z ich cech
charakterystycznych był kompletny brak ulic. Podstawą organizacji wewnątrz miasta był
klan. Na czele miasta-państwa stał dziedziczny naczelnik, który maił do pomocy urzędników.
Religia Majów to politeizm o charakterze głównie astrobiologicznym. Najważniejsi
bogowie to Hunab – Hunatwórca, jego syn Itzamuna – pan niebios, Choe – jeden bóg w
czterech osobach.
Jak już wspomniano wyżej w momencie odkrycia Ameryki świetność Majów należała
już do przeszłości. Okres rozkwitu tych plemion (zwany renesansem Majów) przypadał
bowiem na IV-XI wiek.
Inkowie
Inkowie zamieszkiwali tereny zachodniej części Ameryki Południowej (…) Hiszpanie
zastali to ciekawe imperium w momencie silnej ekspansji terytorialnej i wojen z sąsiadami.
Począwszy od XII wieku Inkowie rozpoczęli podboje ludów pre- Inka. Szczególne
nasilenie podbojów przypada na XV stulecie. (…) U schyłku XV wieku Inkowie władali
wielkim terytorium z centrum w Cuzco. (…)
W ustroju społecznym Inków, opartym na organizacji klanowo- plemiennej istniały
już wówczas wyraźne cechy ustroju klasowego (…) W dobie podbojów hiszpańskich Inkowie
mieli państwo typu centralistycznego i arystokratycznego. Na czele państwa stał rezydujący w
Cuzco Inka, osoba boska, syn słońca, władca absolutny. Jednakże miał on u swego boku radę,
która w skrajnych przypadkach mogła go zrzucić z tronu. Rada ta składała się z członków
arystokracji. (…)
Własność ziemi była, podobnie jak u Azteków wspólna. Wiedza i nauka nie osiągnęła
poziomu nauki Azteków, nie mówiąc już o Majach. Natomiast Inkowie przewyższali ich w
dziedzinie architektury, a zwłaszcza budowy dróg. (…) Ówczesna Europa nie znała takich
dróg, a dorównać im mogły chyba jedynie drogi w starożytnym Rzymie. Centralna świątynia
imperium, świątynia słońca w Cuzco, była największą i najwspanialszą budowlą, jaką zastali
zdobywcy w Ameryce. (…) Inkowie znali swoisty „telegraf bez drutu”- system sygnalizacji
optycznej przy pomocy ognia i dymu.
(…) Technika rolna mimo nieznajomości koła i całkowitego braku zwierząt
pociągowych stała na wysokim poziomie. Inkowie znali sposoby nawadniania terenów
cierpiących od suszy, znali nawozy oraz zakładali wiszące ogrody. (…)
Posługiwali się pismem sznurowym, stosowanym zarówno do liczenia, jak i pisania.
Dziedziną życia, która wzbudzała podziw Hiszpanów była medycyna, a ściślej
chirurgia.
Religia, aczkolwiek politeistyczna i również astrobiologiczna miała pewne cechy
monoteistyczne, uznawali bowiem Inkowie istnienie jakiejś jednej istoty najwyższej. BoguSłońcu składano liczne ofiary.
Ferdynand Cortes o mieście Tenochtitlan
To wielkie miasto (…) zbudowane jest na słonym jeziorze. Prowadzą doń cztery
groble, wszystkie wzniesione rękoma, szerokości 2 dzid ułożonych w poprzek. Jest ono tak
wielkie jak Sewilla i Kordoba. Jego główne ulice są jak powiadam bardzo szerokie i bardzo
równe. (…) Mają w części drogi bite, a w części kanały, po których pływa się czółnami;
wszystkie ulice zaopatrzone są w śluzy, by woda mogła przepływać miedzy nimi. Otwory te
spinają mosty pobudowane z szerokich, wielkich belek, ułożonych tak, że może przez nie
jechać jednocześnie 10 koni. (…)
Źródło: Z. Wójcik, Historia powszechna XVI- XVII wieku, PWN, Warszawa 1996, s. 71- 78.
ii. b) Karta pracy ucznia
załącznik 2
Cywilizacje prekolumbijskie w Ameryce
Aztekowie
Poziom rozwoju
Organizacja państwa
Majowie
Inkowie
Rozwinięte dziedziny
Rolnictwo
Religia
7. Czas trwania lekcji
45 minut
8. Uwagi do scenariusza
brak