Mapa etniczna Afryki

Mapa etniczna Afryki
•
•
•
•
•
•
Informacje ogólne
Warunki naturalne
Ludność
Języki
Religie
Obszary społecznokulturowe
Informacje ogólne
•
Położenie: kontynent położony w
większości na półkuli wschodniej, po
obu stronach równika; drugi, po
Eurazji, pod względem powierzchni
kontynent Ziemi — 30,3 mln km2; od
Europy oddzielony Morzem
Śródziemnym (najmniejsza odległość
w Cieśn. Gibraltarskiej —14 km), od
Azji Kanałem Sueskim i Morzem
Czerwonym; od zachodu Afrykę
oblewa Ocean Atlantycki, od wschodu
— Ocean Indyjski; skrajnymi
punktami kontynentu są przylądki:
Ras al-Ghiran 37°21’N, Igielny
34°51’S, Almadi 17°33’W, Hafun
51°23’E; największa rozciągłość
południkowa wynosi 8 tys. km,
równoleżnikowa —7,5 tys. km.
Warunki naturalne (1)
•
Ukształtowanie powierzchni.
Rozczłonkowanie kontynentu
bardzo małe (mało półwyspów i
wysp). Afryka jest kontynentem o
wyraźnie wyżynnym charakterze
rzeźby; średnia wys. 658 m; ponad
70% powierzchni leży na wysokości
300–2000 m; wyżynny blok
kontynentu ograniczony jest od
północy górami Atlas, od południa
— Górami Przylądkowymi.
Charakterystyczne dla niemal całej
Afryki są rozległe obniżenia (m.in.
Kotlina Czadu, Kotlina Konga,
Kotlina Kalahari), rozdzielone
masywami górskimi i wyżynami
(m.in. Ahaggar, Darfur).
Warunki naturalne (2)
•




Klimat. Położenie po obu stronach
równika powoduje wyraźną symetrię w
układzie stref klimatycznych:
- klimat równikowy w części centralnej
- klimaty zwrotnikowe (klimat
kontynentalny skrajnie suchy,
umiarkowany i wilgotny)
- północne i południowe wybrzeża Afryki
leżą w strefach podzwrotnikowych, gdzie
panuje klimat morski z przewagą opadów
w półroczu zimowym
- w górach wszystkich stref
klimatycznych występują klimaty górskie
Warunki naturalne (3)
•
Wody. Ponad 30% pow. kontynentu
stanowią obszary bezodpływowe;
na obszarach o klimacie
zwrotnikowym rzeki okresowe, na
pustyniach suche doliny, zw. wadi,
wypełniające się sporadycznie wodą
w czasie ulewnych deszczów; rzeki
stałe w wilgotnych strefach klim., gł.:
Nil, Kongo, Niger, Zambezi, Oranje,
Limpopo, Senegal. Największe
jeziora: Wiktorii, Tanganika, Niasa.
W strefach klimatów zwrotnikowych
i podzwrotnikowych jeziora
okresowe, na pustyniach słone (tzw.
szotty na północy, pan lub vloer na
południu); w kotlinach duże obszary
bagienne (m.in. Okawango);
lodowce tylko na wierzchołkach
Kilimandżaro, Kenii i Ruwenzori.
Warunki naturalne (4)
•
Świat roślinny. W obszarze
śródziemnomorskim rosną wiecznie
zielone twardolistne lasy i zarośla typu
makii, a z roślin uprawnych oliwki; dalej na
południe skąpa, skrajnie kserofityczna
roślinność pustynna Sahary przechodząca
w półpustynną i sawannową (trawiastą z
akacjami, baobabami i in.). Po obu
stronach równika różnorodne formacje
roślinne: na obszarach suchych i
gorących (Sudan i część A. Wschodniej)
różne typy sawanny; na obszarach o
dużych opadach (gł. wybrzeże Zat.
Gwinejskiej i dorzecze Konga) wiecznie
zielone lasy galeriowe i bujne, wilgotne,
wiecznie zielone lasy równikowe; dalej na
południe formacje suchorośli, lasy
monsunowe, sawanny i półpustynie
przechodzące w pustynie.
Warunki naturalne (5)
•
Świat zwierzęcy. Bardzo urozmaicona
fauna; 38 rodzin ssaków, w tym 12 rodzin
endemicznych, m.in. żyrafy, hipopotamy,
mrówniki, 3 rodziny owadożernych i 6
rodzin gryzoni. W pozostałych rodzinach
liczne endemiczne rodzaje i gatunki, jak
słoń afrykański, nosorożec biały i czarny,
zebry, z małp człekokształtnych — goryl i
szympans. Dla otwartych równin typowe są
wielkie stada ssaków roślinożernych: zebr,
żyraf, nosorożców, słoni, licznych gat.
antylop, a także liczne drapieżne: gepard,
pantera, lew, hieny i inne. Nad brzegami
rzek i jezior żyją hipopotamy oraz
wielotysięczne kolonie ptaków, m.in.
flamingów, pelikanów, czapli; w wodach
bardzo bogata fauna ryb. W ornitofaunie
jest 7 rodzin endemicznych (m.in. strusie).
Bogata fauna gadów, zwł. węży.
Ludność
•
Od 1950 liczba ludności wzrosła
prawie czterokrotnie - do 869 mln
(2004), co stanowi 13,6% ludności
świata; przyrost naturalny
najwyższy na świecie (ok. 24‰). W
większości krajów udział ludności w
najmłodszej grupie wiekowej (do 19
lat) stanowi ponad 50% całej
populacji. Z powodu AIDS
(zarażonych 25,4 mln osób) i malarii
maleje przeciętna długość życia z
53 lat (1996) do 47 lat (2005).
Rozmieszczenie ludności bardzo
nierównomierne; śr. gęstość
zaludnienia 29 mieszk. na km2. W
miastach mieszka ok. 37% ogółu
ludności (najsłabiej zurbanizowany
kontynent). Dominuje ludność
odmiany czarnej, na północy - białej
Zróżnicowanie religijne
• Wg. najprostszej klasyfikacji
scalającej na terenie Afryki
wyróżnić można trzy albo
cztery zasadnicze odłamy
religijne:
• afrykańskie religie rodzime
• islam
• chrześcijaństwo
• religie afrochrześcijańskie
Religie rodzime
•
•
•
Tradycyjne wierzenia i praktyki ludów
Czarnej Afryki, które kształtowały się przed
kontaktem z religiami przyniesionymi z
zewnątrz. Religie te nie stanowią
skodyfikowanych zamkniętych systemów,
raczej cechuje je zmienność. Powszechny
jest również synkretyzm, czyli łączenie
religii tradycyjnych z islamem lub
chrześcijaństwem.
Wielkie zróżnicowanie, stąd trudno wskazać
cechy wspólne dla wszystkich religii.
Równie trudno jest oszacować liczbę
wyznawców, bowiem wielu Afrykanów
deklaruje jako wyznanie islam lub
chrześcijaństwo, jednocześnie trwając przy
tradycyjnych praktykach.
Ok. ½ ludności , zwłaszcza w Burkina Faso,
Czadzie, Botswanie, Zimbabwe, Togo i
Beninie oraz Angoli, Mozambiku, RŚA.
Islam (1)
•
•
•
Obecny w Afryce od IX w., ok.. 30%
ludności, dominacja islamu sunnickiego
Bezwzględna przewaga w Afryce
Północnej, która kulturowo należy do
strefy arabskiej.
Islam na południe od Sahary: w zach.
Afryce od ok. 800 r., a z IX i X w. n.e.
pochodzą wzmianki o pierwszych
rodzimych władcach muzułmańskich. Na
wsch. wybrzeżu z czasem rozwinęła się
muzułmańska kultura swahili, powstała
w wyniku łączenia się wpływów
muzułmańskich z kulturą rdzennej
ludności. W Afryce zachodniej islam
zakorzenił się w głębi lądu, przenikając
wzdłuż szlaków handlowych wiodących
przez Saharę.
Islam (2)
•
•
•
Do państw o znaczącej liczbie
muzułmanów należą: Senegal,
Mauretania, Mali, Niger, Burkina
Faso, Nigeria, Czad, Gwinea,
Wybrzeże Kości Słoniowej, Somalia,
Sudan, Erytrea, Dżibuti. Znaczące
mniejszości znajdują się w Etiopii,
Kenii, Tanzanii, Kamerunie, Ghanie,
Togo, Beninie, Ugandzie,
Mozambiku, RPA.
W wielu rejonach Afryki częstym
zjawiskiem było paralelne
funkcjonowanie dwóch systemów
prawnych i kulturowych:
muzułmańskiego i zwyczajowego.
Czarny islam - odmiana islamu, w
której obok pierwiastków
muzułmańskich obecne są liczne
elementy wierzeń rodzimych
Chrześcijaństwo
•
•
•
Od XVI w., Afryka Równikowa,
strefy wybrzeży obu Oceanów,
południe Afryki
Kościół rzymskokatolicki (ok. 60%
ogółu chrześcijan
Kościoły protestanckie (głównie w
Afryce Południowej)
Religie afrochrześcijańskie
•
•
•
Religie nawiązujące zarówno do idei,
nauk i praktyk chrześcijańskich, jak i do
tradycji religijnych Afrykanów.
Ponad 8 tys. wspólnot wyznaniowych
(najwięcej w RPA) liczących od kilkuset
do kilku milionów wyznawców.
Wspólnoty te (tzw. Kościoły afrochrześc.)
powstały w następstwie odłączenia się
grupy wiernych od misyjnych Kościołów
protest. lub katol., albo na pewnym
etapie rozwoju ruchów rel.-społ., zw. Z
wystąpieniem charyzmatycznego
przywódcy rel. — założyciela nowej
religii. Do takich wspólnot (stanowiących
większość) należą m.in.: Kościół
Harristów na Wybrzeżu Kości Słoniowej,
Kościół Kimbangistów w Demokr. Rep.
Konga, Kościół Lumpa w Zambii,
Kościoły Aladura w Afryce Zachodniej
Języki urzędowe Afryki
Języki etniczne Afryki (1)
Języki etniczne Afryki (2)
•
-
-
-
Języki Afryki (500-3000) klasyfikuje
się w 6 rodzinach:
rodzina niger-kordofańska rodzina nilo-saharyjska – ok. 100
języków, 30 mln użytkowników
rodzina semito-chamicka
(afroazjatycka) – ok. 220 języków,
230 mln użytkowników;
rodzina khoisan (buszmeńskohotentocka) – ok. 100 języków, 180
tys. użytkowników;
rodzina austronezyjska – j.
malgaski, ok. 15 mln użytkowników
rodzina indoeuropejska – m.in. j.
afrikaans, 3,5 mln użytkowników
Języki etniczne Afryki (3)
Do rodz. niger-kordofańskiej należy m.in.
ponad 400 języków bantu, którymi
posługuje się około 150 mln użytkowników
na terenie całej niemal Afryki na pd. od
równika. Najważniejsze języki z tej grupy to:
suahili, rwanda, lingala, niandża, makua,
bemba, tonga, szona, xhosa i zulu.
Główne cechy języków rodziny bantu:
•duże podobieństwo słownictwa i
struktury gramatycznej
•aglutynacyjność tj. stosowanie różnego
rodzaju prefiksów i sufiksów
•rozwinięty system klas
rzeczownikowych,
•brak fleksji,
•brak gramatycznego rozróżnienia
rodzaju męskiego i żeńskiego,
•stały szyk zdania SVO (Subject, Verb,
Object).
Obszary etniczno-kulturowe 1
•
Z powodu złożonej historii
kontynentu, wielości ras i języków
oraz specyfikę warunków
naturalnych, Afryka nie stanowi
monolitu pod względem kulturowym.
Nauka nie dopracowała się jeszcze
jednego, powszechnie
akceptowanego podziału etnicznokulturowego Afryki. W afrykanistyce
najczęściej wykorzystuje się
kryterium geograficzno-kulturowe,
które uwzględnia warunki naturalne
w znacznym stopniu odciskające
swe piętno na sposobie życia
mieszkańców. W ramach takiego
kryterium wyróżnić można 10
obszarów:
Obszary etniczno-kulturowe 2
1.
2.
3.
4.
5.
Afryka Północna
Afryka Zachodnia
Afryka Środkowa
Afryka Wschodnia
Afryka Południowa
Afryka Północna (1)
•
•
Obszar:strefa śródziemnomorska
państw afrykańskich od Egiptu po
Maroko, dolina Nilu do Asuanu,
Cyrenajka i Trypolitania, góry Atlas
Języki:
a) rodzina semito-chamicka
- gałąź semicka (arabski)
- gałąź berbero-libijska (m.in.
szauja, rifeni)
- gałąź egipska (koptyjski – jęz.
liturgiczny)
Afryka Północna (2)
Główne ludy:
• Arabowie – nazwa obejmująca
wszystkich potomków przybyszów z
Płw. Arabskiego oraz miejscową
ludność, która zarabizowała się już w
średniowieczu; ok. 120 mln; Wyróżnia
się 3 najważniejsze grupy ludności
arabskiej:
- mieszkańców miast, gł. kupców i
rzemieślników, luźne związki z dawną
org. plemienną;
- osiadłych rolników;
- koczowniczych pasterzy –
Beduinów, trad. struktura plemienna
Arabowie są wyznawcami islamu
sunnickiego.
Afryka Północna (3)
• Berberzy - autochtoniczna, biała
ludność Afryki Pn., obecnie w
większości zarabizowana. Do
dziś swoją odrębność zachowują
m.in. Kabylowie z pn. Algierii
(2,5 mln). Budują oni char.,
niegdyś obronne budowle na
szczytach wzgórz, słyną z pięknej
ceramiki i biżuterii.
W Maroku najbardziej znanymi
Berberami są Szulukowie, Rifeni
i Silha, znani m.in. z budowy
obronnych wiosek - ksary, oraz
ufortyfikowanych
spichlerzy
obronnych – agadir.
Zdecydowana większość
Berberów wyznaje islam sunnicki.
Afryka Północna (4)
• Koptowie - potomkowie
dawnych Egipcjan, ok. 5
mln, są chrześcijanami,
mieszkają gł. W miastach
pn. Egiptu. Język koptyjski,
będący kontynuatorem
egipskiego, był jęz.
potocznym od ok. I w p.n.e.
do podboju arabskiego,
potem zakazany, wymarł w
XV-XVI w. Do dziś używany
jako język liturgiczny
Kościoła koptyjskiego,
pismo koptyjskie jest
alfabetyczne i wywodzi się
z greckiego z dodaniem 7
liter.
Afryka Północna (5)
•
Charakterystyka regionu:
postępujący stopień asymilacji kultury
arabskiej, język arabski językiem
urzędowym, dominacja islamu, liczne
konflikty arabsko-berberyjskie, np. w
marcu 1980 roku na uniwersytecie w
Tizi-Ouzou, władze odwołały wykład
poświęcony poezji starokabylskiej. W
reakcji ponad 1,5 tys. studentów
zaprotestowało domagając się
równego statusu dla ich języka.
Wybuchły strajki, a później zamieszki
w całej Kabylii i Algierze (wiosna
berberyjska). Rząd krwawo stłumił
protest. Na uczelnie i do zakładów
pracy wtargnęły oddziały policji.
Strajkujących bito, szczuto psami i
aresztowano. Liczby śmiertelnych
ofiar nigdy nie udało się do końca
ustalić. Nieoficjalne szacunki mówią
o kilkudziesięciu zabitych. Setki
Kabylów znalazło się w więzieniach.
Sahara (1)
• Obszar: Sahara – największy
obszar pustynny świata (7-9 mln
km2) obejmujący znaczna część
terytorium Egiptu, Sudanu, Libii,
Czadu, Nigru, Mali, Mauretanii,
Maroka, Algierii, Tunezji.
• Języki:
a) rodzina semito-chamicka
- gałąź semicka (arabski)
- gałąź berbero-libijska
(m.in. tamaszek)
b) rodzina nilo-saharyjska
- języki saharyjskie
(m.in. kanuri, tebu)
- języki chari-nilowe
(m.in.. nubijski)
Sahara (2)
Główne ludy:
• Arabowie – dzielą się, tak jak w
Afryce Pn., na ludność osiadłą i
koczowniczą. Najbardziej znani
są Maurowie, czyli biali
mieszkańcy dzisiejszej
Mauretanii (niegdyś odrębni,
społ. klasowe, dziś silnie
zarabizowani), oprócz nich
liczne plemiona koczownicze
(m.in. Halalijczycy,
Szaambowie, Regibat) i
półkoczownicze.
Sahara (3)
•
Berberowie – liczne grupy
zamieszkujące od Mauretanii po
Libię, m.in.:
• Mzabici – ok. 60 tys., bardzo
konserwatywna (religia i obyczaje)
grupa zamieszkująca 7 miast
warownych w ouedzie M’Zab. Sa
to Ibadyci (odłam muzułmańskiej
sekty charydżytów) – ednogamia,
kupcy, rzemiosło (tkactwo);
• Zenetowie – rolnicy z oaz
zachodniej Sahary, sprowadzili tam
palmę daktylową.
Sahara (4)
•
Tuaregowie – ok. 900 tys., jęz.
tamaszek (forma pisana – tifinagh),
niegdyś hodowla wielbłądów, handel
transsaharyjski i rozboje, obecnie
życie osiadłe lub półosiadłe, choć
nadal silne są tradycje koczownicze.
Większość wyznaje islam, ale nadal
trwałe są liczne przedislamskie cechy
kultu., np. matrylineaż. Hierarchiczna
struktura społeczna pokrywająca się z
wewnętrznym zróżnicowaniem
rasowym: 1) „biała arystokracja”
(imharen), 2) ich wasale – wolni
Tuaregowie (imraden), 3) wolni, lecz
pogardzania rzemieślnicy z silną
domieszką negroidalną (inaden),
dawni niewolnicy (iklanen) oraz
wyzwoleńcy (iderfanen).
Sahara (5)
•
•
•
•
Haratyni- prawdopodobnie pierwotni,
czarni mieszkańcy Sahary, oazy pd.
Maroka i pd. Sahary, rolnicy i
kopacze studni;
Teda (Tubu, Tibu) – śr. Sahara, pn.
Czad i Niger, ok.. 400 tys., gorliwi
muzułmanie, koczownicy i rolnicy,
uważają się za „białych”
Nubijczycy – wsch. Sahara, pogr.
Egiptu i Sudanu, ok. 1,2 mln, rolnicy,
niegdyś poddani egipscy, z licznymi
domieszkami negryckimi i semickimi,
dawniej chrześcijanie, dziś wyłącznie
muzułmanie
ludy kordofańskie - trudne do
sklasyfikowania, wynik mieszania się
Nubijczyków z Arabami
Sahara (6)
•
•
Charakterystyka regionu:
peryferia współczesnych państw
afrykańskich, liczne konflikty z
grupami etnicznymi mieszkającymi
na obrzeżu pustyni, konflikt o
Saharę Zachodnią (RegibatPolisario), Mauretania – Maurowie
vs. Wolofowie, rebelia tuareska,
konflikty w Czadzie i Sudanie
(Darfur) – rząd chartumski
utożsamiany z muzułmańskimi
ludami pustyni usiłuje narzucić
dominację mieszkańcom południa,
w większości animistom i
chrześcijanom
Postępujący stopień asymilacji
kultury arabskiej, język arabski
językiem państwowym,
bezwzględna dominacja islamu,
konflikty arabsko-berberyjskie.
Afryka Zachodnia (1)
Afryka Zachodnia (2)
• Obszar: markroregion
Afryki Zachodniej
obejmuje dwa obszary
geograficzno-etniczne:
• Sudan (Zachodni) – od
Płw. Zielonego Przylądka
po Jezioro Czad i Góry
Kameruńskie
• Wybrzeże Zatoki
Gwinejskiej – obszar
nadmorski od Senegalu
po Kamerun
Sudan Zachodni (1)
• Języki:
a)rodzina semito-chamicka
- gałąź czadyjska (język
hausa)
b) rodzina nilo-saharyjska
- język songhaj (izolat)
c) rodzina niger-kordofańska
- języki mande
- języki gur (m.in. mossi,
dogon, senufo)
- języki zachodnioatlantyckie
(m.in. wolof, serer, fulfulde)
Sudan Zachodni (2)
Główne ludy:
a) ludy bantuidalne zachodnie
zamieszkują w Gwinei, Gambii,
Senegalu, m.in.:
- Wolofowie (3,3 mln) – osiadli
rolnicy z Senegalu, muzułmanie,
wysocy, bardzo czarnoskórzy,
sława dzielnych wojowników, silne
wpływy na inne ludy, w większości
muzułmanie,
- Sererowie (1 mln) – gł. Senegal,
rolnicy, poddani silnej wolofizacji,
zachowali wiele elementów
dawnych wierzeń.
Sudan Zachodni (3)
b) Fulbeje (Peul, Fulanie) – ok. 12
mln, rozproszeni na ogromnych
przestrzeniach Sudanu od
Senegalu po Kamerun. Na tych
terenach tworzyli w przeszłości
liczne państwa, podporządkowując
sobie okoliczne ludy. Zróżnicowani
językowo i społecznie: Fulbeje
osiadli (Dżidda) i koczowiczy
pasterze (Bororo). Zalicza się do
nich także liczne grupy
sfulbeizowane, np.. Tukulerów
(1,3 mln). Niejasna geneza,
rasowe wpływy kuszyckie i
semickie, językowo spokrewnieni z
Wolofami.
Sudan Zachodni (4)
c) ludy Mande – rolnicze ludy
zamieszkujące ziemie w górnym biegu
Nigru, char. Wioski w stylu sudańskim,
m.in.:
- Mandingowie (10 mln), twórcy
największych imperiów Sudanu;
- Soninke (1,2 mln), z pogranicza Mali i
Mauretanii, bardzo silnie zislamizowani,
twórcy państwa Ghana (VIII-X w.);
- Malinke (3 mln), od Senegalu po WKŚ,
twórcy średniowiecznego państwa Mali;
- Bambara (3 mln), Mali, bogata sztuka,
słabo zislamizowani ;
- Diula, żarliwi krzewiciele islamu, kupcy i
rzemieślnicy;
- Bozo (120 tys.), wew. delta Nigru, rybacy,
tradycyjne wierzenia, sakralna opieka nad
ziemią i wodą
Sudan Zachodni (5)
d) Songhaj – ok. 2 mln, wraz ze
spokrewnionymi Dżerma
mieszkają wzdłuż łuku Nigru.
Rolnicy i rybacy, nigryci z
domieszką rasy białej, w XIV w.
stworzyli potężne państwo
Songhaj, którego sława (zwł.
bogactw Timbuktu) dotarła do
Europy.
Sudan Zachodni (6)
e) ludy woltyjskie (Gur), ok. 12 mln- ludy
różnego pochodzenia, które w wyniku
długiego współżycia upodobniły
obyczaje i język. Gł. kopieniacze
zamieszkujący dorzecze Białej i Czarnej
Wolty. Ze względu na pochodzenie
dzielą się na:
- autochtoniczne ludy paleonigryckie,
w tym ludy refugialne, które schroniły się
przed islamem w tereny trudno
dostępne, zachowując wiele cech
archaicznej kultury, m.in. Dogonowie
(500 tys.), Somba (200 tys.), Bobo,
Lobi, Senufo;
- ludy cywilizacji neosudańskiej,
zislamizowani najeźdzcy ze Wschodu,
m.in. Bariba (400 tys.), Mossi (6 mln).
Sudan Zachodni (7)
f) Hausa (Hausawa), ok. 20 mln,
północna Nigeria i południowy
Niger, rolnicy, kupcy i
rękodzielnicy, twórcy
średniowiecznych miast-państw
(m.in. Kano), od XIX w. żarliwi
muzułmanie, język o tradycjach
piśmienniczych stał się
środkiem komunikacji
międzyetnicznej w regionie –
lingua franca (ok. 60 mln
użytkowników). Dzięki tradycji
pisanej Hausa posiadają silna
świadomość wspólnoty
historycznej i językowej.
Sudan Zachodni (8)
Sudan Zachodni (9)
Sudan Zachodni (10)
•
Charakterystyka regionu: brak
poważniejszych przeszkód
naturalnych sprzyjał migracjom i
najazdom, niewystępowanie muchy
tse-tse umożliwiało rozwój hodowli
bydła i koni. Zasoby złota sprzyjały
kontaktom ze światem
śródziemnomorskim i cywilizacjami
Afryki Pn., kształtowanie się
wielkich grup etnicznych i
potężnych państw. Dominacja
islamu, liczne klęski suszy.
Tradycyjne kultury paleonigryckie –
bogata mitologia i sztuka.