Sławomir Łodziński - Instytut Socjologii UW

Sławomir Łodziński
Zakład Socjologii Ogólnej
Instytut Socjologii UW
Struktura i społeczne zróżnicowanie
(WDS 2008/2009 nr 17)
Struktura i społeczne zróżnicowanie
(WDS 2008/2009 nr 17)
1. Wprowadzenie - porządek wykładu na semestr letni (2008/2009):
1 (17). Struktura i społeczne zróżnicowanie.
2 (18). Klasy i warstwy społeczne.
3 (19). Struktura społeczna i ruchliwość społeczna.
4 (20). Płeć, wiek a struktura społeczna.
5 (21). Bieda, wykluczenie i marginalizacja społeczna
6 (22). Polityka i władza.
7 (23). Demokracja i uczestnictwo polityczne.
8 (24). Państwo w refleksji socjologicznej.
Struktura i społeczne zróżnicowanie
(WDS 2008/2009 nr 17)
(25). Gospodarka i rynek (porządek ekonomiczny
społeczeństwie).
10 (26). Konsumpcja i społeczeństwo konsumpcyjne.
11 (27). Zmiana i rozwój społeczny, postęp.
12(28). Nowoczesność („późna nowoczesność”) i globalizacja.
14 (29). Migracje i „nowe mniejszości”.
15 (30). Podsumowanie wykładu.
9
w
Struktura i społeczne zróżnicowanie
(WDS 2008/2009 nr 17)
2. Zróżnicowanie i nierówności społeczne w socjologii:
• przedmiotem zainteresowań socjologii są różnice „znaczące społecznie”
(tzn. takie, które przynoszą skutki społeczne, są odczuwane jako ważne
dla ludzi, ich szans życiowych itp.);
• socjologia interesuje się tymi różnicami społecznymi, które występują w
postaci hierarchii (czyli nierówności) w dostępie do pozycji społecznych,
władzy, posiadania ważnych społecznie zasobów (np. wykształcenia),
prestiżu (szacunku społecznego) itp.;
• pytania o nierówności społeczne mają także (a może przede wszystkim)
charakter normatywny i polityczny - dlaczego i w jaki sposób istnieją
nierówności społeczne? Pytanie te dotykają ważnego zagadnienia
„sprawiedliwości społecznej”;
• trzy schematy ujmowania podziałów społecznych (Stanisław Ossowski):
dychotomiczny, funkcjonalny i gradacyjny.
Struktura społeczna i społeczne zróżnicowanie
(WDS 2008/2009 nr 17)
3. Struktura społeczna (struere –„konstruować”):
• układ powiązań różnic i nierówności w danym społeczeństwie odnosimy
do pojęcia „struktury społecznej” (struktura jest nieredukowalna do
części składowych) - warto jednak pamiętać, że:
– w ujęciu antropologicznym (ale także i mikro-socjologicznym)
struktura społeczna to zróżnicowanie ról i pozycji społecznych (np.
związanych z wiekiem i płcią) - nazywamy to często „elementarnymi”
formami zróżnicowania społecznego;
– w ujęciu socjologicznym struktura społeczna to układ stosunków
między głównymi kategoriami społecznymi i organizacjami w danym
społeczeństwie;
– tak rozumiana struktura organizuje się wokół podstawowych
instytucji społecznych, których funkcją jest podtrzymywanie
integralności całego społeczeństwa;
– struktura społeczna jest związana silnie z ewolucją, historią i kulturą
danego społeczeństwa.
Struktura i społeczne zróżnicowanie
(WDS 2008/2009 nr 17)
4. Warunki powstania rozwiniętej struktury społecznej:
• istnieje hierarchia grup i związany z nimi prestiż;
• względna trwałość hierarchii społecznej;
• hierarchia ta jest powiązana z ważnymi instytucjami społecznymi
(państwo, gospodarka, ideologia itp.);
• hierarchia jest związana z różnicami kulturowymi (stylem życia) i
dystansami społecznymi (małżeństwa, życie towarzyskie itp.);
• członkowie grup identyfikują się z zajmowanymi przez siebie
pozycjami na tej hierarchii;
• występuje ideologia sankcjonująca istniejące podziały społeczne
(hierarchię).
Struktura i społeczne zróżnicowanie
(WDS 2008/2009 nr 17)
5. Przykład:
• badanie hierarchii prestiżu społecznego (jakim poważaniem społecznym
cieszy się dany zawód?):
– prestiż zawodów to odzwierciedlenie kształtu nierówności pożądanego
przez większość;
– badania porównawcze (60 krajów) mówią o tym, że hierarchie
prestiżu zawodów są do siebie podobne i nie zmieniają się w czasie;
– w Polsce do lat 90. było podobnie, z wyjątkiem wysokiej pozycji
robotnika wykwalifikowanego i górnika;
– zmiana ustroju pociągnęła za sobą zmianę hierarchii prestiżu, a
największa zmiana (degradacja) dotknęła „polityków” (ostatnie
miejsce).
• prestiż zawodów w Polsce (CBOS, styczeń 2009).
Struktura i społeczne zróżnicowanie
(WDS 2008/2009 nr 17)
6. Trzy wielkie tradycje badań socjologicznych nad strukturę społeczną:
a) Karol Marks (1818 – 1883) – perspektywa makro-społeczna i historyczna:
– podział klasowy jest najważniejszy w społeczeństwie;
– jego podstawą są stosunki własności, a także podziału dóbr
konsumpcyjnych i majątku (stosunki eksploatacji);
– podział klasowy kształtuje cały porządek społeczeństwa – określa i
wpływa na władzę ekonomiczną, polityczną oraz dominującą
ideologię;
– klasa pozostaje nie tylko kategorią ekonomiczną, ale także społecznie
dynamiczną – rozwój klasy (świadomości klasowej) od „klasy w
sobie” do „klasy dla siebie” (klasy stają się „wspólnotami”);
– klasa u Marksa jest pojęciem „całościowym”, które jednoczy
wszystkie cechy społeczne związane z nierównościami;
– model struktury klasowej: „biegunowy” (dychotomiczny – dwie
antagonistyczne klasy) i rozwinięty (są jeszcze klasy „pośrednie”);
– ważne problemy: czy klasy są trwałe w historii? oraz istnienie klasy
średniej?
Struktura i społeczne zróżnicowanie
(WDS 2008/2009 nr 17)
b) Max Weber (1864 – 1920) – perspektywa „wielowymiarowa”:
– nie jest możliwe uszeregowanie wszelkich nierówności społecznych w
jedną, jednolitą hierarchię, a nierówności społeczne są rezultatem
walki o podział różnego rodzaju „rzadkich” i pożądanych zasobów
zarówno materialnych, jak i niematerialnych;
– płaszczyzny zróżnicowania społecznego:
• ekonomiczna („klasa”) – podziału na klasy nie wyznacza
stosunek do środków produkcji, lecz „rodzaj szans na rynku”.
Zależą one nie tylko od własności, ale także np. kwalifikacji (stąd
różnorodność form klasowych). Klasy nie tworzą „wspólnoty”;
• prestiżu („stany”) – podział na stany oparty jest stylu życia
(konsumpcji). Z „godnością społeczną” wiąże się dążenie do
zachowania dystansu wobec osób spoza stanu (strategie
małżeńskie). Stany tworzą „wspólnoty”;
• polityczna („partie”) – partie to „zrzeszenia” o charakterze
celowym, które wpływają na państwo (aparat władzy);
– zbieganie się osi podziałów społecznych (czasy stabilizacji i zmian).
Struktura i społeczne zróżnicowanie
(WDS 2008/2009 nr 17)
c) analiza stratyfikacji (uwarstwienia) społecznego(„geologii społeczeństwa”):
– stratyfikacja (stratum – warstwa) zróżnicowanie społeczne oparte na
hierarchii grup występujących w obrębie danego społeczeństwa;
– a ściślej stratyfikacja to hierarchiczny układ poziomów położenia
społecznego, które różni udział w podziale dochodów, władzy, prestiżu
oraz innych pożądanych dóbr społecznych;
– jest to badanie hierarchii społecznej „na co dzień” (jej świadomości):
• William L. Warner (wyróżnił 6 poziomów pozycji społecznych,
czyli „klas”) – niska, średni i wyższa, ale każda z nich mogła być
niska i wyższa (np. średnia niższa i średnia wyższa);
• K. Davis i W. Moore – funkcjonalna niezbędność i użyteczność
nierówności społecznych (inaczej, merytokratycznego systemu
zróżnicowanych nagród);
• wskaźniki empiryczne stratyfikacji (mierzalne): dochód,
wykształcenie (liczba lat nauki szkolnej), prestiż zawodu;
• bada się także powiązania tych cech (wzory powiązań).
Struktura i społeczne zróżnicowanie
(WDS 2008/2009 nr 17)
7. Legitymizacja nierówności społecznych:
• nierówności są legitymizowane przez zasady sprawiedliwości społecznej
(system społeczny „sprawiedliwy” i „nie sprawiedliwy”):
– pojęcie „relatywnej deprywacji” (porównanie z tym, „jak być
powinno”).
• zasady legitymizacji nierówności:
– egalitarna (każdemu po równo) – równość warunków;
– merytokratyczna (każdemu według jego nakładów) – równość szans;
– funkcjonalna (każdemu według jego funkcjonalnej przydatności dla
systemu) – nomenklatura;
– tradycyjna („zawsze” w społeczeństwach istniały określone
nierówności, m.in. ze względu na płeć, wiek itp.).
Struktura i społeczne zróżnicowanie
(WDS 2008/2009 nr 17)
8. Zasady normatywne (stosunek do nierówności) a charakterystyka ideologii
politycznych:
• egalitaryzm (ruchy lewicowe i populistyczne):
– nierówności winny być zniesione;
• merytokratyzm (partie liberalne):
– nierówności są nieuniknione, ale kanały ruchliwości społecznej
powinny być otwarte;
• funkcjonalne (systemy totalitarne i autorytarne):
– każdy system tworzy własny układ nierówności, uzasadniany
potrzebą utrzymania jego stabilności;
• tradycyjne (partie konserwatywne):
– sprawiedliwe jest to, że każdy zna swoje miejsce w szeregu.
Struktura i społeczne zróżnicowanie
(WDS 2008/2009 nr 17)
9. Polityka - państwo a nierówności społeczne:
• polityka społeczna jako instytucja (środek) zmniejszająca nierówności
społeczne oraz ich skutki (bezrobocie, bieda):
– system zabezpieczenie potrzeb społecznych (social safety net - SSN) zestaw środków i działań państwa, które mają charakter pomocy dla
najbiedniejszych w danym społeczeństwie, jak np. określenie
wysokości płacy minimalnej, zasiłku dla bezrobotnych, bezpłatnej
ochrony zdrowia, pomocy dla samotnych matek wychowujących
dzieci itp. Przykład Kanady (idea Medicare) i USA;
– redystrybucja bogactwa wedle zasad uznanych za „sprawiedliwe”
(np. skala podatkowa).
• polityka jako:
– domena uzgadniania zasad normatywnych i priorytetów polityki
społecznej, lub inaczej - prób uzgadniania różnych zasad
sprawiedliwości społecznej.
Struktura i społeczne zróżnicowanie
(WDS 2008/2009 nr 17)
10. Nierówności społeczne (struktura społeczna) w badaniach
socjologicznych – problemy:
– wielość struktur społecznych: makro- i mikro- struktury,
istniejące w różnych sferach życia;
– kulturowe wyznaczniki nierówności (konsumpcja, styl życia);
– wielość struktur społecznych a „globalna struktura społeczna”
(w ramach kraju, w obrębie jego terytorium);
– problem „narzędzi pomiaru” (mierzenie nierówności
społecznych);
– mechanizmy kształtowania się struktur społecznych (analiza
historyczna);
- generalne pytanie - czy jest możliwe społeczeństwo bez struktury
społecznej?