Podręcznik metodyczny - Uniwersytet Warmińsko
advertisement
Podręcznik metodyczny Anna Zalewska Karol Komosiński Robert Krupa Przemysław Kołodziej Justyna Szydłowska Metody wykonywania waloryzacji przyrodniczych Podręcznik metodyczny i przewodnik do zajęć terenowych Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego CZŁOWIEK – NAJLEPSZA INWESTYCJA! Podręcznik ,,Metody wykonywania waloryzacji przyrodniczych. Podręcznik metodyczny i przewodnik do zajęć terenowych” został przygotowany i wydany w ramach projektu pt. „Wzmocnienie potencjału dydaktycznego UWM w Olsztynie” współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki i realizowanego przez Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie. Publikacja bezpłatna UNIWERSYTET WARMIŃSKO-MAZURSKI W OLSZTYNIE Metody wykonywania waloryzacji przyrodniczych Podręcznik metodyczny i przewodnik do zajęć terenowych Anna Zalewska, Karol Komosiński, Robert Krupa, Przemysław Kołodziej, Justyna Szydłowska Olsztyn 2013 Recenzent podręcznika prof. dr hab.Wiesław Fałtynowicz Redakcja dr Anna Zalewska Autorzy Anna Zalewska1, Karol Komosiński2, Robert Krupa2, Przemysław Kołodziej1, Justyna Szydłowska1 1 2 Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody, Wydział Biologii i Biotechnologii, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Katedra Zoologii, Wydział Biologii i Biotechnologii, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Projekt okładki Krystyna Kuszewska Autorzy ilustracji na okładce Karol Komosiński, Robert Krupa, Anna Zalewska; za zgodą autorów wykorzystano fragment mapy z opracowania: Polakowski B., Jutrzenka-Trzebiatowski A., Hołdyński Cz. 1995. Mapa roślinności rzeczywistej Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Wydaw. ART, Olsztyn, 45 ss. + mapa w skali 1:30 000 Wydano na zlecenie Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie © Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, 2013 ISBN 978-83-62860-22-7 Wydanie I Wydawca Wydawnictwo Mantis, Olsztyn Druk Zakład poligraficzny Gutgraf, Olsztyn SPIS TREŚCI 1. METODY WALORYZACJI PRZYRODNICZYCH – CZĘŚĆ OGÓLNA ................. 13 1.1. Zastosowanie ekspertyz przyrodniczych i ich rodzaje .......................................... 14 1.2. Podstawy prawne wykonywania ekspertyz przyrodniczych ................................. 17 1.3. Waloryzacja przyrodnicza – zasady ogólne .......................................................... 23 1.4. Scenariusz prac kameralnych i terenowych, raport z waloryzacji przyrodniczej ............................................................................................................................... 27 1.5. Przegląd piśmiennictwa i innych źródeł pomocnych w przygotowaniu i przeprowadzeniu prac terenowych i kameralnych ....................................................... 37 1.6. Podstawy posługiwania się mapami różnych typów podczas prac terenowych i kameralnych ........................................................................................................ 46 1.7. Wykorzystania systemu informacji geograficznej (GIS) oraz nawigacji satelitarnej (GPS) w waloryzacjach przyrodniczych ..................................................... 63 1.8. Zasady wykonywania pomiarów przy użyciu odległościomierza i wysokościomierza .................................................................................................................... 74 2. CHARAKTERYSTYKA OBIEKTU MODELOWEGO DO ZAJĘĆ TERENOWYCH ........................................................................................................................................ 83 3. METODY WALORYZACJI PRZYRODNICZYCH – CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA ....... 91 3.1. Waloryzacja szaty roślinnej, awifauny i wybranych grup entomofauny – przygotowanie do pracy w obiekcie modelowym ........................................................ 91 3.1.1. Waloryzacja flory, w tym dendroflory ......................................................... 91 3.1.2. Waloryzacja roślinności i siedlisk przyrodniczych ................................... 102 3.1.3. Waloryzacja awifauny ............................................................................... 120 3.1.4. Waloryzacja entomofauny ......................................................................... 137 3.2. Podstawowe zasady wykorzystania w waloryzacjach przyrodniczych gatunków cennych z innych grup organizmów .................................................................... 151 3.3. Uwagi dotyczące wybranych rodzajów waloryzacji stosowanych w ochronie przyrody ............................................................................................................... 156 3.4. Podsumowanie waloryzacji przyrodniczej .......................................................... 159 4. WZORY TERENOWYCH KART PRACY I FORMULARZY PODSUMOWUJĄCYCH WALORYZACYJNE PRACE KAMERALNE ............................................. 163 4.1.A. Inwentaryzacja flory – wzór terenowej karty pracy ........................................ 165 4.1.B. Inwentaryzacja flory – karta do pracy w obiekcie modelowym ...................... 167 4.2. Waloryzacja flory – karta pracy .......................................................................... 169 4.3. Inwentaryzacja i waloryzacja dendroflory – karta pracy .................................... 171 4.4. Podsumowanie waloryzacji flory – karta pracy .................................................. 173 4.5. Inwentaryzacja fitosocjologiczna (zdjęcie fitosocjologiczne) – karta pracy ....... 175 4.6. Identyfikacja zbiorowiska roślinnego – karta pracy ............................................ 177 4.7. Waloryzacja siedlisk Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 – karta pracy ............................................................................................................................. 178 4.8. Inwentaryzacja awifauny – karta pracy ............................................................... 179 4.9. Waloryzacja awifauny – karta pracy ................................................................... 181 4.10. Podsumowanie waloryzacji awifauny – karta pracy ......................................... 182 4.11. Inwentaryzacja entomofauny – karta pracy ....................................................... 183 4.12. Waloryzacja entomofauny – karta pracy ........................................................... 185 4.13. Podsumowanie waloryzacji entomofauny – karta pracy ................................... 187 4.14. Podsumowanie waloryzacji obiektu modelowego – karta pracy ...................... 189 5. ZESTAWIENIA I LISTY TAKSONÓW DO WALORYZACJI FLORY, FAUNY I SIEDLISK ................................................................................................................ 191 5.1. Zestawienie wybranych cennych gatunków roślin, występujących w północnowschodniej części Polski (gatunki Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, gatunki chronione w Polsce, gatunki zagrożone w Polsce – z Czerwonej Księgi Roślin i Czerwonej Listy Roślin, gatunki rzadkie regionalnie) ............................. 195 5.2. Zestawienie wybranych cennych gatunków ptaków, występujących w północnowschodniej części Polski (gatunki Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, gatunki chronione w Polsce, gatunki zagrożone w Polsce – z Czerwonej Księgi Zwierząt i Czerwonej Listy Zwierząt, gatunki specjalnej troski na poziomie europejskim) ........................................................................................................ 213 5.3. Zestawienie wybranych cennych gatunków zwierząt (bez ptaków), występujących w północno-wschodniej części Polski (gatunki Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, gatunki chronione w Polsce, gatunki zagrożone w Polsce – z Czerwonej Księgi Zwierząt i Czerwonej Listy Zwierząt) ............................................ 233 5.4. Wykaz siedlisk Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 z Załącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG, występujących w północno-wschodniej części Polski .................................................................................................................... 261 5.5. Przykład wykazu systematycznego zespołów i wyższych syntaksonów roślinności – zbiorowiska leśne północno-wschodniej części Polski .................................... 269 5.6. Lista wybranych gatunków roślin obcych (m.in. inwazyjnych) występujących w północno-wschodniej części Polski. ................................................................ 275 5.7. Lista wybranych gatunków zwierząt obcych (m.in. inwazyjnych) występujących w północno-wschodniej części Polski ................................................................. 281 ANEKS Nr 1 – Ryciny .................................................................................................... 289 ANEKS Nr 2 – Przykładowa dokumentacyjna tabela fitosocjologiczna ........................ 327 Przedmowa Oddajemy w ręce studentów Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie nowy podręcznik metodyczny i jednocześnie przewodnik do zajęć terenowych, kolejny ze specjalnej serii przeznaczonej dla przyszłych biologów środowiskowych i ekspertów w zakresie zarządzania zasobami przyrody. Przygotowana seria obejmuje następujące opracowania: 1. Rozpoznawanie roślin na potrzeby waloryzacji przyrodniczych. 2. Rozpoznawanie gatunków zwierząt i ich biologia. 3. Siedliska przyrodnicze – rozpoznawanie i zarządzanie. 4. Metody wykonywania waloryzacji przyrodniczych 5. Ocena oddziaływania na środowisko i monitoring. 6. Biologiczne metody oceny stanu środowiska. T.1. Ekosystemy lądowe. T.2. Ekosystemy wodne. Koncepcja układu treści tej serii powstała na Wydziale Biologii i Biotechnologii UWM na potrzeby specjalności Zarządzanie zasobami przyrody, planowanej na Kierunku Biologia (I stopień studiów). Książki zawierają jednak szerszy materiał, który może wspierać realizowane już wcześniej i nowe, zaplanowane przedmioty dla innych kierunków Wydziału, takich jak Biologia Środowiskowa (II stopień studiów) i Ekspertyzy przyrodnicze (II stopień studiów), a części 1–3, także na studiach I stopnia na kierunku Biologia, na innych specjalnościach, np. Biologia ogólna, Biologia z nauczaniem przyrody lub Biologia z nauczaniem chemii. Możliwe jest również wykorzystanie podręczników podczas wybranych zajęć dla studentów innych wydziałów i kierunków przyrodniczych UWM w Olsztynie. Książki zostały przygotowane przez zespoły specjalistów (botaników, zoologów, mykologów i ekologów), związanych z WBiB UWM w Olsztynie. Do przygotowania szóstej, dwutomowej części, która ma specjalny charakter ze względu na umieszczenie pierwszych opisów unikalnych metod bioindykacyjnych, testowanych i wdrażanych obecnie zgodnie z dyrektywami UE, zaproszenia przyjęli autorzy tych metod, naukowcy z innych ośrodków w Polsce. Opracowanie i wydanie drukiem kolejnych podręczników stało się możliwe dzięki wsparciu finansowemu ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, projektu „Wzmocnienie potencjału dydaktycznego UWM w Olsztynie”. Niniejsza książka poświęcona jest metodom wykonywania podstawowych waloryzacji przyrodniczych, które bezpośrednio służą kwalifikowaniu i powoływaniu obiektów chronionych oraz kontroli i planowaniu działań ochronnych w obiektach już istniejących. Szczegółowo omówiono najczęściej stosowane metody, oparte na wykorzystaniu roślin naczyniowych, ptaków i wybranych grup owadów, występujących głównie w środowiskach lądowych. Waloryzacja entomologiczna przedstawiona została na przykładzie chrząszczy Coleoptera. Skrótowo omówiono zastosowanie zwierząt z innych grup. Opisy metod dotyczących organizmów wodnych znajdują się w podręczniku „Biologiczne metody oceny stanu środowiska”, natomiast waloryzacje przyrodnicze na potrzeby ocen oddziaływania inwestycji na środowisko i planów zagospodarowania przestrzennego opisane zostały w części 5 opisanej serii książek. Podstawowym celem prezentowanego opracowania było zebranie informacji i wskazówek niezbędnych do praktycznego, zespołowego wykonania przez studentów waloryzacji botanicznej, ornitologicznej i entomologicznej obiektu modelowego – zalesionego wąwozu erozyjnego w okolicy kampusu UWM w Olsztynie-Kortowie. W ramach przygotowania do pracy w terenie studenci mogą zapoznać się z rozdziałami poświęconymi posługiwaniu się mapami różnych rodzajów, wykorzystaniu nawigacji satelitarnej GPS i technologii GIS, a także wykonywaniu pomiarów odległości i wysokości. Ukierunkowany przegląd specjalistycznej literatury, dedykowanej kolejnym etapom prac kameralnych i terenowych, oraz informacje przedstawione w poszczególnych rozdziałach, ułatwią zaplanowanie i zrealizowanie podobnych ekspertyz w innych obiektach. Szczególnie przydatne mogą być wzory kart pracy do inwentaryzacji terenowych i propozycje formularzy podsumowujących waloryzacyjne prace studialne (Rozdz. 4). Oddzielnie wydrukowane karty pracy będą służyły studentom bezpośrednio podczas realizacji zajęć. Przygotowane zestawienia tabelaryczne i listy taksonów do waloryzacji flory, fauny i siedlisk Polski północno-wschodniej (Rozdz. 5) zawierają m.in. wybrane gatunki z różnych grup taksonomicznych, nie tylko uwzględnionych podczas realizowanych zajęć dydaktycznych. Tę część opracowania potraktowano jako materiał pomocniczy, zwracający uwagę młodych ekspertów pracujących w przyszłości na terenie północno-wschodniej części Polski na różnorodność i znaczenie diagnostyczne różnych organizmów. Przyjęte granice regionu przedstawia Ryc. 1 (wszystkie ryciny umieszczone zostały w aneksie). Zgromadzono dane o preferencjach siedliskowych i częstości najważniejszych taksonów cennych (gatunki Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, gatunki prawnie chronione, gatunki zagrożone w Polsce – z czerwonych ksiąg i czerwonych list, gatunki rzadkie w regionie północno-wschodniej Polski). Zamieszczono także podobne informacje o gatunkach obcych (m.in. inwazyjnych), obniżających walor ocenianych układów przyrodniczych. Odrębny wykaz poświęcony jest występowaniu w północno-wschodniej części Polski cennych siedlisk przyrodniczych. Dołączono również syntaksonomiczne zestawienie najważniejszych zespołów leśnych regionu. Istnieją bardzo nieliczne publikacje dotyczące wykonywania waloryzacji przyrodniczych różniące się zakresem przedstawianych zagadnień w stosunku do niniejszego opracowania. Poszukując informacji, szczególną uwagę warto zwrócić na dwie pozycje. „Poradnik lokalnej ochrony przyrody” (Pawlaczyk P., Jermaczek A. 2009. Wyd. 4, zmienione. Wydawnictwo Klubu Przyrodników, Świebodzin) zawiera zdecydowanie najszerszy zasób bardzo cennych wiadomości praktycznych. Nie uwzględnia jednak np. metod rzadziej stosowanych badań Coleoptera, przeglądu wskaźników zooindykacyjnych oraz wzorów kart pracy ujętych w prezentowanej książce. Z kolei skrypt pt. „Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza” (Obidziński A., Żelazo J. (red.) 2011. Wyd. 5, zmienione. Wydawnictwo SGGW, Warszawa) zawiera wzory formularzy i obejmuje większą liczbę grup organizmów, np. glebowych, a także ocenę warunków abiotycznych, ale podaje tylko bardzo zwięzłe opisy procedur do realizacji konkretnych zajęć dydaktycznych. W niniejszym opracowaniu wykorzystano materiały kartograficzne z zasobów Wojewódzkiego Ośrodka Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Olsztynie, na podstawie zezwolenia Marszałka Województwa Warmińsko-Mazurskiego (nr 2/2013) na ich rozpowszechnianie i reprodukcję (pismo znak IG-GWO.7590.06.2013, z dnia 7.02.2013 r.). Umieszczono również fragmenty przetworzonych map z zasobów Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Olsztynie, w oparciu o zgodę na ponowne wykorzystanie informacji publicznej (pismo znak DO-0600B-2/13, z dnia 4.04.2013 r.). Autorzy książki bardzo dziękują Panom: dr Markowi Ksepko (Białystok) i dr Piotrowi Dynowskiemu (Olsztyn) za zgodę na udostępnienie wybranych materiałów. Serdeczne podziękowania za cenne wskazówki przekazujemy recenzentowi, Panu prof. dr hab. Wiesławowi Fałtynowiczowi (Wrocław), a także Państwu Iwonie i Jerzemu Łaźniewskim (Pracownia Badań Środowiskowych ACER) oraz wielu innym osobom. Będziemy wdzięczni za wszelkie uwagi, które pomogą ulepszyć następne wydanie podręcznika. Uwagi prosimy kierować na adres: [email protected] lub [email protected] Anna Zalewska Zastosowanie ekspertyz przyrodniczych Podstawy prawne Waloryzacja – zasady ogólne Scenariusz prac i raport z waloryzacji Przegląd piśmiennictwa Praca z mapami Wykorzystanie GIS i nawigacji satelitarnej Pomiary odległości i wysokości WALORYZACJE PRZYRODNICZE – CZĘŚĆ OGÓLNA 1. METODY WALORYZACJI PRZYRODNICZYCH – CZĘŚĆ OGÓLNA 12 1. METODY WALORYZACJI PRZYRODNICZYCH – CZĘŚĆ OGÓLNA Gwałtowny rozwój gospodarki w latach 70. i 80. ubiegłego wieku doprowadził do nieodwracalnych przekształceń środowiska w Polsce, szczególnie drastycznych w uprzemysłowionej, południowej i południowo-zachodniej części kraju (Graniczny, Mizerski 2007). Poza zasięgiem silnych zmian pozostały wówczas północno-wschodnie obszary Polski, którym dedykowane jest niniejsze opracowanie (por. Ryc. 1; wszystkie ilustracje znajdują się na końcu książki, w aneksie Nr 1). Nadal jest to region o bardzo niskim poziomie skażenia (por. Albiniak 2010; Budzyńska 2013; Bok 2013) i wybitnych walorach przyrodniczych. Jego bogactwem są nie tylko rozległe tereny leśne, jeziora i mokradła, ale także zachowane elementy tradycyjnego krajobrazu kulturowego o znaczeniu biocenotycznym, jak np. aleje starych drzew przydrożnych i krzewiaste czyżnie na miedzach śródpolnych. Narastającym zagrożeniem dla różnorodności biologicznej tego regionu jest fragmentacja naturalnych i półnaturalnych siedlisk, spowodowana intensyfikacją gospodarczego i turystycznego zainwestowania oraz niektórymi zabiegami gospodarki leśnej. Ważne jest, nie tylko zmniejszanie się powierzchni rzadkich ekosystemów wrażliwych na antropopresję, ale także rozdzielenie przestrzenne typowych płatów siedlisk szerzej rozpowszechnionych. Brakiem łączności pomiędzy kolejnymi „wyspami” siedlisk szczególnie zagrożone są gatunki o małych możliwościach dyspersji i wąskiej specjalizacji ekologicznej (Cieślak 1991; Kozakiewicz 1993; Czeszewik i in. 2013). Zapobieganie fragmentacji siedlisk jest aktualnym problemem w globalnej ochronie przyrody (por. np. Gu i in. 2002; Fahrig 2003; Wallenius i in. 2010). Użytkowanie przez człowieka przestrzeni oraz zasobów przyrody nieożywionej i ożywionej wymaga stałego i mądrego kompromisu, pomiędzy aktualnymi potrzebami gospodarczymi i społecznymi, a dbaniem o trwałość owych zasobów – dla przyrody i dla następnych pokoleń ludzi. Założenia zrównoważonego rozwoju zostały przyjęte w Polsce jako polityka państwowa. Są one obecnie przekładane na język kolejnych aktów prawnych i stopniowo wdrażane w różnych dziedzinach gospodarki. Właściwy dobór działań praktycznych, zaleconych lub dopuszczonych odpowiednimi przepisami wymaga poznania i oceny aktualnych walorów przyrodniczych. Dotyczy to zarówno terenów przewidzianych pod zainwestowanie, jak i obszarów szczególnie cennych, których stan ochrony podlega monitorowaniu. Powstanie procedur administracyjnych opiniujących działania gospodarcze, które mogą negatywnie wpłynąć na środowisko oraz wprowadzenie obowiązku sporządzania planów zadań ochronnych dla ostoi Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 znacząco wpłynęły na wzrost zapotrzebowania na ekspertyzy przyrodnicze. Powstało już wiele jedno- lub wieloosobowych firm eksperckich, zatrudniających odpowiednio wykształconych przyrodników, m.in. przygotowanych do pracy w terenie. Informacje o zróżnicowaniu takich firm oraz o zasadach ich działania dostępne są w Internecie. 13 Przyrodnik, biolog, wyposażony w wiedzę i umiejętności niezbędne do wykonywania ekspertyz, służących ochronie przyrody może realizować swoje zadania poprawnie i terminowo, jak każdy sprawnie działający pracownik. Własną skuteczność w negocjowaniu i wyszukiwaniu kompromisowych rozwiązań można kształtować i zwykle rośnie ona w miarę nabywania doświadczenia. Natomiast wrażliwości na zmiany w środowisku i przyrodniczej pasji warto w sobie szukać, już na etapie przygotowywania się do roli eksperta. Godne polecenia jest uczestnictwo w działaniach przyrodniczych studenckich kół naukowych. Wyprawy i obozy naukowe dają możliwość „bezpośredniego dotknięcia materii” oraz okazje do przyrodniczych zachwytów i „złapania terenowego bakcyla”. 1.1. Zastosowanie ekspertyz przyrodniczych i ich rodzaje Ekspertyzy przyrodnicze znajdują zastosowanie w obszarowej i obiektowej ochronie przyrody, monitoringu gatunków i siedlisk, biologicznej ocenie stanu środowiska oraz planowaniu przestrzennym i gospodarczym zainwestowaniu terenu. Poniższe zestawienie zawiera informacje o rodzajach i przykładach opracowań. I. Ochrona przyrody – powoływanie i monitoring obiektów i obszarów chronionych a. − − − − − − − − − − b. − − − − Dokumentacja projektowanego obiektu lub obszaru chronionego: strefy ochronnej dla stanowiska gatunku chronionego; pomnika przyrody; stanowiska dokumentacyjnego (elementów nieożywionych, np. odkrywki gleby kopalnej, wychodni skał ze skamielinami); użytku ekologicznego; zespołu krajobrazowo-przyrodniczego; obszaru chronionego krajobrazu; rezerwatu; parku krajobrazowego; parku narodowego; obszaru Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Plan ochrony istniejącego obiektu chronionego: rezerwatu; parku krajobrazowego; parku narodowego; obszaru Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 (plan ochrony lub plan zadań ochronnych). c. Ekspertyza rolno-środowiskowa, kwalifikująca cenne fragmenty ekosystemów w obszarach rolniczych do ochrony lub ograniczenia użytkowania i jednocześnie, do dopłat rekompensujących straty (w ramach pakietów przyrodniczych programów rolno-środowiskowych Unii Europejskiej). 14 II. Ochrona przyrody – monitoring gatunków i siedlisk – część podsystemu pn. „Monitoring Przyrody” w Państwowym Monitoringu Środowiska. a. Raport z okresowej obserwacji wykonanej w ramach monitoringu danego stanowiska (lub grupy stanowisk) gatunku lub siedliska Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. b. Raport z okresowej obserwacji gatunku na wybranym obszarze, wykonanej w ramach Monitoringu Ptaków Polski. III. Biologiczna ocena stanu środowiska = bioindykacja właściwości fizycznych i chemicznych środowiska oraz ocena trwałości i zagrożeń ekosystemów na podstawie występowania grupy wyspecjalizowanych gatunków wskaźnikowych (bioindykatorów). a. Ocena zanieczyszczenia powietrza, z wykorzystaniem: − porostów (= grzybów zlichenizowanych), występujących na korze drzew (skala porostowa); − fitopatogenicznych grzybów workowych z grupy mączniaków (Erysiphales). b. − − − − − − Ocena stanu ekologicznego jezior i rzek, z zastosowaniem: fitoplanktonu – cyjanobakterii (= sinic) i eukariotycznych glonów planktonowych; makrofitów wodnych – ramienic i roślin naczyniowych, zakorzenionych i pływających; bentosowych makrobezkręgowców, np. chruścików, wybranych pierścienic; fitobentosu, głównie bentosowych i peryfitonowych okrzemek; mikrogrzybów wodnych; ryb. c. − − − − Ocena naturalności (stanu zachowania) zbiorowisk leśnych, przy użyciu: epfitycznych i epiksylicznych porostów, mchów i wątrobowców; saproksylicznych owadów; grzybów mykoryzowych, saprotroficznych i fitopatogenów; lęgowych ptaków leśnych, zwłaszcza dziuplaków. d. Ocena struktury roślinności i stanu środowiska w wybranych ekosystemach lądowych, z wykorzystaniem ekologicznych liczb wskaźnikowych dla roślin. IV. Planowanie przestrzenne i zainwestowanie terenu a. Ekspertyza ekofizjograficzna do planu zagospodarowania przestrzennego (waloryzacja przyrodnicza gminy, miasta). b. Ekspertyza przyrodnicza do raportu oceny oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko (OOŚ). Przedsięwzięcie może stanowić zaplanowaną inwestycję gospodarczą, dla której konieczne jest wydanie przez odpowiedni organ administracyjny tzw. decyzji o uwarunkowaniach środowiskowych. Przedsięwzięciem może być np. powstanie przemysłowego zakładu produkcyjnego, autostrady, farmy wiatrowej, linii energetycznej, basenu sportowego, itp. 15 Ekspertyza przyrodnicza do raportu OOŚ obejmuje ocenę potencjalnego wpływu na środowisko funkcjonowania gotowego obiektu, a także etapu jego budowy (np. w zakresie skutków niwelacji terenu). Jeśli to możliwe, ocena wykonywana jest dla kilku wariantów lokalizacji. Dokumentacja musi zawierać również propozycje kompensacji przewidywanych szkód w środowisku i opis monitoringu powykonawczego. Spośród wszystkich wymienionych opracowań, w których dane przyrodnicze są niezbędnym elementem wyróżniają się plany ochrony obszarów chronionych oraz ocena oddziaływania na środowisko. Plany ochrony: parku narodowego, rezerwatu przyrody oraz parku krajobrazowego, a także plan zadań ochronnych (PZO) lub plan ochrony dla obszaru Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 są dokumentami, których opracowanie wymaga udziału społeczeństwa, w formie składania uwag i wniosków. Potrzebne są także uzgodnienia z organami samorządowymi. Kilkuetapowe konsultacje społeczne oraz uzyskanie określonego zestawu opinii i uzgodnień są również obowiązkowymi częściami postępowania w sprawie oceny oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko. Szczególnie ważne są oceny oddziaływania na środowisko dla inwestycji planowanych w granicach obszarów Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Raporty OOŚ są narzędziem zapobiegającym przekształceniom tych obszarów i powinny dotyczyć działań, które mogą wpłynąć negatywnie na przedmioty ochrony – gatunki roślin i zwierząt i ich siedliska oraz na siedliska przyrodnicze. Zagrożeniem dla utrzymania ich właściwego stanu ochrony może być, np. remont i powiększenie lokalnej oczyszczalni ścieków, konserwacja rowów odwadniających, budowa drogi, osiedla domków letniskowych, dużego pensjonatu turystycznego lub obiektu sportowego. Z drugiej strony, plan zadań ochronnych (PZO) dla obszaru Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 powinien zawierać nie tylko ocenę zagrożeń przedmiotów ochrony i zalecenia działań zapobiegających utracie walorów przyrodniczych. Bardzo ważne są także wskazania do miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, w tym lokalizacja terenów możliwych do zabudowy oraz stworzenia infrastruktury technicznej, komunikacyjnej, turystycznej i edukacyjnej – bez szkody dla obszaru Natura 2000. Zwykle konsultacje społeczne nie są łatwe, zwłaszcza te dotyczące PZO obszarów Natura 2000 i planów ochrony parków krajobrazowych, ale zapewniają udział w decyzjach wszystkich zainteresowanych stron i pozwalają na szukanie optymalnych rozwiązań w zarządzaniu zasobami przyrody i kształtowaniu warunków do rozwoju lokalnych społeczności. W niniejszym opracowaniu omówiono metody wykonania podstawowej waloryzacji przyrodniczej (do utworzenia obiektu chronionego), z uwagami dotyczącymi wymagań dokumentacji wybranych rodzajów ekspertyz, wykorzystywanych w obszarowej ochronie przyrody. Większość z pozostałych zastosowań ekspertyz przyrodniczych zostało szczegółowo scharakteryzowanych w innych częściach serii przewodników metodycznych (Ciecierska, Dynowska 2013; Dynowska, Ciecierska 2013; Biesiadka, Nowakowski 2013). Przewodniki te zawierają szerokie piśmiennictwo do opisanych zagadnień. Piśmiennictwo Albiniak B. (red.) 2010. Raport o stanie środowiska w Polsce 2008. Inspekcja Ochrony Środowiska. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, Warszawa, 123 ss. Biesiadka E., Nowakowski J. J. (red.) (2013). Ocena oddziaływania na środowisko i monitoring. Poradnik metodyczny i przewodnik do zajęć terenowych. Wydawnictwo Mantis, Olszyn, (w druku). Bok G. (red.) 2013. Raport o stanie środowiska województwa podlaskiego latach 2011–2012. Inspekcja 16 Ochrony Środowiska. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Białymstoku, Białystok, 128 ss. Budzyńska D. (red.) 2013. Raport o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w 2012 roku. Inspekcja Ochrony Środowiska. Biblioteka Monitoringu Środowiska Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie, Olsztyn, 124 ss. Ciecierska H., Dynowska M. (red) 2013. Biologiczne metody oceny stanu środowiska. T.2. Ekosystemy wodne. Podręcznik metodyczny. Wydawnictwo Mantis, Olszyn, 311 ss. Cieślak M. 1991. Awifauna lęgowa rozdrobnionych lasów wschodniej Polski. Not. orn. 32: 77–88. Czeszczewik D., Kajtoch Ł., Skierczyński M. 2013. Dzięcioł białogrzbiety. W: Zawadzka D., Ciach M., Figarski T., Kajtoch Ł., Rejt Ł. (red.), Materiały do wyznaczania i określania stanu zachowania siedlisk ptasich w obszarach specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. GDOŚ, Warszawa, s. 7–70. Dynowska M., Ciecierska H. (red.) 2013. Biologiczne metody oceny stanu środowiska. T.1. Ekosystemy lądowe. Podręcznik metodyczny. Wydawnictwo Mantis, Olszyn, 264 ss. Fahrig L. 2003. Effects of habitat fragmentation on biodiversity. Annu. Rev. Ecol. Evol. Syst. 34: 487–515. Graniczny M., Mizerski W. 2007. Katastrofy przyrodnicze. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 198 ss. Gu W., Heikkilä R., Hanski I. 2002. Estimating the consequences of habitat fragmentation on extinction risk in dynamic landscapes. Landscape Ecol. 17: 699–710. Kozakiewicz M. 1993. Habitat isolation and ecological barriers – the effect on small mammal populations and communities. Acta Theriol. 38: 1–30. Wallenius T., Niskanen L., Virtanen T., Hottola J., Brumelis G., Angervuori A., Julkunen J., Pihlström M. 2010. Loss of habitats, naturalness and species diversity in Eurasian forest landscapes. Ecol. Ind. 10: 1093–1101. 1.2. Podstawy prawne wykonywania ekspertyz przyrodniczych Polska, jako państwo członkowskie Unii Europejskiej i państwo-sygnatariusz konwencji i porozumień dotyczących ochrony przyrody o szerszym zasięgu przyjęła obowiązek implementacji międzynarodowych przepisów do prawa krajowego. Transpozycje przepisów nie zostały jeszcze zakończone i niektóre dokumenty mogą podlegać nowelizacjom. Bardzo ważne jest, aby korzystać z aktualnych wersji aktów prawnych (ustaw) i wykonawczych (rozporządzeń i obwieszczeń) i prawidłowo podawać zapis ich nazwy, wg umiejscowienia w sejmowym Dzienniku Ustaw (por. wzory poniżej). Wykazy obowiązujących dokumentów znajdują się na stronie internetowej Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (GDOŚ), a także na stronach internetowych pozarządowych organizacji ekologicznych – Polskiego Towarzystwa Ochrony Przyrody „Salamandra” (Poznań) – zakładka: Prawo/przepisy (dokumenty) oraz Klubu Przyrodników (Świebodzin) – zakładka: ochrona przyrody/prawo ochrony przyrody. Ostatnie źródło ma zdecydowanie najszerszy i najbardziej aktualny wykaz. Na stronach Regionalnych Dyrekcji Ochrony Środowiska (RDOŚ) w miastach wojewódzkich mogą być umieszczone fragmenty przepisów, związanych z tworzeniem form ochrony przyrody. Pełne teksty dokumentów, w łatwej do komputerowego przeglądania formie plików PDF można pozyskać w Internetowym Systemie Aktów Prawnych (ISAP), z wyszukiwarkami wg numeracji roczników Dziennika Ustaw lub według haseł. Znając sygnaturę, np. Dz.U. 1978 nr 7 poz. 24, można odnaleźć dokument w rejestrze ISAP, także przy pomocy dowolnej wyszukiwarki internetowej. Wygodniej jest jednak skorzystać z bezpośrednich linków umieszczonych w wykazach dokumentów na stronach Klubu Przyrodników lub 17 GDOŚ. Przed pobraniem pliku warto zwrócić uwagę na informacje o statusie dokumentu i powiązaniach z innymi aktami, np. wykonawczymi i zmieniającymi. Dla rozporządzeń można m.in. sprawdzić „podstawę prawną z artykułu” – nazwę i art. ustawy. W przypadku starszych, nowelizowanych ustaw może być zamieszczonych kilka wersji dokumentu; należy wybrać tekst ujednolicony z włączonymi poprawkami. Wykonywanie ekspertyz przyrodniczych służących powołaniu i monitorowaniu stanu obszarów chronionych prawnie, które zawierają stanowiska cennych gatunków roślin, zwierząt i grzybów oraz siedlisk przyrodniczych opiera się na kilku, niżej przedstawionych grupach aktów prawnych. Konwencje, dyrektywy, porozumienia międzynarodowe Dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (Dz.Urz. WE L 103 z 25.04.1979, str. 1, z późn. zm.); (tzw. Dyrektywa Ptasia). Załączniki zawierają: Zał. I. Gatunki ptaków zagrożonych wyginięciem w Europie, które powinny być chronione, poprzez ochronę ich siedlisk [tworzone dla ptaków z zał. I obszary specjalnej ochrony (OSO), chronią również regularnie występujące gatunki ptaków wędrownych, niewymienione w zał. I]. Zał. II. Gatunki ptaków, na które można polować (poza okresem ich wiosennej wędrówki, toków i rozrodu). Zał. III. Gatunki ptaków, w przypadku których dozwolony jest obrót (głównie handel; dotyczy okazów legalnie pozyskanych). Zał. IV. Zabronione formy odłowu i zabijania ptaków. Zał. V. Propozycje badań naukowych i eksperymentów. Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (Dz.Urz. WE L 206 z 22.07.1992, str. 7, z późn. zm.); (tzw. Dyrektywa Siedliskowa). Załączniki zawierają: Zał. I. Typy siedlisk przyrodniczych o znaczeniu wspólnotowym, które wymagają działań ochronnych, w tym siedliska priorytetowe (*), o wysokim stopniu zagrożenia (siedliska przyrodnicze = naturalne lub półnaturalne tereny lądowe lub wodne wyróżnione poprzez specyficzne czynniki geograficzne, cechy fizyczne środowiska i poprzez określone zbiorowisko roślinne). Zał. II. Gatunki roślin i zwierząt (poza ptakami), dla ochrony których należy miejsca ich występowania wyznaczyć jako specjalne obszary ochrony (SOO); wyróżniono gatunki priorytetowe (*), które należy chronić w sposób szczególny, ze względu na ich niewielki zasięg występowania w Europie, lub z powodu niekorzystnych trendów, dotyczących ich liczebności. Zał. III. Kryteria selekcji obszarów wstępnie uznanych, jako te, które maja znaczenie wspólnotowe (OZW), a następnie zatwierdzanych jako specjalne obszary ochrony (SOO). Zał. IV. Taksony roślin i zwierząt, które na terenie Wspólnoty Europejskiej wymagają ochrony ścisłej. Zał. V. Gatunki, których pozyskanie ze stanu dzikiego może wymagać reglamentowania. Zał. VI. Zabronione metody odławiania i zabijania ssaków i ryb. 18 Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk, sporządzona w Bernie dnia 19 września 1979 r.; (Dz.U. z 1996 r., Nr 58, poz. 263); (tzw. Konwencja Berneńska). Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego, sporządzona w Ramsarze dnia 2 lutego 1971 r. (Dz.U. z 1978 r., Nr 7, poz. 24); (tzw. Konwencja Ramsarska). Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, sporządzona w Bonn dnia 23 czerwca 1979 r. (Dz.U. z 2003 r., Nr 2, poz. 17); (tzw. Konwencja Bońska). Europejska Konwencja Krajobrazowa, sporządzona we Florencji dnia 20 października 2000 r. (Dz.U. z 2006 r., Nr 14, poz. 98); (tzw. Konwencja Krajobrazowa). Ustawy prawa krajowego Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2004 r., Nr 92, poz. 880; z późn. zm.). Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz.U. z 2008 r., Nr 199, poz. 1227, z późn. zm.). Ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach (Dz.U. z 1991 r., Nr 101, poz. 444, z późn. zm.); (zawiera m.in. informacje o zasadach trwale zrównoważonej gospodarki leśnej i rodzajach lasów ochronnych). Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz.U. z 2001 r., Nr 62, poz. 627, z późn. zm.). Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz.U. z 2007 r., Nr 75, poz. 493, z późn. zm.). Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (Dz.U. z 1960 r., Nr 30, poz. 168, z późn. zm.). Rozporządzenia prawa krajowego Ochrona gatunkowa Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2012 r., Nr 0, poz. 81). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2011 r., Nr 237, poz. 1419). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną (Dz.U. z 2004 r., Nr 168, poz. 1765). Przedmioty ochrony Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000 (Dz.U. z 2010 r., Nr 77, poz. 510). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 sierpnia 2012 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowa- 19 nia Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000 (Dz.U. z 2012 r., Nr 0, poz. 1041); (dokument obowiązujący jako uzupełnienie rozporządzenia z 2010 r.; zawiera tylko zmienione kryteria kwalifikacji obszarów ptasich; w zał. listy siedlisk i gatunków jw., ale dodane kody dla gatunków). Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków (Dz.U. 2011 Nr 25, poz. 133, uzup. Dz.U. 2012. Nr 0, poz. 358; (zawiera wykaz ostoi OSO; zał. z wykazem gatunków – Dz.U. z 2011 r., Nr 67, poz. 358 – uchylony). Obwieszczenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 22 marca 2011 r. o sprostowaniu błędu (Dz.U. z 2011r., poz. 358); (zawiera zmieniony zał. do rozporządzenia powyżej – listę ptaków chronionych w OSO). Plany ochrony Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 maja 2005 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla parku narodowego, rezerwatu przyrody i parku krajobrazowego, dokonywania zmian w tym planie oraz ochrony zasobów, tworów i składników przyrody (Dz.U. z 2005 r., Nr 94, poz. 794). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 17 lutego 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 (Dz.U. z 2010 r., Nr 34, poz. 186). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000 (Dz.U. z 2010 r., Nr 64; poz. 401). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2005 r. w sprawie rodzajów, typów i podtypów rezerwatów przyrody (Dz.U. z 2005 r., Nr 60, poz. 533). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 listopada 2012 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu sporządzania planu urządzenia lasu, uproszczonego planu urządzenia lasu oraz inwentaryzacji stanu lasu (Dz.U. z 2012 r., Nr 0, poz. 1302); (część planu urządzenia lasu dla nadleśnictwa, tj. Program Ochrony Przyrody może być uznany jako plan ochrony obszaru Specjalnej Ochrony Siedlisk Natura 2000 – wg Art. 30 ust. 2. Ustawy o ochronie przyrody). Ekspert powinien wiedzieć, jakie konwencje międzynarodowe są podstawą polskich przepisów, jednak bezpośrednie cytowanie postanowień i załączników nie zawsze jest wymagane (może być potrzebne, np. jeśli opracowanie dotyczy organizmów wodno-błotnych lub gatunków wędrownych). Ważna jest natomiast znajomość zróżnicowania informacji w załącznikach Dyrektywy Siedliskowej i Ptasiej. Najważniejszym aktem prawnym wykorzystywanym podczas waloryzacji przyrodniczych jest ustawa o ochronie przyrody. Należy przejrzeć jej zawartość (tekst jednolity po aktualizacji z 2012 r.), zapoznając się na początku ze stosowaną terminologią (Art. 5). Ustawa określa zasady powoływania i funkcjonowania poszczególnych typów obszarów i obiektów chronionych (Art. 6–45). Trzeba zwrócić uwagę na ich definicje (np. jakie twory przyrody można objąć ochroną jako użytek ekologiczny), organ powołujący i rodzaje zakazanych czynności (Art. 13, 15, 17, 33, 45) do wykorzystania w zaleceniach ochronnych w ekspertyzie. Bardzo ważne są również zasady ochrony gatunkowej (Art. 46–64), w tym zakazy za- 20 bezpieczające trwałość stanowisk i populacji. Regulacjom podlega m.in. zbiór, posiadanie i przetrzymywanie okazów gatunków chronionych (np. w zielniku), a także ich transport i przekazywanie innym osobom. Konsekwencją tych przepisów jest m.in. konieczność występowania z wnioskiem do RDOŚ o udzielenie zgody na odstępstwa od zakazów, jeżeli podczas wykonywania inwentaryzacji niezbędne jest zebranie niewielkich próbek do identyfikacji gatunków chronionych w laboratorium. Zalecane jest także zapoznanie się z informacjami w Rozdz. 4. ustawy (Art. 78–90 ), przedstawiającym zasady ochrony zieleni i zadrzewień oraz Rozdz. 11. (Art. 127–131), zawierającym przepisy karne. Spośród przepisów wykonawczych, najważniejsze w każdej waloryzacji przyrodniczej są rozporządzenia o ochronie gatunkowej (zawierające listy gatunków chronionych prawem krajowym na obszarze Polski) i rozporządzenia dotyczące przedmiotów ochrony w obszarach Natura 2000 (z wykazami gatunków i siedlisk przyrodniczych, chronionych prawem międzynarodowym na terenie Unii Europejskiej, w tym także Polski). W tekstach trzech rozporządzeń, dotyczących dziko występujących, chronionych w Polsce gatunków roślin, zwierząt i grzybów znajdują się zapisy określające zakazane czynności, (zróżnicowane w zależności od kategorii ochrony), sposoby ochrony i listy – załączniki: Zał. 1. Gatunki objęte ochroną ścisłą; Zał. 2. Gatunki objęte ochroną częściową; Zał. 3. Gatunki objęte ochroną częściową, które mogą być pozyskiwane, oraz sposoby ich pozyskiwania; Zał. 4(5). Gatunki wymagające ustalenia stref ochrony ich ostoi lub stanowisk (ochrona strefowa stanowi dodatkowy sposób ochrony dla wybranych gatunków chronionych ściśle; w przypadku zwierząt strefy obejmują miejsca rozrodu lub regularnego przebywania). Oddzielny załącznik zawiera gatunki dziko występujących ptaków, które mogą być sprzedawane, transportowane i przetrzymywane w celach handlowych, jeżeli zostały legalnie upolowane. Szczególną uwagę należy zwrócić na dodatkowe oznakowania w wykazach gatunków objętych ochroną ścisłą. Symbolem (1) wyróżniono gatunki roślin i grzybów „których nie dotyczy stosowanie odstępstw określonych w §7. rozporzadzenia”, co oznacza, że ważniejsza jest ochrona tych, najrzadszych i najbardziej wrażliwych na zmiany w środowisku gatunków niż „wykonywanie czynności związanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki rolnej, leśnej lub rybackiej, [nawet] jeżeli technologia prac uniemożliwia przestrzeganie zakazów”. Przedstawicieli tej grupy należy uznać za „organizmy specjalnej troski”, podczas każdej waloryzacji i zaplanować dla ich utrzymania odpowiednie działania ochronne. Symbol (1) w rozporządzeniu o ochronie zwierząt ma inne znaczenie, wyróżniono nim gatunki wrażliwe, „których dotyczy zakaz fotografowania, filmowania i obserwacji mogących powodować płoszenie lub niepokojenie”. Symbol (2) oznacza gatunki roślin i zwierząt wymagające ochrony czynnej (z niewiadomych przyczyn, nie zalecono takiego wyszczególnienia dla grzybów, por. Kepel i in. 2013a ). Obecnie, (2013 r.) trwają prace nad nowymi wersjami wszystkich trzech rozporządzeń, odnoszących się do ochrony gatunkowej. Po zatwierdzeniu aktualizacji trzeba odszukać i stosować nowe dokumenty. Przewidywane są znaczące zmiany w listach gatunków wynikające m.in. z ograniczenia odstępstw od zakazów dla gatunków chronionych ściśle, tylko dla inwestycji pożytku publicznego (por. Kepel i in. 2013a, b, c). Przeszukiwanie wydruków obowiązujących list gatunków chronionych, konieczne podczas waloryzacji listy gatunków uzyskanych podczas inwentaryzacyjnych prac terenowych jest czasochłonne, ze względu na systematyczny układ gatunków. Wygodniejsze 21 jest korzystanie z rozporządzeń w formie plików PDF i funkcji: edycja/znajdź, dostępnej w bezpłatnych programach firmy Adobe. Użycie w tym samym celu list przedmiotów ochrony Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 z obowiązujących rozporządzeń, jest niestety, bardziej kłopotliwe. Wymienione zostały wszystkie siedliska europejskie chronione Dyrektywą Siedliskową (z Zał. I) oraz wszystkie gatunki wymagające utworzenia SOO (z Zał. II) i niewymagające SOO (ale bez ważnego zróżnicowania statusu – z Zał. IV lub Zał. V; por. wykaz powyżej). Wcześniej (Dz.U. z 2005 r., Nr 94, poz. 795) podane były tylko siedliska i gatunki roślin i zwierząt z Zał. II, które stwierdzono w Polsce. Podobnie, zaktualizowany wykaz gatunków z Zał. I Dyrektywy Ptasiej zawiera wszystkie ptaki, chronione w obszarach OSO na terenie Europy. Jedynie w wykazie roślin jest wyraźne wskazanie, które taksony nie występują w Polsce (z wymienionych 675 tylko 55 ma stanowiska w naszym kraju!!!). Informacje wymagają umiejętnej weryfikacji. Wśród roślin wymienione są także jedyne grzyby chronione Dyrektywą Siedliskową – chrobotki Cladonia z podrodzaju Cladina (kod 1378), należące do grzybów zlichenizowanych (=porostów). Są one ujęte w Zał. V (por. opracowanie Węgrzyna (2010) oraz informacje pod listą gatunków w Rozdz. 5.1.). Na potrzeby niniejszego opracowania przygotowane zostały specjalne wykazy wybranych, cennych gatunków (głównie lądowych) i cennych siedlisk przyrodniczych, które występują w północno-wschodniej części Polski (Rozdz. 5.1.–5.4.). Uwzględniono gatunki roślin, zwierząt (bez ptaków) i oddzielnie tylko ptaków, które są przedmiotami ochrony Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, gatunkami chronionymi prawem polskim, taksonami zagrożonymi w Polsce (z czerwonych ksiąg i czerwonych list) lub gatunkami rzadkimi. Przedstawiono zróżnicowanie statusu gatunków w obrębie wymienionych grup i informacje o najczęstszych typach środowisk. Najszerszej znajomości przepisów prawnych (m.in. zasad Kodeksu Postępowania Administracyjnego – KPA) wymaga sytuacja, kiedy ekspert uczestniczy nie tylko w opracowaniu waloryzacji, ale także we wdrożeniu jej wyników i występuje jako podmiot na prawach strony w postępowaniu administracyjnym (np. podczas powołania rezerwatu przyrody) lub bierze udział w procedurach ustalania planów ochrony. Pomocy w zakresie egzekwowania prawa ochrony przyrody (jak również współpracy w realizowaniu projektów na rzecz ochrony przyrody) można szukać w organizacjach pozarządowych (tzw. „NGO-sach”; Non-Goverment Organizations), o zasięgu krajowym, takich jak np. Klub Przyrodników, Stowarzyszenie Pracownia na rzecz Wszystkich Istot, Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, lub innych, działających regionalnie (np. Stowarzyszenie „Człowiek i Przyroda”, Suwałki) lub lokalnie, np. „przy” parkach krajobrazowych (np. Stowarzyszenie Miłośników Suwalskiego Parku Krajobrazowego „Kraina Hańczy”; wyszukiwanie np. w bazie NGO). Na mocy ustawy z 2008 r. o [m.in.] udziale społeczeństwa w ochronie przyrody (Art. 44) organizacje ekologiczne, powołując się na swoje cele statutowe mogą uczestniczyć w postępowaniu administracyjnym jako strona (por. także Art.31. ust.1 KPA). Piśmiennictwo Kepel A., Kujawa A., Fałtynowicz W., Zalewska A. 2013. [Kepel i in. 2013a]. Aktualizacja listy gatunków grzybów objętych ochroną gatunkową oraz wskazania dla ich ochrony. mscr. 22 Kepel A., Heise W., Pawlaczyk P., Urbański P., Górski P. 2013. [Kepel i in. 2013b]. Aktualizacja listy gatunków roślin objętych ochroną gatunkową oraz wskazania dla ich ochrony. mscr.. Kepel A., Bunalski M., Wyległa P., Dzięciołowski R., Jaros R., Kala B., Szybiak K. 2013. [Kepel i in. 2013c]. Aktualizacja listy gatunków zwierząt objętych ochroną gatunkową oraz wskazania dla ich ochrony. mscr. Powyższe aktualizacje wraz z tabelami gatunków dostępne są na stronie GDOŚ jako „opracowania po uwzględnieniu uwag z debaty” [http://www.gdos.gov.pl/Articles/view/4448]. Węgrzyn M. 2012. Chrobotki Cladonia L. podrodzaj Cladina (Nyl.) Vain. spp. W: Perzanowska J. (red.), Monitoring gatunków roślin. Przewodnik metodyczny. Część III; GIOŚ, Warszawa, s. 73–92. http://www.gdos.gov.pl/Articles/view/1916/Akty_prawne http://www.salamandra.org.pl/przepisy-prawne.html http://www.kp.org.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=42&Itemid=114 http://isap.sejm.gov.pl/ http://www.ekointerwencje.org.pl/index.php?id=118 http://www.otop.org.pl/ http://czlowiekiprzyroda.eu/ http://www.spk.org.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=26 http://bazy.ngo.pl/ 1.3. Waloryzacja przyrodnicza – zasady ogólne Wykonywanie podstawowych waloryzacji przyrodniczych (czasem nazywanych inwentaryzacjami przyrodniczymi) oparte jest na uproszczonym założeniu, że odbiciem właściwego stanu środowiska jest typowy, zgodny z naturalnymi warunkami ekologicznymi skład gatunkowy zamieszkujących w nim organizmów, łącznie z gatunkami wyspecjalizowanymi (stenotopowymi), wrażliwymi na zmiany. Ocena wartości przyrodniczej rozpatrywanego obszaru, zwykle obejmującego więcej typów środowisk, wykonywana jest na podstawie analizy występowania organizmów z jednej lub z kilku grup systematycznych. Wymaga to umiejętności rozpoznawania gatunków, znajomości ich biologii i ekologii oraz metod umożliwiających określenie wielkości ich lokalnej populacji i prognozowanie zagrożeń. Ocenę zmian środowiska abiotycznego na podstawie występowania poszczególnych gatunków wskaźnikowych o znanych wymaganiach ekologicznych reprezentuje podejście ekologiczne. W metodzie synekologicznej wskaźnikami są nie gatunki, lecz ich zbiorowiska (roślin) lub zgrupowania (zwierząt), które mogą mieć węższą amplitudę ekologiczną i wynikającą stąd wyższą wrażliwość na przekształcenia środowiska. Najczęściej, organizmami wykorzystywanymi do oceny wartości przyrodniczej wybranego obszaru są rośliny naczyniowe (nasienne i paprotniki – w tradycyjnym ujęciu) oraz ptaki. W pewniej mierze decyduje o tym fakt, że wiele gatunków z tych grup można stosunkowo łatwo zidentyfikować. Najważniejsze jest jednak rozpowszechnienie. Roślinność jest najłatwiej uchwytnym elementem ekosystemów, zawsze obecnym, względnie trwałym i dostępnym bezpośredniemu badaniu (Matuszkiewicz 2008). Ptaki „przemieszczają się”, ale występują we wszystkich typach środowisk i skład ich zgrupowań jest wrażliwy na zmiany środowiskowe. Rzadko uwzględnia się inne organizmy (por. Rozdz. 3.2.), m.in. niektóre grupy owadów, jak np. chrząszcze, przedstawione również w niniejszym opracowaniu. Przy wykorzystaniu roślin, ptaków i chrząszczy otrzymane wyniki charakteryzują następujące 23 elementy badanego obiektu: szatę roślinną, w tym: florę naczyniową (ogół stwierdzonych gatunków) i roślinność (ogół zbiorowisk roślinnych), a także awifaunę (faunę ptaków – ogół gatunków) i zgrupowania ptaków oraz entomofaunę (faunę owadów) i zgrupowania owadów – w zakresie wybranej grupy. Podstawowa waloryzacja przyrodnicza opiera się najczęściej na ocenie jakościowej oraz w pewnym zakresie, również ilościowej i obejmuje dwa główne etapy pracy: inwentaryzację wykonywaną w terenie i waloryzację, sporządzaną podczas prac kameralnych. Inwentaryzacja jest wstępnym etapem sporządzenia ekspertyzy przyrodniczej i obejmuje rozpoznanie składu gatunkowego i w większości przypadków, także liczebności i rozmieszczenia stwierdzonych taksonów z badanej grupy. Mogą być również gromadzone informacje, charakteryzujące zróżnicowanie i rozmieszczenie zbiorowisk (zgrupowań) tych organizmów. Inwentaryzacja zamknięta jest przygotowaniem spisu (inwentarza, rejestru): gatunków i zbiorowisk (zgrupowań) – bez ich różnicowania. Efektem tego etapu są również robocze materiały zawierające informacje o liczebności i rozmieszczeniu stwierdzonych gatunków. Waloryzacja oznacza ocenę wartości zinwentaryzowanych elementów, która stanowi podstawę do określenia wartości przyrodniczej badanego obiektu. Przygotowanie do waloryzacji grupy organizmów mogą obejmować analizę występowania (frekwencji = częstości; liczebności, lokalnego rozmieszczenia, zróżnicowania zajmowanych siedlisk) poszczególnych gatunków, zwłaszcza tych o wąskiej skali ekologicznej, których obecność świadczy o niezmienionych właściwościach środowiska. W niektórych krajach, jako organizmy diagnozujące słabo zmienione warunki naturalne, stosowane są odpowiednio dobrane gatunki wskaźnikowe przyporządkowane na podstawie swoich preferencji ekologicznych poszczególnym typom ekosystemów (Berg i in. 1994). Przykładem jest szwedzkie opracowanie grupujące w ten sposób tzw. „gatunki sygnałowe” (signalarten) mszaków i grzybów (Nitaré 2000). W projektach służących wyznaczaniu w lasach miejsc o wysokiej wartości biologicznej (hot-spots of biodiversity) lub tzw. kluczowych siedlisk leśnych do ochrony (woodland key-habitats), rolę taką dobrze pełnią stenotopowe gatunki epifitycznych (rosnących na korze drzew) i epiksylicznych (zasiedlających odkryte drewno) mchów, wątrobowców i porostów, a także saproksyliczne grzyby wielkoowocnikowe i chrząszcze oraz wyspecjalizowane grupy leśnych ptaków lęgowych (głównie dzięciołów i innych dziuplaków – por. np. Roberge i in. 2008). Występowanie tych gatunków zależne jest od obecności sędziwych drzew i martwego drewna w różnej postaci (stojących, złamanych pni, leżących kłód i pniaków w różnym stopniu rozkładu), które są elementami typowymi dla dobrze zachowanych zbiorowisk leśnych, gdzie drzewa w naturalny sposób dożywają swojego biologicznego kresu. Najpełniejsze informacje można uzyskać stosując gatunki wskaźnikowe z kilku wymienionych grup organizmów (np. Nilson i in. 1995; Uliczka, Angelstam 2000, Zalewska i in. 2009). W pewnym zakresie stosowane są także rośliny naczyniowe runa leśnego (por. Trass i in. 1999; Dzwonko, Loster 2001; Wulf 2003), ale ich walor diagnostyczny nie jest jednoznaczny. Decocq i in. (2005) podają, że tzw. ancient woodland species, jak np. zawilec gajowy (Anemone nemorosa), przytulia wonna (Galium odoratum) i szczyr trwały (Mercurialis perennis), są raczej związane z cienistymi lasami liściastymi o niskiej intensywności użytkowania, które w Europie istniały w zbliżonej postaci, prawdopodobnie od czasów rzymskich. 24 Metodyka wykorzystania opisanych powyżej tzw. gatunków starych lasów (old-growth forest species) lub gatunków puszczańskich (reliktów lasów puszczańskich) do określania wartości kompleksów leśnych została rozwinięta w oparciu o epifityczne mszaki i porosty w Wielkiej Brytanii (Rose 1974) i jest stosowana m.in. w Polsce (Czyżewska, Cieśliński 2003; Kubiak 2007; Kubiak, Sucharzewska 2012, Zalewska 2012). Niestety rozpoznawanie wskaźnikowych gatunków z większości stosowanych grup organizmów wymaga specjalistycznej wiedzy, co ogranicza szerokie użycie bardzo dobrych, sprawdzonych bioindykatorów. Zagadnienia te zostały szerzej scharakteryzowane w opracowaniu pt. „Biologiczne metody oceny stanu środowiska. Ekosystemy lądowe”, z serii podręczników dla ekspertów, opisanej w przedmowie. Wydaje się, że najbardziej przydatny mógłby być system łatwowyróżnialnych i jednocześnie stenotopowych gatunków osłonowych lub parasolowych (umbrella-species), charakterystycznych dla najbardziej naturalnych postaci poszczególnych typów siedlisk przyrodniczych (ekosystemów). Ścisła ochrona gatunkowa tak wybranego organizmu gwarantowałby stosowanie zakazów dla czynności zagrażających zachowaniu warunków, niezbędnych do jego przetrwania. Ochrona prawna stanowiska i siedliska, służyłaby nie tylko temu gatunkowi, ale również wielu innym z różnych grup taksonomicznych, rzadkim, o podobnych wymaganiach ekologicznych i jednocześnie drobnym, słabo zauważalnym, rozpoznawanym tylko przez specjalistów. Brak do tej pory takiego systemu gatunków parasolowych. W Polsce, w waloryzacjach przyrodniczych rolę organizmów potwierdzających mało zmienione warunki siedliskowe pełnią najczęściej taksony uznane jako rzadkie i ginące w Polsce i umieszczone w krajowych czerwonych księgach (szersze opracowania z charakterystykami gatunków) i/lub na czerwonych listach (krótkie wykazy, częściej aktualizowane). Warto w tym miejscu zaznaczyć, że m.in. z powodu różnego czasu wydania informacje dla jednej grupy taksonomicznej mogą się nieco różnić w zakresie nazw tego samego gatunku, a także użytych systemów kategorii zagrożenia; trzeba z nich uważnie korzystać. Wiele gatunków zagrożonych wyginięciem w granicach naszego kraju jest także objętych ochroną polskiego prawa. Jednak obydwie klasyfikacje, jak dotąd nie są spójne i ze względu na perspektywę konkretnych sankcji lub jej brak, nie są traktowane jako jednakowo ważne przez tzw. podmioty korzystające ze środowiska. Zdarza się, że respektowane są tylko kwalifikacje terenów cennych oparte na występowaniu gatunków chronionych prawnie, podczas gdy, dla wielu grup organizmów dokładniejsze wyniki dostarcza analiza występowania gatunków z czerwonych list. Od niedawna, w waloryzacjach przyrodniczych najwyższą rangę wynikającą z prawa międzynarodowego posiadają gatunki umieszczone w załącznikach Dyrektywy Siedliskowej – z Zał. II (wymagające tworzenia specjalnych obszarów ochrony SOO, a spośród tych taksonów – gatunki priorytetowe) oraz z Zał. IV (taksony wymagające ochrony ścisłej w krajach UE), a także gatunki z Zał. I Dyrektywy Ptasiej chronione w obszarach specjalnej ochrony OSO. Wiele tych organizmów było już wcześniej objętych ochroną gatunkową w Polsce. Część taksonów z Zał. V Dyrektywy Siedliskowej, zalecającego ewentualną kontrolę pozyskania, ma w naszym kraju wyższy status i nie jest dopuszczona do eksploatacji. Im więcej zostało stwierdzonych w analizowanym obiekcie gatunków – przedstawicieli omówionych trzech grup (chronionych prawem międzynarodowym, krajowym i umieszczonych w czerwonych księgach i czerwonych listach), zwłaszcza, zaliczanych do najwyższych kategorii w tych klasyfikacjach, tym jego wartość jest wyższa. Dodatkowo, powinna 25 być określana lokalna frekwencja i liczebność tych gatunków, co pozwala na ocenę wartości poszczególnych jego fragmentów oraz na porównywanie wartości waloryzowanego obszaru, w stosunku do innych. Istotne mogą być również podobne informacje o występowaniu gatunków rzadkich regionalnie. Ocenianie obiektu powinno również obejmować analizę zróżnicowania siedlisk przyrodniczych, umieszczonych w Zał. I Dyrektywy Siedliskowej i wymagających utworzenia specjalnego obszaru ochrony (SOO). Najważniejsza jest obecność siedlisk priorytetowych (np. lasów łęgowych, borów bagiennych), a także stan ich ochrony i wielkość zajmowanego areału (lub udział procentowy zajmowanej powierzchni). Oddzielnie może być wymagane fitosocjologiczne rozpoznanie roślinności, a zwłaszcza określenie udziału powierzchniowego fitocenoz rzadkich w Polsce i w regionie, a także analiza naturalności ich składu i struktury. Pełna ocena wartości obiektu przyrodniczego, w tym diagnoza „stopnia naturalności” nie powinna pomijać rejestracji ewentualnych gatunków obcych siedliskowo lub geograficznie, zwłaszcza taksonów uznanych za inwazyjne, które mogą wypierać naturalne składniki ekosystemów. Rodzime gatunki obce siedliskowo, zwykle nie stanowią silnego zagrożenia dla miejscowych elementów, np. rośliny łąkowe, preferujące miejsca o silnym nasłonecznieniu wnikają do zacienionego wnętrza lasu liściastego tylko wzdłuż dróg i ścieżek lub pojawiają się okresowo w większych lukach, wokół wywróconych drzew. Dodatkowym elementem może być analiza walorów krajobrazowych, szczególnie ważna na obszarach ze zróżnicowaną młodoglacjalną rzeźbą, gdzie występują duże deniwelacje (np. na krawędziach kęp wysoczyzn morenowych i w rozcięciach erozyjnych) lub interesujące formy, np. wały ozów lub pagóry kemowe. Jako uzupełnienie, może być również traktowana charakterystyka obecnych elementów przyrody nieożywionej, podnoszących atrakcyjność analizowanego obiektu, np. głazów narzutowych lub odsłonięć zróżnicowanego układu warstw na osuwiskach wysokich skarp. Piśmiennictwo Berg Å, Ehnström B, Gustafsson L., Hallingbäck T, Jonsell M., Weslien J. 1994. Threatened plant, animal, and fungus species in Swedish forest: Distribution and habitat associations. Conserv. Biol. 8: 718–731. Czyżewska K., Cieśliński S. 2003. Porosty – wskaźniki niżowych lasów puszczańskich. Monogr. Bot. 91: 223–239. Decocq G., Aubert M., Dupont F., Bardat J., Wattez-Franger A., Saguez R., De Foucault B., Alard D., Delelis-Dusollier A. 2005. Silviculture-driven vegetation change in a European temperate deciduous forest. Ann. For. Sci. 62: 313–323. Dzwonko Z., Loster S. 2001. Wskaźnikowe gatunki roślin starych lasów i ich znaczenia dla ochrony roślin i kartografii roślinności. IGiPZ PAN, Prace Geograficzne 178: 120–132. Kubiak D. 2007. Zastosowanie porostów do oceny antropogenicznych przekształceń i waloryzacji przyrodniczej obszarów leśnych miasta Olsztyna. Stud. i Mat. CEPL, Rogów, 2/3(16): 303–316. Kubiak D., Sucharzewska E. 2012. Porosty – wskaźniki niżowych lasów puszczańskich w zespołach leśnych rezerwatu „Las Warmiński” (Nadleśnictwo Nowe Ramuki). Sylwan 156(8): 627–636. Matuszkiewicz W. 2008. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Wyd. 3, zmienione. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 537 ss. Nilsson S., Arup U., Baranowski R., Ekman S. 1995. Tree-dependent lichens and beetles as indicators in conservation forests. Conserv. Biol. 9: 1208–1215. Nitaré J. (red.) 2000. Signalarter. Indikatorer på skyddsvärd skog. Flora över kryptogamer. Skogsstyrelsen, Jönköping, Sverige, 384 ss. 26 Roberge J-M., Angelstam P., Villard M-A. 2008. Specialised woodpeckers and naturalness in hemiboreal forests – Deriving quantitative targets for conservation planning. Biol. Cons. 141(4): 997–1012. Rose F. 1974. The epiphytes of oak. W: M. G. Morris, F. H. Perring (red.), The British oak: its history and natural history. Botanical Society of the British Isles, Conference Reports (Faringdon) 14: 250–273. Trass H., Vellak K., Ingerpuu N. 1999. Floristical and ecological properties for identifying of primeval forests in Estonia. Ann. Bot. Fenn. 36: 67–80. Uliczka H., Angelstam P. 2000. Assessing conservation values of forest stands based on specialised lichens and birds. Biol. Cons. 95: 343–351. Wulf M. 2003. Preference of plant species for woodlands with differing habitat continuities. Flora 198: 444–460. Zalewska A. 2012. Ecology of lichens of the Puszcza Borecka forest (NE Poland). W: Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, 458 ss. Zalewska A., Duriasz J., Komosiński K., Sulej A., Dynowski P. 2009. Wyznaczenie najcenniejszych przyrodniczo obszarów Puszczy Boreckiej i określenie zaleceń ochronnych do wdrożenia w opracowywanym planie urządzania lasu Nadleśnictwa Borki na lata 2010–2019. RDOŚ, Olsztyn, mscr., 172 ss. 1.4. Scenariusz prac kameralnych i terenowych, raport z waloryzacji przyrodniczej Przygotowanie i przeprowadzenie badań terenowych oraz opracowanie ich wyników w postaci raportu z waloryzacji przyrodniczej wymaga ustalenia planu działań. Poniżej przedstawiono scenariusz pracy, który może być modyfikowany w zależności od potrzeb konkretnego opracowania. Scenariusz prac kameralnych i terenowych Etap I. Kwerenda – poszukiwanie danych archiwalnych: − opisowych z literatury i źródeł niepublikowanych; − kartograficznych. Etap II. Wstępna analiza zgromadzonych informacji archiwalnych: − analiza stanu rozpoznania nieożywionych elementów środowiska: budowy geologicznej, rzeźby terenu i jej genezy, systemu hydrologicznego, gleb; − analiza stanu rozpoznania flory roślin naczyniowych, flory innych roślin (np. brioflory), roślinności potencjalnej i rzeczywistej, form degeneracji fitocenoz; − analiza stanu rozpoznania fauny ssaków, awifauny, herpetofauny, ichtiofauny, entomofauny, fauny innych bezkręgowców; − analiza rozmieszczenia najcenniejszych, najbardziej interesujących typów siedlisk przyrodniczych o potencjalnie największym zróżnicowaniu gatunków cennych. Etap III. Przygotowanie badań terenowych: − określenie zakresu informacji, które mają być pozyskane podczas inwentaryzacji w terenie; − opracowanie metod badań terenowych; − określenie harmonogramu badań; − złożenie wniosków o pozwolenia na badania do odpowiednich urzędów; − przygotowanie roboczych materiałów kartograficznych, formularzy do zbioru danych; przyborów i sprzętu do terenowych prac inwentaryzacyjnych. 27 Etap IV. Wykonanie inwentaryzacji w terenie: − flory naczyniowej, dendroflory, roślinności, fauny i ugrupowań ptaków, ssaków, wybranych owadów; − cennych elementów przyrody nieożywionej (np. pomnikowych głazów, odsłonięć geologicznych). Etap V. Analiza i opracowanie zgromadzonych informacji: − zestawienie danych z inwentaryzacji (listy, wykazy, tabele); − wykonanie waloryzacji, tzn. oceny wartości stwierdzonych elementów; − opracowanie dokumentacji występowania elementów cennych; − przedstawienie oceny zagrożeń dla elementów cennych i propozycje działań ochronnych; − podsumowanie wyników i sformułowanie wniosków. Etap VI. Przygotowanie opracowania tekstowego oraz dokumentacji kartograficznej i fotograficznej. Etap VII. Przekazanie ekspertyzy zleceniodawcy. [Etap VII. Przygotowanie i złożenie w odpowiednim urzędzie (RDOŚ, Urząd Gminy) formalnych wniosków o powołanie obiektu chronionego wraz z wymaganą dokumentacją – w przypadku waloryzacji obiektu proponowanego do ochrony.] Ekspertyza przedstawiająca wyniki waloryzacji nie różni się pod względem konstrukcji i głównych rodzajów informacji od innych opracowań przyrodniczych. Ogólny plan raportu z waloryzacji przyrodniczej 1. Wstęp (cel, przedmiot i zakres opracowania, zleceniodawca ekspertyzy). 2. Lokalizacja waloryzowanego obiektu (położenie i granice; mapy). 3. Charakterystyka analizowanego obiektu (na podstawie przeglądu dostępnych źródeł: geomorfologia, hydrografia, klimat, gleby, szata roślinna, fauna, przyroda nieożywiona). 4. Materiały i metody badań. 5. Wyniki badań terenowych i analiz (inwentaryzacja i waloryzacja – listy, tabele, komentarze, mapy). 6. Podsumowanie wyników i wnioski. 7. Piśmiennictwo (lista cytowanych w tekście opracowań publikowanych i niepublikowanych, m.in. wykorzystanych stron internetowych). 8. Spis tabel i rycin (opcjonalnie). Aneks(y) (zawierające duże zestawienia tabelaryczne, np. tabele fitosocjologiczne, mapy, fotografie). W ramach realizacji scenariusza, odpowiednio wcześnie przed wykonaniem inwentaryzacji w terenie należy rozpocząć przygotowania, które pozwolą na poprawny metodycznie zbiór danych, zgodnie z celem ekspertyzy. Informacje wyszukane i roboczo zestawione na tym etapie, zostaną później umieszczone w tekście opracowania waloryzacji w Rozdz. 2. i 3., wg planu powyżej (por. wykorzystanie danych w Rozdz. 2. niniejszego podręcznika). 28 Uwagi do realizacji scenariusza Kwerenda danych archiwalnych powinna rozpocząć się od określenia położenia analizowanego obiektu według kilku poniższych klasyfikacji umożliwiających przygotowanie map i odszukanie w literaturze informacji do jego wstępnej charakterystyki, niezbędnej do określenia zakresu i planu własnych badań terenowych. • Położenie wg podziału administracyjnego Polski (źródło danych – np. wyszukiwarki internetowe): województwo, powiat, gmina. Bezpośrednie dane do wyszukania map do ogólnej orientacji w terenie i przedstawienia lokalizacji obiektu w raporcie (np. na podkładzie mapy topograficznej; por. Ryc. 2). Znajomość organu zarządzającego jest ważna przy waloryzacji obiektów chronionych powoływanych przez Radę Gminy. Strony internetowe miejscowości gminnych, portale regionalne mogą zawierać informacje o środowisku przyrodniczym (zwykle jednak wymagające weryfikacji) i inne dane, np. kontakt do lokalnych organizacji wspomagających ochronę walorów naturalnych. • Położenie wg podziału organizacyjnego Państwowego Gospodarstwa Lasy Państowe (PGLP), administrującego większością powierzchni leśnych w Polsce (źródło danych – np. serwisy mapowe: Bank Danych o Lasach, Geoserwis): Regionalna Dyrekcja LP w …., Nadleśnictwo, Leśnictwo. Bezpośrednie dane m.in. do wyszukania map analogowych lub numerycznych niezbędnych do pracy w terenie i przedstawienia wyników badań. • Położenie wg podziału fizyczno-geograficznego Polski (Kondracki 1978; por. Ryc. 3 – źródło: Jutrzenka-Trzebiatowski 1999): Prowincja, Podprowincja, Makroregion, Mezoregion. Opisy fizjografii (charakterystyki warunków naturalnych) makroregionu i mezoregionu, obejmują: geologię (zwłaszcza rodzaje utworów powierzchniowych), geomorfologię (formy rzeźby terenu), hydrologię (obecność jezior, cieków, zabagnień), klimat, gleby oraz ogólne informacje o świecie żywym. Można je znaleźć w opracowaniach Kondrackiego (1972, 1978, 1994, 2002) oraz Richlinga i Ostaszewskiej (2005), wymienionych w Rozdz. 1.5. Niektóre informacje fizjograficzne można uzyskać dzięki mapom Internetowego Atlasu Polski w zasobach on-line Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN. Warto zwrócić uwagę, że duży fragment północno-wschodniej części Polski należy do Prowincji Niż Wschodniobałtycko-Białoruski (Niż Zachodniorosyjski) i Obszaru fizycznogeograficznego Europy Wschodniej, w odróżnieniu od pozostałej części kraju, położonej w Obszarze Europy Środkowej (Ryc. 3). Mezoregiony podane w poniższych przykładach lokalizacji (por. Ryc. 3) posiadają odmienne cechy fizjograficzne, wpływające na zróżnicowanie siedlisk i występujące w nich gatunki organizmów z różnych grup. Informacje te pozwalają ukierunkować przygotowanie merytoryczne do rozpoznawania gatunków w terenie i wyszukiwania stanowisk taksonów cennych (por. np. Fenyk i in. 2013; Hołdyński i in. 2013; Boroń, Szlachciak 2013; klucze 29 do oznaczania i źródła charakterystyk gatunków oraz siedlisk przyrodniczych wymienione w Rozdz. 1.5.). − okolice miejscowości Tolkmicko: prowincja Nizina Środkowoeuropejska (Niż Środkowoeuropejski), podprowincja Pobrzeża Południowobałtyckie, makroregion Pobrzeże Gdańskie, mezoregion Wysoczyzna Elbląska; − okolice miejscowości Hańcza: prowincja Niż Wschodniobałtycko-Białoruski, podprowincja Pojezierza Wschodniobałtyckie, makroregion Pojezierze Litewskie, mezoregion Pojezierze Wschodniosuwalskie; − okolice miejscowości Giżycko: prowincja Niż Wschodniobałtycko-Białoruski (= Niż Zachodniorosyjski), podprowincja Pojezierza Wschodniobałtyckie, makroregion Pojezierze Mazurskie, mezoregion Kraina Wielkich Jezior Mazurskich; − okolice miejscowości Myszyniec: prowincja Nizina Środkowoeuropejska, podprowincja Niziny Środkowopolskie, makroregion Nizina Północnomazowiecka, mezoregion Równina Kurpiowska; − okolice miejscowości Białowieża: prowincja Niż Wschodniobałtycko-Białoruski, podprowincja Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie, makroregion Nizina Północnopodlaska, mezoregion Równina Bielska. Na przykład, Wysoczyzna Elbląska, stanowi oddzieloną kępę moreny dennej, z licznymi głębokimi dolinami erozyjnymi małych cieków. Zimne, wilgotne powietrze zalegające na dnie zalesionych wąwozów sprzyja występowaniu gatunków górskich z różnych grup organizmów. Położenie w najbardziej zachodnim, stosunkowo najcieplejszym fragmencie regionu północno-wschodniej Polski, a także bliskość Zalewu Wiślanego i wyniesienie kępy wysoczyzny wpływające na znaczną wysokość opadów decydują o możliwości występowania gatunków subatlantyckich. Z kolei, Pojezierze Wschodniosuwalskie posiada najbardziej surowe charakterystyki klimatyczne w obrębie północno-wschodniej części Polski, eliminujące gatunki subatlantyckie i sprzyjające bogactwu taksonów borealnych. Na obszarze tym najdłużej utrzymywało się ostatnie stadium zlodowacenia i posiada on najmniej zerodowane formy rzeźby polodowcowej. Silnie pagórkowaty krajobraz kształtuje mozaikę siedlisk. Charakterystyczne są m.in. wzgórza kemowe i wały ozowe, których silnie nagrzewane, południowe stoki mogą być zajmowane przez murawy ze stanowiskami rzadkich gatunków ciepłolubnych i kserofilnych, m.in. roślin naczyniowych i bezkręgowców. W podanym opisie, wpływ warunków geograficznych na występowanie różnych typów siedlisk przyrodniczych oraz grup gatunków uzupełniono m. in. w oparciu o regionalizację geobotaniczną (por. niżej). • Położenie wg regionalizacji klimatycznej (np. Stopa-Boryczka i in. 1986; por. Ryc. 4). Szczegółowe dane liczbowe charakteryzujące czynniki klimatyczne regionu – do umieszczenia w opisie klimatu w raporcie, m.in. średnia roczna suma opadów, średnia roczna temperatura, długość okresu wegetacyjnego (z temperaturą powyżej 5o C), długość okresu bezprzymrozkowego i długość zalegania pokrywy śnieżnej. • Położenie wg regionalizacji przyrodniczo-leśnej 2010 (Zielony, Kliczkowska, 2012; por. Ryc. 5). 30 kraina, mezoregion; np. Kraina Bałtycka, Mezoregion Wysoczyny Elbląskiej; Kraina Mazursko-Podlaska, Mezoregion Pojezierza Suwalskiego. Regionalizacja nawiązująca do podziału fizyczno-geograficznego Polski, przygotowana na potrzeby hodowli i urządzania lasu, czasem wykorzystywana w ekspertyzach przyrodniczych dużych obszarów i w planowaniu przestrzennym. Nowy podział różni się znacząco w stosunku do opracowania Tramplera i in. (1990), m.in. brak dzielnic. Obecnie, opisy mezoregionów przedstawiają główne cechy geomorfologiczne (rodzaje krajobrazów naturalnych), rodzaje i rozmieszczenie geologicznych utworów powierzchniowych oraz typów naturalnych krajobrazów roślinnych, wyróżnianych według mapy roślinności potencjalnej Polski (Matuszkiewicz i in. 1995, Matuszkiewicz 2008b), np. krajobrazy buczyn pomorskich, krajobrazy świetlistych dąbrów. Podane są także nazwy nadleśnictw. W granicach omawianej północno-wschodniej części Polski (Ryc. 1) znajdują się następujące krainy przyrodniczoleśne (por. Ryc. 5): Kraina Mazursko-Podlaska (II) w całości i fragmenty Krainy Bałtyckiej (I), Krainy Wielkopolsko-Pomorskiej (III) i Krainy Mazowiecko-Podlaskiej (IV). • Położenie wg podziałów geobotanicznych Polski (Szafer 1972 a – Ryc. 6a; Matuszkiewicz 1993 – Ryc. 6b – źródło: Matuszkiewicz 2001); główne rodzaje jednostek jednakowe: Prowincja, Dział, Kraina, Okręg. W ekspertyzach przyrodniczych i artykułach naukowych często przywoływane są obydwa podziały geobotaniczne. Wcześniejsze źródło zawiera przydatne, obszerne charakterystyki flory i roślinności prowincji oraz krain, na tle warunków geograficznych (Szafer 1972b, Pawłowski 1972). Różnice i podstawy nowszego podziału omawiają Wysocki i Sikorski (2009). Klasyfikacja Matuszkiewicza (1993) dostępna jest również w postaci elektronicznej (Matuszkiewicz 2008b). W obrębie północno-wschodniej części Polski w granicach przyjętych w tym opracowaniu (Ryc. 1) ważne są różnice składu florystycznego i typów zbiorowisk na obszarach najbardziej wysuniętych na wschód, w stosunku do flory i roślinności terenów położonych na zachodzie i południu. Ten wschodni obszar (Dział Północny, Dział Północny Mazursko-Białoruski – por. niżej) wyróżnia się brakiem buka, obecnością świerka oraz licznych gatunków i typów zbiorowisk o charakterze borealnym, a także gatunków – reliktów polodowcowych. Objaśnienia Ryc. 6a,b. Jednostki wyróżnione przez Szafera (1972a) przedstawia Ryc. 6a (Dział Północny, z Krainami: Mazursko-Kurpiowską (21), Suwalsko-Augustowską (22), Biebrzańską (23) i Białowiesko-Knyszyńską (24); Dział Bałtycki, Kraina Żuławy Wiślane, Kraina Pojezierze Pomorskie (5) z Okręgami: Iławskim (d) i Olsztyńskim (e); 8c – Kraina Mazowiecka, Okręg Północnomazowiecki i 9b – Kraina Podlaska, Okręg Północnopodlaski). Według Matuszkiewicza (1993), na tym obszarze można wyodrębnić (Ryc. 6b): Dział Północny Mazursko-Białoruski (oznaczony literą F; wyraźnie różniący się granicami w stosunku do Działu Północnego – por. Ryc.6a), Krainę Wschodniopomorską Działu Pomorskiego (A.6) oraz Krainy Działu Mazowiecko-Poleskiego, Chełmińsko-Dobrzyńską i Południowomazowiecko-Kurpiowską. (E.1., E.2). 31 • Położenie według siatki kwadratów Atlasu Rozmieszczenia Roślin ATPOL (Zając 1978). Lokalizacja umieszczana zwykle w części wstępnej raportu ekspertyzy przyrodniczej, może być potrzebna przed rozpoczęciem badań i w fazie opracowania wyników. Pozwala na wyszukanie informacji, czy wybrane rzadkie gatunki roślin były już notowane w kwadracie obejmującym badany w trakcie ekspertyzy obszar. Na przykład, rzeżucha leśna (Cardamine flexuosa) ma rozproszone stanowiska w północno-wschodniej części niżu Polski (Ryc. 7a) i występuje m.in. w kwadratach ATPOL: DA96 (na Wysoczyźnie Elbląskiej) oraz w dwóch kwadratach FB03 i FB13, na NE od jez. Śniardwy (w Puszczy Boreckiej). Kod obejmuje dwie litery do określenia dużego kwadratu (100 x 100 km), w kolejności: kolumna i wiersz siatki oraz dwucyfrowy symbol małego kwadratu (10 x 10 km) (por. Ryc. 7b, c). Źródłami informacji wyszukiwanych do rozpoznania elementów przyrodniczych w obiekcie przeznaczonym do waloryzacji i jego okolicach mogą być publikowane monografie i artykuły naukowe oraz popularno-naukowe (w wersjach drukowanych i elektronicznych) oraz opracowania niepublikowane (ekspertyzy, raporty, dokumentacje gromadzone przez urzędy i instytucje), a także bazy danych o środowisku i jego ochronie. Źródła te mogą być poświęcone obszarom różnych rodzajów, jak np. region geograficzny, kompleks leśny (np. Puszcza Knyszyńska), leśny kompleks promocyjny, nadleśnictwo, park narodowy, park krajobrazowy, obszar Natura 2000, rezerwat przyrody, użytek ekologiczny, gmina lub jej fragment. Niektóre informacje znajdują się w otwartych serwisach internetowych, np. w Centralnym Rejestrze Form Ochrony Przyrody i innych wymienionych w Rozdz. 1.5. Rodzaje i nazwy obiektów chronionych znajdujących się w pobliżu waloryzowanego obiektu można odnaleźć dzięki mapom portalu internetowego Geoserwis. Urzędy i instytucje mają obowiązek udostępniania materiałów z baz danych i różnych opracowań, na zasadach korzystania obywateli z informacji publicznej o środowisku, określonych w Ustawie z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz.U. z 2008 r., Nr 199, poz. 1227, z późn. zm.). Przekazanie materiałów w formie elektronicznej lub analogowej następuje na podstawie odpowiedniego wniosku (formularze są zwykle umieszczone na stronach internetowych instytucji) i w niektórych przypadkach za niewielką opłatą, pokrywającą koszty przygotowania materiałów. Na przykład, do Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska można zwrócić się o udostępnienie źródłowych ekspertyz do utworzenia rezerwatu przyrody lub innych obiektów chronionych, a także np. raportów Ocen Oddziaływania na Środowisko. Wnioski skierowane do nadleśnictw mogą dotyczyć udostępnienia Programu Ochrony Przyrody (część w Planie Urządzenia Lasu na bieżące 10-lecie), operatów taksacyjnych z danymi o składzie drzewostanów, planów zabiegów gospodarczych, rejestru powierzchni wyłączonych z gospodarowania i map w różnej postaci. Podobne materiały można uzyskać w Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych. Korzystanie ze źródeł informacji związane jest z obowiązkiem ich cytowania w tekście raportu z waloryzacji i umieszczeniem noty bibliograficznej w wykazie na końcu opracowania. Inne zapisy not (adresów) bibliograficznych obowiązują dla książki, rozdziału autorskiego w opracowaniu zbiorowym, artykułu w czasopiśmie naukowym i manuskryptu (np. ekspertyzy, pracy magisterskiej). W przypadku książek (podręczników i naukowych dzieł 32 monograficznych) można spotkać kolejne wydania: wznowienia, tzn. wydania zmienione, poprawione i uzupełnione lub dodruki z tą sama treścią i inną datą. Zasadą nie zawsze przestrzeganą jest powoływanie się, nie na dodruki, tylko na określone wydanie (w nocie bibliograficznej po tytule zapis „Wyd. 2, zmienione”), np. w przypadku jednego z podstawowych opracowań botanicznych, wydanie 3 (1977) jest dodrukiem, stąd poprawna nota: Szafer W., Zarzycki K. (red.) 1972. Szata roślinna Polski. Wyd. 2, zmienione.T. I–II. PWN, Warszawa, 615 ss. + 347 ss. Cytowane muszą być również strony internetowe, najlepiej z podaniem daty dostępu. Powołania dotyczą również wykorzystanych arkusze map topograficznych, glebowych, sozologicznych, hydrologicznych, a także drzewostanowych i siedliskowych. Istnieje szereg internetowych poradników zasad cytowania, zalecających różne sposoby formatowania not i cytatów w tekście. Konieczne jest przyjęcie jednolitego wzoru (por. zapis not w tematycznym przeglądzie literatury w Rozdz. 1.5. niniejszego opracowania). Dane do charakterystyki terenu badań uzyskane z przeglądu dostępnych źródeł powinny być w miarę potrzeb i możliwości uzupełnione o własne obserwacje lub pomiary w terenie, np. pomiary wysokości i nachylenia stoków w wąwozach erozyjnych. Wyszukane i pozyskane na etapie przygotowań mapy topograficzne o różnych skalach (np. Ryc. 8–11) są potrzebne do orientacji w terenie i przygotowania dokumentacji kartograficznej do raportu, np. mapy z granicami badanego obiektu, określenia zakresu wysokości n.p.m. Są one również niezbędnym źródłem wiedzy o zróżnicowaniu rzeźby terenu badanego obiektu. Dzięki analizie mapy topograficznej można wybrać miejsca o potencjalnie najwyższym zróżnicowaniu najcenniejszych gatunków, którym podczas prac terenowych należy poświęcić najwięcej czasu (np. wilgotne zagłębienia, zalesione doliny cieków i suche jary, brzegi zbiorników wodnych, wilgotne łąki, wzgórza o stromych zboczach w terenie otwartym). W typowaniu cennych miejsc bardzo przydatna jest znajomość toposekwencji zbiorowisk leśnych w krajobrazie (tzn. występowania określonych typów zbiorowisk, zgodnie z układem rzeźby terenu, warunkami wodnymi i glebowymi), uzyskana podczas przeglądu źródeł do regionalizacji fizyczno-geograficznej i geobotanicznej. Wiedza ta, oraz porównanie map drzewostanowych i topograficznych pomoże wskazać potencjalnie najcenniejsze, najstarsze drzewostany liściaste, łęgi w dolinach cieków i grądy lub buczyny na wzniesieniach morenowych, a w bezodpływowych, zabagnionych zagłębieniach wytypować miejsca występowania bagiennych borów sosnowych, świerczyn na torfie lub bagiennych lasów olszowych (olsów). Niewielkie, zabagnione śródleśne powierzchnie otwarte, w drzewostanami sosnowymi w otoczeniu mogą stanowić cenne ekosystemy torfowisk wysokich. Ważną czynnością poprzedzającą inwentaryzację w terenie jest przygotowanie i złożenie z odpowiednim czasie wniosków o pozwolenia na badania (oczekiwanie na decyzję urzędu może trwać około miesiąca). Wymagane jest sprawozdanie z wykorzystania pozwolenia. Mogą być potrzebne: − wniosek o wydanie zgody na odstępstwa od zakazów obowiązujących dla gatunków chronionych (mszaków i bezkręgowców, rzadziej roślin naczyniowych), tzn. na zbiór, posiadanie i przetrzymywanie okazów niezbędnych do identyfikacji laboratoryjnej. W uzasadnieniu wniosku konieczne jest podanie celu badań, listy gatunków, lokalizacji stanowisk, z których zebrane będą próbki, terminu badań terenowych. Zezwolenie wydaje Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska; − wniosek o pozwolenie na wstęp i wykonywanie badań w rezerwacie przyrody (np. 33 w przypadku ekspertyzy do planu ochrony) – zezwolenie wydaje Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska; − wniosek o pozwolenie na wstęp i wykonywanie badań w parku narodowym (np. w przypadku ekspertyzy do planu ochrony) – zezwolenie wydaje dyrektor parku narodowego. Podczas badań na terenie parku krajobrazowego, Leśnego Kompleksu Promocyjnego lub nadleśnictwa specjalne pozwolenia na badania nie są wymagane, można pisemnie poinformować odpowiednie kierownictwo. Można złożyć wniosek o zezwolenie na poruszanie się samochodem na niepublicznych drogach leśnych – zezwolenie wydaje nadleśnictwo. Uwagi do sporządzania raportu z waloryzacji przyrodniczej Zalecany jest układ informacji zbliżony do ogólnego planu raportu ekspertyzy przyrodniczej (por. wyżej). Dobrze przygotowany raport powinien mieć przejrzysty układ informacji, zgodny ze spisem treści oraz ujednolicony wzór prezentowania danych w tabelach, wykazach i materiałach kartograficznych, a także ciągłą numerację rycin (bez wyróżniania fotografii, map lub innych ilustracji). Szczególną uwagę należy zwrócić na kilka elementów. Raport powinien zawierać: − wyraźną deklarację celu i zakresu opracowania; − odpowiednio do wielkości obiektu dobrane podkłady kartograficzne do przygotowania map lokalizacji i granic waloryzowanego obiektu, a także do dokumentacji rozmieszczenia gatunków i siedlisk przyrodniczych; − określenie wielkości powierzchni waloryzowanego obiektu (punkt odniesienia do częstości, liczebności stwierdzonych gatunków); − elementy charakterystyki analizowanego obiektu dostosowane do jego charakteru i zróżnicowania wewnętrznego; − bardzo dobrze przygotowane opisy metod badań, wykonane z powodu specyfiki oddzielne dla każdej z kilku badanych grup systematycznych; − zestawienia stwierdzonych gatunków cennych z klarownym układem informacji o ich wartości. Należy zwrócić uwagę, że część gatunków może należeć do kilku kategorii „specjalnej troski” i przygotować zamiast grupy zestawień (listy wszystkich gatunków, listy gatunków chronionych, listy gatunków z czerwonej listy, itd.), tylko jeden wykaz w formie tabeli. Ze względu na odrębne przepisy Unii Europejskiej dotyczące ptaków i innych zwierząt najlepiej opracować trzy oddzielne tabele dla głównych grup organizmów – roślin, zwierząt bez ptaków i ptaków (por. listy w (Rozdz. 5.1.–5.3.). W obrębie tych tabel układ gatunków może być systematyczny lub alfabetyczny. Przy większej liczbie rozpatrywanych grup systematycznych, zwłaszcza zwierząt zalecane jest podanie poszczególnych jednostek, ułatwiające policzenie gatunków i wykazanie zróżnicowania tych grup. W przypadku podstawowych waloryzacji florystycznych, obejmujących tylko rośliny naczyniowe zwykle stosuje się układ alfabetyczny. Taki układ akceptowany jest także dla ptaków. W waloryzowanym obiekcie należy wyróżnić i policzyć: I. Gatunki rodzime, naturalnie występujące na obszarze Polski a. szczególnie cenne, „specjalnej troski”: 34 − gatunki roślin i zwierząt (bez ptaków) chronione w Unii Europejskiej Dyrektywą Siedliskową; − z Zał. II (wymagające utworzenia Specjalnego Obszaru Ochrony , w tym gatunki priorytetowe); − z Zał. IV (wymagające ochrony ścisłej); − z Zał. V (gatunki, których pozyskanie może wymagać reglamentowania); − gatunki ptaków chronione w Unii Europejskiej Dyrektywą Ptasią (w tym gatunki z Zał. I, wymagające tworzenia Obszaru Specjalnej Ochrony) oraz gatunki z klasyfikacji SPEC – ptaków „specjalnej troski” na poziomie europejskim; − prawnie chronione w Polsce (objęte ochroną ścisłą, częściową, strefową); − zagrożone w Polsce – z czerwonych ksiąg i czerwonych list krajowych; − mniej cenne w skali kraju, ale rzadkie i zagrożone w danym regionie (wyznaczone np. na podstawie czerwonych list regionalnych); b. częste i pospolite, typowe dla analizowanych siedlisk; c. obce siedliskowo (np. gatunki miejsc otwartych w zbiorowiskach leśnych). II. Gatunki obce dla obszaru Polski, m.in. inwazyjne, zagrażające naturalnym ekosystemom. III.Cenne siedliska przyrodnicze (w znaczeniu Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000). IV.Cenne typy zbiorowisk roślinnych (w ujęciu fitosocjologicznym), dodatkowo oprócz siedlisk przyrodniczych, jeśli jest to wymagane w zakresie opracowania. Podczas klasyfikacji można wykorzystać karty pracy do waloryzacji flory, roślinności, awifauny, entomofauny (Rozdz. 4.) i listy gatunków cennych roślin i zwierząt oraz cennych siedlisk przyrodniczych występujących w północno-wschodniej części Polski (Rozdz.5.15.4) oraz listy gatunków roślin i zwierząt obcych w Polsce (Rozdz. 5.6., 5.7.); należy zacytować podane tam źródła. Tekstowa i kartograficzna dokumentacja występowania na badanym terenie cennych elementów przyrodniczych powinna zawierać informacje, w formie dostosowanej do metodyki badań, m.in. dane dla: − gatunków roślin – frekwencja (częstość), liczebność (szacunkowa liczba osobników), zajmowane siedliska, rozmieszczenie (mapy); − gatunków zwierząt – liczebność (liczba osobników, liczba par lęgowych), dominacja (udział) w ugrupowaniu; − siedlisk przyrodniczych – udział powierzchniowy, rozmieszczenie (mapy), stan ochrony (obecność typowych gatunków z różnych grup organizmów, typowa struktura, np. w siedliskach leśnych określona ilość martwego drewna wielkowymiarowego/ha); − zbiorowisk roślinnych – udział powierzchniowy, rozmieszczenie (mapy), sposób wykształcenia (naturalność składu florystycznego i struktury fitocenoz). Stan ochrony określany jest również (jeśli jest to wymagane w zakresie zlecenia ekspertyzy) dla gatunków sieci ekologicznej Natura 2000, zgodnie ze szczegółową metodyką opracowaną dla poszczególnych taksonów, podobnie jak dla typów siedlisk (por. wykaz poradników monitoringu w Rozdz. 1.5.). Stosowany jest system ocen cząstkowych i ocen ogólnych wyróżnionych wskaźników, według trzystopniowej skali: stan właściwy (FV), stan niezadawalający (U1) i stan zły (U2). Przyjęte jest podawanie rodzajów zagrożeń według 35 specjalnego wykazu z kodami cyfrowymi. Dla gatunków oceniany jest stan ochrony populacji i stan ochrony siedliska na danym stanowisku. Do oceny stanu ochrony, zagrożeń i formułowania zaleceń ochronnych dla wyróżnionych elementów cennych w analizowanym obiekcie konieczne są podane wyżej rodzaje danych oraz dobra znajomość wymagań siedliskowych gatunków i charakterystyk ekologicznych siedlisk przyrodniczych i zbiorowisk roślinnych. Szeroki przegląd źródeł w Rozdz. 1.5. niniejszego opracowania zawiera wykazy kluczy i przewodników do oznaczania oraz innych publikacji, pomocnych w wyszukaniu odpowiednich charakterystyk gatunków roślin, zwierząt i zbiorowisk roślinnych. W przypadku gatunków i siedlisk sieci ekologicznej Natura 2000 podane są wykazy dostępnych serii poradników ochrony i monitoringu (również w wersjach elektronicznych). Piśmiennictwo Boroń A., Szlachciak J. (red.) 2013. Różnorodność i taksonomia zwierząt. Tom 1. Charakterystyka i systematyka zwierząt. Wydawnictwo Mantis, Olszyn, 215 ss. Fenyk M. A., Korniak T., Kuszewska K., Środa M., Kucewicz M., Krawczyk K., Kołodziej P. 2013. Rozpoznawanie roślin na potrzeby waloryzacji przyrodniczych. Podręcznik metodyczny. Wydawnictwo Mantis, Olszyn, 221 ss. Hołdyński C., Szczecińska M., Święczkowska J., Ruszczyńska J. (2014). Siedliska przyrodnicze sieci Natura 2000 w północno-wschodniej Polsce. Charakterystyka, rozpoznawanie i zarządzanie. Wydawnictwo Mantis, Olszyn (w druku). Jutrzenka-Trzebiatowski A. 1999. Wpływ człowieka na szatę leśną Polski północno-wschodniej w ciągu dziejów. Rozprawy i Materiały Ośrodka Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego w Olsztynie 184: 7–160. Kondracki J. 1978. Geografia fizyczna Polski. Wyd. 3. zmienione. PWN, Warszawa, 463 ss. Matuszkiewicz J. M. 1993. Krajobrazy roślinne i regiony geobotaniczne Polski. Prace Geograficzne 158: 1–107. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa. Matuszkiewicz J. M. 2001. Zespoły leśne Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 357 ss. Matuszkiewicz J. M. 2008a. Potencjalna roślinność naturalna Polski. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa [http://www.igipz.pan.pl/Roslinnosc-potencjalna-zgik.html]. Matuszkiewicz J. M. 2008b. Podział geobotaniczny Polski. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa [http://www.igipz.pan.pl/Regiony-geobotaniczne-zgik.html]. Matuszkiewicz W., Faliński J. B., Kostrowicki A. S., Matuszkiewicz J. M., Olaczek R., Wojterski T. 1995. Potencjalna roślinność naturalna Polski. Mapa przeglądowa 1:300 000. Arkusze 1–12, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN Warszawa. Pawłowski B. 1972. Szata roślinna gór polskich. W: Szafer W., Zarzycki K. (red.), Szata roślinna Polski. Wyd. 2, zmienione.T. II. PWN, Warszawa, s. 189-253. Stopa-Boryczka M. (red.) 1986. Atlas współzależności parametrów meteorologicznych i geograficznych w Polsce. IV. Klimat północno-wschodniej Polski. Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 509 ss. Szafer W. 1972a. Podstawy geobotanicznego podziału Polski. W: Szafer W., Zarzycki K. (red.), Szata roślinna Polski. Wyd. 2, zmienione. T. II. PWN, Warszawa, s. 9–15. Szafer W. 1972b. Szata roślinna Polski niżowej. W: Szafer W., Zarzycki K. (red.), Szata roślinna Polski. Wyd.2, zmienione. T. II. PWN, Warszawa, s. 17–188. Trampler T., Kliczkowska A., Dmyterko E., Sierpińska A. 1990. Regionalizacja przyrodniczo-leśna na podstawach ekologiczno-fizjograficznych. PWRiL Warszawa. Wysocki C., Sikorski P. 2009. Fitosocjologia stosowana w ochronie i kształtowaniu krajobrazu. Wydawnictwo SGGW, Warszawa, 498 ss. Zając A. 1978. Założenia metodyczne „Atlasu rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce”. Wiad. Bot. 22(3): 145–155. Zając A., Zając M. (red.) 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. – Pracownia Chorologii 36 Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 714 ss. Zielony R., Kliczkowska A. 2012. Regionalizacja przyrodniczo-leśna Polski 2010, Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa, 356 ss. Bank Danych o Lasach – http://www.bdl.lasy.gov.pl Geoserwis – http://geoserwis.gdos.gov.pl Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa – zasoby on-line: Mapa przeglądowa Polski, Internetowy Atlas Polski (geologiczne utwory powierzchniowe, hipsometria, klimat, roślinność), Podział geobotaniczny Polski – http://www.igipz.pan.pl Centralny Rejestr Form Ochrony – http://crfop.gdos.gov.pl 1.5. Przegląd piśmiennictwa i innych źródeł pomocnych w przygotowaniu i przeprowadzeniu prac terenowych i kameralnych Źródła informacji fizjograficznych do charakterystyki terenu badań Dane do charakterystyk Budzyńska D. (red.) 2013. Raport o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w 2012 roku. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Inspekcja Ochrony Środowiska, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, Olsztyn, 124 ss. (każdego roku powstaje nowy raport) http://www.wios.olsztyn. pl/pliki/WIOS_2013_CD_internet.pdf Kondracki J. 1972. Polska północno-wschodnia. PWN, Warszawa, 271 ss. Kondracki J. 1978 (i kolejne wydania). Geografia fizyczna Polski. Wyd. 3, zmienione. PWN, Warszawa, 463 ss. Kondracki J. 1994. Geografia Polski: mezoregiony fizycznogeograficzne. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 304 ss. Kondracki J. 2002 (i kolejne wydania). Geografia regionalna Polski. Wyd. 3, zmienione. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 440 ss. Okołowicz W., Martyn D. 1979. Regiony klimatyczne Polski. W: Atlas Geograficzny, Warszawa. Richling A., Ostaszewska K. 2005 (i kolejne wydania). Geografia fizyczna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 344 ss. Stopa-Boryczka M. (red.) 1986. Atlas współzależności parametrów meteorologicznych i geograficznych w Polsce. IV. Klimat północno-wschodniej Polski. Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 509 ss. Zielony R., Kliczkowska A. 2012. Regionalizacja przyrodniczo-leśna Polski 2010. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa, 356 ss. Suchecki S. 2010. Ekoklimat Polski północno-wschodniej. Wydawnictwo Algraf, Biskupiec, 148 ss. Opisy zjawisk i procesów Bednarek R., Dziadowiec H., Pokojska U., Prusinkiewicz Z. 2004 (i kolejne wydania). Badania ekologiczno-gleboznawcze. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 344 ss. Bednarek R., Prusinkiewicz Z. 1999. Geografia gleb. PWN, Warszawa, 228 ss. Migoń P. 2006 (i kolejne wydania). Geomorfologia. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 464 ss. Mizerski W. 2013. Geologia dynamiczna. Wyd. 2, zmienione. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 288 ss. Puchalski T., Prusinkiewicz Z. 1975. Ekologiczne podstawy siedliskoznawstwa leśnego. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa, 463 ss. Richling A., Solon J. 2011. Ekologia krajobrazu. Wyd. 5, zmienione. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 464 ss. Starkel L. (red.) 1999. Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze. PWN, Warszawa, 592 ss. Woś. A. 1999. Klimat Polski. PWN, Warszawa, 301 ss. 37 Literatura do przygotowania i przeprowadzenia prac terenowych Wskazówki do przygotowania prac terenowych, opisy procedur związanych z ekspertyzami Bródka S. (red.) 2010. Praktyczne aspekty ocen środowiska przyrodniczego. Studia i Prace z Geografii i Geologii 4: 1–330. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Dobrowolski G. 2011. Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach. Studio KROPKA dtp, Toruń, 332 ss. Dzwonko Z. 2007. Przewodnik do badań fitosocjologicznych. Wydawnictwo Sorus, Poznań, 304 ss. Jones A., Duck R., Reed R., Weyers J. 2002. Nauki o środowisku. Ćwiczenia praktyczne. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 345 ss. Lenart W. 2002. Zakres informacji przyrodniczych na potrzeby Ocen Oddziaływania na Środowisko. Biuro Projektowo-Doradcze Ekokonsult, Gdańsk, 102 ss. Obidziński A., Żelazo J. (red.) 2011. Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza. Wyd. 5, zmienione. Wydawnictwo SGGW, Warszawa, 111 ss. Pawlaczyk P., Jermaczek A. 2009 (i wcześniejsze wydania). Poradnik lokalnej ochrony przyrody. Wyd. 4, zmienione. Wydawnictwo Klubu Przyrodników, Świebodzin, 392 ss. Tyszecki A. (red.) 1999. Wytyczne do procedury i wykonywania Ocen Oddziaływania na Środowisko. Fundacja IUCN Polska, Warszawa, 165 ss. Wysocki C., Sikorski P. 2009. Fitosocjologia stosowana w ochronie i kształtowaniu krajobrazu. Wydawnictwo SGGW, Warszawa, 498 ss. Zawadzka D., Ciach M., Figarski T., Kajtoch Ł., Rejt Ł. 2013. Materiały do wyznaczania i określania stanu zachowania siedlisk ptasich w obszarach specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. GDOŚ, Warszawa, 260 ss. Identyfikacja, charakterystyki gatunków roślin Kłosowski S., Kłosowski G. 2006. Flora Polski. Rośliny wodne i bagienne. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa, 336 ss. Kościelny S., Sękowski B. 1978. Drzewa i krzewy – klucze do oznaczania. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa, 463 ss. Mowszowicz J. 1986. Flora jesienna. Przewodnik do oznaczania dziko rosnących jesiennych pospolitych roślin zielnych. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, 268 ss. Mowszowicz J. 1987. Flora wiosenna. Przewodnik do oznaczania dziko rosnących wiosennych pospolitych roślin zielnych. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, 238 ss. Mowszowicz J. 1987. Flora letnia. Przewodnik do oznaczania dziko rosnących letnich pospolitych roślin zielnych. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, 285 ss. Mowszowicz J. 1992. Przewodnik do oznaczania drzew i krzewów krajowych i aklimatyzowanych. Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, 325 ss. Nawara Z. 2006. Flora Polski. Rośliny łąkowe. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa, 272 ss. Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z. 2003. Atlas roślin chronionych. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa, 584 ss. Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z. 2006. Rośliny chronione. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa, 417 ss. Rothmaler W. 2007. Exkursionflora von Deutschland. Bd. 3, Gefäβpflanzen. Atlasband. Spektrum Akademischer Verlag, Berlin, 753 ss. Rutkowski L. 2005 (i kolejne wydania). Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Wyd. 2, zmienione.Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa, 816 ss. Sudnik-Wójcikowska B. 2011. Flora Polski. Rośliny synantropijne. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa, 336 ss. Sudnik-Wójcikowska B., Cwener A. 2012. Flora Polski. Rośliny kserotermiczne. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa, 360 ss. Szafer W., Kulczyński S., Pawłowski B. 1988. Rośliny polskie. T. I–II. PWN, Warszawa, 1019 ss. 38 Szlachetko D. L. 2001. Storczyki. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa, 168 ss. Witkowska-Żuk L. 2013. Flora Polski. Rośliny leśne. Multico Oficyna Wydawnicza, 7602 ss. Identyfikacja, charakterystyki gatunków zwierząt Bellmann H. 2009. Szarańczaki. Łatwe oznaczanie gatunków Europy Środkowej. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa, 196 ss. Bellmann H. 2010. Ważki. Łatwe oznaczanie gatunków Europy Środkowej. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa, 280 ss. Bellmann H. 2011. Błonkówki. Pszczoły, osy i mrówki środkowej Europy. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa, 344 ss. Berger L. 2000. Płazy i gady Polski. Klucz do oznaczania. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Poznań, 146 ss. Brylińska M. (red.) 1991. Ryby słodkowodne Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 429 ss. Buszko J. 2000. Atlas motyli Polski. Część III. Falenice, wycinki, miernikowce. Grupa IMAGE, sp. z o. o., Warszawa, 518 ss. Buszko J., Masłowski J. 2008. Motyle dzienne Polski. Wydawnictwo „Koliber”, Nowy Sącz, 274 ss. Buszko J., Masłowski J. 2012. Motyle nocne Polski. Macrolepidoptera, część I. Wydawnictwo „Koliber”, Nowy Sącz, 302 ss. Engelhardt W. 1998. Przewodnik. Flora i fauna wód śródlądowych. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa, 313 ss. Juszczyk W. 1987. Płazy i gady krajowe. Tomy 1–3. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 600 ss. Kowalski M., Lesiński G. (red.) 2000. Poznajemy nietoperze. ABC wiedzy o nietoperzach, ich badaniu i ochronie. OTON, Warszawa, 140 ss. Książkiewicz Z. 2010. Higrofilne gatunki poczwarówek północno-zachodniej Polski. Wydawnictwo Klubu Przyrodników, Świebodzin, 64 ss. Plisko J. D. 1973. Lumbricidae dżdżownice (Annelida, Oligochaeta). Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 156 ss. Wendzonka J. 2005. Klucz do oznaczania dorosłych ważek (Odonata) Polski. Odonartix 1 (Suplement): 1–26. Wiktor A. 2004. Ślimaki lądowe Polski. Wydawnictwo Mantis, Olsztyn, 302 ss. Atlasy, klucze do oznaczania ptaków Polski Czarnecki Z., Dobrowolski K. A., Jabłoński B., Nowak E. 1982. Ptaki Europy. Przewodnik terenowy. Warszawa, 391 ss. + 96 tablic z rysunkami. Czarnecki Z., Dobrowolski K. A., Jabłoński B., Nowak E. 1990. Ptaki Europy. Warszawa, 228 ss. Delin H., Svensson L. 1988. Ptaki Europy. Przewodnik fotograficzny. Sydney, 288 ss. Delin H., Svensson L. 2008. Ptaki Europy. Przewodnik. MWK Wydawnictwo, 320 ss. Dobrowolski K. A., Jabłoński B. 2000. Ptaki Europy. Warszawa, 400 ss. Gotzman J., Jabłoński B. 1972. Gniazda naszych ptaków. Warszawa, 281 ss. Grant P. J., Svensson L., Zetterstrom D., Mullarney K. 2009. Collins Bird Guide. Wydawnictwo Harper Collins Publ. UK, 448 ss. Jonsson L. 1998. Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego. Warszawa, 559 ss. Kruszewicz A.G. 2011. Ptaki Polski. T.1, 2, opisy (bez wróblowatych, zdjęcia rys, mapy rozmieszczenia + CD z głosami ptaków). Meissner W., Cofta T. 1998. Ptaki Bałtyku, cz. I. Gatunki nurkujące. Gdańsk, 41 ss. Meissner W., Cofta T. 1998. Ptaki Bałtyku, cz. II. Łabędzie, gęsi i kaczki właściwe. Gdańsk, 41 ss. Mielczarek P. 2013. Ptaki wróblowe Europy cz.1. Wydawnictwo Koliber, 228 ss. Svensson L. 2013. Ptaki. Najpełniejszy przewodnik do rozpoznawania ptaków Europy i Obszaru Śródziemnomorskiego. Multico Oficyna Wydawnicza, 448 s. 39 Wykaz polecanych wydawnictw z nagraniami głosów ptaków Pałczyński Z. 2003. Głosy ptaków Polski. wyd. Głosy Ptaków, 2 CD. Pałczyński Z. Głosy ptaków I i II. wyd. Głosy Ptaków, 2 MC. Roché J. C. 1993. All the birds songs of Britain and Europe. Sittelle ed. 4. CDs. Roché J. C., Chevereau J. 2003. Guía sonora de las aves de Europa. Lynx ed. 10. CDs. Sowy Europy. 2003. wyd. Influence, CD. Ogrodowczyk T. Jaki to ptak: rozpoznawanie ptaków po śpiewach i głosach. 1–4. Ośrodek RozwojowoWdrożeniowy Lasów Państwowych, Bedoń (4 CD). http://www.math.sunysb.edu/~tony/birds/links.html Klucze do oznaczania chrząszczy Coleoptera Polski Klucze do oznaczania owadów Polski. Część XIX. Chrząszcze – Coleoptera. Zeszyty 3b–100. Polskie Towarzystwo Entomologiczne. PWN, Warszawa. Seria – Die Käfer Mitteleuropas: Freude H., Harde K.W., Lohse G.A. 1964. Die Käfer Mitteleuropas. Bd 4. Staphylinidae I. Goecke & Evers, Krefeld, 264 ss. Freude H., Harde K.W., Lohse G.A. 1965. Die Käfer Mitteleuropas. Bd 1. Einführung in die Käferkunde. Goecke & Evers, Krefeld, 214 ss. Freude H., Harde K.W., Lohse G.A. 1966. Die Käfer Mitteleuropas. Bd 9. Cerambycidae, Chrysomelidae. Goecke & Evers, Krefeld, 299 ss. Freude H., Harde K.W., Lohse G.A. 1967. Die Käfer Mitteleuropas. Bd 7. Clavicornia. Goecke & Evers, Krefeld, 310 ss. Freude H., Harde K.W., Lohse G.A. 1969. Die Käfer Mitteleuropas. Bd 8. Teredilia, Heteromera, Lamellicornia. Goecke & Evers, Krefeld, 388 ss. Freude H., Harde K.W., Lohse G.A. 1971. Die Käfer Mitteleuropas. Bd 3. Adephaga 2, Palpicornia, Histeroidea, Staphylinoidea 1. Goecke & Evers, Krefeld, 365 ss. Freude H., Harde K.W., Lohse G.A. 1974. Die Käfer Mitteleuropas. Bd 5. Staphylinidae II. Goecke & Evers, Krefeld, 381 ss. Freude H., Harde K.W., Lohse G.A. 1979. Die Käfer Mitteleuropas. Bd 6. Diversicornia. Goecke & Evers, Krefeld, 367 ss. Freude H., Harde K.W., Lohse G.A. 1981. Die Käfer Mitteleuropas. Bd 10. Bruchidae, Anthribidae, Scolytidae, Platypodidae, Curculionidae I. Goecke & Evers, Krefeld, 310 ss. Freude H., Harde K.W., Lohse G.A. 1983. Die Käfer Mitteleuropas. Bd 11. Curculionidae II. Goecke & Evers, Krefeld, 344 ss. Freude H., Harde K.W., Lohse G.A., Klausnitzer B. 2004. Die Käfer Mitteleuropas. Bd 2. Adephaga I, Carabidae. Spektrum Akademischer Verlag, 2. Auflage, 521 ss. Lohse G.A., Lucht W. 1989. Die Käfer Mitteleuropas. 1. Supplementband mit Katalogteil. Goecke & Evers, Krefeld, 346 ss. Lohse G.A., Lucht W. 1992. Die Käfer Mitteleuropas. 2. Supplementband mit Katalogteil. Goecke & Evers, Krefeld, 375 ss. Lohse G.A., Lucht W. 1994. Die Käfer Mitteleuropas. 3. Supplementband mit Katalogteil. Goecke & Evers, Krefeld, 403 ss. Lucht W., Klausnitzer B. 1998. Die Käfer Mitteleuropas. 4. Supplementband. Goecke & Evers, Krefeld im Gustav Fischer Verlag, Jena-Stuttgart-Lübeck-Ulm, 398 ss. Rozpoznawanie, charakterystyki i dokumentowanie zbiorowisk roślinnych Dzwonko Z. 2007. Przewodnik do badań fitosocjologicznych. Wydawnictwo Sorus, Poznań, 304 ss. Faliński J. B. 1990. Kartografia geobotaniczna. Tom 2. Kartografia fitosocjologiczna. Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych im. E. Romera, Warszawa – Wrocław, 283 ss. Matuszkiewicz J. M. 1993. Krajobrazy roślinne i regiony geobotaniczne Polski. Prace Geograficzne 158: 1–107. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa. 40 Matuszkiewicz J. M. 1994. Krajobrazy roślinne i regiony geobotaniczne 1:2 500 000, 1. Krajobrazy roślinne, 2. Regiony geobotaniczne. W: Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Główny Geodeta Kraju, Warszawa. Matuszkiewicz J. M. 2001 (i kolejne wydania). Zespoły leśne Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 357 ss. Matuszkiewicz W. 2008 (i kolejne wydania). Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Wyd. 3, zmienione. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 537 ss. Matuszkiewicz. W., Sikorski P., Szwed W., Wierzba M. (red.) 2012. Lasy i zarośla. Zbiorowiska roślinne Polski. Ilustrowany przewodnik. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 518 ss. Matuszkiewicz W., Faliński J. B., Kostrowicki A. S., Matuszkiewicz J. M., Olaczek R., Wojterski T. 1995. Potencjalna roślinność naturalna Polski. Mapa przeglądowa 1:300 000. Arkusze 1–12, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa. Sokołowski A. W., Kliczkowska A., Grzyb M. 1997. Określenie jednostek fitosocjologicznych wchodzących w zakres siedliskowych typów lasu. Wydawnictwo IBL, Warszawa, 55 ss. Szafer W., Zarzycki K. (red.). 1972 (i dodruk 1977). Szata roślinna Polski. 2, zmienione. T. I–II. PWN, Warszawa, 615 ss. + 347 ss. Witkowska-Żuk L. 2008. Atlas roślinności lasów. Multico Oficyna Wydawnicza, 592 ss. Wysocki C., Sikorski P. 2000. Zarys fitosocjologii stosowanej. Wydawnictwo SGGW, Warszawa, 300 ss. Wysocki C., Sikorski P. 2002. Fitosocjologia stosowana. Wydawnictwo SGGW, Warszawa, 449 ss. Wysocki C., Sikorski P. 2009. Fitosocjologia stosowana w ochronie i kształtowaniu krajobrazu. Wydawnictwo SGGW, Warszawa, 498 ss. Literatura, źródła – do opracowania materiałów terenowych Nazewnictwo gatunków (listy krytyczne, katalogi) Bogdanowicz W., Chudzicka E., Pilipiuk I., Skibińska E. 2004. Fauna Polski. Charakterystyka i wykaz gatunków. Tom I. Annelida, Arthropoda pro parte. Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Warszawa, 509 ss. Bogdanowicz W., Chudzicka E., Pilipiuk I., Skibińska E. 2007. Fauna Polski. Charakterystyka i wykaz gatunków. Tom II. Arthropoda pro parte: Insecta pro parte, Entognatha. Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Warszawa, 505 ss. Bogdanowicz W., Chudzicka E., Pilipiuk I., Skibińska E. 2008. Fauna Polski. Charakterystyka i wykaz gatunków. Tom III. Arthropoda pro parte, Acanthocephala, Bryozoa, Cnidaria, Entoprocta, Gastrotricha, Mollusca, Nematoda, Nematomorpha Nemertea, Platyhelminthes, Porifera, Rotifera, Tardigrada. Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Warszawa, 603 ss. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. W: Mirek Z. (red.), Biodiversity of Poland 1: 1–442. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Science, Kraków, 442 ss. Ochyra R., Żarnowiec J., Bednarek-Ochyra H. 2003. Census catalouge of Polish mosses. W: Mirek Z. (red.), Biodiversity of Poland 3: 1–372. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Szweykowski J. 2006. An annotated checklist of Polish liverworts and hornworts. W: Mirek Z. (red.), Biodiversity of Poland 4: 1–114. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Waloryzacja stwierdzonych gatunków i siedlisk Gatunki i siedliska chronione prawnie Wykazy siedlisk i gatunków chronionych Dyrektywą Siedliskową Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 sierpnia 2012 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000 (Dz.U. z 2012 r., Nr 0, poz. 1041). 41 Wykaz gatunków z Zał. I Dyrektywy Ptasiej Obwieszczenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 22 marca 2011 r. o sprostowaniu błędu (Dz.U. z 2011 r., Nr 67, poz. 358 ). Wykazy gatunków chronionych w Polsce Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. (Dz.U. z 2011 r., Nr 237, poz. 1419). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin. (Dz.U. z 2012 r., Nr 0, poz. 81). Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną (Dz.U. z 2004 r., Nr 168, poz. 1765). Gatunki zagrożone (czerwone księgi, czerwone listy krajowe i regionalne) Głowaciński Z. (red.) 2001. Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa, 451 ss. Głowaciński Z. (red.) 2002. Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, 155 ss. Głowaciński Z., Nowacki J. (red.) 2004. Polska czerwona księga zwierząt. Bezkręgowce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Akademia Rolnicza w Poznaniu, Kraków – Poznań , 447 ss. Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.) 2001. Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, 664 ss. Klama H. 2006. Czerwona lista wątrobowców i glewików w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.), Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków, s. 21–34. Markowski R., Buliński M. 2004. Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Gdańskiego. Acta Bot. Cassub. Monographiae 1: 1–73. Ochyra R. 1992. Czerwona lista mchów zagrożonych w Polsce. W: Zarzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z. (red.), Lista roślin zagrożonych w Polsce. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków, s. 79–85. Żarnowiec J., Stebel A., Ochyra R. 2004. Threatened moss species in the Polish Carpathians in the light of a new Red list of mosses in Poland. W: Stebel A., Ochyra R. (red.), Bryological studies in the Western Carpathians. Sorus, Poznań, s. 9–28. Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Czerwona lista wymarłych i zagrożonych roślin naczyniowych Polski. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.), Czerwona lista roślin i grzybów Polski, Instytut Botaniki im. W. Szafera, PAN, Kraków, s. 9–20. Gatunki i siedliska rzadkie i inne interesujące (zestawienia, atlasy rozmieszczenia) Rośliny Korniak T. 1998. Ginące i zagrożone gatunki flory segetalnej w północno-wschodniej Polsce. Acta Universitatis Lodziensis, Folia Botanica 13: 43–50. Kujawa-Pawlaczyk J., Pawlaczyk P. 2003. Ochrona rzadkich i zagrożonych roślin w lasach. Wydawnictwa Klubu Przyrodników, Świebodzin, 116 ss. Jasnowska J., Jasnowski M. 1977. Zagrożone gatunki flory torfowisk. Chrońmy Przyr. Ojczystą 33(4): 5–14. Jakubowska-Gabara J., Kucharski L., Zielińska K., Kołodziejek J., Witosławski P., Popkiewicz P. 2011. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce Środkowej. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, 283 ss. Jakubowska-Gabara J., Kucharski L. 1999. Ginące i zagrożone gatunki flory naczyniowej zbiorowisk naturalnych i półnaturalnych Polski Środkowej. Fragm. Flor. Geobot. Ser. Polonica 6: 55–74. 42 Jutrzenka-Trzebiatowski A., Hołdyński Cz. (red.) 2007. Rośliny naczyniowe Parku Krajobrazowego Wzgórz Dylewskich. Stowarzyszenie Miłośników Wzgórz Dylewskich. Ostróda, 159 ss. Sokołowski A. W. 1995. Flora roślin naczyniowych Puszczy Białowieskiej. The flora of vascular plants in the Białowieża Forest. Białowieski Park Narodowy, Białowieża, 275 ss. Zając A., Zając M. (red.) 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 714 ss. Zając M. 1996. Mountain vascular plants in the Polish lowlands. Polish Bot. Stud. 11: 1–92. Zwierzęta Bunalski M., Sienkiewicz P., Wojtkowski K. 2012. Chronione chrząszcze dendrofilne zachodniej Polski. Zagrożenia – ochrona – kompensacja. RDOŚ w Poznaniu, 198 ss. Kuczyński L., Chylarecki P. 2012. Atlas pospolitych ptaków lęgowych Polski. Rozmieszczenie, wybiórczość siedliskowa, trendy. GIOŚ, Warszawa, 240 ss. Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Nuebauer G., Chylarecki P. (red.) 2007. Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985–2004. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, 639 ss. Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP „pro Natura”, Wrocław, 868 ss. Gatunki obce w Polsce, w tym inwazyjne Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2011 r. w sprawie listy roślin i zwierząt gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym. (Dz.U. 2011 Nr 210, poz. 1260). Głowaciński Z., Okarma H., Pawłowski J., Solarz W. 2011. Gatunki obce w faunie Polski. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków , 698 ss. Nawrot J., Klejdysz T. 2009. Atlas owadów szkodników żywności. Studio Reklamy ERZET, 147 ss. Tokarska-Guzik B., Dajdok Z., Zając M., Urbisz A., Danielewicz W. 2011. Identyfikacja i kategoryzacja roślin obcego pochodzenia jako podstawa działań praktycznych. W: Kącki Z., Stefańska-Krzaczek E. (red.), Synantropizacja w dobie zmian różnorodności biologicznej. Acta Bot. Siles. 6: 23–53. Tokarska-Guzik B., Dajdok Z., Zając M., Zając A., Urbisz A, Danielewicz W., Hołdyński Cz. 2012. Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Warszawa, 197 ss. Źródła do oceny zagrożeń i wyboru działań ochronnych dla stwierdzonych cennych gatunków i siedlisk Poradniki ochrony gatunków i siedlisk Natura 2000 (Identyfikacja, zagrożenia, ochrona) http://natura2000.gdos.gov.pl/strona/nowy-element-3 – wykaz z linkami do kolejnych poradników ochrony – książek wg wykazu poniżej, i dalej do części poświęconych poszczególnym siedliskom i gatunkom roślin i zwierząt. Sudnik-Wójcikowska B., Werblan-Jakubiec H. (red) 2004. Gatunki roślin. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków.Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 9. Ministerstwo Środowiska, Warszawa, 228 ss. Adamski P., Bartel R., Bereszyński A., Kepel A., Witkowski Z. (red) 2004. Gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków. Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 6. Ministerstwo Środowiska, Warszawa, 500 ss. Gromadzki M. (red.) 2004. Ptaki (część I). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa, T. 7 (część I), 314 ss. Gromadzki M. (red.) 2004. Ptaki (część II). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa, T. 8 (część II), 447 ss. 43 Herbich J. (red.) 2004a. Siedliska morskie i przybrzeżne, nadmorskie i śródlądowe solniska i wydmy. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 1. Ministerstwo Środowiska, Warszawa, 216 ss. Herbich J. (red.) 2004b.Wody słodkie i torfowiska. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 2. Ministerstwo Środowiska, Warszawa, 220 ss. Herbich J. (red.) 2004c. Murawy, łąki, ziołorośla, wrzosowiska, zarośla. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 3. Ministerstwo Środowiska, Warszawa, 101 ss. Herbich J. (red.) 2004d. Ściany, piargi, rumowiska skalne i jaskinie. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 4. Ministerstwo Środowiska, Warszawa, 101 ss. Herbich J. (red) 2004e. Lasy i bory. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T.5. Ministerstwo Środowiska, Warszawa, 344 ss. Monitoring siedlisk przyrodniczych i gatunków Natura 2000. Przewodniki metodyczne (Identyfikacja, zagrożenia, opis monitoringu, dostępne w PDF) http://siedliska.gios.gov.pl/index.php/przewodniki-metodyczne – wykaz z linkami do kolejnych książek przewodników monitoringu z listy poniżej (bez ptaków) http://www.gios.gov.pl/siedliska/default.asp? nazwa=publikacje&je=pl – jw. http://www.gios.gov.pl/siedliska/default.asp?nazwa=przewodniki&je=pl – wykaz z linkami do kolejnych rozdziałów książek – przewodników monitoringu poświęconych poszczególnym siedliskom i poszczególnym gatunkom roślin i zwierząt (bez ptaków.) Chylarecki P., Sikora A., Cenian Z. 2009. Monitoring ptaków lęgowych. Poradnik metodyczny dotyczący gatunków chronionych Dyrektywą Ptasią. GIOŚ, Warszawa, 615 ss. Makomaska-Juchiewicz M. (red.) 2010. Monitoring gatunków zwierząt. Przewodnik metodyczny. Cz. I. GIOŚ, Warszawa, 412 ss. Makomaska-Juchiewicz M, Baran P. (red.) 2012. Monitoring gatunków zwierząt. Przewodnik metodyczny. Cz. II. GIOŚ, Warszawa, 522 ss. Makomaska-Juchiewicz M, Baran P. (red.) 2012. Monitoring gatunków zwierząt. Przewodnik metodyczny. Cz. III. GIOŚ, Warszawa, 752 ss. Mróz W. (red.) 2010. Monitoring siedlisk przyrodniczych. Przewodnik metodyczny. Cz I. GIOŚ, Warszawa, 311 ss. Mróz W. (red.) 2012. Monitoring siedlisk przyrodniczych. Przewodnik metodyczny. Cz II. GIOŚ , Warszawa, 320 ss. Mróz W. (red.) 2012. Monitoring siedlisk przyrodniczych. Przewodnik metodyczny. Cz III. GIOŚ , Warszawa, 338 ss. Perzanowska J. (red.) 2010. Monitoring gatunków roślin. Przewodnik metodyczny. Cz I. GIOŚ, Warszawa, 260 ss. Perzanowska J. (red.) 2012. Monitoring gatunków roślin. Przewodnik metodyczny. Cz II. GIOŚ, Warszawa, 346 ss. Perzanowska J. (red.) 2012. Monitoring gatunków roślin. Przewodnik metodyczny. Cz III. GIOŚ, Warszawa, 272 ss. Zawadzka D., Ciach M., Figarski T., Kajtoch Ł., Rejt Ł. 2013. Materiały do wyznaczania i określania stanu zachowania siedlisk ptasich w obszarach specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. GDOŚ, Warszawa, 260 ss. Inne źródła i materiały pomocnicze Flora, roślinność Faliński J. B. 1998. Maps of anthropogenic transformations of plant cover. Phytocoenosis 10 (N.S.) 9: 15–55. 44 Hołdyński Cz. (red.) 2010. Siedliska i gatunki Natura 2000. Raport z inwentaryzacji przyrodniczej przeprowadzonej w lasach Regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych w Olsztynie i części Regionalnej Dyrekcji Lasów państwowych w Białymstoku w latach 2006–2008. Wydawnictwo Mantis, Olsztyn, 287 ss. Jutrzenka-Trzebiatowski A., Hołdyński C., Kuszewska K. 2000. Roślinność rzeczywista Parku Krajobrazowego Wzgórz Dylewskich. Wydawnictwo Katedry Botaniki i Ochrony Przyrody UWM w Olsztynie, Olsztyn. 39 ss. Jutrzenka-Trzebiatowski A., Hołdyński Cz., Polakowski B. 1997. Roślinność rzeczywista Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego. Wydaw. ART, Olsztyn, 36 ss. + mapa w skali 1:30 000. Mirek Z., Nikel A., Paul W., Wilk Ł. (red.) 2005. Ostoje roślinne w Polsce. Instytut Botaniki im. W. Szafera, PAN, Kraków, 358 ss. Polakowski B. 1963. Stosunki geobotaniczne Pomorza Wschodniego. Zeszyty WSR w Olsztynie 15: 1–167. Polakowski B., Jutrzenka-Trzebiatowski A., Hołdyński Cz. 1995. Mapa roślinności rzeczywistej Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Wydaw. ART, Olsztyn, 45 ss. + mapa w skali 1:30 000. Polakowski B., Jutrzenka-Trzebiatowski A., Hołdyński Cz. 1997. Roślinność rzeczywista Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Mapa przyrodniczo-turystyczna w skali 1:30 000. Wyd. 2, zmienione. Wydaw. ART, Olsztyn. Sulma T. 1959. Główne problemy botaniczne Pomorza. Acta Biol. Med., Soc. Sc. Gedan. 3(2): 1–73. Zając M., Zając A. 1992. A tentative list of segetal and ruderal apophytes in Poland. Prowizoryczna lista apofitów segetalnych i ruderalnych w Polsce. Zesz. Nauk. UJ, Prac. Bot. 24: 7–21. Zając M., Zając A. 1996. Archeophytes in Poland: origin and recognition criteria. W: Terpó A., Mochnacký S. (red.), II. Antropization and environment of rural settlements flora and vegetation. Proceedings of International Conference Tarcal-Tokaj, Hungarian Republic, s. 14–26. Zając A., Zając M. Tokarska-Guzik B. 1998. Kenophytes in the flora of Poland: list, status and origin. W: Faliński J. B., Adamowski W., Jackowiak B. (red.), Synantropization of plant cover in new Polish research. Phytocoenosis 10 (N.S.) Suppl. Cartogr. Geobot. 9: 107–116. Zając M., Zając A., Tokarska-Guzik B. 2009. Extinct and endangered archeophytes and the dynamics of their diversity in Poland. Biodiv. Res. Conserv. 13: 17–24. Zwierzęta i ich wykorzystanie Borowski J. 2006. Metoda określania wartości przyrodniczej drzewostanów Polski na przykładzie chrząszczy i grzybów nadrzewnych. Stud. i Mat. CEPL w Rogowie 8, 4 (14): 173–183. Borowski J. 2007. Chrząszcze Insecta, Coleoptera – jako wskaźniki naturalności drzewostanów. 9, 2/3 (16): 510–518. Byk A., Mokrzycki T. 2007. Chrząszcze saproksyliczne jako wskaźnik antropogenicznych odkształceń Puszczy Białowieskiej. Stud. i Mat. CEPL w Rogowie 9, 2/3 (16): 475–509. Chmielewski S. Stelmach R. (red.) 2009. Ostoje ptaków Polsce – wyniki inwentaryzacji, część I. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, 208 ss. Hołdyński Cz. (red.) 2010. Siedliska i gatunki Natura 2000. Raport z inwentaryzacji przyrodniczej przeprowadzonej w lasach Regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych w Olsztynie i części Regionalnej Dyrekcji Lasów państwowych w Białymstoku w latach 2006–2008. Wydawnictwo Mantis, Olsztyn, 287 ss. Szujecki A. (red.) 2001. Próba szacunkowej waloryzacji lasów Puszczy Białowieskiej metodą zooindykacyjną. Wydawnictwo SGGW, Warszawa, 412 ss. Szujecki A. (red.) 2006. Zooindication-based monitoring of anthropogenic transformations in Białowieża Primeval Forest. Warsaw Agricultural University Press, 444 ss. Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP „pro Natura”, Wrocław, 868 ss. Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Nuebauer G., Chylarecki P. (red.) 2007.Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985–2004. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, 639 ss. Sidło P.O., Błaszkowska B.,Chylarecki P. (red.) 2004. Ostoje ptaków o randze europejskiej w Polsce. OTOP. Warszawa, 674 ss. 45 Wilk T., Jujka M., Krogulec J., Chylarecki P. (red.) 2010. Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce. Important Bird Areas of International importance in Poland. Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Marki, 595 ss. Siedliska, obszary chronione Dąbrowski S., Polakowski B., Wołos L. 1999. Obszary chronione i pomniki przyrody województwa warmińsko-mazurskiego. Urząd Wojewódzki, Wydział Ochrony Środowiska i Rolnictwa, Olsztyn, 130 ss. Hołdyński Cz. (red.) 2010. Siedliska i gatunki Natura 2000. Raport z inwentaryzacji przyrodniczej przeprowadzonej w lasach Regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych w Olsztynie i części Regionalnej Dyrekcji Lasów państwowych w Białymstoku w latach 2006–2008. Wydanie I. Wydawnictwo Mantis, Olsztyn, 287 ss. Hołdyński Cz., Krupa M. (red.) 2009. Obszary Natura 2000 w województwie warmińsko-mazurskim. Wydanie I. Wydawnictwo Mantis, Olsztyn, 294 ss. Kapuściński R. 2012. Ochrona przyrody terenów otwartych. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa, 224 ss. Mirek Z., Nikel A., Paul W., Wilk Ł. (red.) 2005. Ostoje Roślinne w Polsce. Instytut Botaniki im. W. Szafera, PAN, Kraków, 358 ss. Olaczek R. 2008. Skarby przyrody i krajobrazu Polski. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa, 768 ss. Sokołowski A. W., Kot J. 1996. Przyroda województwa suwalskiego. Wydawnictwo Włodzimierz Łapiński, Suwałki, 175 ss. Przydatne linki internetowe http://www.iop.krakow.pl/plazygady/ – atlas rozmieszczenia płazów i gadów w Polsce http://www.iop.krakow.pl/ssaki/ – atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce http://www.atlas-roslin.pl/ – atlas roślin naczyniowych – informacje płatne (roczny dostęp ok. 20 zł) http://www.iop.krakow.pl/ias/Baza.aspx – gatunki obce w Polsce – rośliny, zwierzęta, grzyby http://www.iop.krakow.pl/pckz/ – Polska Czerwona Księga Zwierząt – Bezkręgowce http://www.iop.krakow.pl/gatunkiobce/default.asp – obce gatunki zwierząt w Polsce http://natura2000.gdos.gov.pl – Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 http://www.gdos.gov.pl/Articles/view/1905/Inwazyjne_gatunki_obce http://www.gdos.gov.pl/Categories/view/203/Prawo http://www.gdos.gov.pl/Categories/view/201/Ochrona_przyrody http://www.gdos.gov.pl/Categories/view/202/Natura_2000 http://isap.sejm.gov.pl – internetowy system aktów prawnych. http://www.kp.org.pl – Klub Przyrodników – akty prawne, ochrona przyrody wydawnictwa, biblioteka internetowa. http://www.salamandra.org.pl – PTOP Salamandra – akty prawne, ochrona przyrody. http://www.ksib.pl/ – baza danych Krajowej Sieci Informacji o Bioróżnorodności http://www.gios.gov.pl/siedliska/ – monitoring siedlisk i gatunków Natura 2000 w Polsce http://www.gios.gov.pl/siedliska/default.asp?nazwa=przewodniki&je=pl – wykaz z linkami do kolejnych rozdziałów przewodników metodycznych poświęconych poszczególnym siedliskom i poszczególnym gatunkom roślin i zwierząt (bez ptaków.) http://natura2000.gdos.gov.pl/strona/nowy-element-3 – jw. pliki PDF do zapisu, Tomy 1–9. 1.6. Podstawy posługiwania się mapami różnych typów podczas prac terenowych i kameralnych Użycie map (materiałów kartograficznych), czyli źródeł danych o środowisku geograficznym jest konieczne, właściwie na każdym etapie waloryzacji przyrodniczej: podczas 46 przygotowania prac terenowych i ich wykonywania, w trakcie analizy zebranych informacji oraz przedstawiania wyników w opracowaniu tekstowym. Postęp jaki dokonał się w drugiej połowie XX wieku w dziedzinie pozyskiwania, gromadzenia i przetwarzania informacji geograficznych umożliwia obecnie korzystanie z map w nowej, numerycznej (cyfrowej) postaci. Mapy numeryczne, powoli stają się podstawowym typem dokumentacji, również w dziedzinie badań przyrodniczych. Ich coraz szersze zastosowanie wiąże się m.in. z zaleceniami Dyrektywy Parlamentu Europejskiego z 2007 r. zwanej INSPIRE, ustanawiającej infrastrukturę informacji przestrzennej we Wspólnocie Europejskiej. Celem tej Dyrektywy jest ułatwienie zarządzania środowiskiem na różnych poziomach, poprzez powiązanie istniejących systemów baz danych, tworzenie nowych i wdrożenie zasad powszechnej dostępności do geoinformacji. W zakresie ochrony przyrody gromadzone są dane przestrzenne o obszarach chronionych oraz o obszarach biogeograficznych, siedliskach i gatunkach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Wykorzystywane są w tym celu systemy informacji geograficznej (GIS) o zróżnicowanej strukturze, których działanie opiera na tworzeniu i przekształcaniu warstw informacyjnych map numerycznych i baz danych georeferencyjnych. Obecnie w Polsce obowiązkowe jest opracowanie dokumentacji w postaci cyfrowej, m.in. map tematycznych (np. map glebowych, roślinności, sieci hydrologicznej, mapy zagrożeń) w przypadku projektów planów ochrony: parku narodowego, rezerwatu przyrody i parku krajobrazowego (Rozp. Min. Środ. – Dz.U. z 2005 r., Nr 94, poz. 794 – § 13 i § 18). Również zakres prac koniecznych do sporządzania projektu planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 obejmuje opisanie granic obszaru w formie wektorowej warstwy informacyjnej oraz sporządzenie dokumentacji, m.in. map, baz danych, w tym cyfrowych warstw informacyjnych (Rozp. Min. Środ. – Dz.U. z 2010 r., Nr 34, poz. 186 – § 3 ust.1 i ust. 9). Analogiczne postanowienia dotyczą projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000 (Rozp. Min. Środ. – Dz.U. z 2010 r., Nr 64, poz. 401 – § 3 ust.1 i ust. 11). Ponadto, w 2012 r. powołano Centralny Rejestr Form Ochrony Przyrody (Rozp. Min. Środ. Dz.U. z 2012 r., Nr 0, poz. 1080), do którego stopniowo wprowadzane są dane georeferencyjne o istniejących już obszarach chronionych. Podczas gromadzenia tych danych zalecono stosowanie ujednoliconego systemu kodowania informacji przestrzennej w postaci Standardu Danych GIS (SD GIS) w ochronie przyrody (Łochyński, Guzik 2009). Standard ten został zmodyfikowany i uzupełniony na potrzeby powstawania planów zadań ochronnych (PZO) obszarów Natura 2000, podczas uruchamiania internetowej platformy informacyjno-komunikacyjnej (PIK), wspierającej proces konsultacji i wdrażania PZO (Michalak, Sadowski 2012). Dane przestrzenne rejestrowane są także w trakcie opracowywania raportów do Ocen Oddziaływania na Środowisko. Podobne wymagania może zawierać zlecenie wykonania innych typów ekspertyz przyrodniczych i jak można zauważyć, przygotowanie się eksperta do pracy w GIS z mapami numerycznymi i bazami danych georeferencyjnych jest koniecznością naszych czasów. Są to zagadnienia bardzo obszerne, stąd w niniejszym opracowaniu umieszczono tylko opis podstawowych zasad pozyskiwania danych przestrzennych z zastosowaniem Globalnego Systemu Pozycjonowania (GPS), ich przenoszenia i prezentacji w GIS (Rozdz. 1.7.). Poniżej przedstawiono wybrane informacje o mapach numerycznych i omówiono zasady posługiwania się tradycyjnymi mapami analogowymi. 47 Współczesne formy map i ich wykorzystanie w ekspertyzach przyrodniczych Mapa analogowa Mapa drukowana, w postaci papierowej lub foliowej; klasyczna mapa „kreskowa”, która przedstawia zmniejszony i uogólniony obraz powierzchni Ziemi i znajdujące się na niej obiekty oraz relacje pomiędzy nimi; jest dwuwymiarowym rysunkiem wykonanym z zastosowaniem określonych znaków umownych; zawiera znaki topograficzne i ich legendę oraz skalę, siatkę, podziałkę i ramkę z podziałem stopniowym. Charakterystyczną właściwością mapy jest kartometryczność, pozwalająca na wykonywanie pomiarów odległości lub powierzchni. Mapy analogowe różnią się treścią i skalą: − mapy zasadnicze (mapa z danymi o charakterze katastralnym, tzn. z elementami ewidencji gruntów i budynków, mapa Geodezyjnej Ewidencji Sieci Uzbrojenia Terenu, mapa sytuacyjna i sytuacyjno-wysokościowa; − mapy topograficzne; − mapy ogólnogeograficzne (przeglądowe); − mapy tematyczne, np. mapa hydrograficzna, sozologiczna (z informacjami o przekształceniach, zagrożeniach i ochronie środowiska naturalnego). W postaci analogowej dostępne są także zdjęcia lotnicze, zdjęcia (sceny satelitarne) i ortofotomapy. Ortofotomapy to mapy fotograficzne bez zniekształceń, które powstają na drodze przetworzenia zdjęć lotniczych lub scen satelitarnych. W porównaniu do zdjęć lotniczych charakteryzują się rzutem ortogonalnym (nie środkowym), jednolitą skalą dla całej powierzchni terenu (skali nie zachowują obiekty wystające ponad powierzchnię terenu np. zabudowania). Mapy numeryczne (cyfrowe) Są to mapy w postaci pliku lub grupy plików umożliwiających komputerowe przechowywanie i przetwarzanie danych: − mapa rastrowa (rastrowy model mapy numerycznej) – stanowi cyfrowy obraz już istniejącej mapy, która została wykonana w określonej skali i odwzorowaniu kartograficznym. Mapa rastrowa najczęściej tworzona jest poprzez skanowanie mapy analogowej lub zdjęcia lotniczego i posiada format bitmapy (BMP, PCX, TIFF, GeoTIFF). W procesie skanowania obraz zostaje przekształcony do postaci regularnej sieci kwadratów (pikseli), które tworzą układ współrzędnych pikselowych. Plik mapy rastrowej jest jedną warstwą informacyjną, zawierającą dane numeryczne, nie o poszczególnych obiektach geograficznych, lecz o fragmentach przestrzeni. Dzięki specjalnym transformacjom, w procesie kalibracji można nadać mapie rastrowej georeferencje (= właściwości geoprzestrzenne), tzn. umieścić zawarte w niej informacje w określonym, dwuwymiarowym układzie współrzędnych geodezyjnych. W efekcie kalibrowania (wpasowania) raster może być częścią mapy tematycznej GIS. − mapa wektorowa (wektorowy model mapy numerycznej) – jest cyfrowym zbiorem danych geograficznych, który zawiera wiele obiektów, należących do trzech typów, pod względem geometrii: punkt (np. stanowisko drzewa pomnikowego), linia (np. aleja drzew) lub obszar (wielobok, poligon, np. powierzchnia rezerwatu). Każdy obiekt posiada konkretne położenie w przestrzeni dwuwymiarowej, określone przy pomocy 48 jednej pary współrzędnych (x, y) – w przypadku obiektu punktowego lub wielu par współrzędnych powiązanych odpowiednimi algorytmami – w przypadku obiektu liniowego lub powierzchniowego (dla tego ostatniego typu, pary x, y dotyczą punktów załamania linii granicznej obiektu). Obiekty mapy numerycznej posiadają również inne właściwości, których opis może być przechowany w odpowiednim polu tzw. tabeli atrybutów, powiązanej z daną warstwą obiektów. Warstw informacyjnych, tworzonych oddzielnie dla obiektów o jednym typie geometrii (tzn. oddzielnie dla punktów, linii i poligonów) może być wiele. Dane numeryczne o obiektach zapisywane są w bazie systemu mapy, mogą być aktualizowane, automatycznie wyszukiwane, selekcjonowane i grupowane. Wprowadzane dane mogą pochodzić z bezpośrednich pomiarów położenia obiektów w terenie wykonywanych różnymi metodami (m.in. przy pomocy odbiornika GPS) lub w efekcie skomplikowanej digitalizacji i wektoryzacji map rastrowych. Obraz mapy numerycznej, zawiera treści zbliżone do prezentowanych przez mapy analogowe. Może być on generowany wielokrotnie, w dużym zakresie, płynnie zmieniającej się skali powiększenia, z użyciem wszystkich lub wybranych warstw informacyjnych lub tylko niektórych elementów o konkretnych właściwościach. W efekcie, na podstawie jednego zestawu danych może powstać wiele graficznych opracowań tematycznych, tzw. map tematycznych o różnej treści i skali. Gotowa mapa może być wyeksportowana, np. w pliku PDF lub PNG, który można dołączyć do opracowania ekspertyzy w formie elektronicznej jako grupy plików (najczęściej w formacie Shapefile) lub w postaci wydruku. Numeryczna mapa wektorowa nie jest bazą danych przestrzennych, może być do niej przekształcona. − numeryczny model terenu (NMT) – zawiera zbiór odpowiednio wybranych punktów o współrzędnych w trzech wymiarach (x, y, z) oraz algorytmów umożliwiających przestrzenne odtworzenie kształtu powierzchni wybranego obszaru. Nadal mapy analogowe, najczęściej topograficzne są powszechnie stosowane na każdym etapie ekspertyzy przyrodniczej. Do pracy w terenie można przygotować robocze kserokopie lub wydruki skanów do zaznaczania inwentaryzowanych elementów, należy jednak zwrócić uwagę na utratę kartometryczności przy powiększeniach. Podczas przygotowania map z wynikami waloryzacji przyrodniczej (np. rozmieszczeniem stanowisk gatunków cennych) odpowiednio przygotowany skan mapy analogowej (raster) może być przeniesiony i opracowany jako mapa podkładowa w programie graficznym, np. CorelDRAW. Mapy numeryczne lub ich fragmenty (z przygotowaną legendą zawierającą przynajmniej skalę) można wyeksportować w postaci plików PDF lub PNG i po wydrukowaniu używać podczas prac terenowych. Wyniki inwentaryzacji (np. stanowiska drzew pomnikowych) i waloryzacji (np. zróżnicowanie obszarów o odmiennych walorach przyrodniczych), dzięki odpowiednim narzędziom edycji mogą być opracowywane bezpośrednio w GIS. Wektorowe mapy numeryczne, lub ich wybrane warstwy przeniesione do mobilnych urządzeń GPS/GNSS (odbiorników GPS do zbierania danych GIS i pracy w mobilnym GIS, dzięki technologii GNSS, wykorzystującej globalny system nawigacji satelitarnej; np. MobileMapper) mogą być na bieżąco zasilane danymi w trakcie badań terenowych. Istnieją również systemy GIS obsługujące ciągłe przesyłanie danych rejestrowanych przez osobę pracującą w terenie (”collector”) do centralnej bazy danych, np. parku narodowego. 49 Wdrażanie tych technik w zakresie waloryzacji przyrodniczych nie jest jeszcze w Polsce zaawansowane. Najczęściej, dane pozyskane w postaci punktów wprowadzane są do GIS po pracy w terenie i uzupełniane informacjami z notatek. Numeryczny model rzeźby terenu umożliwia analizę i przedstawienie parametrów środowiska zależnych od ukształtowania terenu (np. wielkość spływu powierzchniowego i rozmieszczenie różnych typów lasów łęgowych w dolinach górskich). NMT stosowany jest w geodezji i pracach projektowych, a także w przyrodniczych badaniach naukowych, wyjątkowo w typowych ekspertyzach. W niektórych przypadkach, zobrazowania rzeźby terenu wykorzystujące NMT można wydrukować i zastosować jako materiały pomocnicze (jeśli odpowiednie arkusze dostępne są w przeglądarkach mapowych). Zasady pozyskania i wykorzystania oraz źródła materiałów kartograficznych. Według obowiązujących przepisów (por. niżej), warunkiem wykorzystania w ekspertyzach przyrodniczych komercyjnych (zarobkowych) materiałów kartograficznych jest ich zakupienie (np. z Państwowego Zasobu Geodezyjno-Kartograficznego, z zasobu Centralnej Bazy Danych Geologicznych), potwierdzone zaświadczeniem lub licencją wykorzystania. Drugim sposobem jest pozyskanie map na podstawie odpowiedniego zezwolenia (bezpłatnego lub odpłatnego), udzielanego przez instytucję (urząd), która udostępnia wybrane materiały kartograficzne jako informację o środowisku. 1. Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. Prawo geodezyjne i kartograficzne. (Dz.U. z 2010 r. Nr 193, poz. 1287, z późn. zm.; tekst jednolity). 2. Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 5 września 2013 r. w sprawie organizacji i trybu prowadzenia państwowego zasobu geodezyjnego i kartograficznego (Dz.U. z 2010 r., Nr 193, poz. 1287 oraz z 2013 r. poz. 805 i 829). 3. Ustawa z dnia 4 marca 2010 r. o infrastrukturze informacji przestrzennej (Dz.U. z 2010 r., Nr 76, poz. 489) 4. Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz.U. z 2008 r., Nr 199, poz. 1227). 5. Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (Dz.U. z 2001 r., Nr 112, poz. 1198 późn. zm.). 6. Ustawa z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne (Dz.U. z 2005 r., Nr 64, poz. 565). Ostatnio zmieniono szereg przepisów dotyczących sposobu udostępniania danych z Państwowego Zasobu Geodezyjnego i Kartograficznego (PZGiK), głównego źródła materiałów kartograficznych. Nieodpłatnie dla wszystkich grup użytkowników (również dla ekspertów wykonujących prace zarobkowe) udostępniono dane przestrzenne pochodzące z czterech rejestrów: − państwowego rejestru granic i powierzchni jednostek podziałów terytorialnych kraju – PRG; − państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG; − bazy danych obiektów ogólnogeograficznych – BDO250GIS; − danych numerycznego modelu terenu, o interwale siatki co najmniej 100 m – NMT 100. 50 Dostęp możliwy jest poprzez zakładkę „Dane bez opłat” na stronie internetowej Centralnego Ośrodka Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej. Zezwolono na bezpłatne wykorzystanie materiałów w wersjach elektronicznych: do celów edukacyjnych przez szkoły i uczelnie, na cele prowadzenia badań naukowych i prac rozwojowych przez instytucje badawcze, do realizacji celów działalności niezarobkowych organizacji pozarządowych oraz podmiotom realizującym zadania publiczne. Bez względu na rodzaj zastosowania płatne jest wysłanie materiałów inną droga niż internetowa oraz udostępnianie materiałów analogowych. Zmniejszono ograniczenia w rozpowszechnianiu, reprodukcji i rozprowadzaniu map. Do niedawna (np. na potrzeby przygotowania niniejszego podręcznika) wykorzystanie map (zakupionych lub pozyskanych jako informację o środowisku) w książkach, skryptach, folderach oraz innych wydawnictwach drukowanych, elektronicznych lub internetowych dopuszczane było jako tzw. ponowne wykorzystanie informacji publicznej, na podstawie specjalnego zezwolenia, udzielanego przez Głównego Geodetę Kraju, marszałka województwa lub starostę powiatu (w zależności od źródła map). W teleinformatycznym systemie obsługi, po złożeniu w specyfikacji-wniosku o bezpłatne udostępnienie map, dopuszczenie do publikowania w Internecie lub na ich zakup generowane są dwa dokumenty elektroniczne: licencja i ewentualnie wyliczenia opłaty. Zakup map do waloryzacji przyrodniczych Państwowy Zasób Geodezyjno-Kartograficzny prowadzony jest przez odpowiednie urzędy na szczeblu centralnym, wojewódzkim oraz powiatowym i zawiera bazy danych, mapy analogowe oraz numeryczne. Pełna informacja o zawartości rejestrów, łącznie ze skorowidzami arkuszy map, cennikami i określeniem aktualności danych dostępna jest m.in. na stronie internetowej Centralnego Ośrodka Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej, w zakładkach: zasób i obsługa klienta (http://www.codik.gov.pl). Podmioty realizujące zadania publiczne (np. instytucje, urzędy państwowe), mogą być są zwolnione z opłat. Na potrzeby wykonywania waloryzacji przyrodniczych najczęściej wykorzystywane są zasoby Wojewódzkich Ośrodków Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej (WODGiK), które są agendami urzędów marszałkowskich. Można zakupić m.in.: − mapy topograficzne drukowane, w skalach: 1:10 000, 1:25 000, 1:50 000 oraz 1:100 000, wykonane w układach współrzędnych: „1942”, „1965”, „1992”, „GUGiK 80” oraz „WGS-84”; mapy w skali 1: 1:10 000 mogą być kolorowe lub czarno-białe, pozostałe kolorowe (por. Ryc. 2, 8–15); − ortofotomapy, które mogą być wykonane są w układzie współrzędnych płaskich prostokątnych „1992” lub „2000”, w barwach rzeczywistych (RGB), skali szarości (B/W) lub barwach fałszywych z kanałem bliskiej podczerwieni (CIR); w regionie północnowschodniej Polski większość obszaru posiada ortofotomapy RGB z 2010 r., wykonane z terenowa wielkością pikseli 0,5 m lub 0,25 m; − mapę hydrograficzną w skali 1:50 000; − mapy glebowo-rolnicze w skali 1:25 000 (tylko w niektórych województwach); − mapę sozologiczną w skali 1:50 000 (tylko w niektórych województwach, można skorzystać z zasobów CODiK); − skany (pliki rastrowe) wyżej wymienionych map (w formatach TIFF, geoTIFF); 51 − mapę wektorową poziomu drugiego (Vectort Smart Map Level 2 = VMapL2), stanowiącą zbiór warstw informacji geoprzestrzennych, o szczegółowości właściwej dla mapy w skali 1:50 000. Obiekty zgrupowane są w kilku kategoriach tematycznych: granice, rzeźba terenu, hydrografia, przemysł, fizjografia, obiekty socjalno-kulturalne, transport, uzbrojenie terenu i roślinność; − numeryczny model terenu (tylko w niektórych województwach, można skorzystać z zasobów CODGiK). Powiatowe Ośrodki Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej (lub miejskie dla miast-powiatów), przy starostwach powiatowych aktualizują i gromadzą mapy zasadnicze i ewidencyjne (Ryc. 16), m.in. zawierające dane o charakterze katastralnym (granice i numery działek, sposób użytkowania gruntu). Informacje o własności działek mogą być potrzebne w niektórych rodzajach ekspertyz, przy wyznaczaniu granic obiektów (np. w planie ochrony rezerwatu). W zamówieniach map analogowych i cyfrowych oraz w cytowaniu wykorzystanych materiałów ważne jest kilkucyfrowe godło (sygnatura) mapy. Zasady numeracji arkuszy map Na przykład, w układzie współrzędnych geodezyjnych płaskich „1965”, sekcją jest arkusz w kształcie prostokąta w skali 1:50 000, a numeracja arkuszy w skalach większych wynika z każdorazowego podziału na 4 części. 1 arkusz 1:50 000 4 arkusze 1:25 000 16 arkuszy 1:10 000 453.3 453.31, 453.32, 453.33, 453.34 453.311, 453.312, 453.313, 453.314; 453.321, 453.322, 453.323, 453.334; 453.331, 453.332, 453.333, 453.334; 453.341, 453.342, 453.343, 453.344. Godło (sygnatura) map w układzie współrzędnych geodezyjnych „1992” („PUWG 1992”) 1:100 000 1:50 000 1:25 000 1:10 000 N-33-136 N-33-136-C N-33-136-C-a N-33-136-C-a-4 Odpłatnie udostępniane są także arkusze Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski i część danych przestrzennych z zasobów Państwowego Instytutu Geologii (Centralna Baza Danych Geologicznych – http://geoportal.pgi.gov.pl) oraz analogowe i cyfrowe mapy glebowo-rolnicze wykonywane przez Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa, Państwowy Instytut Badawczy (IUNG) w Puławach (http://www.iung.pulawy.pl, zakładka: Oferta IUNG PIB/Prace Kartograficzne i gleboznawcze, sprzedaż map). W kosztorysie ekspertyzy należy przewidzieć zakup potrzebnych materiałów kartograficznych, wyższe ceny mają zwykle materiały w wersjach cyfrowych. Można również prosić zleceniodawcę o zakupienie odpowiednich podkładów mapowych (np. instytucja państwowa uzyska niższe ceny). W takiej sytuacji właścicielem map jest zleceniodawca, natomiast ekspert może z nich korzystać tylko w zakresie, związanym z konkretnym opracowaniem. Zgodnie z umową zakupu, wykorzystane mapy należy wykazać w piśmiennictwie opracowania. 52 Poniżej kilka przykładów cytowania różnych map (źródło: http://sngmucharz.republika. pl/pliki/literatura.htm). Mapa glebowo-rolnicza w skali 1:25 000,1977. Arkusz Powiat Wadowice – 3,4. KBGiTR, Kraków. Mapa hydrograficzna w skali 1:50 000, 1994. Arkusz M-34-76-C. Sucha Beskidzka. GEPOL, Poznań. Mapa podstawowa w skali 1:50 000, 1978. Mapa utworów powierzchniowych. Arkusze: 994. Wadowice, 995. Kalwaria Zebrzydowska. [W:] Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, 1979. Arkusz BielskoBiała. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. Mapa sozologiczna w skali 1:50 000, 1994. Arkusze: M-34-75-D. Lachowice, M-34-76-C. Sucha Beskidzka. GEPOL, Poznań. Korzystanie z portali mapowych Innym zagadnieniem jest korzystanie z map i innych informacji o środowisku w internetowych serwisach danych geoprzestrzennych, uruchomionych zgodnie z dyrektywą INSPIRE. W Polsce funkcjonuje ponad 100 różnych portali mapowych udostępniających dane na szczeblu lokalnym, regionalnym i ogólnokrajowym (Kwiecień 2004). Możliwe jest również użytkowanie serwisów międzynarodowych. Przykładowe serwisy danych geoprzestrzennych: a. międzynarodowe: − ESDAC – http://eusoils.jrc.ec.europa.eu/wrb/ (europejski serwis glebowy); − Geomind – http://www.geomind.eu/portal/ (serwis geofizyczny); − Geoserver – http://geoserver.org (serwis danych przestrzennych); − Google Earth – http://earth.google.com/ (zasoby scen satelitarnych); − Natura 2000 Viewer – http://natura2000.eea.europa.eu (zasięgi regionów biogeograficznych, wyszukiwanie obiektów i gatunków). b. krajowe: − Bank Danych o Lasach – http://www.bdl.lasy.gov.pl (centralna baza o stanie lasów wszystkich własności); − Baza danych Natura 2000 – http://natura2000.gdos.gov.pl (wyszukiwanie obiektów, map, charakterystyk w Standardowych Formularzach Danych); − Centralna Baza Danych Geologicznych PIG – http://geoportal.pgi.gov.pl/cbdg/dane (mapy geologiczne, geomorfologiczne); − Ekoportal – http://www.ekoportal.gov.pl/, http://mapa.ekoportal.pl/ (serwis Ministerstwa Ochrony Środowiska, wyszukiwanie danych o środowisku); − Geoserwis – http://geoserwis.gdos.gov.pl/mapy/ (serwis Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska); − Geoportal 2 – http://geoportal.gov.pl (dane geoprzestrzenne z Państwowego Zasobu Geodezyjno-Kartograficznego; oficjalny rządowy portal, zgodny z dyrektywą INSPIRE, prowadzony przez Główny Urząd Geodezji i Kartografii); − Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – http://www.imgw.pl (dane pomiarowe ze stacji meteorologicznych); − Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN – http://www.igipz.pan.pl/ (mapa przeglądowa Polski, Internetowy Atlas Polski – geologiczne utwory powierzchniowe, hipsometria, klimat, roślinność; podział geobotaniczny Polski); − Narodowy Instytut Dziedzictwa – http://www.nid.pl/pl/ (rejestr zabytków). c. lokalne geoportale: 53 − jednostek samorządu terytorialnego i ośrodków dokumentacji geodezyjno-kartograficznych, np. powiatu Białostockiego – http://bialystok.geoportal2.pl, województwa warmińsko-mazurskiego – Atlas Warmii i Mazur – http://atlas.warmia.mazury.pl/ − miast, np. Warszawy – http://www.mapa.um.warszawa.pl/ − parków narodowych i innych obszarów chronionych, np. Biebrzańskiego Parku Narodowego – http://bpn.e-mapa.net/, Tatrzańskiego Parku Narodowego – http://geoportaltatry. pl − Regionalnych Dyrekcji Lasów Państwowych, np.: – RDLP w Białymstoku – Interaktywna mapa ochrony przyrody w lasach północno-wschodniej Polski – http://mapa.bialystok.lasy.gov.pl/ – RDLP w Olsztynie – Regionalny System Udostępniania Informacji Przestrzennej o Lasach Państwowych dla RDLP w Olsztynie – http://rdlpol.gis-net.pl/ (http:// www.olsztyn.lasy.gov.pl/ – zakładka: Mapa Lasów) – RDLP w Gdańsku – Mapa Turystyczna RDLP w Gdańsku – http://mapa.gdansk. lasy.gov.pl/appMapa.aspx Serwisy mapowe gromadzą informacje w postaci rastrów (cyfrowych obrazów map analogowych) oraz warstw danych przestrzennych, współpracujących z programami komputerowymi typu GIS. Możliwe jest użycie kilku rodzajów usług, zgodnych ze standardami międzynarodowymi OGC (Open Geospatial Consortium): − usługa WMS (Web Map Service) – przeglądanie informacji przestrzennych w formacie rastrowym; − usługa WMTS (Web Map Tile Service) – przeglądanie informacji jw., w szybszej wersji, w postaci predefiniowanych fragmentów mapy rastrowej, tzw. kafli; − usługa CSW (Catalogue Service for Web) – wyszukiwanie danych przestrzennych w oparciu o system gromadzenia i udostępniania metadanych; metadane to tzw. „dane o danych", przechowują informacje m.in. na temat lokalizacji danych, rozdzielczości, skali i daty pozyskania danych; − usługa WFS (Web Feature Service) – pobieranie danych przestrzennych. Zgodnie z dyrektywą INSPIRE dostęp do usług przeglądania i wyszukiwania jest powszechny i bezpłatny, ale może być wykorzystany tylko do celów niekomercyjnych (niezarobkowych). Natomiast dostęp do usług pozwalających na pobieranie i przetwarzanie danych po stronie użytkownika, jest ograniczony, zarezerwowany tylko dla autoryzowanych użytkowników – głównie podmiotów realizujących zadania publiczne (np. w zakresie gromadzenia danych o środowisku) lub osób, firm wykonujących prace w zakresie geodezji i planowania przestrzennego. Wszystkie portale przedstawiają zasady udostępniania danych, np. w informacji o systemie, w oddzielnym regulaminie lub w instrukcji obsługi (podręczniku użytkownika), umieszczonej zwykle w zakładce: Pomoc. Zwykle deklarowane jest wykorzystanie danych z usługi WMS wyłącznie w zakresie własnego użytku osobistego, określonego przepisami ustawy o prawie autorskim (np. Geoportal 2, Google Earth). Wyjątkowo regulaminy wyraźnie podkreślają możliwość, wykorzystania danych również do prac naukowych, których wyniki są w różnym zakresie upubliczniane. Tylko portal Atlas Warmii i Mazur podaje informację o takim dopuszczeniu: „wyłącznie do celów niezarobkowych i niekomercyjnych, w zastosowaniach prywatnych lub naukowych, w zakresie dozwolonym 54 ustawą z dnia 4 lutego 1994r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. z 2006 r., Nr 90, poz. 631 z późn. zm.).” Większość serwisów mapowych w usłudze WMS umożliwia proste pomiary (odległości, powierzchni) na przeglądanej mapie oraz wydruk lub zapisanie wybranego fragmentu. Niektóre portale, np. Geoportal 2 i Bank Danych Lasach udostępniają dane do zestawień lub statystyk. Inne, oferują (po zalogowaniu) możliwość pracy z własnymi projektami, wprowadzanie danych i wykonywanie analiz (np. Geoserwis GDOŚ, Atlas Warmii i Mazur). Przygotowane materiały, w zależności od serwisu można wydrukować lub zapisać w formie pliku (np. PDF), połączyć linkiem ze stroną internetową własnego przedsiębiorstwa (wersja dla inwestorów) lub wyjątkowo wyeksportować jako dane przestrzenne (Geoserwis), ale ich użycie jest ograniczone, jak opisano wyżej. W ekspertyzach komercyjnych, ze względu na prawa autorskie twórców map włączenie takich materiałów do opracowania jest niedopuszczalne. Wydruki oryginalnych (lub przetworzonych) rastrów można jedynie wykorzystać jako materiały pomocnicze, np. na etapie przygotowania badan terenowych. Najbardziej zróżnicowane dane dostępne są obecnie w Geoportalu 2 i Geoserwisie GDOŚ. Zwłaszcza ostatni serwer, dzięki wielu linkom zewnętrznym posiada najszersze możliwości zobrazowania danych w okolicy wybranego obszaru. Udostępniono wiele rodzajów podkładów mapowych (m.in. ortofotomapy, mapy topograficzne – skany i z bazy danych topograficznych), na tle których mogą być wyświetlane informacje o obszarach chronionych. Warstwa obszarów chronionych może być również widoczna na tle podziału administracyjnego, infrastruktury leśnej, drogowej, kolejowej, obszarów monitoringu środowiska sieci Corine. Udostępniono również inne dane o środowisku (np. o lokalizacji ferm wiatrowych), elementach Dziedzictwa Narodowego, a także informacje o atrakcjach turystycznych. Zaoferowano przydatne funkcje, np. można dla wybranego punktu można uzyskać listę i odległości obiektów chronionych położonych w pobliżu. Zobrazowania obszarów chronionych, łącznie z danymi o infrastrukturze obszarów leśnych można znaleźć także w Banku Danych o lasach i portalach Regionalnych Dyrekcji Lasów Państwowych. Dzięki usłudze przeglądania WMS użytkownik programu typu GIS ma możliwość wizualizacji swoich lokalnych danych na podkładzie danych pochodzących z serwisu mapowego (tzw. serwisu WMS, serwera WMS), np. z Geoportalu 2. Bieżący widok można zapisać i wydrukować, ale z klauzulą, jak opisano wyżej – do użytku osobistego, niekomercyjnego. Rozwiązaniem dla eksperta, wykonującego waloryzację zarobkowo jest oferowany bezpośredni zakup materiałów z Geoportalu lub zakup tych samych plików z zasobu centralnego, wojewódzkiego lub powiatowego ośrodka dokumentacji geodezyjnej i kartograficznej. Z tych samych zasobów, pliki przeglądane przy pomocy usługi WMS Geoportalu 2 można uzyskać bezpłatnie do celów edukacyjnych lub naukowych i pracować z nimi na własnym komputerze przy pomocy oprogramowania typu GIS. Wykorzystanie map jako informacji o środowisku Oprócz zakupu, drugą możliwością legalnego posiadania i wykorzystania w komercyjnych ekspertyzach przyrodniczych różnych rodzajów map jest ich udostępnienie przez odpowiednie instytucje jako informacji o środowisku i jego ochronie. Warunkiem jest złożenie stosownego formularza wniosku (m.in. z uzasadnieniem celu wykorzystania), zwykle dostępnego 55 na stronie internetowej instytucji (urzędu). Instytucja podejmuje decyzję o wydaniu zezwolenia i ewentualnej wysokości opłaty, zależnej od kosztów przygotowania materiałów. Obecnie jest to jedyna droga do pozyskania materiałów kartograficznych dotyczących terenów leśnych w administracji Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe (PGL LP). Z wnioskiem można zwrócić się do Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych lub bezpośrednio do wybranego nadleśnictwa. W wyszukaniu odpowiednich kontaktów przydatne mogą być informacje dla wybranego punktu na interaktywnej mapie lasów portalu PGL LP (http://www.lasy.gov.pl/mapa). Do wyszukania można wykorzystać usługę WMS Banku Danych o Lasach lub geoportali Regionalnych Dyrekcji Lasów Państwowych. Udostępniane są mapy drzewostanowe lub siedliskowe – w postaci wydruków fragmentów leśnej mapy numerycznej (LMN) lub w postaci plików danych przestrzennych, do bezpośredniego wykorzystania w programach typu GIS. System Informacji Przestrzennej Lasów Państwowych (SILP) obejmuje również bazy danych w programie Access. W ramach udostępniania informacji o środowisku można wnioskować o wykonanie usługi filtrowania bazy, np. na potrzeby wyszukania powierzchni leśnych o wybranym składzie lub wieku. W niektórych przypadkach potrzebne mogą być szczegółowe dane o składzie drzewostanów, znajdujące się w operatach urządzeniowych danego nadleśnictwa. Wybrane dane z operatów urządzeniowych (np. w formie skanów) udostępnia nadleśnictwo lub odpowiednia obszarowo RDLP. Informacjami o środowisku są także mapy i zestawienia informacji zawarte w Programie Ochrony Przyrody, stanowiącym obowiązkową część Planu Urządzenia Lasu dla każdego nadleśnictwa na bieżące dziesięciolecie (np. mapy lasów – cennych fragmentów rodzimej przyrody, kwalifikowanych zgodnie ze standardami Dobrej Gospodarki Leśnej FSC (Forest Stewardship Council), jako tzw. lasy o szczególnych walorach przyrodniczych (High Conservation Value Forests – HCVF). Rozpowszechnianie map leśnych (np. w podręcznikach, folderach, itp.) pozyskanych jako informacja o środowisku z nadleśnictwa lub RDLP może być dopuszczone za zgodą tej samej instytucji na ponowne wykorzystanie informacji publicznej. Mapy topograficzne – czytanie znaków Zakres wykorzystania map topograficznych w ekspertyzach przyrodniczych zależy od skali (por. Ryc. 2, Ryc. 8–11). MAPY MAŁOSKALOWE – 1: 100 000 i skale mniejsze („mniejsze powiększenie” – mapy mniej szczegółowe) – do określenia ogólnej lokalizacji terenu badań, wykorzystywanej podczas wyszukiwania źródeł informacji do wstępnej charakterystyki; do przygotowania mapy lokalizacji terenu badań do raportu (por. Ryc. 2). 1:100 000 1 cm na mapie – 1 000 m (1 km) w terenie 1:200 000 1 cm na mapie – 2 000 m (2 km) w terenie MAPY ŚREDNIOSKALOWE – do ogólnej orientacji w terenie, np. jako mapa dojazdu do badanych obiektów. 1:50 000 1 cm na mapie – 500 m w terenie 1:25 000 1 cm na mapie – 250 m w terenie 56 MAPY WIELKOSKALOWE – 1:10 000 i skale większe (= „większe powiększenie”) – do pracy w terenie (orientacja i notowanie informacji uzyskanych w trakcie inwentaryzacji), wybór dokładności mapy zależy od wielkości analizowanego obiektu; w ekspertyzach przyrodniczych najczęściej stosuje się mapy w skali 1:10 000. 1:10 000 1 cm na mapie – 100 m w terenie 1:5 000 1 cm na mapie – 50 m w terenie 1:500 1 cm na mapie – 5 m w terenie Podczas pracy z mapą topograficzną należy pamiętać, że wszystkie arkusze map zorientowane są w osi N – S (górna krawędź ramki jest północną granica przedstawionego obszaru).Warto też zwrócić uwagę na różne znaczenie siatki kwadratów na mapach w różnych skalach (por. Ryc. 2, Ryc. 8–11). Mapy w dużych skalach (> 1:100 000) mają dwie siatki: geograficzną (obraz równoleżników i południków) i kilometrową (linie poziome i pionowe w układzie współrzędnych prostokątnych płaskich o określonym interwale). Pierwsza siatka ułatwia odczyt współrzędnych geograficznych, druga – określanie odległości obiektów przedstawionych na mapie. Dla skal 1:10 000 – 1:50 000 siatka geograficzna ogranicza się do ramki arkusza, linie przedstawiają siatkę kilometrową (długość boku kwadratu na mapach w skalach 1:10 000 i 1:25 000 wynosi 1 km, 1 lub 2 km na mapach w skali 1:50 000). Na mapach w skali 1:100 000 wewnątrz arkusza pokazana jest siatka geograficzna (nie kilometrowa). Mapy topograficzne umożliwiają odczyt wysokości bezwzględnej (n.p.m.), dzięki punktom wysokościowym i standaryzowanym odległościom warstwic (mapy 1:100 000 – warstwice co 20 m, 1:50 000 – warstwice co 10 m, 1:25 000 – warstwice co 5 m). Można również odczytać współrzędne geograficzne, zwykle w formacie DMS: np. 54o 25’ 9’’ (szerokość geograficzna północna), E 21o 34’ 09’’(długość geograficzna wschodnia). Korzystanie z map topograficznych w zakresie przygotowania wstępnej charakterystyki rzeźby badanego obiektu i do orientowania się w terenie wymaga zapoznania się z podstawowymi rodzajami znaków (Ryc. 12–15). Szczególnie ważne są zasady odczytu układu warstwic („zagęszczonych” na stromych stokach i oddalonych od siebie na łagodnych zboczach) oraz sposób umiejscowienia znaczników spadu, pozwalający na odróżnienie zagłębień od wyniesień. Warto zwrócić uwagę na oznakowania skarp i wąwozów, dróg lub linii kolejowych na nasypach lub w wykopach, zagłębień-wyrobisk o stromych zboczach, a także na przedstawienie terenów podmokłych (bagien, wilgotnych łąk lub lasów). Czytanie map czarno-białych wymaga większej uwagi, np. podczas określania granicy teren otwarty/ las (delikatnie kropkowana linia, powierzchnie leśne z rozproszonymi kółkami) i przy wyróżnianiu takich elementów, jak lokalne drogi i cieki (cieki – cieńsza, jaśniejsza linia, strzałka kierunku przepływu) oraz zabagnienia (poziome kreskowanie) (Ryc. 14). Mapy drzewostanowe – czytanie znaków Ogólną orientację na obszarach leśnych oraz wstępne rozpoznanie zróżnicowania lasów na obszarze nadleśnictwa umożliwiają mapy przeglądowe drzewostanów wykonane w skali 1:25 000 (lub 1:20 000), oddzielnie dla każdego z 1–5 obrębów, tzw. mapy obrębowe (Ryc. 17). Podczas waloryzacji przyrodniczej może być ważna nie tylko znajomość nazw i położenia poszczególnych obrębów, lecz także świadomość, że numeracja oddziałów w kolejnych obrębach może być powtórzona. Pełny adres leśny zawiera informację 57 w postaci kodów cyfrowych oznaczających kolejno: RDLP – Nadleśnictwo – Obręb – Leśnictwo – oddział – pododdział – wyłączenie (mniejsze niż pododdział). Poniżej trzy adresy z RDLP Olsztyn, Nadleśnictwa Mrągowo, z Obrębów: Gązwa, Mrągowo i Sadłowo. 07-14-1-02-78 -d -00 07-14-2-08-150 -c -00 07-14-3-15-168 -k -00 Obręby nie są jednostkami administracji LP, tylko jednostkami podziału powierzchniowego; w ich granicach znajdują się leśnictwa, bezpośrednio realizujące działania gospodarcze i ochronne w lasach. Na potrzeby tych działań powstają mapy drzewostanowe przeglądowo-gospodarcze w skali 1:10 000 i mapy drzewostanowe gospodarcze w skali 1:5 000, z zaznaczonymi działkami zrębowymi. Podobnie jak w przypadku map topograficznych, do pracy w terenie podczas inwentaryzacji elementów przyrodniczych, najczęściej stosowana jest mapa w skali 1:10 000, zawierająca najbardziej przydatną formę opisu pododdziału leśnego (por. poniżej) oraz wystarczająco uszczegółowioną informacje o drogach, ciekach i innych elementach ułatwiających poruszanie się w terenie. Opis pododdziału na mapie drzewostanowej 9 So83 – 0,7 1,76 118 – nr oddziału b – litera oznaczająca pododdział (wydzielenie) 9 = 90% – procentowy udział gatunku panującego (o największym udziale w składzie gatunkowym) So = sosna – gatunek panujący 83 – wiek gatunku panującego (w latach) 0,7 – wskaźnik zadrzewienia 1,76 – powierzchnia pododdziału (w ha) Wskaźnik zadrzewienia – określa zasobność osiągniętą przez drzewostan, w stosunku do zasobności potencjalnej w danych warunkach (według tabel) i przedstawia stopień wykorzystania aktualnych możliwości produkcyjnych drzewostanu (optymalna wartość 1,0). 118 b Dla sprawnego przemieszczania się i wykorzystania danych na mapach drzewostanowych konieczna jest umiejętności odczytywania granic oddziału i pododdziałów, z uwzględnieniem funkcji specjalnych znaków, tzw. kasowników (łączników), w kształcie wydłużonej litery Z (Ryc. 18). Kasownik łączy dwa fragmenty pododdziału przedzielone drogą lub ciekiem. Bardzo ważna jest również znajomość zasad umieszczenia i numeracji słupków oddziałowych (Ryc. 19), ułatwiających orientację w terenie. Pomocne mogą być również same informacje o drzewostanie z opisów pododdziałów (np. widoczne są granice pomiędzy drzewostanami o różnym składzie i wieku (pod warunkiem, że znana jest data powstania wykorzystywanej mapy, umożliwiająca dodanie odpowiedniej liczby lat i skorygowanie obserwacji terenowej). Przy planowaniu trasy tylko w oparciu o mapę drzewostanową warto pamiętać, że siatka i kształt oddziałów mogą być nieregularne w terenie silnie pagórkowatym lub z wąwozami 58 (kształt dopasowany jest do rzeźby terenu, jak na obszarach górskich). Oprócz tego, granice oddziałów, tzw. linie oddziałowe nie zawsze są jednocześnie drogami leśnymi; mogą być ciekami lub tylko przecinkami, które mniej lub bardziej nie nadają się do przemieszczania. Zaopatrzenie w jak najbardziej aktualne mapy drzewostanowe i topograficzne, najlepiej w tej samej skali, pozwala na uniknięcie niespodzianek. Na podkłady gospodarczych i przeglądowych map drzewostanowych nakładana jest również informacja o cięciach zaplanowanych w bieżącym 10-leciu. Mapy rozmieszczenia i wielkości powierzchni zabiegów, np. wcześniej wykonanych i zaplanowanych gniazd rębni stopniowej (IIIb) na siedliskach żyznych lasów liściastych (grądów) pozwalają na prognozowanie przekształceń tych zbiorowisk. W takim przypadku konieczne jest zapoznanie się z procedurami zabiegów gospodarczych (Zasady Hodowli Lasu 2012). Typologia leśna i mapy siedliskowe W waloryzacjach przyrodniczych, zwłaszcza w sytuacji, kiedy brak charakterystyk warunków glebowych analizowanego obszaru, użyteczne mogą być także dane o typach siedliskowych lasów, które stanowią kompleksową informację o żyzności i uwilgotnieniu gleby. „Typ siedliskowy lasu (TSL; typ siedliska leśnego) to podstawowa jednostka klasyfikacji siedlisk leśnych, obejmująca powierzchnie leśne o zbliżonych warunkach siedliskowych wynikających z żyzności i wilgotności gleb, podobieństwa cech klimatu oraz ukształtowania terenu i jego budowy geologicznej. Obszary należące do tego samego typu siedliskowego lasu wykazują podobne zdolności leśno-produkcyjne i przydatność dla hodowli lasu” (Kliczkowska i in. 2003). W typologii leśnej dla obszarów nizinnych Polski wyróżniono 15 jednostek – pięć grup żyznościowych i cztery grupy wilgotnościowe siedlisk (Tabela 1). Grupy troficzne zależą od odczynu i składu podłoża geologicznego, z którego powstają gleby o zróżnicowanej aktywności próchnicy i zawartości mineralnych substancji odżywczych dostępnych dla roślin leśnych. Efektem tych różnic są odmienne proporcje drzew iglastych i liściastych w drzewostanie oraz gatunków roślin oligotroficznych, mezotroficznych i eutroficznych w runie (warstwie zielnej). Najuboższe i najsilniej kwaśne podłoża stanowią siedliska borów, natomiast najżyźniejsze o odczynie słabo kwaśnym lub obojętnym tworzą siedliska lasów łęgowych w dolinach dużych rzek (Lł) i mniejszych cieków (OlJ). Udział drzew iglastych zmienia się w tym samym kierunku od niemal absolutnej dominacji, poprzez zdecydowaną przewagę w borach mieszanych, mały udział w lasach mieszanych, do udziału jednostkowego i sporadycznego na siedliskach lasów i lasów łęgowych. Warto zwrócić uwagę, że opisane proporcje dotyczą udziału sosny zwyczajnej na siedliskach niżowych. Nie znajdują one pełnego odzwierciedlenia na dużym obszarze północno-wschodniej części Polski, gdzie świerk pospolity (bardziej mezotroficzny niż sosna), występuje w granicach swojego naturalnego zasięgu, wykazuje wysoką dynamikę i jest stałym składnikiem drzewostanów nawet na siedliskach lasowych (nie leśnych!), tj. na siedliskach lasów – Lśw, Lw i Ol, rzadko OlJ. Siedliska suche związane są z przepuszczalnym podłożem piaszczystym i silnie obniżonym poziomem lustra wody gruntowej. Na siedliskach świeżych woda jest wyżej, w zasięgu korzeni roślin i nie pojawia się na powierzchni gleby. W obydwu przypadkach wykształcają się gleby mineralne. Siedliska wilgotne charakteryzują się wysokim poziomem wody 59 Tabela 1. Typy siedliskowe lasów na terenach nizinnych Polski (wg Kliczkowskiej i in. 2003) Grupy wilgotnościowe siedlisk Bory Suche Bór suchy (Bs) Świeże Bór świeży (Bśw) Wilgotne Bagienne Grupy żyznościowe (troficzne) siedlisk Bory mieszane - Lasy mieszane - Las mieszany Bór mieszany świeży świeży (BMśw) (LMśw) Bór mieszany Las mieszany Bór wilgotny wilgotny wilgotny (Bw) (BMw) (LMw) Bór mieszany Las mieszany Bór bagienny bagienny bagienny (Bb) (BMb) (LMb) Lasy łęgowe Lasy Las świeży (Lśw) - Las wilgotny Las łęgowy (Lw) (Lł ) Ols (Ol) * Ols jesionowy** (OlJ) * – siedlisko powinno mieć nazwę „Las bagienny”, ale termin „Ols” jest tradycyjnie przyjęty w leśnictwie (Kliczkowska i in. 2003); ** – podobnie jak wyżej, zgodnie z zasadami typologii leśnej, bardziej właściwa dla tych siedlisk byłaby nazwa „Las łęgowy bagienny”; termin „Ols jesionowy” jest używany w leśnictwie i ma swoją tradycję (Kliczkowska i in. 2003). gruntowej i możliwością jej krótkotrwałego stagnowania na powierzchni (np. po wiosennych roztopach, po wylewach rzeki). Obecne w takich warunkach gleby mineralne wykazują tzw. oglejenie związane z wahaniami poziomu wody, lub w przypadku znacznego zakwaszenia może tworzyć się na nich cienka warstwa organiczna. Siedliska bagienne wyróżniają się długotrwałą stagnacją wody, często związaną z położeniem w bezodpływowych zagłębieniach, na słabo przepuszczalnym podłożu. Silne uwodnienie hamuje rozkład materii organicznej i powoduje tworzenie się torfu o różnej miąższości (np. eutroficzne torfy niskie na siedliskach Ol i silne kwaśne torfy na siedliskach Bb). W obrębie siedlisk borowych gradient uwilgotnienia ma wyraźny wpływ na warunki wzrostu drzew, zwłaszcza sosny i jej zróżnicowaną jakość techniczną (bonitację), najniższą na siedliskach suchych i obniżoną w warunkach zabagnienia. Godne polecenia jest zapoznanie się ze skróconymi charakterystykami poszczególnych typów siedlisk leśnych (informacje o położeniu w krajobrazie , uwarunkowaniach hydrologicznych, glebowych i strukturze) dostępnymi w opracowaniu Kliczkowskiej i in. (2003) lub w przyszłości, w jego aktualizacjach. Warunki określone jednym typem siedliskowym lasu, umożliwiają wykształcenie się kilku rodzajów zbiorowisk roślinnych, odmiennych, m.in. pod względem składu gatunkowego drzewostanu. Z drugiej strony, jeden typ zbiorowiska (zespołu roślinnego) może wykazywać zmienność związaną z różnym uwilgotnieniem, wykształcając postacie suche, typowe i wilgotne, kwalifikowane jako inne typy siedliskowe lasu (Sokołowski i in. 1997). Najpełniejsze zestawienie w tym zakresie zawiera opracowanie Matuszkiewicza i in. (2012). Uproszczone dane przedstawiono w Tabeli 2. 60 Tabela 2. Klasyfikacja typów siedliskowych lasu na terenach nizinnych Polski i odpowiadające im grupy zbiorowisk (zespołów) roślinnych wyróżnianych w fitosocjologii (wg Matuszkiewicza 2001) Bory i bory mieszane Bs – Bór suchy Cladonio-Pinetum Empetro nigri-Pinetum Peucedano-Pinetum Bśw – Bór świeży Empetro nigri-Pinetum Leucobryo-Pinetum Peucedano-Pinetum Bw – Bór wilgotny Empetro nigri-Pinetum Molinio-Pinetum Bb – Bór bagienny Vaccinio uliginosi-Pinetum BMśw – Bór mieszany świeży Betulo-Quercetum Fago-Quercetum Querco roboris-Pinetum Serratulo-Pinetum BMw – Bór mieszany wilgotny Betulo-Quercetum Fago-Quercetum Querco-Piceetum Querco roboris-Pinetum BMw – Bór mieszany bagienny Betuletum pubescentis Sphagno girgensohnii-Piceetum Lasy mieszane, lasy i lasy łęgowe LMśw – Las mieszany świeży Galio-Carpinetum Stellario-Carpinetum Tilio-Carpinetum Potentillo-Quercetum LMśw – Las mieszany wilgotny Galio-Carpinetum Stellario-Carpinetum Tilio-Carpinetum LMb – Las mieszany bagienny Sphagno squarrosi-Alnetum zb. Thelypteris palustris-Betula pubescens Lśw – Las świeży Luzulo pilosae -Fagetum Galio odorati-Fagetum Galio-Carpinetum Stellario-Carpinetum Tilio-Carpinetum Lw – Las wilgotny Ficario-Ulmetum Stellario-Carpinetum Tilio-Carpinetum Ol – Ols Ribeso nigri-Alnetum, OlJ – Ols jesionowy Carici remotae-Fraxinetum Fraxino-Alnetum Stellario-Alnetum Lł – Las łęgowy Ficario-Ulmetum Populetum albae, Salicetum albo-fragilis Na przeglądowych mapach siedliskowych lub glebowo-siedliskowych umieszczane są kodowane dane opisowe (Ryc. 20) lub tylko kolorystycznie zróżnicowane powierzchnie, przedstawiające rodzaje i rozmieszczenie typów siedliskowych lasów (por. Rozdz. 2.). Nanosi się również cieki, zbiorniki i urządzenia, które mają znaczenie dla projektowania zabiegów melioracyjnych (Kukuła i in. 2001a). Interpretację znaczenia warunków siedliskowych mogą wspomagać zobrazowania położenia pododdziałów na tle ortofotomapy (Ryc. 21). 61 Dane w operatach urządzeniowych Mapy powierzchni leśnych każdego nadleśnictwa PGL Lasy Państwowe są aktualizowane co 10 lat, w związku z ustaleniem kolejnych Planów Urządzenia Lasu (PUL), zawierających zasady gospodarowania na bieżący okres. Prace urządzeniowe taksacyjne (ocena składu i produktywności drzewostanów) i siedliskowo-glebowe (ocena warunków do wzrostu i rozwoju drzewostanów) służą jako podstawa do określenia wskazań gospodarczych dla każdego pododdziału. Całość badań terenowych, opracowanie elaboratu PUL, łącznie z Programem Ochrony Przyrody, a także przygotowanie map i operatu taksacyjnego wykonywane są najczęściej przez Biura Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej (BULiGL). W waloryzacjach przyrodniczych z operatu taksacyjnego (Ryc. 22) najczęściej wykorzystywane są dane charakteryzujące drzewostan (skład gatunkowy, udział i wiek poszczególnych gatunków, zwarcie warstwy koron drzew) oraz siedlisko (typ siedliskowy lasu, opis gleby i jej pokrywy roślinnej). Piśmiennictwo Bednarek R., Dziadowiec H., Pokojska U., Prusinkiewicz Z. 2004. Badania ekologiczno-gleboznawcze. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 344 ss. FSC – Forest Stewardship Council – http://www.fsc.org/pc.html, http://www.fsc.pl/ Kryteria wyznaczania lasów o szczególnych walorach przyrodniczych (High Conservation Value Forests – HCVF) w Polsce. Adaptacja do warunków Polski, lipiec 2006. Związek Stowarzyszeń „Grupa Robocza FSC-Polska”, 15 ss. Kliczkowska A., Zielony R. Czępińska-Kamińska D., Kowalkowski A., Sikorska E., Krzyżanowski A., Cieśla A., Czerepko J. (red.) 2003. Siedliskowe podstawy hodowli lasu. Załącznik nr 1 do Zasad hodowli i użytkowania lasu wielofunkcyjnego. Warszawa, 248 ss. (+ załączniki). Kwiecień J. 2004. Systemy Informacji Geograficznej. Podstawy. Wydawnictwa Uczelniane Akademii Techniczno-Rolniczej w Bydgoszczy, Bydgoszcz, 163 ss. Ksepko M. 2004. Wykorzystanie zdjęć lotniczych przy tworzeniu mapy numerycznej Nadleśnictwa Pisz – prezentacja przygotowana m.in. na podstawie danych udostępnionych przez RDLP w Białymstoku. http://www.biatel.pl/var/resources/6/17/6/lmn_pisz.pdf (za zgodą autora). Kukuła J., Magnuski K., Miś R., Ważyński B, Żółciak E. 2001a. Zagadnienia praktyczne z urządzania lasu. Cz. I. Inwentaryzacja lasu i plany urządzania lasu. Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu. 282 ss. Kukuła J., Magnuski K., Miś R., Ważyński B, Żółciak E. 2001b. Zagadnienia praktyczne z urządzania lasu. Cz. II. Materiały pomocnicze – załączniki. Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu. 179 ss. Łochyński M., Guzik M. 2009. Standard danych GIS w ochronie przyrody. wersja 3.03.1. http://bip.gdos.gov.pl/doc/ftp/projekty/PZO/standard_danych_gis.zip Matuszkiewicz J. M. 2001. Zespoły leśne Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 357 ss. Matuszkiewicz. W., Sikorski P., Szwed W., Wierzba M. (red.) 2012. Lasy i zarośla. Zbiorowiska roślinne Polski. Ilustrowany przewodnik. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 518 ss. Michalak R., Sadowski J. 2012. Platforma komunikacyjno-informacyjna plany zadań ochronnych Natura 2000. wersja 2012.1. GDOŚ. http://www.gdos.gov.pl/files/PZO/Podrecznik-PIK.zip Sokołowski A. W., Kliczkowska A., Grzyb M. 1997. Określenie jednostek fitosocjologicznych wchodzących w zakres siedliskowych typów lasu. Wydawnictwo IBL, Warszawa, 55 ss. Zasady hodowli lasu. 2012. – załącznik do Zarządzenia nr 53 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 21 listopada 2011 r., obowiązującym w jednostkach organizacyjnych Lasów Państwowych od dnia 1 stycznia 2012 r. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa – http://bip.lasy.gov. pl/pl/bip/uregulowania_wewnetrzne 62 Żurkowski M. 2013. Wydzielenia, oddziały i ostępy leśne, czyli wszystko co pomaga leśnikom w orientacji w lesie. Twój informator turystyczny – http://jezioro.com.pl Akty prawne Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2007/2/WE z dnia 14 marca 2007 r. ustanawiająca infrastrukturę informacji przestrzennej we Wspólnocie Europejskiej (INSPIRE) (Dz.Urz. WE L 108 z 25.04.2007). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 września 2012 r. w sprawie centralnego rejestru form ochrony przyrody (Dz.U. z 2012 r., Nr 0, poz. 1080). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 maja 2005 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla parku narodowego, rezerwatu przyrody i parku krajobrazowego, dokonywania zmian w tym planie oraz ochrony zasobów, tworów i składników przyrody (Dz.U. z 2005 r., Nr 94, poz. 794). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 17 lutego 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 (Dz.U. z 2010 r., Nr 34, poz. 186). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000 (Dz.U. z 2010 r., Nr 64; poz. 401). Mapy Mapa drzewostanów w skali 1:10 000, 1997. Nadleśnictwo Iława, Obręb Drwęca, Leśnictwo Zielkowo, BULiGL Olsztyn. Mapa topograficzna w skali 1:100 000, 1981. Arkusz 82.07.3. Olsztyn. PPGK, Warszawa. Mapa topograficzna w skali 1:50 000, 1999. Arkusz N-34-77-D. Olsztyn. GEO-TOP Sp. z o.o., Poznań. Mapa topograficzna w skali 1:25 000, 1984. Arkusz 222.42. Olsztyn. OPGK, Poznań. Mapa topograficzna w skali 1:10 000, 1998. Arkusz N-34-77-D-b-4. Olsztyn. GEO-TOP Sp. z o.o., Poznań. Mapa topograficzna w skali 1:10 000, 1998. Arkusz N-34-77-D-b-3. Olsztyn-Dajtki. GEO-TOP Sp. z o.o., Poznań. Mapa topograficzna w skali 1:10 000, 2001. Arkusz N-34-65-A-c-2. Pieniężno-Zach. Geokart-International Sp. z o.o., Rzeszów. Mapa topograficzna w skali 1:10 000, 1988. Arkusz 221.441. Januszewo. OPGK, Poznań. Mapa topograficzna w skali 1:10 000, 1988. Arkusz 221.443. Redaki. OPGK, Poznań. Mapa topograficzna w skali 1:10 000, 1989. Arkusz 232.132.Grabowo. OPGK, Katowice. Operat urządzeniowy Nadleśnictwa Orneta, Leśnictwo Wałsza (oddz. 136 – rezerwat Dolina Rzeki Wałszy), BULiGL Olsztyn. 1.7. Wykorzystanie systemu informacji geograficznej (GIS) oraz nawigacji satelitarnej (GPS) w waloryzacjach przyrodniczych GIS, czyli system informacji geograficznej można zdefiniować jako komputerowy system informacji o przestrzeni geograficznej, którego celem jest pozyskiwanie, przechowywanie, analiza, przetwarzanie, prezentacja i publikowanie danych, służących podejmowaniu decyzji w zakresie zarządzania środowiskiem. Zarządzanie dotyczy powiązań wszelkich działań gospodarczych z planowaniem wykorzystania przestrzeni, zrównoważonym użytkowaniem zasobów naturalnych i ochroną przyrody. Funkcjonowanie GIS opiera się na wykorzystaniu georeferencji, tj. na przyporządkowaniu dowolnemu punktowi na powierzchni Ziemi trzech informacji o jego położeniu: szerokości geograficznej, długości geograficznej i wysokości nad poziomem morza. Sposób przedstawienia tych wartości, jako tzw. współrzędnych (koordynatów) geograficznych lub geodezyjnych zależy od przyjętego systemu odniesienia (odwzorowania). 63 Od utworzenia w 1963 r. pierwszego operacyjnego systemu informacji geograficznej (tzw. Kanadyjskiego GIS) i udostępnienia w 1985 r. do celów cywilnych Globalnego Systemu Pozycjonowania (GPS) opartego na akwizycji sygnałów satelitów, kształtowały się i utrwaliły technologie wykorzystujące dane przestrzenne. Powstały specyficzne programy komputerowe (ogólnie nazywane programami klasy GIS = typu GIS), standardy wprowadzania i transferu danych oraz procedury ich archiwizowania i przetwarzania (Urbański 1997, 2008), stąd można spotkać się z określeniem, że GIS jest: „kompilacją oprogramowania (software), sprzętu (hardware), danych (data), ludzi obsługujących system i metod opracowywania, obróbki oraz analizowania danych” (Głowacki 2005). Pojawiający się w różnych opracowaniach termin „system informacji przestrzennej” (SIP) jest odpowiednikiem nazwy GIS, stosowanym w geodezji i planowaniu przestrzennym. Opracowanie map wyników waloryzacji przyrodniczej różnymi technikami i znaczenie technologii GIS Wyniki inwentaryzacji i waloryzacji przyrodniczej przedstawione jako grupy obiektów na mapie (bez względu na jej postać, analogową lub cyfrową) będą różniły się rodzajem geometrii. W postaci punktów można zobrazować stanowiska pomników przyrody (głazów lub pojedynczych drzew), stanowiska roślin (chronionych prawnie, rzadkich regionalnie, obcych dla Polski i inwazyjnych) lub miejsca obserwacji słabo przemieszczających się bezkręgowców, np. miejsca lokalizacji lip i dębów zasiedlonych przez chronionego Dyrektywą Siedliskową chrząszcza – pachnicę dębową (Osmoderma eremita). Dla każdej grupy organizmów można wprowadzić jeden rodzaj sygnatury punktu („znaczka”) i system kodów cyfrowych lub literowych dla gatunków. Występowanie ptaków i ssaków dokumentuje się w postaci obszarów kołowych lub wielokątów – przybliżonych areałów poszczególnych osobników lub ich grup. Przy pomocy wielu obszarów (wieloboków, poligonów) przedstawione zostanie rozmieszczenie cennych typów siedlisk przyrodniczych, np. łęgów jesionowo-olszowych, łąk trzęślicowych lub torfowisk wysokich. Podobnie zaznacza się powierzchnie fitocenoz reprezentujących poszczególne zespoły roślinne, rozpoznane podczas kartowania roślinności. Obiektami liniowymi będą pasy drzew na miedzach, aleje przydrożne lub granice obiektu proponowanego do objęcia ochroną (por. Rozdz. 3.1.2.). Oprócz mapy (map) rozmieszczenia elementów cennych powstaje zwykle mapa przedstawiająca ocenę wartości przyrodniczej analizowanego terenu. Poligonami o zróżnicowanym wypełnieniu (gamą kolorów, jednym kolorem o nasilającej się intensywności, szrafem, tzn. kreskowaniem o zagęszczającym się układzie) można wskazać obszary od najmniej cennego do najbardziej wartościowego. Podobnie różnicuje się zagrożenia, sposoby przyszłego użytkowania itp. Wykonanie tradycyjnej dokumentacji na papierze polega na wprowadzaniu ustalonych wcześniej znaków na robocze podkłady mapowe (topograficzne) podczas pracy terenowej i ich późniejszym przeniesieniu na czystopis mapy przy pomocy przyborów kreślarskich. Dokładność lokalizacji zaznaczanych elementów zależy w takim przypadku od skali mapy roboczej i sprawności obserwatora w zakresie orientowania się w terenie, tylko na podstawie map topograficznych i kompasu. Obecnie, podczas prac kameralnych najczęściej skanowane są czyste podkłady mapowe i wprowadzanie znaków odbywa się na komputerze, w programie graficznym, np. 64 Corel – CorelDraw do grafiki wektorowej lub Corel Photo Paint do grafiki rastrowej. Zbliżone funkcje ma Adobe Photoshop, Adobe Illustrator, Adobe FreeHand MX, PaintShopPro oraz bezpłatny GIMP (podobnie jak w przypadku map, oprogramowanie wykorzystywane w ekspertyzach komercyjnych powinno być licencjonowane). Przy pomocy bardziej zaawansowanych narzędzi tych programów można tworzyć maski lub warstwy o zróżnicowanych rodzajach danych. Możliwe jest zapisywanie wielu wersji mapy, np. podczas kolejnych etapów generalizacji wyników kartowania zbiorowisk roślinnych. Tak powstałe cyfrowe opracowanie może być przechowane i aktualizowane, ale nie posiada właściwości georeferencyjnych i nie może być włączone do innych opracowań o charakterze danych przestrzennych z tego samego obszaru (por. Wężyk, Wrzodak 2005). Odpowiedni zbiór informacji w terenie – w postaci punktów z koordynatami (współrzędnymi) i wykonanie na ich podstawie warstw numerycznej mapy wektorowej przy pomocy programu typu GIS zdecydowanie wydłuża „życie danych” i zwiększa możliwości ich wielokrotnego wykorzystania do analiz pod różnym kątem. Szczególnego znaczenia taki typ danych nabiera w monitorowaniu stanu zachowania lub przekształceń obszarów chronionych, objętych obowiązkiem opracowywania kolejnych planów ochrony (parki narodowe, parki krajobrazowe, obszary Natura, rezerwaty), w odstępach 20 lub 10 lat. Nakładanie warstw z różnych okresów obserwacji ułatwia m.in. śledzenie zmian: granic siedlisk zdegradowanych, wielkości powierzchni starodrzewi, liczby stanowisk obcych gatunków inwazyjnych. Znajomość dokładnego położenia płatu siedliska przyrodniczego wymagającego ochrony czynnej (np. wykaszania krzewów i młodych drzewek w murawie kserotermicznej) ułatwia jego odnalezienie i wykonanie koniecznych zabiegów. Oznakowanie poligonem (nie punktem środkowym) większego płatu siedliska z rozproszonymi okazami bardzo rzadkiego, ginącego gatunku rośliny pozwala na precyzyjne powtórzenie liczenia osobników monitorowanej populacji. Podobnie można powtarzać liczenia do oceny dynamiki reintrodukowanego gatunku chronionego, lub dynamiki populacji inwazyjnego gatunku obcego, który może zagrażać naturalnym składnikom flory badanego obiektu chronionego. Praca z GPS Koszt zakupu odbiornika GPS do pracy w terenie wynosi obecnie około 1200–1800 zł. Są to niewielkie, ręczne urządzenia, odporne na warunki pogodowe, pracujące z mapami wektorowymi i umożliwiające wymianę danych z komputerem PC (łącze USB, Bluetooth, łącze do kart pamięci). Posiadają elektroniczny kompas i barometryczny wysokościomierz, zwykle o wysokiej wrażliwości na zmianę siły sygnału z satelitów (muszą być często kalibrowane, po każdym włączeniu). W przypadku najpopularniejszej serii Garmin GPSMap, w pakiecie zakupu zwykle znajduje się wgrana do urządzenia mapa (np. wektorowa mapa topograficzna Polski TOPO) i oprogramowanie do transferu danych i ich wizualizacji w komputerze (MapSource lub BaseCamp). Szerokie opisy ustawień i funkcji dostępne są w instrukcji obsługi. Najważniejszymi funkcjami odbiorników GPS wykorzystywanymi w inwentaryzacjach przyrodniczych są: − „zaznaczanie” punktu (Mark), jako tzw. „waypoint” (punkt orientacyjny, punkt nawigacyjny) – tj. jego lokalizowanie w przestrzeni = określanie jego współrzędnych 65 i wysokości n.p.m.; w otwartym oknie pojawia się automatycznie kolejny numer punktu, który można zmienić na nazwę według przyjętego kodowania; warto pamiętać, że zapisanie tych danych wymaga potwierdzenia. Wprowadzając „waypoint” do pamięci odbiornika GPS, jednocześnie zapisujemy jego nazwę kodową w notatkach terenowych, dodając konieczne objaśnienia potrzebne do identyfikacji punktu po przeniesieniu danych do programu typu GIS (m.in. rodzaj punktu – np. stanowisko gatunku x, datę zbioru informacji). Notujemy również wszelkie cechy, które mogą być umieszczone w tabeli atrybutów w GIS i wykorzystane do zaplanowanych analiz. Przykładowo, podczas inwentaryzacji drzew pomnikowych na obszarze kilku leśnictw, w kodzie punktu-drzewa można uwzględnić nazwę leśnictwa lub jej skrót, numer oddziału i pododdziału oraz kolejny numer drzewa pomnikowego w tym pododdziale (np. Lipowo123a-1), natomiast w danych do analiz: nazwę gatunkową drzewa, zmierzony obwód i wysokość oraz ocenę zdrowotności wg przyjętej skali. Jako pojedynczy punkt („waypoint”) można zapisać także: stanowisko gatunku rzadkiej rośliny, miejsce wykonania pojedynczej obserwacji zwierzęcia „mobilnego”, o większym areale występowania, lokalizację poboru próby z pułapki do określenia składu zgrupowania bezkręgowców (np. chrząszczy naziemnych) lub punkt środkowy powierzchni zdjęcia fitosocjologicznego. W przypadku obiektu liniowego (np. szpaleru drzew na miedzy polnej) konieczne jest zapisanie przynajmniej punktu początkowego i końcowego. Do zobrazowania położenia obszaru (poligonu), zapisane muszą być punkty załamania linii – jego granicy; ważne jest zamknięcie linii w tym samym punkcie. Sposób zbioru informacji o punktach zależy od celu i skali opracowania. Na przykład, jeśli aleja drzew przydrożnych jest jednym z cennych elementów przyrodniczych analizowanego obszaru to jej położenie może być przedstawione jako linia prosta lub łamana (zapis dwóch do kilku punktów), natomiast jeżeli będzie ona jedynym obiektem waloryzacji jako pomnik przyrody, to można ją przedstawić w formie poligonu i zapisywać punkty załamania linii-granicy, a także punkty - miejsca występowania poszczególnych drzew lub tylko wybranych, np. o wymiarach pomnikowych. − wyszukiwanie wybranych punktów spośród wcześniej zapisanych (Find). − nawigacja do wyszukanego punktu (GoTo), np. na stanowisko monitorowanego gatunku rośliny. − zapisywanie ciągu punktów jako ślad „track”, umożliwiające powrót (nawigację) po wcześniej nakreślonym śladzie (TrackBack), zwłaszcza w trudno dostępnym terenie, np. bagiennym lub po zagubieniu w nowym, nieznanym miejscu; w większości sytuacji korzystne jest jednak zrezygnowanie z opcji automatycznego zapisu śladów, które zajmują dużo miejsca w pamięci odbiornika i zaciemniają obraz na podglądzie mapy; zapisywanie śladu, jako obrysu granicy obiektu powierzchniowego np. śródleśnej łąki można wykorzystać do pomiaru powierzchni i długości obwodu. − automatyczne obracanie mapy zgodne z kierunkiem wędrówki (TrackUp). Odbiorniki GPS umożliwiają obracanie map w zależności od upodobań. Domyślnie mapa ustawiona jest w kierunku północ-południe tzn. na górze wyświetlacza znajduje się północ. 66 Przeprowadzenie badań terenowych z użyciem odbiornika (lokalizatora) GPS, pozwala na automatyczną identyfikację położenia każdego punktu, pod warunkiem niezakłóconej akwizycji sygnału radiowego z satelitów. Do określenia lokalizacji niezbędne jest odebranie sygnału z 3-4 satelitów (Narkiewicz 2007). Obecnie segment kosmiczny systemu GPS składa się z 24 aktywnych satelitów oraz kilku zapasowych. Z dowolnego miejsca na Ziemi można jednocześnie zaobserwować nad horyzontem od 6 do 10 satelitów (Nering 2007). Odbiór sygnału może być utrudniony przy pełnym zachmurzeniu i podczas pracy pod okapem drzew. Możliwe jest wówczas podłączenie dodatkowej anteny zewnętrznej (w kolejnych, nowszych seriach urządzeń GPS, np. firmy Garmin czułość anteny odbiornika jest ulepszana). W porównaniu do tradycyjnej metody wyznaczania lokalizacji badanych stanowiskpunktów, opartej tylko na odczycie mapy ustalenie współrzędnych „obiektywizuje” dane. Dokładność odczytu zależy od wyposażenia odbiornika i może wynosić np. około 3 m w przypadku urządzeń średniej klasy, powszechnie stosowanych w inwentaryzacjach przyrodniczych, do nawet kilku centymetrów przy zastosowaniu specjalistycznych odbiorników GPS do prac geodezyjnych. Każdy odczyt obarczony jest pewnym błędem, ale jego korygowanie przy pomocy specjalnych danych (poprawek) z wzorcowych stacji odbiorczych (ASG-EUPOS) wymaga dodatkowego wyposażenia oraz oprogramowania odbiornika (Brach 2009) i wyjątkowo stosowane jest w ekspertyzach przyrodniczych. Podczas zapisu koordynatów ważny jest wybór układu (odwzorowania) i formatu współrzędnych: geograficznych (D, DM, DMS, DD) lub geodezyjnych (x, y) (Tab. 3). Do wprowadzenia danych do programu typu GIS niezbędne jest zastosowanie formatu USR współrzędnych geodezyjnych. W przypadku konieczności łączenia danych pozyskanych w różnych układach (formatach) współrzędnych istnieje możliwość przeliczenia wartości (por. niżej) lub przy pomocy dostępnych w Internecie specjalnych kalkulatorów, np.: – program TRAKO, Wydział Geomatyki DGLP http://geomatyka.lasy.gov.pl/ zakładka: do pobrania; – http://ezador.w.interia.pl/ (tzw. kalkulator Zadorskiego); – http://vbest.com.pl/gps Tabela 3. Różne formaty współrzędnych wykorzystywane m.in. w lokalizatorach GPS N 53,396432 53 23,786 53 23 47,2 E 20,742188 20 44,531 20 44 31,9 53.39638889 20.74194444 616010 (x) 615805 (y) Format D – stopnie i ułamki stopni DM – stopnie, minuty i ułamki minut DMS – stopnie, minuty, sekundy i ułamki sekund DD – format dziesiętny (stopnie dziesiętne), stosowany w serwisach mapowych WMS, w układzie WGS-84”, np. w GoogleMap do wyświetlania pozycji kursora. USR – w metrach, w układzie „PUWG 1992” – do pracy w GIS Przekształcenie współrzędnych w formacie: stopnie/minuty/sekundy do formatu dziesiętnego źródło: http://geo.ur.krakow.pl/?show=poradnik&poradnik=1 DD = (Sekundy/3600) + (Minuty/60) + Stopnie DMS: N53° 45’ 58.9457”, E20° 26’ 20.5491” – w formacie dziesiętnym DD: 53.76637381N, 20.43904142E. 67 Na mapie wektorowej naniesiony jest szereg obiektów przydatnych w nawigacji np. lasy i wody, trasy komunikacyjne, miejscowości itp. Producenci na uniwersalnych mapach topograficznych często umieszczają ważne punkty np. stacje kolejowe i benzynowe, apteki, szpitale itp. (tzw. POI). Pracując z mapą wektorową użytkownik sam wybiera jak szczegółowa ma ona być przy danym powiększeniu, co znacznie zwiększa jej czytelność. Oprócz map topograficznych można wgrać praktycznie każdą mapę wektorową zapisaną w obsługiwanym formacie np.: mapę drzewostanową, samochodową, hydrograficzną czy plan miasta. W Internecie zamieszcza się szereg bezpłatnych map tworzonych przez użytkowników. Jednym z takich przedsięwzięć jest bezpłatna mapa Polski UMP-pcPL (http://ump.waw.pl). W odbiornikach zintegrowanych (GPS + komputer typu palmtop) pracujących np. w systemie operacyjnym Windows CE istnieje możliwość obsługi map rastrowych (na rynku dopiero zaczynają pojawiać się odbiorniki w których producent udostępnił oprogramowanie do map rastrowych). Mapy takie powstają poprzez wgranie do pamięci urządzenia pliku graficznego mapy (np. zeskanowanej tradycyjnej mapy topograficznej) oraz odpowiednią jej kalibrację. Obsługę takich map umożliwia specjalne oprogramowanie pracujące pod ww. systemem. W Polsce jednymi z popularniejszych programów są Ozi Explorer oraz Memory-Map Navigator. Podczas skalibrowania takiej mapę należy prawidłowo opisać punkty kalibracyjne tj. współrzędne geograficzne charakterystycznych punktów (np. narożników mapy, punkty na siatce kwadratów). Mapy rastrowe można używać w telefonach komórkowych / smartfonach z modułem GPS. Służy do tego m.in. popularny program Trek Buddy. Oprogramowanie GIS Programy komputerowe typu (klasy) GIS są to programy specjalnie przeznaczone do pracy z danymi przestrzennymi, między innymi do tworzenia map tematycznych w oparciu o współrzędne geograficzne oraz tabele atrybutów. Obecnie dostępnych jest wiele narzędzi umożliwiających budowę GIS. Na rynku oprogramowania GIS znajdują się zarówno profesjonalne platformy, jak i bezpłatne programy umożliwiające pracę z mapami numerycznymi (Tabela 4). Ze względu na ciągle wysokie koszty oprogramowania i profesjonalnych szkoleń szerokie zastosowanie, również w ekspertyzach przyrodniczych mają bezpłatne, licencjonowane programy udostępnione w systemie Open Source, zwłaszcza QGIS (Quantum GIS), polecany dla osób początkujących i GRASS GIS (Geographic Resources Analysis Support System) przeznaczony do zastosowań zaawansowanych. W Internecie dostępne są instrukcje i poradniki ich wykorzystania, również w języku polskim. W obsłudze systemów GIS związanych z ochroną przyrody w Polsce często stosowane jest oprogramowanie ARCView firmy ESRI lub nakładki tego programu (np. w Leśnej Mapie Numerycznej), ale wykorzystanie innych programów nie jest ograniczone. Ważny jest sposób zapisu danych przestrzennych, ułatwiający ich wykorzystanie w różnych programach. Najczęściej stosuje się standard udostępniony przez firmę ESRI – format Shapefile = ESRI Shapefile (.shp). Efektem długiego okresu czasu bez okeślonych standardów w innych zakresach (nawet dotyczących układów odniesień!) stały się rosnące utrudnienia w wymianie informacji pomiędzy instytucjami. Od niedawna zaproponowany został system SDGIS – Standard Danych GIS w ochronie przyrody oraz nieco inny system kodowania w jego adaptacji na potrzeby Platformy Informacyjno-Komunikacyjnej (PIK) do tworzenia Planów Zadań 68 Tabela 4. Porównanie oprogramowania GIS dostępnego na rynku (Okła 2010; Litwin, Myrda 2005; http:// opensourcegis.org; http://geoforum.pl;, http://esri.pl; http://mapinfo.pl) Program Producent Zastosowania Najpopularniejszy na świecie system GIS – ARC/ INFO, służący do opracowania map tematycznych, ewidencji gruntów, planowania przestrzennego, ArcInfo ochrony środowiska oraz zarządzania zasobami naturalnymi. Szereg dodatkowych programów np. ArcGis 3d Analyst – do trójwymiarowego modelowania i analiz. ESRI Przeglądarka danych ArcInfo poszerzona o możliwość zarządzania, analizy i wizualizacji danych. Program nawiązujący do MapInfo (podobna funkArcView cjonalność). Dysponuje odrębnym językiem programowania Avenue, co pozwala tworzyć własne aplikacje. Popularny w Polsce pakiet GIS oferujący szereg aplikacji takich jak: MapXtreme; MapInfo Routnig J Server; MapMarker; RouteView; Vertical MapInfo MapInfo Mapper (program obsługujący dane trójwymiaroProfessional Corporation we np. numeryczny model terenu), dostosowanych do tworzenia aplikacji mapowych na serwerach WWW oraz urządzeniach przenośnych typu palmtop. GIS`owski odpowiednik programu Microstation (CAD). Posiada szereg narzędzi do analiz rastrowych i wektorowych. Używany do projektowania Microstation i tworzenia wysokiej jakości opracowań kartograGeoGraphics ficznych. Brak możliwości przeprowadzania analiz w rodzaju map tematycznych. Obsługa języka Bentley MDL pozwalającego na tworzenie aplikacji opartych na Microstation oraz makr. Przeglądarka danych GIS posiadająca funkcje klaMicrostation syfikacji danych, tworzenia i przeglądania map GeoOutlook. tematycznych. Bardzo popularne rozszerzenie pakietu CAD posiadające funkcje tworzenia baz danych i projektowania map. W pełni obsługuje dane wektorowe AutoCad Map Autodesk i rastrowe. Kompatybilny z popularnym oprogramowaniem GIS: MapInfo ,ArcInfo, ArcView, Intergraph, Bentley. Możliwość programowania w środowisku CAD (moduły ARX i Lisp.). Licencja płatny płatny płatny płatny płatny płatny 69 Program Producent LEMAN (LEśna MApa BULiGL Numeryczna) (eLMapa) Mapan LAS Krameko QGIS (Quantum GIS) Open Source Geospatial Foundation (OSGeo) GRASS GIS, ArcView APR Parser, Amein, AVPython, Google Earth Zastosowania Nakładka na ArcView, poszerzająca jego funkcje o tworzenie i obsługę map leśnych w oparciu o szereg aplikacji napisanych w języku Avenue; utworzona przez Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej i używana powszechnie w Lasach Państwowych. Współpracuje z danymi z programu Taksacja, Geotaks oraz Systemem Informatycznym Lasów Państwowych (SILP); eLMapa – nowa platforma umożliwiająca z mapami w Standardzie Leśnej Mapy Numerycznej (SLMN). Program współpracujący z Systemem Informatycznym Lasów Państwowych (SILP). Zapewnia obsługę leśnictwa w zakresie prac urządzeniowych. Jeden z najpopularniejszych bezpłatnych programów klasy GIS na świecie. Największy konkurent programów płatnych. Aplikacja umożliwia m.in.: edycję map rastrowych i wektorowych, tworzenie map numerycznych na podstawie rastrów, pobieranie i przesyłanie danych z odbiorników GPS. Posiada szereg rozszerzeń i wtyczek, obsługuje większość powszechnie używanych formatów plików. Współpracuje z pakietem GRASS. Licencja - - Bezpłatny GNU General Public License (GPL) Bezpłatne GNU General Public License Bezpłatne oprogramowanie o funkcjonalności po(GPL); MIT dobnej do komercyjnych programów. Więcej inLicense formacji na stronie http://opensourcegis.org (MIT); MapServer License; OpenMap License Ochronnych obszarów Natura 2000; trwają dyskusje i prace nad usprawnieniem systemu powstawania i przekazywania danych (Łochyński, Guzik 2009, 2013; Michalak, Sadowski 2013). Należy zapoznać się ze sposobami tworzenia warstw do zapisu obserwacji gatunków, siedlisk i oceny ich zagrożeń oraz systemami kodowania nazw i ustalonymi sygnaturami graficznymi, zarówno w SDGIS i standardzie dla PIK, ponieważ w zleceniu wykonania waloryzacji przyrodniczej może być wymagane przygotowania map numerycznych według jednego z tych opracowań. 70 Praca z GIS Praca z systemem GIS rozpoczyna się od zainstalowania oprogramowania, którego sprawne działanie wymaga komputera z wydajnym procesorem (najlepiej z 64 bitową wersją) i dużą ilością pamięci RAM. Podczas pracy z mapami przydaje się duży monitor. Bardzo użyteczny będzie dostęp do Internetu. Podstawą opracowania wyników waloryzacji przyrodniczej w postaci mapy numerycznej jest transfer do GIS danych o punktach (nazwa, współrzędne x, y, data) pozyskanych w terenie przy pomocy odbiornika GPS. Dane z powszechnie używanych odbiorników GPS firmy Garmin przesłane do komputera złączem USB i zapisane w towarzyszącym odbiornikowi programie MapSource mają format .gdb. Automatycznie przenoszone są wszystkie utworzone do tej pory punkty. Po usunięciu punktów niepotrzebnych w bieżącej ekspertyzie plik należy zapisać pod odpowiednią nazwą. Utworzenie warstwy w GIS wymaga formatu .shp (shapefile), stąd konieczne jest przetworzenie plików. Niestety jest to jeden z bardziej kłopotliwych etapów pracy i w niniejszym opracowaniu brak miejsca na szczegółowe instrukcje w tym zakresie. Poniżej tylko skrótowy opis kilku możliwych przekształceń: − MapSource plik.gdb – plik tekstowy .txt – plik Excel. xls – ArcView plik.shp − MapSource plik.gdb – plik Excel. xls – ArcView plik.shp − MapSource plik.gdb –MapSource plik.gpx – plik.kml – ArcView plik.shp Praca z GIS opiera się na tworzeniu warstw przedstawiających opisywane elementy. Każda z warstw zawiera pewną ilość obiektów o jednym typie geometrii (typu: punkt – point, linia – polyline lub obszar (poligon) – polygon) i jest powiązana z tabelą atrybutów (cech), gdzie w odpowiednich polach zawarte są informacje o kolejnych obiektach. Obiekt może być scharakteryzowany dowolną liczbą atrybutów o określonych nazwach. Atrybuty posiadają wartości liczbowe lub stanowią kategorie opisywane słownie lub symbolami literowymi i cyfrowymi (Tabela 5). W warstwach istotnym elementem są także metadane, w których zapisane są informacje o źródle warstwy, liczbie obiektów, układzie odniesienia. Tabela 5. Przykładowa tabela atrybutów FID Shape x y 1 2 3 4 5 6 polygon polygon polygon polygon polygon polygon 703222 702198 702347 700756 704943 704943 701045 697414 699475 699600 698247 698247 Adres leśny 07-14-3-15-162 07-14-3-15-146 07-14-3-15-150 07-14-3-15-153 07-14-3-16-172 07-14-3-16-171 -h -h -c -a -a -b Kod NATURA 2000 9170-2 9170-2 9170-2 9170-2 91E0-3 91E0-3 Pow. Stan 1,40 4,41 7,34 5,15 1,25 2,60 U2 FV U1 FV U1 U2 W przypadku mapy, na której ma być przedstawione występowanie siedlisk przyrodniczych Natura 2000 i cennych gatunków roślin w obrębie wybranego obszaru leśnego, powinny być utworzone trzy warstwy: drzewostanowej mapy podkładowej, siedlisk (warstwa poligonowa) i gatunków roślin (warstwa punktowa). Jeżeli mapa będzie wykorzystana także pod kątem turystycznym, konieczna będzie druga warstwa mapy topograficznej. Należy pamiętać, że według obowiązujących przepisów, bez względu na rodzaj treści i formy, 71 użycie mapy w ekspertyzach komercyjnych możliwe jest tylko na podstawie zakupionej wraz z mapą licencji lub pozwolenia na wykorzystanie mapy jako informacji o środowisku (por. Rozdz. 1.6.). Pliki shape wektorowej mapy drzewostanowej (Leśnej Mapy Numerycznej) może udostępnić jako informację o środowisku zlecające opracowanie nadleśnictwo. Odpowiedni arkusz (arkusze) mapy topograficznej trzeba zakupić w WODGiK, w postaci wektorowej (VMapL2), gotowej do włączenia jako warstwa po zdeklarowaniu układu odniesienia („PUWG 1992”) lub rastrowej (Mapa Topograficzna Polski TOPO), wymagającej kalibracji, tj. wpasowania do układu współrzędnych. Utworzona druga warstwa siedlisk-poligonów będzie zawierała informację z notatek terenowej identyfikacji siedlisk Natura 2000 w poszczególnych pododdziałach leśnych; granice poligonów nie są w tym przypadku wprowadzane z zapisu punktów GPS, lecz wykorzystane z mapy drzewostanowej lub wprowadzone w trybie edycji nowej warstwy. Możliwe jest wtedy wstawianie nowych obiektów, nadawanie im atrybutów oraz edycja ich granic. Wykorzystując podkładową mapę drzewostanową w dużym powiększeniu, z widocznymi konturami pododdziałów, metodą małych kroków nanosi się przy pomocy np. narzędzia „Rectangle” kolejne punkty załamania (punkty węzłowe) i odcinki obwodu rysowanego pododdziału. W tabeli atrybutów warstwy siedlisk (por. Tabela 5) dla każdego poligonu znajdują się: automatycznie wpisywany identyfikator (FID), określenie typu geometrii (Shape), współrzędne x, y (punktu początkowego = punktu końcowego obrysu granicy) oraz nazwa (tutaj „Adres leśny”). Można wprowadzić dodatkowe kolumny, np.: „Kod Natura 2000” (tutaj dwa typy siedlisk: grąd subkontynentalny i łęg jesionowo-olszowy), „Powierzchnia” (wyliczona przy pomocy funkcji tabeli atrybutów) oraz „Stan” – ocena stanu ochrony siedliska (FV – stan właściwy, U1 – stan niezadawalający, U2 – stan zły), wykonana w terenie według metodyki monitoringu siedlisk Natura 2000 (por. Rozdz. 1.3. i poradniki monitoringu w Rozdz. 1.5.). W utworzonej warstwie „Siedliska Natura 2000”, obiektom można nadać etykiety według pola nazwy „Adres leśny” lub pola „Kod Natura 2000” i zastosować wypełnienie poligonów różnymi kolorami w zależności od typu siedliska. Do zobrazowania stanu zachowania siedlisk (FV, U1, U2) można użyć innego formatowania stylów i klasyfikację opartą na atrybucie „Stan” powiązać z trzema rodzajami zagęszczającego się szrafu w kolorze czarnym (np. kropkowanie, kreskowanie1, kreskowanie2), widocznego na tle kolorów typów siedlisk. Ostatnią warstwę utworzą punkty – stanowiska cennych gatunków roślin zgromadzone w pliku shape, przekształconym z „waypointów” zaimportowanych z odbiornika GPS. W polu „nazwa” umieszczona powinna być łacińska nazwa gatunku, w dodatkowych kolumnach można przedstawić informacje do sortowania danych, np. „Kod Natura 2000”, „Status ochrony prawnej”, „Kategoria zagrożenia” (wg czerwonej listy), a także np. liczbę stwierdzonych w danym punkcie osobników. Projekt zapisany w formacie shapefile może służyć do wizualizacji rozmieszczenia, zróżnicowania typów i stanu zachowania siedlisk przyrodniczych Natura 2000 na tle mapy drzewostanowej lub topograficznej (por. Ryc.23), a na podstawie wyliczeń w tabeli atrybutów można podać jaką powierzchnię zajmują siedliska różnych typów, i jaki procent powierzchni w obrębie każdego typu stanowią płaty zniekształcone (C). Wykorzystując informacje w warstwie „cenne rośliny” można jednocześnie wyświetlić stanowiska gatunków 72 z wszystkich kategorii, lub tylko wybranych, np. gatunków chronionych Dyrektywą Siedliskową, lub gatunków o najwyższych kategoriach zagrożenia i najniższej liczbie osobników, w celu zidentyfikowania miejsc do pilnego zastosowania zabiegów ochronnych. Z okna każdej wizualizacji aktualny obszar roboczy można wyeksportować o pliku graficznego, np. PNG, JPG, czy TIFF i wydrukować. Transfer danych możliwy jest również z komputera do odbiornika GPS. Przydatne może być np. utworzenie w GIS warstwy poligonów lub punktów dla obiektów położonych w trudnym terenie, do których trzeba dotrzeć, np. w celu powtórzenia badań monitoringowych. Praca z danymi usługi WMS przeglądarek internetowych Dzięki usłudze przeglądania WMS użytkownik programu typu GIS ma możliwość wizualizacji swoich lokalnych danych na podkładzie danych pochodzących z serwisu mapowego (tzw. serwisu WMS, serwera WMS), np. z Geoportalu 2, przy pomocy specjalnego narzędzia w aplikacji mapowej (np. GIS Servers/ Add WMS Server/ w otwartym oknie trzeba wpisać adres URL/ Get layers). Bieżący widok można wydrukować i zapisać, ale z klauzulą, jak opisano wyżej (Rozdz. 1.6.) – do użytku osobistego, niekomercyjnego. Wybrane warstwy dostępne w usłudze przeglądania WMS na Geoportalu 2 i ich adresy URL http://geoportal.gov.pl/uslugi/usluga-przegladania-wms Administracyjna Mapa Polski http://mapy.geoportal.gov.pl/wss/service/img/guest/Administracyjna/MapServer/WMSServer Baza Danych Obiektów Topograficznych BDOT - Wizualizacja http://mapy.geoportal.gov.pl/wss/service/pub/guest/kompozycjaG2_TBD_WMS/MapServer/WMSServer Baza Danych Ogólnogeograficznych (BDO) Mapa topograficzna http://mapy.geoportal.gov.pl/wss/service/pub/guest/kompozycjaG2_BDO_WMS/MapServer/WMSServer Dane o charakterze katastralnym http://mapy.geoportal.gov.pl/wss/service/pub/guest/G2_GO_WMS/MapServer/WMSServer Krajobrazowa Mapa Polski http://mapy.geoportal.gov.pl/wss/service/img/guest/Krajobrazowa/MapServer/WMSServer Mapa Hydrograficzna Polski http://mapy.geoportal.gov.pl/wss/service/img/guest/HYDRO/MapServer/WMSServer Rastrowa Mapa Topograficzna Polski TOPO http://mapy.geoportal.gov.pl/wss/service/img/guest/TOPO/MapServer/WMSServer Mapa topograficzna wektorowa (VMapL2) http://mapy.geoportal.gov.pl/wss/service/pub/guest/kompozycjaG2_VMAPL2_WMS/MapServer/WMSServer Mapa Sozologiczna Polski http://mapy.geoportal.gov.pl/wss/service/img/guest/SOZO/MapServer/WMSServer Ortofotomapa http://mapy.geoportal.gov.pl/wss/service/img/guest/ORTO/MapServer/WMSServer Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych http://mapy.geoportal.gov.pl/wss/service/pub/guest/G2_PRNG_WMS/MapServer/WMSServer Numeryczny Model Terenu ISOK – Hipsometria http://mapy.geoportal.gov.pl/wss/service/wmsimg/guest/ISOK_HipsoDyn/ImageServer/WMSServer Numeryczny Model Terenu LPIS – Cieniowanie http://mapy.geoportal.gov.pl/wss/service/img/guest/CIEN/MapServer/WMSServer Numeryczny Model Terenu LPIS – Hipsometria http://mapy.geoportal.gov.pl/wss/service/img/guest/HIPSO/MapServer/WMSServer 73 Piśmiennictwo Brach M. 2009. Technologia nawigacyjna w ochronie środowiska. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej 11.2 (21): 124–134. Głowacki T. 2005. Projekty GIS: administracja i użytkowanie- podręcznik akademicki. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, 101 ss. Litwin L., Myrda G. 2005. Systemy informacji geograficznej: zarządzanie danymi przestrzennymi w GIS, SIP, SIT, LIS. Wydawnictwo Helion, Gliwice, 296 ss. Łochyński M., Guzik M. 2009. Standard danych GIS w ochronie przyrody. wersja 3.03.1. http://bip.gdos.gov.pl/doc/ftp/projekty/PZO/standard_danych_gis.zip Łochyński M., Guzik M. 2013. Standard danych GIS w ochronie przyrody – wspólny język służb ochrony przyrody w gromadzeniu i wymianie informacji geograficznej. W: Kunz M., Nienartowicz A. (red.), Systemy informacji geograficznej w zarządzaniu obszarami chronionymi – od teorii do praktyki. Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Tucholski Park Krajobrazowy. Tuchola – Toruń, s. 116–125. Michalak R., Sadowski J. 2012. Platforma komunikacyjno-informacyjna plany zadań ochronnych Natura 2000. wersja 2012.1. GDOŚ. http://www.gdos.gov.pl/files/PZO/Podrecznik-PIK.zip Okła K. (red.) 2010. Geomatyka w Lasach Państwowych. Cz. 1. Podstawy. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych. Warszawa, 568 ss. (PDF - http://geomatyka.lasy.gov.pl/web/geomatyka/nauka_public) Narkiewicz J. 2007. GPS i inne satelitarne systemy nawigacyjne. Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, Warszawa, 204 ss. Nering K. 2007. Wybrane przykłady zastosowań systemu nawigacji GPS. Czasopismo Techniczne. Środowisko 104(2-Ś): 157–164. Urbański J. 1997. Zrozumieć GIS. Analiza informacji przestrzennej. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 144 ss. Urbański J. 2008. GIS w badaniach przyrodniczych. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, 252 ss. Wężyk P., Wrzodak J. 2005. Integracja technik geomatycznych w badaniach przyrodniczych na przykładzie kartowania szaty roślinnej Tatr Wysokich. Roczniki Geomatyki 3(4): 209–218. 1.8. Zasady wykonywania pomiarów przy użyciu odległościomierza i wysokościomierza W wielu przypadkach, w trakcie wykonywania inwentaryzacji przyrodniczych niezbędne lub przydatne jest uzyskanie informacji o odległości lub wysokości badanych elementów środowiska. Liczba i dokładność tych danych zależą od założonego poziomu uszczegółowienia opracowania. Wykonanie pomiarów odległości jest potrzebne podczas wyznaczania różnych rodzajów transektów i powierzchni badawczych, zwłaszcza do powtarzalnych obserwacji, np. w ramach monitoringu gatunków i siedlisk przyrodniczych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Transekty są również wykorzystywane do obserwacji i liczeń zwierząt z różnych grup lub jako sposób organizacji poboru prób do badań wielu organizmów. Badania w transektach często stosowane są do obserwacji zmian występowania gatunków wzdłuż zmieniających się warunków siedliskowych, szczególnie w bioindykacyjnej ocenie stanu środowiska. Mierzenie długości odcinków może być również przydatne w czasie kartowania roślinności oraz sporządzania szkiców sytuacyjnych do lokalizacji cennego obiektu: stanowiska gatunku chronionego i jego strefy ochronnej (np. wokół gniazd ptaków szponiastych), pomnika przyrody (np. głazu, drzewa, alei drzew) lub stanowiska dokumentacyjnego (np. miejsca występowania odkrywki gleby kopalnej). 74 Pomiar wysokości jest niezbędnym elementem inwentaryzacji cennych okazów dendroflory, które proponowane są do objęcia ochroną jako pomniki przyrody. W przypadku innych starszych drzew, nie osiągających pomnikowych wymiarów obwodu (średnicy), ale ważnych biocenotycznie (np. w charakteryzowanym użytku ekologicznym, rezerwacie przyrody lub innym rodzaju obszaru chronionego lub planowanego do ochrony), informacje o wysokości, zwykle traktowane są jako uzupełniające. Pomiary odległości, wysokości, a także nachylenia powierzchni gruntu można wykorzystać do uzupełnienia charakterystyki rzeźby badanego terenu, szczególnie jeśli posiadane materiały kartograficzne są mało dokładne. Znajomość głębokości i szerokości dna doliny oraz nachylenia stoków (zboczy) ma szczególne znaczenie w dokumentacjach do utworzenia obiektów chronionych w dolinach erozyjnych, w których ukształtowanie terenu uznawane jest za jeden z ważnych walorów. W zalesionych wąwozach pomiary warto wykonać przed ulistnieniem drzew i krzewów, podczas badań wiosennego aspektu warstwy zielnej. Poniżej przedstawiono zasady mierzenia odległości, wysokości i nachylenia, które można samodzielnie wykonać przy pomocy prostych w obsłudze urządzeń. Wyznaczanie odległości w terenie Do wyznaczenia odległości w terenie można użyć bardzo wielu mierników: prostej taśmy mierniczej, drogomierzy kołowych, odbiornika GPS oraz dalmierzy optycznych, ultradźwiękowych lub laserowych. W tej części rozdziału omówione zostaną dalmierze (odległościomierze). Jednymi z najczęściej używanych w terenie są proste w obsłudze dalmierze laserowe. Urządzenie wyznacza odległość mierząc czas, w jakim powraca sygnał elektromagnetyczny (laserowy) wysłany w kierunku przedmiotu (dalmierz impulsowy) lub na podstawie różnicy faz fal elektromagnetycznych – emitowanej i rejestrowanej (dalmierz fazowy, o fali ciągłej). Dalmierze laserowe, zwłaszcza urządzenia impulsowe mają duży zasięg (do 1 km) oraz wysoką dokładność. Urządzenia fazowe charakteryzują się dokładnością nawet rzędu kilku centymetrów. Do wykonywania pomiarów potrzebnych w inwentaryzacjach przyrodniczych wystarczy w zupełności zakup dalmierza laserowego impulsowego, który ma dokładność jednego metra i bardzo duży zasięg (Ryc. 24). Pomiar odległości polega na wycelowaniu w obiekt i wciśnięciu przycisku. Wartości pokazywane są na wewnętrznym i/lub bocznym ekranie. Ceny takich dalmierzy zaczynają się od około 800 zł. Używając dalmierza laserowego należy przestrzegać kilku zasad: − zawsze wykonuje się kilka (kilkanaście) pomiarów i wynik uśrednia; − mierzenie powinno odbywać się w dzień, w czasie dobrej pogody (np. opady i silny wiatr wpływają na pomiar); − na drodze lasera nie może być żadnych przeszkód; − należy unikać pomiarów w silnym słońcu; intensywne oświetlenie może uniemożliwić, lub zafałszować pomiar; − trzeba pamiętać, że gładkie, lśniące, przezroczyste oraz ciemne obiekty mogą fałszować wynik pomiaru; − dalmierze mierzą odległość w linii prostej (do pomiaru łuków wykorzystuje się taśmę lub drogomierz kołowy). Na rynku można znaleźć dalmierze laserowe budowlane (małe urządzenia bez wizjera), które nie przydadzą się w terenie. Ponadto produkowane są także dalmierze ultradźwiękowe, 75 które wysyłają sygnał dźwiękowy i mierzą czas jego odbicia. Są one mało dokładne i mają mały zasięg. Niektóre modele ultradźwiękowe wyposażono w plamkę laserową, która pełni rolę wskaźnika i mogą być przez to mylone z dalmierzami laserowymi. Mierzenie wysokości obiektu Wysokościomierze optyczne Wysokościomierze optyczne najczęściej stosowane są w leśnictwie. W Polsce najbardziej popularne są: wysokościomierz Blume-Leiss`a (zwany też w naszym kraju wysokościomierzem IBL, od nazwy Instytutu Badawczego Leśnictwa) oraz wysokościomierze firm Suunto lub Silva. Urządzenia te są klinometrami (pochyłomierzami) optycznymi do mierzenia kątów pionowych przez celowanie. Pomiary kątów przeliczone są na odległości na zasadzie trygonometrycznej, w oparciu o właściwości trójkąta prostokątnego, stąd bardzo ważna jest odległość obserwatora od drzewa (por. Ryc. 25). Skale przedstawiające wysokość mierzonego obiektu [m] skalibrowane są dla ustalonej odległości od drzewa – najczęściej 15 m oraz 20 m i ich wielokrotności. Podczas pomiaru wysokości obiektu (np. drzewa) przy użyciu tych urządzeń wykonuje się następujące kroki: 1. Wyznaczenie pozycji obserwatora – wybór jednej z ustalonych dla urządzenia odległości (15 m, 20 m, 30 m, 40 m). Aby uniknąć błędów pomiaru, należy wybrać odległość większą od spodziewanej wysokości drzewa. W większości przypadków, pomiar powinien być wykonany z odległości 20 lub 30 metrów od podstawy pnia drzewa. Sposób mierzenia dystansu przy pomocy dalmierza laserowego podano wyżej. Można też użyć taśmy mierniczej. Wierzchołek drzewa i jego podstawa (szyja korzeniowa) powinny być dobrze widoczne z miejsca wykonywania obserwacji. 2. Obserwacja i pomiar wysokości wierzchołka drzewa – w pozycji stojącej, trzymając przyrząd przy oku (sposób celowania i odczytu pomiaru zależy od typu wysokościomierza). 3. W terenie nachylonym, dodatkowo wykonuje się obserwację podstawy pnia i dodaje lub odejmuje dwie otrzymane wartości wysokości. Jeśli obserwator stoi na pochyłości powyżej drzewa wartości dla wierzchołka i podstawy pnia trzeba dodać (Ryc. 25a). W przypadku, gdy mierzone drzewo znajduje się powyżej obserwatora, wartość z dodatkowego pomiaru dla podstawy pnia należy odjąć od wartości dla wierzchołka drzewa (Ryc. 25b). 4. W terenie płaskim do wysokości otrzymanej z pomiaru wierzchołka należy dodać wartość 1,6 m (przeciętna wysokość od gruntu do oka obserwatora i wizjera urządzenia) (Ryc. 25c). 5. Ewentualnie można wykonać korektę odległości dla zbocza lub wzniesienia (w przypadku wysokościomierza Suunto, wg dołączonych do urządzenia tablic). Gdy pochylenie drzewa utrudnia pomiar jego wysokości, należy uwzględnić przy wyliczeniach odległość przemieszczenia się szczytu drzewa w stosunku do nasady pnia i do wyliczenia rzeczywistej wysokości obiektu (H) zastosować wzór przedstawiony na Ryc. 25d. Wysokościomierz Blume-Leiss`a (IBL) (Ryc. 26a) umieszczony jest w metalowej obudowie i składa się z celownika optycznego, cienkiego, blokowanego przyciskiem wahadła oraz oszklonej tarczy odczytu (4–5 skal wysokości skalibrowanych dla odpowiednich odległości od obiektu i dodatkowa skala kąta nachylenia). Podczas celowania okular celownika należy 76 trzymać tuż przy oku (drugie oko może być przymrużone), przycisk odblokowujący wahadło musi być wciśnięty. Dzięki wbudowanemu pryzmatowi w wizjerze celownika widoczny jest jednocześnie obraz drzewa i układ trzech kresek poziomych i dwóch pionowych. W trakcie pomiaru górna krawędź wierzchołka drzewa powinna pokryć się ze środkową kreską poziomą w wizjerze. Kiedy wahadło pod wpływem siły ciążenia ustawi się prostopadle do ziemi należy zwolnić przycisk. Unieruchomiona wskazówka pozwala odczytać wartość na skali dla wybranej odległości obserwatora od mierzonego drzewa. Uzyskanie pełnej informacji o wysokości drzewa zależy od ukształtowania terenu (por. opis kroków pomiaru powyżej oraz Ryc. 24a–c). Obecnie brak na rynku wysokościomierzy Blume-Leiss`a (IBL) polskiej produkcji. Unowocześnione modele produkcji niemieckiej (np. Carl Leiss-BL7 – Timber Cruising Altimeter Carl Leiss Blume-Leiss 1.5 Pound, Ea) kosztują około 1 100 zł. Wysokościomierz Suunto PM-5/1520 (Ryc. 26b) posiada metalową obudowę i obrotową tarczę z dwiema skalami kątowymi, skalibrowanymi dla odległości 15 m i 20 m. W wizjerze widoczna jest pozioma linia celownicza i ruchoma skala wysokości [m]. Po lewej stronie umieszczona jest skala dla odległości 20 m od obiektu, po prawej – skala dla odległości 15 m (Ryc. 26c). Ze względu na brak pryzmatu, w wizjerze brak obrazu wierzchołka mierzonego drzewa, stąd celowanie wymaga patrzenia obojgiem oczu i trzymania urządzenia w niewielkiej odległości, tak aby jednocześnie widzieć czubek drzewa i linię celowniczą. Jeśli pomiar wykonano z odległości 30 m lub 40 m od drzewa, wartość odczytaną ze skali dla 15 m lub 20 m należy pomnożyć x 2. W zależności od ukształtowania terenu otrzymaną wysokość należy uzupełnić, zgodnie z opisem kroków pomiaru powyżej (por. także Ryc. 25a–c). Dokładność pomiaru dla wysokościomierza Suunto wynosi 0,25 m (Suunto User`s Guide 2007). Podobnie działający wysokościomierz Silva wyposażony jest w pryzmat i 4 skale wysokości, dla odległości 15 m, 20 m, 25 m i 30 m. Ceny obydwu urządzeń – około 570 zł. Dalmierze laserowe z funkcją pomiaru wysokości Pomiar wysokości drzewa bez konieczności precyzyjnego ustalenia odległości obserwatora, np. w trudno dostępnym terenie (rzeki, rowy, ogrodzenia), możliwy jest przy pomocy dalmierzy laserowych z funkcję pomiaru trzypunktowego. Funkcja ta pozwala użytkownikowi uzyskać wysokość nawet gdy wierzchołek lub podstawa drzewa są zasłonięte gałęziami lub krzewami, które uniemożliwiają użycie konwencjonalnego pomiaru wysokości, w którym wiązka laserowa musi mieć dostęp do tych miejsc. Jednym z przykładów jest dalmierz Forestry Pro, firmy Nikon. Urządzenie oblicza wysokość drzewa na podstawie odległości poziomej i kątów pionowych do wierzchołka i podstawy drzewa (Nikon Forestry Pro Instr. Manual). Pomiaru dokonuje się celując w wierzchołek drzewa i naciskając przycisk. Wysokość wyświetlana jest na ekranie wewnętrznym i zewnętrznym. W terenie płaskim do wyniku należy dodać 1,6 m (por. Ryc. 25c). W terenie nachylonym potrzebny jest drugi pomiar podstawy pnia. Dalmierz sam skoryguje wysokość. Pomiar dokonywany jest na podstawie czasu powrotu wiązki lasera odbitej od obiektu (nie można więc zmierzyć wysokości obiektów przezroczystych i silnie rozpraszających wiązkę). W przypadku drzew musimy wykonać często kilkanaście pomiarów i odrzucić skrajne (liście często utrudniają pomiar). Mniejsza liczba pomiarów może być uwzględniona, jeśli mierzenie zostanie wykonane przed rozwojem ulistnienia lub po zakończeniu okresu wegetacji. Zasięg urządzenia: 10–500 m, cena – około 1 500 zł. 77 Podobnie, dalmierzem laserowym z funkcją pomiaru trzypunktowego można określić wysokość zboczy wąwozu. W przypadku płytkich dolin U-kształtnych, o szerokim, płaskim dnie pomiar laserowy może być wykonany z dna doliny, przy czym obserwator powinien znajdować się u podstawy zbocza przeciwległego do mierzonego i stamtąd celować w krawędź wierzchowiny. W wąskich dolinach V-kształtnych pomiar z wierzchowiny przeciwległego stoku (celowanie w podstawę i wierzchowinę mierzonego zbocza) może być obarczony znacznym błędem. Wysokość względną zbocza wąwozu (= głębokość doliny = wielkość deniwelacji) można również określić jako różnicę wysokości bezwzględnych (w m n.p.m.) na wierzchowinie i na dnie doliny, odczytanych z dokładnej mapy topograficznej lub zmierzonych przy pomocy lokalizatora GPS lub oddzielnego miernika – wysokościomierza barometrycznego (ważna jest aktualna kalibracja urządzeń). Pomiar nachylenia terenu Pomiar spadku terenu, nachylenia powierzchni gruntu (np. zbocza wąwozu erozyjnego) można wykonać przy pomocy omówionych wyżej wysokościomierzy optycznych. Celowanie z wierzchowiny zbocza powinno odbywać się na punkt u jego podnóża, o takiej samej wysokości od gruntu, na jakiej obserwator trzyma urządzenie podczas pomiaru (Matusz 1975). Do oznakowania tego punktu można wykorzystać pień drzewa, pomiarową tyczkę lub łatę albo osobę-pomocnika o wzroście zbliżonym do obserwatora. W przypadku wysokościomierza Blume-Leiss’a (IBL) wartość kąta nachylenia w stopniach odczytuje się po ustaleniu położenia wskazówki i jej zablokowaniu (jak przy pomiarze wysokości) bezpośrednio na tarczy, na najwyższej skali pomiarowej. Dla pomiaru z wierzchowiny („w dół”) skala wycechowana jest w zakresie 0–25o, dla pomiaru „w górę” w zakresie 0–45o (Ryc. 26a), stąd warto pamiętać, że strome zbocza trzeba mierzyć z dna doliny. Wysokościomierz Suunto posiada w korpusie wbudowany kątomierz (Ryc. 26b), ale jednoczesne celowanie i odczyt wartości kąta z obracającej się tarczy, nie posiadającej blokowanej wskazówki nie jest możliwe (może to zrobić osoba stojąca z boku). Po wycelowaniu w punkt należy w wizjerze odczytać wysokość [m] na skali po lewej stronie (dla odległości 20 m) i skorzystać z przeliczenia na kąt nachylenia [o], wg nomogramu wygrawerowanego na rewersie metalowej obudowy urządzenia (zakres do 45o). Rzadziej używane są wysokościomierze ultradźwiękowe, np. HAGLOF Vertex (pochyłomierz ultradźwiękowy) umożliwiający także pomiar nachylenia terenu. Ograniczeniem jest zasięg (do 30 m) i wysoka cena (około 7 000 zł). Przyszłość przyniesie z pewnością rozpowszechnienie już istniejących, uniwersalnych, niewielkich, ręcznych urządzeń laserowych (mocowanych w razie potrzeby na statywach) przeznaczonych do pracy m. in. w terenie i wykorzystywanych w geodezji, budownictwie, architekturze krajobrazu, budownictwie. Wśród wielu funkcji dostępne są m.in. pomiary odległości i wysokości dobrze widocznych i niedostępnych odcinków oraz pomiary nachylenia. Przykładem urządzenia do przetestowania w inwentaryzacjach przyrodniczych może być dalmierz Leica Disto D510, o zasięgu do 200 m, z inklinometrem o zakresie do 360o i wysoką odpornością na warunki terenowe (Leica Disto Instrukcja obsługi). Cena około 2 000 zł. 78 Piśmiennictwo Branthomme A. 2004. National Forest Inventory – Lebanon. Field Manual. FAO Forestry Department, Rome, 70 ss. Matusz S. 1975. Wysokościomierz uniwersalny. Instrukcja obsługi. Instytut Badawczy Leśnictwa, WAREXPO, Warszawa, 19 ss. Nikon Forestry Pro Instruction Manual, Nikon Vision Co., LTD. 3-25, Futaba 1-chome, Shinagawa-ku, Tokyo 142-0043, Japan, 19 ss. Suunto PM-5 / PM-5/1520 User`s Guide, 2007. Suunto Oy, Finland, 108 ss. Leica DistoTM D510. 2013. Instrukcja obsługi. Leica Geosystems AG, Heerbrugg, Szwajcaria, 31 ss. 79 OBIEKT MODELOWY DO ZAJĘĆ 2. Charakterystyka obiektu modelowego do zajęć terenowych 2. Charakterystyka obiektu modelowego do zajęć terenowych W niniejszym rozdziale wykorzystane zostały informacje uzyskane podczas kwerendy – wyszukiwania dostępnych danych o obiekcie przeznaczonym do waloryzacji. Uwzględniono informacje w opracowaniach publikowanych oraz dane umieszczone na mapach. Charakterystykę rzeźby terenu uzupełniono na podstawie rekonesansu terenowego (obserwacji i pomiarów). Brak źródeł archiwalnych charakteryzujących bezpośrednio szatę roślinną i faunę badanego obiektu. Lokalizacja Obiektem modelowym do wykonania waloryzacji przyrodniczej podczas zajęć terenowych jest końcowy odcinek zalesionej doliny strumienia o nazwie Leśny Potok, wpadającego do Jeziora Kortowskiego w pobliżu kampusu Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie (Ryc. 2). Pod względem administracyjnym teren badań należy do miasta-gminy Olsztyn oraz województwa warmińsko-mazurskiego. Lasy w całości pokrywające analizowany teren znajdują się w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe, Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Olsztynie, Nadleśnictwa Kudypy i Leśnictwa Stary Dwór (oddziały 350, 356 Obrębu Kudypy). Badaniami objęto obszar o powierzchni około 14 ha. Rzeźba terenu i hydrografia Według regionalizacji fizyczno-geograficznej Polski (Kondracki 1978) badany obiekt położony jest w Mezoregionie Pojezierza Olsztyńskiego, należącego do Makroregionu Pojezierze Mazurskie, Prowincji Niż Wschodniobałtycko-Białoruski (Niż Zachodniorosyjski) Obszaru fizyczno-geograficznego: Europa Wschodnia (Ryc. 3). Pojezierze Olsztyńskie charakteryzuje się młodoglacjalną rzeźbą terenu. Jego obszar przecina granica ostatniego zlodowacenia Wisły, z wałami moren czołowych. W części północnej dominuje falista lub pagórkowata morena denna z rynnowymi jeziorami i rozcięciami erozji wąwozowej. W części południowej znajdują się duże powierzchnie sandrowe, pokryte piaskami fluwioglacjalnymi (Kondracki 1972). Analizowany obiekt reprezentuje cechy północnej części Pojezierza Olsztyńskiego. Jego głównym elementem jest wąwóz erozyjny, o długości około 450 m i głębokości do 10 m, który stanowi przełomowy odcinek Leśnego Potoku. Źródliska tego niewielkiego cieku (liczącego około 7,5 km długości) znajdują się na wilgotnych łąkach w pobliżu miejscowości Kudypy. Potok początkowo kieruje się na wschód, płynąc m.in. na odcinku 1 km w zalesionym wąwozie podobnym do badanego obiektu, a następnie na południe, zachodnią i południowozachodnią krawędzią wzniesienia z dużym, olsztyńskim osiedlem domów jednorodzinnych, o nazwie Dajtki. Na tym odcinku rzeczka biegnie wśród częściowo zmeliorowanych łąk, w dolinie o szerokości 300–400 m. Dalej ciek skierowany jest przepustem pod wysokim nasypem kolejowym i nadal płynie terenem bezleśnym (łąki i łozowiska) na południe i później na zachód, zgodnie z przebiegiem badanego wąwozu erozyjnego. Ostatni przed ujściem do 83 Jeziora Kortowskiego odcinek doliny potoku, liczący około 200 m i skierowany na północ, jest płaski i prawdopodobnie częściowo był sztucznie regulowany (Ryc. 27; por. także Ryc.10, 11). Badany obszar położony jest na wysokości 93–110 m n.p.m., lokalne deniwelacje wynoszą 2–10 m. Nachylenie stoków wąwozu waha się w zakresie 30o–60o i jest najwyższe w środkowej części wąwozu, o charakterze debrza, gdzie dno doliny ma szerokość tylko około 2 m (granica pododdziałów 350b/c). Na pozostałych odcinkach dno wąwozu nieco się rozszerza, a u podstawy zboczy występuje kilka utrwalonych teras i okresowe namuliska. Odległości pomiędzy krawędziami sąsiednich wierzchowin wynoszą około 20–30(50) m. W obrębie wąwozu strumień kilkakrotnie zmienia kierunek przepływu, stąd ekspozycja zboczy jest silnie zróżnicowana (Ryc. 28). Wysokość zboczy nie jest jednakowa (najniższe są stoki na północnym brzegu strumienia w końcowej, zachodniej części wąwozu (Ryc. 29; warto porównać obraz tego odcinka na przetworzonych fragmentach map wykonanych w różnych skalach: Ryc. 28 – 1:10 000 i Ryc. 29 – 1:500). Fotografie przedstawiają płaski fragment doliny z meandrującym potokiem i część wąwozu o stromych stokach (Ryc. 30). Klimat Klimat północno-wschodniej części Polski, w porównaniu do pozostałej niżowej części kraju wyróżnia się, takimi cechami, jak: − wydłużony okres zimy i skrócony czas trwania lata; − skrócony okres wegetacyjny; − najkrótszy okres bezprzymrozkowy; − najdłuższy okres zalegania pokrywy śnieżnej; − najwyższe roczne amplitudy temperatury. Nasilenie tych cech, o charakterze kontynentalnym rośnie na osi zachód-wschód. Region Olsztyński, w którym znajduje się badany obiekt, położony jest w środkowej części opisanego obszaru i jego klimat wykazuje charakterystyki pośrednie, np. jest „mniej ostry” niż w Regionie Suwalskim (Stopa-Boryczka i in.1986). Szczegółową charakterystykę parametrów klimatycznych Regionu Olsztyńskiego przedstawiono w Tabeli 6. Tabela 6. Liczbowa charakterystyka parametrów klimatycznych regionu olsztyńskiego północno-wschodniej części Polski (za Stopa-Boryczka i in. 1986) a b c d e Styczeń Min. Max. – 2,8 – 3,5 – 0,5 – 1,1 – 5,8 – 7,0 5,2 6,0 29 41 Kwiecień Min. Max. 6,2 6,5 11,0 11,5 1,0 2,0 8,9 10,6 39 40 Objaśnienia: a – średnia dobowa temperatura (oC) b – średnia maksymalna temperatura (oC) c – średnia minimalna temperatura (oC) d – dobowa amplituda temperatury (oC) e – średnia miesięczna suma opadu (mm) 84 Lipiec Min. Max. 17,0 17,5 22,1 22,7 11,5 12,5 9,5 11,4 90 105 Październik Min. Max. 7,4 8,0 11,7 12,3 3,2 4,8 7,4 8,5 30 55 f g h i j f – roczna amplituda temperatury (oC) g – długość zimy (w dniach) h – długość lata (w dniach) i – liczba dni z pokrywą śnieżną j – roczne sumy opadów (mm) Rok Min. Max. 20,7 21,8 98 108 79 80 75 89 550 670 Wpływ na lokalny mikroklimat analizowanego terenu ma obecność zalesionego wąwozu erozyjnego o stromych zboczach, z korytem stałego cieku. Głębokość i długość wąwozu nie są duże, ale tworzy on warunki do zalegania zimniejszego, wilgotnego powietrza. Szata roślinna Zgodnie z podziałem geobotanicznym Matuszkiewicza (1993) badany teren położony jest w Podkrainie Zachodniomazurskiej, Krainy Mazurskiej, należącej do Działu Północnego Mazursko-Białoruskiego, Prowincji Niżowo-Wyżynnej Środkowoeuropejskiej (Ryc. 6). Obszar ten znajduje się w obrębie naturalnego zasięgu dębu szypułkowego i bezszypułkowego (Quercus robur i Q. petraea) oraz borealnej części zasięgu świerka pospolitego (Picea abies), natomiast stosunkowo blisko wschodniej granicy zasięgu buka zwyczajnego (Fagus sylvatica). Znamienny jest jednoczesny udział jeszcze wielu gatunków i zbiorowisk roślinnych o charakterze subatlantyckim (zachodnioeuropejskim) oraz znacznej liczby roślin borealnych i kontynentalnych (północnych i wschodnich).Występuje też dość liczna grupa gatunków o charakterze górskim, szczególnie w zalesionych, głębokich dolinach małych cieków. Na obszarach morenowych dominują siedliska lasów dębowo-lipowo-grabowych (grądów), głównie fitocenoz subkontynentalnego grądu Tilio-Carpinetum, zróżnicowanego ekologicznie na ubogie postaci wierzchowinowe, typowe – zboczowe i żyzne występujące u podstawy stoków. Mniejsze powierzchnie leśne zajmują kwaśne buczyny niżowe Luzulo pilosae-Fagetum i żyzne buczyny pomorskie (Galio odorati-Fagetum). Na terenach sandrowych przeważają siedliska sosnowych borów świeżych (Peucedano-Pinetum) i mieszanych (Querco-Pinetum). Podobne charakterystyki flory i roślinności przytacza Szafer (1972), pomimo nieco innej klasyfikacji geobotanicznej, lokującej Okręg Olsztyński w najbardziej wschodniej części Krainy Pojezierza Pomorskiego w Dziale Bałtyckim. Zbliżone opisy zróżnicowania lasów można również znaleźć w regionalizacji przyrodniczo-leśnej 2010 (Zielony, Kliczkowska 2012), według której analizowany obszar jest częścią mezoregionu Pojezierza Mrągowskiego, należącego do Krainy Mazursko-Podlaskiej [Ryc. 5; brak w tym podziale jednostki „Pojezierze Olsztyńskie”, obszar został rozdzielony pomiędzy Krainę Bałtycką, Mezoregion Pojezierza Iławskiego (I-24) oraz Krainę Mazursko-Podlaską – Mezoregion Pojezierza Mrągowskiego (II-2) i Mezoregion Puszcz Mazurskich (II-4)]. W systemie siatki atlasu rozmieszczenia roślin naczyniowych Polski ATPOL (Zając 1978) badany teren znajduje się w kwadracie EB52. Drzewostany i siedliska leśne Zgodnie z mapą przeglądową drzewostanów Nadleśnictwa Kudypy (por. Ryc. 31a; stan na 2005 r.) w bezpośrednim sąsiedztwie Leśnego Potoku na badanym obszarze znajdują się starsze drzewostany, w których gatunkami panującymi są modrzew i sosna w wieku 90 lat (2013 r.) i młodsze, z olszą i brzozą (40 i 45 lat) oraz dębem (32 i 50 lat). Tylko olsza jest wyraźnym dominantem (osiąga 90% składu gatunkowego, oddz. 356h). Udział innych wymienionych gatunków w drzewostanach poszczególnych pododdziałów waha się w zakresie 40-50%. Drzewostany te występują na siedlisku lasu mieszanego świeżego (LMśw) lub lasu świeżego (Lśw), a drzewostan olszowy na siedlisku olsu jesionowego (OlJ) (por. Ryc. 31b). 85 [Uwaga: na podstawie powyższych danych o drzewostanach i siedliskach oraz przeglądzie typów zbiorowisk z charakterystyki geobotanicznej, a także w opraciu o zestawienie typów siedliskowych lasów i zespołów leśnych w ujęciu fitosocjologicznym (por. Tabela 2 w Rozdz. 1.6.), można przypuszczać, że w pododdziale z dominacją olszy występuje łęg jesionowo-olszowy Fraxino-Alnetum, a w pozostałych wydzieleniach sąsiadujących z ciekiem (nawet w tych z modrzewiem i sosną) – fitocenozy grądu (lub buczyny).] Materiały i metody badań – wyznaczenie granic obszaru badań dla różnych grup organizmów Granice terenu do inwentaryzacji szaty roślinnej (flory i roślinności) oraz do inwentaryzacji awifauny zróżnicowano, dostosowując je do specyfiki metod badawczych. Długość doliny Leśnego Potoku do badań ptaków wyniosła około 900 m, dla roślin – około 550 m. Zgodnie z zasadami badań entomologicznych wyznaczono stanowiska do założenia pułapek na chrząszcze i poboru prób z czerpakowania (Ryc. 32). Na potrzeby badań botanicznych (tj. uzyskania odpowiedniej liczby danych do oceny frekwencji gatunków) analizowany wąwóz podzielono na 5 odcinków, o długości około 100 m, i każdy z nich dodatkowo – na dwie części: na prawym i lewym brzegu potoku, np. 2 i 2’ (wyznaczanie brzegów w stosunku do kierunku przepływu cieku). Uwzględniono również odmienność warunków siedliskowych dla roślin na wierzchowinach (a), zboczach (b) i dnie doliny (c); Przykładowe oznakowanie jednego stanowiska: 2a’, 2c, 3b’ (Ryc. 32, 33). Piśmiennictwo Kondracki J. 1972. Polska północno-wschodnia. PWN, Warszawa, 271 ss. Kondracki J. 1978. Geografia fizyczna Polski. Wyd. 3, zmienione. PWN, Warszawa, 463 ss. Matuszkiewicz J. M. 1993. Krajobrazy roślinne i regiony geobotaniczne Polski. Prace Geograficzne 158: 1–107. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa. Stopa-Boryczka M. (red.) 1986. Atlas współzależności parametrów meteorologicznych i geograficznych w Polsce. IV. Klimat północno-wschodniej Polski. Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 509 ss. Szafer W. 1972. Podstawy geobotanicznego podziału Polski. W: Szafer W., Zarzycki K. (red.), Szata roślinna Polski. T. II. PWN, Warszawa, s. 9-15. Zając A. 1978. Założenia metodyczne „Atlasu rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce”. Wiad. Bot. 22(3): 145–155. Zielony R., Kliczkowska A. 2012. Regionalizacja przyrodniczo-leśna Polski 2010, Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa, 356 ss. Mapy Mapa przeglądowa drzewostanów w skali 1:5 000, 2005. Nadleśnictwo Kudypy, Obręb Kudypy (oddz. 350, 356), BULiGL Olsztyn. Mapa przeglądowa siedlisk 1:5 000, 2005. Nadleśnictwo Kudypy, Obręb Kudypy (oddz. 350, 356), BULiGL Olsztyn. Mapa topograficzna w skali 1:100 000, 1981. Arkusz 82.07.3. Olsztyn. PPGK, Warszawa. Mapa topograficzna w skali 1:25 000, 1984. Arkusz 222.42. Olsztyn. OPGK, Poznań. Mapa topograficzna w skali 1:10 000, 1998. Arkusz N-34-77-D-b-4. Olsztyn. GEO-TOP sp. z o.o., Poznań. 86 Mapa topograficzna w skali 1:10 000, 1998. Arkusz N-34-77-D-b-3. Olsztyn-Dajtki. GEO-TOP sp. z o.o., Poznań. Mapa zasadnicza miasta Olsztyn (sytuacyjno-wysokościowa) w skali 1:500, 2001. sekcja 2072-08.C-1. MODGiK Olsztyn. 87 Waloryzacja szaty roślinnej Waloryzacja awifauny Waloryzacja entomofauny Wykorzystanie danych o innych organizmach Podsumowanie waloryzacji WALORYZACJE PRZYRODNICZE – CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA 3. METODY WALORYZACJI PRZYRODNICZYCH – CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA 89 3. METODY WALORYZACJI PRZYRODNICZYCH – CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA 3.1. Waloryzacja szaty roślinnej, awifauny i wybranych grup entomofauny – przygotowanie do pracy w obiekcie modelowym Ogólne zasady wykonywania waloryzacji przyrodniczych, w zakresie przygotowania, przeprowadzenia i opracowania wyników omówiono w Rozdz. 1. Blok informacji szczegółowych, umieszczony poniżej przedstawia opisy specyficznych metod inwentaryzacji i waloryzacji, oddzielnie dla szaty roślinnej (flory naczyniowej i roślinności), ptaków oraz chrząszczy. Przygotowano je na potrzeby realizacji zajęć dydaktycznych w obiekcie modelowym, scharakteryzowanym w Rozdz. 2. Materiałami uzupełniającymi są karty pracy (Rozdz. 4.) oraz listy gatunków i siedlisk (Rozdz. 5.). Informacje te mogą być wykorzystane szerzej, jako pomoc dla młodych ekspertów, zwłaszcza pracujących na obszarze północno-wschodniej części Polski. 3.1.1.Waloryzacja flory, w tym dendroflory Waloryzacja flory w ekspertyzach przyrodniczych najczęściej dotyczy roślin naczyniowych (vascular plants), przedstawianych łącznie (por. Mirek i in. 2002), bez wyróżniania grup systematycznych, m.in. ze względu na ciągłe zmiany wprowadzane w efekcie nowych badań. W tradycyjnym ujęciu do roślin naczyniowych należą rośliny kwiatowe (flowering plants) = rośliny nasienne (nagonasienne i okrytonasienne) oraz paprotniki (tj. wyższe rośliny zarodnikowe: widłakowe, skrzypowe i paprociowe). Wykorzystywane w waloryzacjach źródła kwalifikacji gatunków cennych (listy w załącznikach międzynarodowych i krajowych aktów prawnych) również oparte są na tradycyjnych układach systematycznych. Podejście to jest uzasadnione ze względu na to, że kluczową rolę w ocenie stanu siedlisk odgrywa obecność gatunków o określonych wymaganiach ekologicznych i statusie ochronnym, związanym z ich rzadkością i stopniem zagrożenia. Status taki zwykle nie jest nadawany jednostkom systematycznym, chociaż może się zdarzyć, że większość organizmów reprezentujących daną grupę może charakteryzować się przywiązaniem do siedlisk o wysokim stopniu naturalności. Na liście cennych gatunków roślin do waloryzacji flory (Rozdz. 5.1.), oprócz roślin naczyniowych, przedstawionych w układzie systematycznym powszechnie używanego klucza do oznaczania gatunków (Rutkowski 2005), dodatkowo umieszczono przedstawicieli wątrobowców i mchów (w równie tradycyjnym ujęciu). W objaśnieniach poza tabelą dołączono informacje o chrobotkach (Cladonia z podrodzaju Cladina), należących do grzybów zlichenizowanych (= porostów), które jako jedyne grzyby chronione są Dyrektywą Siedliskową. Metody badań omówione niżej dotyczą roślin naczyniowych, których w Polsce stwierdzono do tej pory 3 476 gatunków, w tym 2 537 gatunków rodzimych i 939 gatunków obcych, o różnym pochodzeniu (Tokarska-Guzik i in. 2012). 91 Inwentaryzacja flory Prace przygotowawcze Przed rozpoczęciem inwentaryzacji flory niezbędne jest przygotowanie wstępnej charakterystyki terenu badań w określonych zleceniem granicach (por. Rozdz. 1.4., Rozdz. 2.) oraz materiałów i drobnego sprzętu, tj. przewodników, atlasów i kluczy do oznaczania roślin (por. źródła cytowane w Rozdz. 1.5.), map, odbiornika GPS (por. Rozdz. 1.6.–1.7.), formularzy do notatek terenowych (por. karty pracy – Rozdz. 4.1.A, B), niewielkiej lupy ręcznej (np. o pow. 5x) oraz plastikowych worków i papierowych etykiet do zbioru roślin, wymagających identyfikacji przy pomocy binokularu (lupy stereoskopowej), po powrocie z terenu. Kluczowe znaczenie ma merytoryczne przygotowanie do wyszukiwania siedlisk i rozpoznawania gatunków stanowiących podstawę waloryzacji flory: cennych gatunków roślin (chronionych Dyrektywą Siedliskową i prawem polskim, zagrożonych w Polsce – z Czerwonej Księgi Roślin i Czerwonej Listy Roślin, rzadkich regionalnie) oraz gatunków obcych geograficznie dla Polski (zwłaszcza inwazyjnych), wpływających na zagrożenie naturalnych składników ocenianej flory. Przygotowanie listy gatunków możliwych do spotkania na analizowanym obszarze ułatwia znajomość zróżnicowania siedlisk, uzyskana na etapie wstępnej charakterystyki. W Rozdz. 5.1., 5.6., umieszczono informacje o gatunkach roślin cennych i obcych występujących w północno-wschodniej części Polski. Bardzo ważne jest również ustalenie podziału obszaru badań na stanowiska i opracowanie harmonogramu prac dostosowanego do fenologii roślin. W przypadku bardzo małych obiektów, wynikiem inwentaryzacji roślin może być jedno zestawienie – lista stwierdzonych gatunków, bez żadnych dodatkowych informacji lub z oceną liczebności (por. niżej). Zwykle jednak dokonuje się podziału terenu badań na stanowiska o zbliżonych powierzchniach (np. oddziały, pododdziały leśne lub kwadraty kartogramu polowego, nałożone na podkład topograficzny lub na mapę drzewostanową por. – Ryc. 34). Dzięki wykonaniu spisów florystycznych na wielu stanowiskach możliwe jest określenie frekwencji (częstości) poszczególnych gatunków w analizowanym obiekcie. Informacje te są potrzebne do oceny lokalnego zagrożenia stwierdzonych, cennych gatunków roślin lub do oceny występowania obcych elementów flory. Rezultatem mogą być decyzje o wykonaniu konkretnych zabiegów ochronnych, lub w drugim przypadku – eliminujących. Dodatkowym parametrem, wspomagającym podejmowanie takich decyzji jest obfitość (liczebność) występowania gatunku, którą można ocenić na każdym stanowisku, według szacunkowej skali (Tabela 7). Przy tej samej frekwencji (liczbie stanowisk) dwóch gatunków roślin, o podobnej biologii i wymaganiach siedliskowych, gatunek występujący liczniej (w wyższej liczbie osobników), przynajmniej na części stanowisk, jest lokalnie mniej zagrożony. Tabela.7. Szacunkowa skala obfitości (liczebności) występowania gatunku rośliny na jednym stanowisku Stopień Pojedynczo Nielicznie Dość licznie Licznie Masowo 92 Symbole P 1 NL 2 DL 3 L 4 M 5 Określenie liczby osobników jeden do kilku osobników kilkanaście osobników kilka płatów z wieloma osobnikami bardzo wiele płatów gatunek dominujący, kobierce W zbiorowiskach leśnych, dla gatunków roślin drzewiastych ocenę liczebności można przeprowadzić oddzielnie w głównych w warstwach zbiorowiska: drzewostanie (a), podszycie (b) i runie (c) (por. Karta 4.1.). Interpretacja tych danych pozwala na prognozowanie trwałości składu drzewostanu, zwłaszcza zjawiska wypadania gatunków obcych siedliskowo i odbudowywania się naturalnego składu (np. sztucznie wprowadzone na siedliska lasów liściastych sosna lub modrzew rzadko odnawiają się i sporadycznie przechodzą do podszytu). Zbiór pełnych danych o zróżnicowaniu flory określonego terenu zapewnia wykonanie spisów w optimum rozwoju roślin i dostosowanie harmonogramu badań do zróżnicowanej sezonowości zbiorowisk. W wielu przypadkach, wybór jednego terminu w w szerokich granicach, pomiędzy majem a sierpniem nie jest właściwy. Na przykład, w żyznych lasach liściastych potrzebny jest dwukrotny zbiór danych, ze względu na wyraźną odmienność aspektu wiosennych geofitów (np. z zawilcem gajowym Anemone nemorosa) i tzw. „flory letniej”. W zbiorowiskach z silnie uwodnionym podłożem (np. szuwary, torfowiska, bagienne lasy olszowe) początek wegetacji jest opóźniony. Dodatkowo, terminy badań w szuwarach, na torfowiskach przejściowych, a także na łąkach ogranicza krótki okres kwitnienia turzyc i traw, głównych lub bardzo ważnych składników tych zbiorowisk. Terminarze badań szaty roślinnej nie są jednakowo ujmowane przez różnych autorów (por. Faliński 1990; Dzwonko 2007; Wysocki, Sikorski 2009). Dla obszaru północno-wschodniej cześci Polski można przyjąć poniższe terminy dla wybranych typów zbiorowisk: − lasów liściastych na żyznych glebach mineralnych (buczyny, łęgi, grądy): 1. kwiecień (maj) – aspekt geofitów wiosennych, 2. czerwiec – lipiec; dla grądów zboczowych: 1., 2. – jw., 3. sierpień – kwitnienie diagnostycznych gatunków z rodzaju dzwonek (Campanula); − bagiennych lasów olszowych (olsów): czerwiec – sierpień; − szuwarowych: (maj) czerwiec (lipiec); − torfowiskowych: czerwiec – lipiec; − łąkowych: maj – czerwiec (przed pierwszym pokosem traw); − muraw ciepłolubnych: czerwiec – sierpień; − lasów iglastych: maj – sierpień; − pastwiskowych: maj – sierpień. Spis florystyczny Wykonanie spisu florystycznego (oddzielnie na każdym z wyznaczonych i odnalezionych w terenie stanowisk) obejmuje następujące czynności, dokumentowane w formularzu, np. według układu informacji w Karcie pracy 4.1.A (B): − określenie lokalizacji stanowiska nr X (numer stanowiska wg przygotowanego systemu kodowania), np. leśnictwo, nr oddziału i pododdziału, poza obszarami leśnymi – gmina, miejscowość; − ustalenie (odczytanie) w oparciu o mapy topograficzne i drzewostanowe granic badanego stanowiska; − zarejestrowanie punktu (punktów) orientacyjnych GPS dla danego stanowiska (punktu środkowego, punktów granicznych – np. w przypadku stanowisk-odcinków doliny strumienia); 93 − określenie: ogólnego typu siedliska (zbiorowiska roślinnego, wg umiejętności rozpoznawania, np. las liściasty, grąd, ols, wilgotna łąka, murawa napiaskowa) i informacji o rzeźbie terenu (np. północne zbocze doliny); zapis danych w uwagach; − rozpoznawanie gatunków roślin, zapisywanie ich nazw (najczęściej naukowych w języku łacińskim) i obserwowanie liczby osobników przemieszczania się w granicach stanowiska; − zbiór okazów roślin niezidentyfikowanych w terenie; UWAGA: oczywiste jest, że zbiór okazów gatunków cennych do weryfikacji oznaczenia musi być ograniczony do minimum; w przypadku gatunków objętych ochroną prawną zbiór, posiadanie i przetrzymywanie okazów jest możliwy tylko na podstawie uzyskanych wcześniej odpowiednich zezwoleń (por. Rozdz. 1.4); − kartowanie rozmieszczenia gatunków cennych (zaznaczanie sygnatury i kodu na wydruku mapy i zapisywanie kodowanych punktów przy pomocy odbiornika GPS); − ocena liczebności poszczególnych gatunków w granicach stanowiska, po zakończeniu spisu. Zbiór rośliny niezidentyfikowanej w terenie powinien obejmować cały okaz, ponieważ cechy diagnostyczne mogą dotyczyć nie tylko budowy części nadziemnych (łodygi, liści, kwiatów, owoców), lecz także podziemnych (np.: bulw korzeniowych, kłączy). Częstym błędem jest zebranie okazu bez dolnych części, np. tzw. liści odziomkowych, przyziemnej rozety liści lub rozłogów (Drobnik 2007). Jeżeli weryfikacja ma polegać na rozróżnieniu dwóch dobrze znanych gatunków, charakteryzujących się innym wykształceniem drobnych elementów kwiatu, można zebrać tylko kilka kwiatów w wymaganym stadium rozwoju. Używanie metalowych, drewnianych lub innych prasek terenowych oraz arkuszy papieru jest kłopotliwe, chociaż wpływa na lepsze zachowanie kształtów zebranych roślin (Drobnik 2007). Na potrzeby wykonywania ekspertyz przyrodniczych okazy umieszcza się luźno w foliowym worku, często z kilkoma innymi roślinami z tego samego stanowiska. Konieczne jest dołączenie etykiety roboczej z numerem stanowiska, datą zbioru i przypuszczalną nazwą gatunku (taką sama jaką umieszczono w formularzu spisu florystycznego). Najlepsze efekty daje oznaczanie świeżo zebranych materiałów. Jeżeli nie ma takiej możliwości, trzeba jednak założyć okazy zielnikowe do wysuszenia, korzystając z praski bibuły lub papieru gazetowego. Okazy mokre muszą być kilkakrotnie przekładane. Oznaczanie materiałów zasuszonych może wymagać namoczenia niektórych elementów, np. preparowanie kwiatów możliwe jest po krótkim rozgotowaniu. Uporządkowane okazy przyklejone na arkusz i zaopatrzone w etykietę z ważnymi informacjami (nazwa gatunku, stanowisko, siedlisko, data zbioru, imię i nazwisko osoby, która zebrała i oznaczyła okaz) mogą służyć jako materiały porównawcze w przyszłości (por. Drobnik 2007). Wyniki oznaczania należy wprowadzić do formularzy odpowiednich spisów florystycznych. Lista florystyczna Inwentaryzacja roślin kończy się zestawieniem roboczej (surowej) i następnie uporządkowanej listy gatunków, na podstawie danych z formularzy spisów florystycznych. Najwygodniejszą formą listy jest tabela w arkuszu programu Excel, ułatwiająca zliczenia i filtrowanie znacznej ilości danych, zgromadzonych w terenie (np. flora naczyniowa obszaru o średniej 94 wielkości, np. około 150 ha, podzielonego na 20 zróżnicowanego siedliskowo stanowisk może liczyć około 300–400 gatunków). W pierwszej kolumnie tabeli znajdzie się alfabetyczny wykaz gatunków roślin (bez podziału na grupy systematyczne), a w następnych – dane z kolejnych stanowisk, w postaci szacunkowego określenia liczebności, wyrażonego literowo lub zamiennie – liczbowo, w skali: od 1 do 5 (por. Tabela 7). Brak gatunku w danym spisie można przedstawić jako „0”, ale wygodniej jest zostawić puste miejsce, bez żadnego znaku. Ułatwi to zliczenia w wierszach i kolumnach, przy pomocy funkcji arkusza Excel: „ile niepustych”. Najważniejsza jest częstość gatunku – liczba stanowisk, na których został stwierdzony w badanym terenie, uzyskana ze zliczenia w wierszach tabeli. Zliczenie w kolumnach przedstawia liczbę gatunków (bogactwo gatunkowe) na stanowisku. W przypadku, kiedy flora badanych stanowisk charakteryzuje się wyraźną sezonowością (np. w żyznych lasach liściastych) dla jednego stanowiska wykonane zostają dwa spisy, w czasie wiosennego aspektu geofitów z zawilcem gajowym Anemone nemorosa i w optimum wegetacji, latem. Podczas umieszczania informacji w tabeli florystycznej dane są łączone i dla gatunku, który wystąpił w obydwu spisach z różną obfitością (liczebnością), wpisywana jest wyższa wartość. Podczas porządkowania tabeli konieczna jest weryfikacja poprawności nazewnictwa. Podstawowym źródłem nomenklatury botanicznej w Polsce jest lista krytyczna (checklist) roślin kwiatowych i paprotników (aktualna: Mirek i in. 2002), która pozwala na zamianę różnych nazw synonimicznych (uzyskanych np. podczas oznaczania) na aktualnie obowiązujące. Używane są naukowe nazwy gatunków w języku łacińskim, łącznie z nazwiskiem (skrótem nazwiska, np. L – Linnaeus) autora obowiązującej diagnozy gatunku, tzw. cytatem (nazwisko autora wcześniejszej, nieaktualnej diagnozy umieszczone jest w nawiasie). Nazwy polskie wprowadza się jako dodatkowe (np. w opracowaniach dla praktyki). Nazwę łacińską podaje się kursywą, pozostałe elementy (autor, nazwa polska i skróty: cfr. sp., subsp.) – zwykłą czcionką. Nazwy rodzajowe w języku polskim mogą być pisane z dużej lub małej litery, ale według jednego wzoru w zestawieniu. Abies alba Mill. – jodła pospolita Acer platanoides L. – klon zwyczajny Alnus glutinosa (L.) Gaertn. – olsza czarna A. incana (L.) Moench – olsza szara Anthriscus sylvestris (L.) Hoffm. – trybula leśna Brachypodium sylvaticum (Huds.) P. Beauv. – kłosownica leśna sp. (species) – okaz oznaczony tylko do rodzaju, np. Viola sp. = gatunek z rodzaju Viola; subsp. (subspecies) – podgatunek; cf., cfr., aff. = „podobny do ...”, „zbliżony do…”, np. Circaea cf. intermedia Ehrh. Lista florystyczna może być opracowana w formie listy zbiorczej (np. do wydruku), która dla każdego gatunku podaje liczbę stanowisk i ich numery w krótszej, „ściągniętej” formie. W tej formie trudno jest jednak przedstawić informacje o liczebności gatunków. Gatunek 1 – 15 stan.: 1, 5, 7–11, 14... Gatunek 2 – 12 stan.: 2, 4, 7, 9–15... Gatunek 3 – 2 stan.: 1, 2. 95 Dokumentację inwentaryzacji flory stanowi lista zbiorcza (plik lub wydruk) lub uporządkowana tabela listy florystycznej (bazy gatunków), w wersji elektronicznej. Po zapisaniu oryginalnego pliku przygotowana tabela Excel jest źródłem danych do waloryzacji flory badanego obiektu. Waloryzacja flory Tabelę (bazę danych) w programie Excel, utworzoną jako dokumentacja inwentaryzacji florystycznej, można łatwo przekształcać podczas waloryzacji flory, m.in. dodając lub usuwając odpowiednie kolumny lub wersy. Pierwszym, porządkowym etapem waloryzacji (różnicowania) gatunków jest określenie klasy frekwencji (częstości) występowania na podstawie liczby stanowisk na których stwierdzono dany gatunek i przyjętej skali frekwencji (Tabela 8). Tabela 8. Przykładowa skala frekwencji (częstości) gatunku na badanym terenie Symbol I II III IV V Klasa częstości Bardzo rzadki Rzadki Dość częsty Częsty Pospolity Udział stanowisk [% ] Liczba stanowisk <5 5,0 – 15.0 15,1 – 30,0 30,1 – 70,0 70,1 – 100 2 3–6 7 – 12 13 – 28 29 – 40 Po dodaniu kolumn, np. według układu w Karcie pracy 4.2. do waloryzacji flory, należy wyszukać, które ze stwierdzonych gatunków należą do wyróżnianych grup roślin cennych i roślin obcych. Jeśli istnieją odpowiednie dane o mchach i wątrobowcach, można je dołączyć w oddzielnej grupie informacji (por. Karta pracy 4.2.). Można skorzystać ze sposobu zapisu poszczególnych kategorii oraz danych o przynależności gatunków w pomocniczych listach w Rozdz. 5.1., 5.6., lub w przypadku gatunków spoza tych list – w oparciu o oryginalne źródła klasyfikacji gatunków, umieszczone pod tabelami zestawień. Dla gatunków Europejskiej Sieci Natura 2000 należy podać cyfrowy kod gatunku i nr załącznika Dyrektywy Siedliskowej (np. 4068II ), dla gatunków objętych ochroną gatunkową – rodzaj ochrony (ścisła, częściowa; ochrona ścisła strefowa, gatunek wymagający ochrony czynnej), dla gatunków ginących w Polsce kategorie zagrożenia, przy czym należy zwrócić uwagę na zastosowanie innych (nowszych i starszych) systemów kategorii IUCN w Czerwonej Księdze Roślin (Zarzycki, Kaźmierczakowa 2001) i Czerwonej Liście Roślin (Mirek i in. 2006), m.in. dla: roślin naczyniowych (Zarzycki, Szeląg 2006), i wątrobowców (Klama 2006); [dla mchów (Ochyra 1992), czasem zamiennie stosowane jest opracowanie Żarnowca i in. (2004)]. W grupie roślin cennych, rzadkich w regionie północno-wschodniej Polski na uwagę zasługują m.in. gatunki górskie. Rośliny o takim charakterze związane są najczęściej z wąskimi dolinami małych cieków, gdzie na dnie, podobnie jak w dolinach górskich zalega chłodne i wilgotne powietrze (Zając 1996, por. atlas-lista). Występowanie w tym regionie innych grup interesujących, rzadkich gatunków (np. reliktów polodowcowych na torfowiskach, gatunków 96 z ciepłolubnych muraw) omawia Polakowski (1963). Informacji o ich aktualnym rozmieszczeniu można szukać w Atlasie Rozmieszczenia Roślin Naczyniowych Polski (ATPOL). Warto również skorzystać z artykułów naukowych poświęconym ginącym gatunkom z różnych grup siedlik oraz monografii botanicznych, które zwracają uwagę na gatunki rzadkie (por. źródła podane w przeglądzie piśmiennictwa w Rozdz. 1.5. – Gatunki i siedliska rzadkie i inne interesujące). Na potrzeby waloryzacji przyrodniczych należy także wyróżnić antropofity = gatunki obce dla flory Polski (w tym antropofity inwazyjne (Tokarska-Guzik i in. 2012), a także (nieliczne) gatunków rodzime, obce regionalnie w północno-wschodniej części Polski, np. modrzew europejski (por. Rozdz. 5.6.). Tabelę – dokumentację waloryzacji flory na badanym terenie uzyskamy, pozostawiając w nowo zapisanym pliku, tylko wersy z gatunkami, które należą przynajmniej do jednej z wyszukiwanych kategorii oraz kolumny z tymi kategoriami, a także kolumny z liczbą stanowisk i z klasą (stopniem) frekwencji. Można także utworzyć dodatkową kolumnę zawierającą uwagi o obfitości (liczebności) gatunku (por. Karta pracy 4.2.). Załącznikami do tego dokumentu są mapy (analogowe lub cyfrowe): rozmieszczenia cennych gatunków roślin na badanym terenie i oddzielnie – rozmieszczenia gatunków obcych. W przypadku opracowania mapy numerycznej w standardzie SDGIS lub standardzie platformy PIK (por. Rozdz. 1.7.) wybór sygnatur i kodów dla gatunków jest ściśle określony. W wielu waloryzacjach przyrodniczych, zwłaszcza w planach ochrony wymagane jest opracowanie zaleceń ochronnych (operatu ochrony) dla wszystkich cennych elementów flory, lub rzadziej, tylko dla wybranych, o najwyższych w wartościach, np. wszystkich stwierdzonych gatunków Natura 2000, gatunków objętych ścisłą ochroną gatunkową, gatunków z Czerwonej Księgi Roślin i gatunków o najwyższych kategoriach zagrożenia Czerwonej Listy Roślin. Przygotowywane są również specjalne zalecenia dla gatunków obcych, obniżające zagrożenie lokalnej flory przez te rośliny. Operat ochrony dla gatunków cennych powinien objąć ocenę ich stanu zagrożenia (na podstawie frekwencji i obfitości, a także np. stopnia zniekształcenia siedlisk w których występują) oraz określenie rodzaju, lokalizacji i częstotliwości wykonywania zabiegów ochronnych. Przykłady zaleceń ochronnych dla wielu gatunków leśnych podają np. Kujawa-Pawlaczyk i Pawlaczyk (2003). W oparciu o frekwencję, liczebność i rozmieszczenie gatunków obcych można określić zagrożenie lokalnej flory przez ten gatunek i zalecić monitoring i mechaniczne lub chemiczne usuwanie osobników na określonych stanowiskach, w wyznaczonym odstępie czasowym. Karta pracy 4.2. zawiera propozycję układu informacji do takich zaleceń, w odniesieniu do poszczególnych stanowisk gatunku. W takim przypadku wykorzystywane muszą być bardziej szczegółowe dane np. dotyczące obfitości (liczebności), z oryginalnej tabeli-bazy. Odrębnym zagadnieniem jest ocena stanu ochrony dla stwierdzonych na badanym terenie gatunków roślin chronionych Dyrektywą Siedliskową, o ile jest to wymagane w zakresie waloryzacji (zawsze w ramach planów zadań ochronnych dla obszarów siedliskowych Natura 2000, nieobowiązkowo i rzadko np. w przypadku planu ochrony rezerwatu). Na obszarze północno-wschodniej części Polski znane są stanowiska niewielkiej grupy gatunków z Załącznika II (10 gatunków roślin naczyniowych i 3 gatunki mchów), liczniejsze są rośliny ujęte w Zał. V (por. lista w Rozdz. 5.1.). Szczegółową metodykę dla każdego gatunku można znaleźć w poradnikach monitoringu, dostępnych m.in. w formie elektronicznej (por. wykaz w Rozdz. 1.5.). Określany jest stan ochrony gatunku na stanowisku i na poziomie obszaru. 97 Ocena stanu ochrony gatunku na stanowisku jest wykonywana w oparciu o trzy parametry: stan populacji, stan siedliska oraz perspektywy ochrony. Stan parametrów populacji i siedliska określa się na podstawie wielu specjalne dobranych wskaźników, dostosowanych do biologii i ekologii gatunku, wrażliwych na różne czynniki naturalne i antropogeniczne. Perspektywy ochrony wynikają z powiązania stanu populacji i siedliska z aktualnymi i przyszłymi oddziaływaniami (zagrożeniami). Do ocen cząstkowych stosowana jest skala czterostopniowa (stan: właściwy – FV, niezadawalający – U1, zły – U2, nieznany – XX). Ocena ogólna na stanowisku jest bardzo restrykcyjna, równa najniższej z ocen trzech parametrów (populacji, siedliska i perspektyw ochrony): − 3 oceny FV (lub 2 oceny FV i 1 ocena XX) – ocena ogólna FV; − 1 lub więcej ocen U1 – ocena ogólna U1; − 1 lub więcej ocen U2 – ocena ogólna U2. Podczas oceny ogólnej w obszarze, przyjmuje się, że jeśli powyżej 50% stanowisk uzyskuje ocenę FV i brak stanowisk ocenionych na U2, to ocena ogólna dla obszaru wynosi FV. Jeśli przeważają oceny U2, to bez względu na wyniki z pozostałych stanowisk ocena ogólna dla obszaru również jest U2. Pozostałe możliwe kombinacje prowadzą do oceny U1. Inwentaryzacja i waloryzacja dendroflory Uzupełnieniem zbioru informacji do oceny wartości przyrodniczej badanego obiektu jest inwentaryzacja dendroflory, tzn. wyszukanie i udokumentowanie występowania starych drzew o wymiarach pomnikowych lub zbliżonych do pomnikowych (por. Tabela 9). Sędziwe drzewa mogą pełnić ważne role biocenotyczne w zbiorowiskach leśnych, m.in. często zawierają próchnowiska zasiedlone przez wyspecjalizowane, ginące ksylobiontyczne bezkręgowce, ich drewno jest miejscem życia chronionych grzybów pasożytniczych, kora stanowi podłoże dla zagrożonych mchów i porostów epifitycznych, a w koronach gniazdują rzadkie i chronione ptaki leśne (np. na starych grabach w lasach grądowych – muchołówka mała, na dębach i sosnach w różnych zbiorowiskach – duże ptaki drapieżne objęte ochrona strefową). W terenie otwartym, poza lasami rodzaje funkcji starych drzew są podobne, ale zestawy gatunków organizmów „korzystających” inne, mniej wyspecjalizowane. Do zestawienia danych o występowaniu cennych okazów dendroflory można zastosować formularz Karty pracy 4.3. Dokumentacja powinna zawierać informacje o drzewie: nazwę gatunkową, jego wysokość (zmierzoną przy użyciu sprzętu i metod opisanych w Rozdz. 1.8.), długość obwodu pnia na wysokości 1,3 m od gruntu (pomiar przy pomocy taśmy) lub średnicy pnia na tej wysokości, tzw. pierśnicy (pomiar przy pomocy średnicomierza używanego w leśnictwie, tzw. klupy). Ważny jest opis stanu zdrowotnego drzewa (por. poniżej skalę wg Pacyniaka 1992), jego formy i innych cech. Stan zdrowotny drzewa (wg Pacyniaka 1992, zmienione). 1. korona i pień zdrowe, bez ubytków i obecności szkodników, 2. częściowo obumierające cieńsze gałązki w wierzchołkowej partii korony; pojedyncze szkodniki, 3. korona lub pień obumarłe w 50%; pień w znacznym stopniu zaatakowany przez szkodniki, 4. korona lub pień obumarłe w 70%; pień z dużymi ubytkami, 5. korona lub pień obumarłe w 70% i pień z licznymi dziuplami lub drzewo martwe. 98 Tabela 9. Wymiary kwalifikujące drzewa do ochrony pomnikowej – wartości obwodów na wysokości 130 cm od gruntu (w cm) – orientacyjne dolne granice Nazwa polska Nazwa łacińska Brzoza brodawkowata Buk pospolity * Choina kanadyjska * Cyprysiki Czeremcha zwyczajna Dąb bezszypułkowy Dąb szypułkowy * Dąb czerwony Grab pospolity Jałowiec pospolity Jarząb pospolity Jesion wyniosły Jodła pospolita * Kasztanowiec zwyczajny Klon jawor Klon polny Klon zwyczajny Leszczyna pospolita Lipa drobnolistna Modrzew europejski Olsza czarna * Robinia akacjowa * Sosna czarna Sosna zwyczajna * Sosna wejmutka Szakłak pospolity Świerk pospolity Topola biała Topola czarna Topola osika Wiąz górski Wiąz polny Wiąz szypułkowy Wierzba biała Wierzba krucha Wierzba iwa * Żywotniki Betula pendula Fagus sylvatica Tsuga canadensis Chamaecyparis ssp. Padus avium Quercus petraea Quercus robur Quercus rubra Carpinus betulus Juniperus communis Sorbus aucuparia Fraxinus excelsior Abies alba Aesculus hippocastanum Acer pseudoplatanus Acer campestre Acer platanoides Corylus avellana Tilia cordata Larix decidua Alnus nigra Robinia pseudoacacia Pinus nigra Pinus sylvestris Pinus strobus Rhamnus cathartica Picea abies Populus alba Populus nigra Populus tremula Ulmus glabra Ulmus minor Ulmus laevis Salix alba Salix fragilis Salix caprea Thuja spp. Obowiązujące obecnie w Lasach Państowych1 220 310 100 310 380 200 160 250 310 250 160 220 100 310 310 310 100 310 380 380 220 220 220 220 310 310 310 - Proponowane dla obszarów poza lasami2 200 300 200 100 300 300 300 200 75 100 250 250 300 225 225 225 wszystkie drzewiaste 300 250 225 300 275 275 wszystkie drzewiaste 275 400 400 200 225 225 225 300 300 300 100 Instrukcja sporządzania programu ochrony przyrody w nadleśnictwie. Załącznik nr 11 do Instrukcji Urządzania Lasu, Warszawa 1996 2 Ruciński P. 1998. Motywy i kryteria uznawania tworów przyrody za pomniki. Las Polski 23: 7–10 * gatunek obcy w Polsce 1 99 Dane o lokalizacji drzewa obejmują m.in. leśnictwo, nr oddziału i pododdziału (na terenie nieleśnym – nazwę gminy, miejscowości) oraz koordynaty punktu, zapisanego przy pomocy lokalizatora GPS. Formularz może zawierać podsumowanie inwentaryzacji, podkreślające zróżnicowanie gatunkowe, zakresy wymiarów oraz liczby drzew, osiągających wymiary pomnikowe i innych cennych okazów niższych wymiarach. Dokumentację inwentaryzacji i waloryzacji dendroflory na badanym terenie stanowi wypełniony formularz Karty pracy 4.3 oraz mapa lokalizacji cennych okazów drzew (analogowa lub cyfrowa). Kod punktu-stanowiska może zawierać informację o lokalizacji, gatunku i obwodzie drzewa (w cm), np. Lipowo157a-Lp320. W przypadku stwierdzenia okazów o wymiarach pomnikowych warto przygotować formalne wnioski do odpowiedniej terytorialnie Rady Gminy o utworzenia obiektów chronionych – pomników przyrody. Umieszczenie informacji w ekspertyzie nie pociaga za sobą żadnych skutków w tym zakresie. Podsumowanie waloryzacji flory Inwentaryzacja i waloryzacja flory badanego obszaru wymagają liczbowego podsumowania i końcowej opisowej oceny. Można do tego celu wykorzystać układ informacji zaproponowany w Karcie pracy 4.4., traktując jako porządkowe tradycyjne zestawienie liczby gatunków w każdej z klas frekwencji i ich udział procentowy w badanej florze. Do celów waloryzacji konieczne jest podanie następujących informacji: − liczba wszystkich stwierdzonych gatunków roślin naczyniowych (dodatkowo np. mszaków); − liczba i procentowy udział w badanej florze naczyniowej gatunków cennych: − chronionych w Unii Europejskiej jako gatunki Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000), − prawnie chronionych w Polsce (gatunki objęte ochroną ścisłą, częściową oraz strefową), − zagrożonych (z Czerwonej Księgi Roślin, z Czerwonej Listy Roślin); − liczba i procentowy udział w badanej florze naczyniowej gatunków obcych. Ocena naturalności flory może być rozbudowana o analizę liczby i udziału procentowego we florze następujących grup gatunków [wg danych w opracowaniach Mirka i in. (2002) oraz Tokarskiej-Guzik i in. (2011)]: − gatunki rodzime (native plants) − spontaneofity niesynantropijne – gatunki rodzime występujące tylko na siedliskach naturalnych; − apofity (spontaneofity synantropijne) – gatunki rodzime występujące na siedliskach naturalnych, półnaturalnych, a także antropogenicznych (por. np. Zając, Zając 1992); − gatunki obce – antropofity (alien plants). 100 Dla flory dużego badanego obszaru, na którym występują zarówno siedliska, naturalne, półnaturalne i antropogeniczne można obliczyć współczynnik synantropizacji flory, według wzoru umieszczonego poniżej: S= apofity + antropofity wszystkie stwierdzone gatunki x 100% W przypadku niewielkiego rezerwatu leśnego, gdzie występują prawie wyłącznie siedliska naturalne, również można użyć podanego wzoru, ze względu na wnikające wzdłuż ścieżek apofity, np. łąkowe. Można się także spotkać z wyróżnieniem wśród roślin rodzimych gatunków typowych dla siedliska i gatunków „obcych siedliskowo”, np. łąkowych. Rozdział powinien również zawierać opis walorów dendroflory, uwzględniający zróżnicowanie gatunkowe cennych elementów, informacje o ich rozmieszczeniu i podkreślający udział drzew o wymiarach kwalifikujących do powołania pomnika przyrody. Podsumowanie i wnioski umieszczone na końcu powinny objąć informacje o grupach najcenniejszych gatunków oraz opis cech szczególnych, wyróżniających badaną florę, związanych np. z obecnością specjalnych, rzadkich siedlisk, dobrym stanem zachowania niektórych typów siedlisk. Bardzo ważne jest zwięzłe omówienie zidentyfikowanych zagrożeńważnych gatunków, flory wybranych siedlisk lub określonych stanowisk i wskazanie możliwych działań naprawczych. Piśmiennictwo Drobnik J. 2007. Zielnik i zielnikoznawstwo. Wydawnictwo Naukowe PWN, 293 ss. Faliński J. B. 1990. Kartografia geobotaniczna. Tom 2. Kartografia fitosocjologiczna. Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych im. E. Romera, Warszawa – Wrocław, 283 ss. Głąb M. 2003. Flora i ekologia porostów lasów olszowych na wybranych stanowiskach w dolinie rzeki Liwy (Park Krajobrazowy Pojezierza Iławskiego). Praca magisterska wykonana w Katedrze Botaniki i Ochrony Przyrody Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, mscr., 78 ss. Klama H. 2006. Czerwona lista wątrobowców i glewików w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.), Czerwona lista roślin i grzybów Polski, Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków, s. 21–34. Kujawa-Pawlaczyk J., Pawlaczyk P. 2003. Ochrona rzadkich i zagrożonych roślin w lasach. Wydawnictwa Klubu Przyrodników, Świebodzin, 116 ss. Kurowski J. K. (red) 2001. Szata roślinna Lasu Łagiewnickiego w Łodzi. Wydział Ochrony Środowiska Urzędu Miasta Łodzi, Katedra Geobotaniki i Ekologii Roślin Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, 182 ss. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. W: Mirek Z. (red.), Biodiversity of Poland 1: 1–442. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Science, Kraków, 442 ss. Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.), Czerwona lista roślin i grzybów Polski, Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków, 99 ss. Ochyra R. 1992. Czerwona lista mchów zagrożonych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z. (red.), Lista roślin zagrożonych w Polsce, Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków, s. 79–85. Pacyniak C. 1992. Najstarsze drzewa w Polsce. Przewodnik. Wydawnictwo PTTK „Kraj”, Warszawa, 204 ss. Polakowski B. 1963. Stosunki geobotaniczne Pomorza Wschodniego. Zeszyty WSR w Olsztynie 15: 1–167. Prelewska A. 2003. Flora i ekologia porostów lasów olszowych na wybranych stanowiskach w dolinie rzeki Liwy (Park Krajobrazowy Pojezierza Iławskiego). Praca magisterska wykonana w Katedrze Botaniki i Ochrony Przyrody Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, mscr., 92 ss. 101 Rutkowski L. 2005 (i kolejne wydania). Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Wyd. 2, zmienione.Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa, 816 ss. Tokarska-Guzik B., Dajdok Z., Zając M., Zając A., Urbisz A, Danielewicz W., Hołdyński Cz. 2012. Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Warszawa, 197 ss. Zając M. 1996. Mountain vascular plants in the Polish lowlands. Polish Bot. Stud. 11: 1–92. Zając M., Zając A. 1992. A tentative list of segetal and ruderal apophytes in Poland. Prowizoryczna lista apofitów segetalnych i ruderalnych w Polsce. Zesz. Nauk. UJ, Prac. Bot.24: 7–21. Zając A., Zając M. (red.) 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 715 ss. Zarzycki K., Kaźmierczakowa R. (red.) 2001. Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków; 664 ss. Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.), Czerwona lista roślin i grzybów Polski, s. 9–20. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków. Żarnowiec J., Stebel A., Ochyra R. 2004. Threatened moss species in the Polish Carpathians in the light of a new Red list of mosses in Poland. W: Stebel A., Ochyra R. (red.), Bryological studies in the Western Carpathians. Sorus, Poznań, s. 9–28. 3.1.2. Waloryzacja roślinności i siedlisk przyrodniczych Roślinność a siedliska przyrodnicze Ekosystem obejmuje organizmy żywe (biocenozę, m in. fitocenozę i zoocenozę) oraz ogół czynników fizycznych (abiotycznych,) tworzących ich siedlisko. Siedlisko określają warunki glebowe (odczyn, żyzność i uwilgotnienie, kształtowane m.in. przez podłoże geologiczne) oraz warunki klimatyczne, zależne głównie od położenia geograficznego (długości i szerokości geograficznej, wysokości n.p.m) (Pawłowski 1972). Fitocenoza jest ekologicznie zorganizowaną wspólnotą życiową populacji różnych gatunków roślin, posiada określony skład gatunkowy i strukturę wewnętrzną. Skład gatunkowy fitocenozy jest uzależniony od kompleksu współdziałających czynników siedliskowych, natomiast o strukturze, czyli wzajemnym rozmieszczeniu i liczebności przedstawicieli poszczególnych gatunków roślin decydują interakcje pomiędzy osobnikami, przede wszystkim o charakterze konkurencji (międzygatunkowej i wewnątrzgatunkowej) (Dzwonko 2007; Matuszkiewicz 2008). Fitocenoza jest podstawową jednostką roślinności, realnie istniejącym konkretnym zbiorowiskiem roślinnym (płatem roślinności), zajmującym konkretną, rzeczywistą powierzchnię. W podobnych warunkach ekologicznych, biogeograficznych i historycznych powstają podobne fitocenozy. Ich wspólne cechy można opisać jako pewien model – typ fitocenozy, abstrakcyjną jednostkę roślinności – zbiorowisko roślinne w ścisłym znaczeniu (Dzwonko 2007; Matuszkiewicz 2008). Rozpoznanie zróżnicowania roślinności, m.in. waloryzacjach przyrodniczych, polega więc na określeniu zróżnicowania zbiorowisk roślinnych (typów fitocenoz), na podstawie badań przeprowadzonych w terenie w konkretnych fitocenozach, które trzeba zidentyfikować (przypisać do typu fitocenozy). Termin „siedlisko przyrodnicze”, wprowadzony w Dyrektywie Siedliskowej ma zupełnie inne znaczenie niż siedlisko w ujęciu ekologicznym. Według definicji podawanej 102 w znowelizowanej w 2012 r. Ustawie o ochronie przyrody: „siedlisko przyrodnicze to obszar lądowy lub wodny, naturalny, półnaturalny lub antropogeniczny, wyodrębniony w oparciu o cechy geograficzne, abiotyczne i biotyczne”. Można uznać, że jest to konkretny fragment przestrzeni, o określonych granicach i powierzchni, obejmujący podłoże geologiczne, glebę, szatę roślinną i faunę. Najbliższym odpowiednikiem siedliska przyrodniczego w ekologii jest biogeocenoza, lub po pewnym uproszczeniu – ekosystem (Pawlaczyk i in. 2003). Fitocenoza jest więc częścią siedliska przyrodniczego. Typy fitocenoz, czyli zbiorowiska roślinne w randze tzw. zespołów lub ich grup, wyróżnione przy pomocy metodyki fitosocjologicznej zostały uznane jako identyfikatory typów cennych siedlisk przyrodniczych, chronionych Dyrektywą Siedliskową (por. Rozdz. 1.2.). W przypadku siedlisk leśnych najczęściej jeden zespół roślinny służy do identyfikacji jednego typu lub podtypu siedliska. Wśród siedlisk nieleśnych identyfikatory fitosocjologiczne są zwykle wyższej rangi, rzędy, związki, a nawet klasy zespołów roślinnych (system jednostek wyróżnianych w fitosocjologii omówiono w nastepnym podrozdziale). Warto porównać zestawienia cennych typów siedlisk przyrodniczych umieszczone w Rozdz. 5.4. i wykaz zbiorowisk leśnych w ujęciu fitosocjologicznym w Rozdz. 5.5. Rozpoznawanie zbiorowisk roślinnych (typów fitocenoz) wymaga zastosowania specjalnej procedury ich identyfikacji, m.in. związanej z wykonywaniem tzw. zdjęć fitosocjologicznych w terenie i zestawianiem danych w tabelach fitosocjologicznych. Na powierzchni zdjęcia fitosocjologicznego gromadzone są dokładne informacje o pełnym składzie florystycznym i udziale ilościowym poszczególnych gatunków. Rozpoznawanie typów siedlik przyrodniczych polega wprawdzie na określeniu zbiorowiska roślinnego (lub grupy zbiorowisk) jako identyfikatora siedliska przyrodniczego i wymaga znajomości flory, ale jest mniej skomplikowane i nie obejmuje zbioru danych jakościowych i ilościowych o wszystkich gatunkach roślin. Identyfikacja wykonywana jest bezpośrednio w terenie, na podstawie obserwacji kilku grup ważnych cech, dotyczących: występowania gatunków diagnostycznych, struktury zbiorowska, głównych cech składu florystycznego (gatunki dominujące, częste) i uwarunkowań ekologicznych (np. związanych z rzeźbą terenu, obecnością cieków, stopniem uwilgotnienia podłoża). W waloryzacjach przyrodniczych umiejętność identyfikacji zbiorowisk roślinnych i typów siedlisk przyrodniczych nie są wykorzystywane jednakowo często. Niemal w każdej waloryzacji, jednym z podstawowych zadań jest rozpoznanie zróżnicowania, rozmieszczenia i stanu ochrony siedlisk przyrodniczych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Wynika to z prawnego obowiązku utrzymania lub odtworzenia właściwego stanu ich ochrony, podobnie jak w przypadku gatunków, będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty Europejskiej. O wiele rzadziej, i zwykle dodatkowo, oprócz oceny siedlisk przyrodniczych wykonywana jest waloryzacja roślinności w ujęciu fitosocjologicznym. W ramach przygotowania planów ochrony lub planów zadań ochronnych Obszarów Specjalnej Ochrony Siedlisk Natura 2000 (PZO dla OSO Natura 2000) badania fitosocjologiczne nie są stosowane. Podobnie, w przypadku ekspertyz przyrodniczych, związanych z ocenami oddziaływania inwestycji na środowisko. Wyjątkiem są duże opracowania, np. dotyczące inwestycji drogowych, które wymagają wariantowania. Ocena potencjalnych szkód przyrodniczych dotyczy wówczas nie tylko cennych siedlisk przyrodniczych i wymaga dodatkowego rozpoznania roślinności. Wyróżnienie zbiorowisk roślinnych i określenie ich zagrożeń jest natomiast ważnym 103 elementem planu ochrony rezerwatu, parku narodowego oraz parku krajobrazowego, dla których równolegle wykonuje się również dokumentację w zakresie ochrony siedlisk przyrodniczych. Szerszy opis zasad identyfikacji oraz charakterystyki typów siedlisk przyrodniczych Natura 2000 występujących w północno-wschodniej części Polski, wraz ze wskazówkami dotyczącymi zarządzania ich ochroną umieszczono w podręczniku z niniejszej serii (por. Hołdyński i in. 2013) i innych opracowaniach (np. Hołdyński 2010; strona Wigierskiego Parku Narodowego http://www.wigry.win.pl/siedliska/). W specjalnych, drukowanych i elektronicznych, poradnikach ochrony i monitoringu siedlisk Natura 2000 (por.wykazy w Rozdz. 1.5.), dostępne są szerokie informacje dla wszystkich typów siedlisk występujących w Polsce. Dotyczą one rozpoznawania, rozmieszczenia, ekologii, spotykanych przekształceń, rodzajów zagrożeń i możliwych działań ochronnych, a także szczegółowej metodyki oceny stanu zachowania (z nadaniem stopni FV, U1, U2), niezbędnej do waloryzacji siedlisk. Interesującym źródłem pomocniczym do rozpoznawania mogą być fotoprzewodniki, które powstały na potrzeby inwentaryzacji leśnych i nieleśnych siedlisk Natura 2000 w PGL Lasy Państwowe w 2007 r. (pliki PDF – Klub Przyrodników http:/www.kp.org. pl zakładka: Ochrona Przyrody/ Porady i dokumenty, w zestawieniu Lasy: Inwentaryzacja przyrodnicza Natura 2000 w lasach). Opisy metod badań fitosocjologicznych, o różnym zakresie można znaleźć w wielu opracowaniach (Pawłowski 1972; Faliński 1990; Wysocki, Sikorski 2002, 2009; Matuszkiewicz 2008; Dzwonko 2007; Korniak, Loro 2013). Wszytkie z nich dotyczą metodyki powszechnie stosowanej w Polsce, według zasad francusko-szwajcarskiej szkoły fitosocjologicznej Braun-Blanqueta. Szerokie lub zwęzłe charakterystyki typów zbiorowisk i ich grup zawierają m.in. prace: Medweckiej-Kornaś i in. (1972), Czerwińskiego 1978; J. M. Matuszkiewicza (2001), W. Matuszkiewicza (2008), Wysockiego i Sikorskiego (2002, 2009); Sokołowskiego (2006), Matuszkiewicza i in. (2012) oraz Witkowskiej-Żuk (2008). Najbardziej aktualny system wszystkich wyróżnianych w Polsce jednostek roślinności i ich krótkie opisy podaje Matuszkiewicz (2008), natomiast metody, najszerszej i pod kątem naukowym, omawia Dzwonko (2007). Na potrzeby waloryzacji przyrodniczych, poniżej przedstawiono najważniejsze zagadnienia związane z identyfikacją i kartowaniem zbiorowisk roślinnych oraz waloryzacją roślinności i siedlisk przyrodniczych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Terminologia fitosocjologiczna i ogólne zasady identyfikacji fitocenoz Można spotkać się z kilkoma znaczeniami określenia „zbiorowisko roślinne”. Warto na nie zwrócić uwagę i świadomie stosować. W najszerszym rozumieniu, zbiorowisko roślinne jest to każde skupienie roślin tworzące przestrzenną całość, np.: „zbiorowisko lasu iglastego”, „zbiorowiska roślinne różnych typów: leśne, torfowiskowe, łąkowe”. W fitosocjologii termin zbiorowisko roślinne może być zastosowane jako nazwa konkretnej lub abstrakcyjnej jednostki roślinności. W tym pierwszym przypadku, konkretne zbiorowisko roślinne jest odpowiednikiem fitocenozy (płatu roślinności). Zbiorowisko roślinne, w tzw. ścisłym znaczeniu jest typem fitocenozy, abstrakcyjną jednostką, do której podczas identyfikacji może być przypisana realnie istniejąca, konkretna fitocenoza (= płat roślinności). Typ fitocenozy jest jednostką typologiczną (fitocenonem), określoną na podstawie 104 charakterystyki grupy fitocenoz o jednakowych cechach, uważanych za ważne typologicznie (Dzwonko 2007). Określenie zróżnicowania roślinności badanego terenu, polega więc na zaliczeniu obserwowanych w rzeczywistości, odgraniczonych i odmiennych względem siebie płatów roślinności do odpowiednich zbiorowisk roślinnych (typów fitocenoz), na podstawie zdjęć fitosocjologicznych, wykonanych na jednej lub kilku powierzchniach próbnych w każdej rozpoznawanej fitocenozie. Typy fitocenoz (zbiorowiska roślinne) jako jednostki typologiczne (fitocenony) mogą mieć różną rangę. Braun-Blanquet stworzył jednocześnie układ systematyczny zbiorowisk roślinnych, w którym kolejne rangi mają status syntaksonu – jednostki w synaksonomii, czyli taksonomii zbiorowisk roślinnych (z gr. „syn” = „razem z”, „jednoczesnie z”; dla podkreślenia, że system dotyczy nie gatunków, tylko całych zbiorowisk). Podstawową rangą i centralną jednostką w systemie fitosocjologicznym jest zespół roślinny (asocjacja). Analogicznie jak w systematyce gatunków podobne zespoły są grupowane w syntaksony wyższej rangi: związki, rzędy i klasy, natomiast w obrębie zespołu wyróżniane są jednostki niższe, m.in.: podzespoły i warianty. Każda jednostka posiada sformalizowany opis – diagnozę. Kryterium wyróżniania wszystkich jednostek jest ścisle florystyczne, oparte na tzw. charakterystycznej kombinacji gatunków, zawierającej gatunki charakterystyczne wyróżniające i towarzyszące (Dzwonko 2007). Gatunek charakterystyczny występuje wyłącznie lub prawie wyłącznie w fitocenozach jednego syntaksonu danej rangi, lub w kilku syntaksonach danej rangi, ale w jednym z wyraźnie wyższą liczebnością lub żywotnością. Gatunkami charakterystycznymi mogą być nie tylko rośliny naczyniowe, lecz również naziemne mszaki (głównie mchy), rzadziej niektóre porosty. Gatunek wyróżniający to gatunek o szerszej amplitudzie ekologicznej, który występuje w fitocenozach kilku syntaksonów danej rangi, podczas gdy brak go w fitocenozach innych syntaksonów tej samej rangi. Gatunki wyróżniające pomagają w podzieleniu syntaksonu na jednostki niższe. W przypadku podzespołu, który nie ma własnych gatunków charakterystycznych, gatunek wyróżniający pełni kluczową funkcję diagnostyczną. Gatunek towarzyszący posiada szerszą amplitudę ekologiczną i występuje w fitocenozach różnych, odległych syntaksonów. W danym syntaksonie niektóre gatunki towarzyszące mogą być częstsze niż inne, tzn. mogą wykazywać wysoką stałość w fitocenozach tego syntaksonu. Ich przywiązanie może być wykorzystane jako wspomagająca cecha diagnostyczna. Gatunki towarzyszące o wysokich stopniach stałości są składnikiem charakterystycznej kombinacji gatunków (Matuszkiewicz 2008). Poniżej przedstawiono przykładowy, hierarchiczny układ syntaksonów. Klasa zespołów (Cl. – Class) Rząd zespołów (O. – Order) Związek zespołów (All. – Alliance) Podzwiązek zespołów – Suball. – Suballiance) ZESPÓŁ (Ass. – Association) Podzespół (Subass. – Subassociation) Zespół roślinny (asocjacja) jest podstawowym typem fitocenozy (fitocenonem), ograniczonym terytorialnie i stanowiącym powtarzającą się, charakterystyczną kombinację 105 rosnących razem gatunków roślin, różniącą się od innych zespołów przynajmniej jednym gatunkiem charakterystycznym. W rzeczywistości, podobnie jak osobnik reprezentuje pewien typ, opisany jako gatunek, zespół roślinny jako jednostka abstrakcyjna w terenie reprezentowany jest przez fitocenozy zespołu = płaty zespołu (konkretne zbiorowisko), np. fitocenoza (płat, zbiorowisko) subkontynentalnego grądu Tilio cordatae-Carpinetum betuli. W Polsce stwierdzono do tej pory występowanie 482 zespołów roślinnych (Matuszkiewicz 2008). Procedurę identyfikacji fitocenoz przedstawiono w podrozdziale poniżej, ogólnie można stwierdzić, że zaliczenie danej fitocenozy (płatu roślinności) do zespołu roślinnego wymaga zgodności ze skróconą diagnozą tego zespołu, tj. charakterystyczną kombinacją gatunków – Characteristic Species Combination (ChSC Ass.), która może być zapisana poniższą formułą: ChSC (Ass.) = ChAss. + ChAll.+ ChO. + ChCl. + D + Comp. IV–V Ch – gatunek charakterystyczny (character species) D – gatunek wyróżniający (differential species Comp. IV–V – gatunki towarzyszące (companions) – o wysokich stopniach stałości (IV, V) Zasady wyróżniania, publikowania i nazywania syntaksonów określa Międzynarodowy Kodeks Nomenklatury Fitosocjologicznej (Weber i in. 2000). Nazwy jednostek syntaksonomicznych tworzone są od łacińskich nazw roślin, jednego lub dwóch gatunków, połączonych zgodnie z zasadami języka łacińskiego. Dodanie do rdzenia nazwy rodzajowej odpowiedniej końcówki wyróżnia syntaksony określonej rangi. Druga (przymiotnikowa) część nazwy gatunku nie zawsze jest podawana. W nazwie podzespołu końcówka –etosum umieszczona jest w dodatkowej nazwie gatunku wyróżniającego (Dzwonko 2007; Matuszkiewicz 2008). Klasa – etea Rząd – etalia Związek – ion ZESPÓŁ – etum Podzespół – etosum Querco-Fagetea, Salicetea purpureae, Vacinio-Piceetea; Quercetalia pubescenti-petreae, Fagetalia sylvaticae; Alno-Ulmion, Carpinion, Fagion; Stellario-Carpinetum, Tilio-Carpinetum; Galio odorati-Fagetum, Luzulo pilosae-Fagetum; Tilio-Carpinetum stachyetosum sylvatici. W różnych, roboczych zestawieniach stosowane są skrócone nazwy, jak podano powyżej, natomiast w ostatecznym, dokumentacyjnym wykazie syntaksonomicznym należy umieścić pełne nazwy, zawierające również nazwisko autora (lub skrót nazwiska) pierwszej diagnozy i rok opublikowania tej diagnozy (tzw. cytat, podobnie jak dla gatunków, por. Rozdz. 3.1.1.), np. Stellario holosteae-Carpinetum betuli Oberd. 1957, Tilio cordatae-Carpinetum betuli Tracz. 1962. Jeżeli nazwa została zmieniona w trakcie rewizji syntaksonomicznej, cytat zawiera nazwiska obydwu autorów, np. Galio odorati-Fagenion (R.Tx. 1955) Th. Müller 1992. W przypadku wątpliwości natury formalno-syntaksonomicznej zamiast nazwy zespołu używa się zapisu uproszczonego, bez nadania rangi, np: zbiorowisko Betula pubescensThelypteris palustris Czerw. 1972 – sosnowo-brzozowy las bagienny (subborealna brzezina bagienna) (wg Matuszkiewicza 2008). Zestawienie syntaksonów wykonywane jest w układzie hierarchicznym i zwykle zawiera tylko nazwy łacińskie, ewentualnie polskie nazwy tylko dla zespołów. Przykładowy wykaz syntaksonomiczny dla zbiorowisk leśnych występujących w północno-wschodniej części 106 Polski umieszczono w Rozdz. 5.5. (zestawienie zawiera pomocnicze opisy dla wyższych jednostek). Układ klas zespołów w wykazie syntaksonomicznym nie jest przypadkowy, lecz wynika z przyjętej przez Braun-Blanqueta zasady progresji socjologicznej, czyli zgodnie ze stopniowym wzrostem organizacji i skomplikowania zbiorowisk (Dzwonko 2007). W waloryzacjach przyrodniczych przyjęte jest stosowanie układu jednostek syntaksonomicznych według przewodnika do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski (Matuszkiewicz 2008). Zasadniczo układ ten jest uporządkowany od klas zbiorowisk jednowarstwowych, m.in. zbiorowisk rzęs na powierzchni wód stojących lub wolno płynących (klasa zespołów Lemnetea minoris) do wielowarstwowych zbiorowisk żyznych lasów liściastych (klasa zespołów Querco-Fagetea), ale jak podkreśla autor, kolejność niektórych klas wynika z ich łączenia w grupy fizjonomiczno-ekologiczne w celach przeglądowych, nie systematycznych (por. Matuszkiewicz 2008). Inwentaryzacja roślinności Celem inwentaryzacji roślinności, jest rozpoznanie zróżnicowania zbiorowisk roślinnych oraz ich rozmieszczenia na analizowanym terenie. Jeżeli przewidywana jest waloryzacja roślinności, np. pod kątem oceny degeneracji fitocenoz według wybranej skali (por. Korniak, Loro 2013), podczas prac inwentaryzacyjnych muszą być zebrane odpowiednie informacje. Zbadanie zróżnicowania zbiorowisk polega na wykonywaniu zdjęć fitosocjologicznych w odmiennych fitocenozach (płatach roślinności) i określeniu ich przynależności synaksonomicznej, najczęściej w randze zespołu roślinnego. Identyfikacja wykonywana jest najczęściej po zestawieniu grupy zdjęć z jednego rodzaju fitocenoz w tabeli fitosocjologicznej. Efektem tej części prac jest lista stwierdzonych zespołów w postaci hierarchicznego wykazu syntaksonomicznego (por. wykaz w Rozdz. 5.5.), przygotowanego według zasad omówionych wyżej. Inwentaryzacja roślinności w uproszczonej formie nie obejmuje szczegółowego rozmieszczenia zbiorowisk. W takim przypadku, dokumentacja, oprócz wykazu syntaksonomicznego i tabel fitosocjologicznych może zawierać mapę przedstawiającą lokalizację zdjęć fitosocjologicznych. Opracowanie występowania zbiorowisk w formie mapy roślinności, wymaga większego doświadczenia i wieloetapowej pracy w terenie. Jednym z etapów jest szczegółowa inwentaryzacja roślinności. Podczas kartowania jednocześnie dokumentuje się zróżnicowanie i rozmieszczenie zbiorowisk różnych typów, według przyjętej skali uszczegółowienia (identyfikowane są płaty powyżej określonej wielkości powierzchni). Przygotowanie mapy roślinności jest pracochłonne, ale daje podstawy do szerokiego wykorzystania zebranych informacji, zwłaszcza zgromadzonych w formie danych geoprzestrzennych (por. Rozdz. 1.7.). Jeżeli w terenie oceniane są stopnie degeneracji zbiorowisk można wykonać mapę waloryzacji zbiorowisk. Ważnym aspektem wykorzystania mapy roślinności jest możliwość jej przetworzenia na mapę siedlisk przyrodniczych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, w oparciu o występowanie zbiorowisk roślinnych – identyfikatorów fitosocjologicznych poszczególnych typów siedlisk (Pawlaczyk i in. 2003). Zarówno, do wykonania inwentaryzacji w uproszczonej formie, jak i szczegółowej (do kartowania roślinności) niezbędne jest bardzo dobre, wstępne rozpoznanie zróżnicowania badanego obszaru, na etapie przygotowawczych prac kameralnych (por. Rozdz. 1.4.) oraz 107 podczas rekonesansu w terenie. Niezbędny jest wybór fitocenoz do identyfikacji w taki sposób, aby zdjęcia przedstawiały rzeczywiste zróżnicowanie roślinności w badanym terenie, tzn. powinny one proporcjonalnie reprezentować różne typy zbiorowisk (Dzwonko 2007). Do celów waloryzacji roślinności, należy zwrócić uwagę na potencjalne miejsca występowania cennych, rzadkich typów zbiorowisk. Zdjęcie fitosocjologiczne Zdjęcie fitosocjologiczne jest specjalnym opisem składu florystycznego, struktury i ogólnych warunków ekologicznych realnie istniejącej fiocenozy, wykonanym na określonej powierzchni próbnej. Bardzo ważny jest wybór odpowiedniej powierzchni reprezentatywnej, charakteryzującej się jednolitością opisywanych elementów i odpowiednią wielkością. Granice naturalnych fitocenoz zwykle nie są ostre, ze względu na stopniowe zmiany warunków siedliskowych, m.in. uwilgotnienia gleby (np. wzdłuż powolnie podnoszącej się terasy w dolinie cieku) lub zmiany oświetlenia (np. w szeregach sukcesyjnych, od zbiorowisk miejsc otwartych przez formacje krzewiaste do zbiorowisk leśnych). Zidentyfikowanie zbiorowisk wymaga umiejscowienia powierzchni próbnych wewnątrz sąsiadujących, odmiennych płatów, a nie strefie przejścia (ekotonu) pomiędzy nimi. Spełnienie warunku jednolitości wymaga także wyboru powierzchni próbnej w taki sposób, aby ominąć niewielkie lokalne zagłębienia, zwierzęce ścieżki, itp. nieciągłości. Powierzchnia reprezentatywna powinna objąć próbę gatunków regularnie występujących w fitocenozie danego typu i jej wielkość minimalna zależy od stopnia skomplikowania struktury i składu fitocenozy. Najczęściej wyznaczane są powierzchnie prostokątne lub kwadratowe, o następujących wielkościach (por. Dzwonko 2007): − 5–10 m2 dla zbiorowisk torfowisk, pastwisk i ubogich muraw napiaskowych; − 10–25(50) m2 dla zbiorowisk szuwarów, łąk, muraw kserotermicznych i wrzosowisk; − 25–100 m2 dla zbiorowisk segetalnych (chwastów polnych) i ruderalnych (miejsc antropogenicznych), porębowych i zaroślowych; − 100–500 m2 dla zbiorowisk leśnych. Na potrzeby identyfikacji danej fitocenozy (płatu roślinności), tzn. określenia do jakiego należy zespołu, zwykle wykonuje się jedno zdjęcie fitosocjologiczne, rzadziej kilka, jeżeli fitocenoza zajmuje dużą powierzchnię. Jeżeli fitocenoza jest wewnętrznie zróżnicowana wykonanie kilku zdjęć, zlokalizowanych w odmiennych fragmentach może wykazać obecność podzespołu typowego (bez własnych gatunków wyróżniających) oraz innego (innych) podzespołów, identyfikowanych na podstawie gatunków wyróżniających, np. o odmiennych wymaganiach ekologicznych. Przykładowo, w dolinach strumieni zbiorowiska grądów lub buczyn mogą występować na wierzchowinach – w podzespołach ubogich i suchych, typowych – na łagodnych stokach oraz żyznych, wilgotnych – u podstawy zboczy. Wartość bioindykacyjna podzespołów jest wyższa niż zespołów, ponieważ mają węższą amplitudę ekologiczną (Matuszkiewicz 2008). W waloryzacjach przyrodniczych znajomość podzespołów można wykorzystać, jeżeli są z tym związane różnice w ich rzadkości (cenności). Wykonanie zdjęcia fitosocjologicznego jest tylko w pewnym zakresie podobne do spisu florystycznego. Badanie roślin odbywa się na zdecydowanie mniejszym obszarze, 108 z zastosowaniem zupełnie innego sposobu wyznaczania udziału poszczególnych gatunków, jako tzw. ilościowości. Stopnie skali ilościowości (skali pokrywania) Braun-Blanqueta definiują jaką część powierzchni próbnej (zdjęcia fitosocjologicznego) pokrywają wszystkie okazy danego gatunku łącznie. Określanie ilościowości, oparte jest na wzrokowej ocenie pokrywania powierzchni przez nadziemne części rośliny, abstrakcyjną techniką „projekcji”, rzutu pionowego na powierzchnię gleby. Zastosowanie skali wymaga umiejętności rozpoznawania roślin w różnych fazach ich rozwoju (np. niekwitnących – młodocianych , wegetatywnych) i obserwacji ich rozmieszczenia, wielkości, występowania w różnych warstwach. W skali ilościowości umieszczonej poniżej zastosowano modyfikacje dla stopni „+” oraz „1” – tzn. przyjęto dodatkową, przydatną w terenie, umowną granicę pomiędzy tymi stopniami, w wysokości 1%, według porównania skali Braun-Blanqueta ze skalą Londo (por. Dzwonko 2007). W nawiasie podano średnie procentowe pokrywanie dla każdego stopnia, w tym dwie wartości przyjmowane umownie (*) (według Tüxena i Ellenberga 1937 – źródło: Dzwonko 2007). Graficzny obraz poniższej skali ilościowości i jej zastosowanie w przykładowym zdjęciu fitosocjologicznym przedstawiają Ryciny 35 i 36. 5 – pokrywanie 75–100% (87,5%) 4 – pokrywanie 50–75% (62,5%) 3 – pokrywanie 25–50% (37,5%) 2 – pokrywanie 5–25% (15%) − liczba osobników duża, pokrywanie małe − liczba osobników mała, pokrywanie duże 1 – pokrywanie 1–5% (2,5%)* + – pokrywanie <1% (0,1%)* − liczba osobników mała, pokrywanie bardzo małe − liczba osobników bardzo mała, pokrywanie małe r – pokrywanie znikome, liczba osobników bardzo mała (jeden lub kilka okazów) Oddzielnie oceniany jest udział gatunków w każdej warstwie zbiorowiska: drzewostanie = warstwie koron drzew (A), podszycie = warstwie krzewów i podrostu drzew (B), runie = warstwie zielnej (C) oraz warstwie przyziemnej = warstwie mszystej, mszysto-porostowej (D). Na żyznych siedliskach w warstwie drzewostanu można czasem wyróżnić kilka pięter (najczęściej górne i dolne – A1, A2), a także podszytu (B1, B2) (por. Ryc. 37). Zwykle nie jest wykazywane zróżnicowanie runa, które jednak może być bujne i wielowarstwowe, np. latem, w łęgach jesionowo-olszowych, widoczna jest głównie pokrzywa zwyczajna, poniżej, której rośnie wiele innych roślin. Do oznakowania warstw, zamiennie stosuje się duże lub małe litery. Dla osób początkujących wygodne może być oznakowanie granic powierzchni zdjęcia fitosocjologicznego dobrze widoczną taśmą (np. plastikową biało-czerwoną taśmą ostrzegawczą) i szacowanie pokrywania kolejnych gatunków techniką dzielenia powierzchni na „połówki” lub „ćwiartki”, itd. Widząc krawędzie powierzchni można sobie wyobrazić granice np. „ćwiartki” i określać wzrokowo, czy gatunek pokrywa więcej czy mniej niż 25%. Podobnie z innymi zakresami skali. Najtrudniejsza jest ocena pokrywania poszczególnych gatunków „powyżej powierzchni ziemi”, zwłaszcza w dwupiętrowym drzewostanie. 109 Określa się również strukturę pionową badanego płatu, tj. wysokość oraz zwarcie każdej warstwy zbiorowiska, czyli procentowe pokrycie wszystkich gatunków roślin razem. W tym przypadku, czasem łatwiej oszacować „ile pustego” miejsca jest w danej warstwie. Ponieważ skala jest szacunkowa, warto zwrócić uwagę na możliwe niedokładności, m.in., zwarcie w danej warstwie musi opowiadać łącznemu pokrywaniu wszystkich gatunków w tej warstwie. Można to sprawdzić sumując średnie procentowe pokrycie poszczególnych gatunków, według wartości przypisanych do poszczególnych stopni ilościowości (por. wyżej). W przypadku wielowarstwowego runa dopuszcza się przekroczenie wartości 100%. W waloryzacjach przyrodniczych zwykle nie stosuje się określania towarzyskości i żywotności, dodatkowych dwóch parametrów do oceny występowania gatunków. Są one wykorzystywane głównie w syntaksonomicznych badaniach zmienności zbiorowisk. Zdjęcie fitosocjologiczne najczęściej wykonywane jest przy pomocy specjalnie przygotowanego formularza (por. Dzwonko 2007; karta pracy w Rozdz. 4.5). Kolejne czynności obejmują: − określenie lokalizacji zdjęcia nr X (numer wg przygotowanego systemu kodowania), np. leśnictwo, nr oddziału i pododdziału, poza obszarami leśnymi – gmina, miejscowość; − zaznaczenie lokalizacji na terenowej mapie topograficznej i przy użyciu odbiornika GPS (położenie punktu środkowego powierzchni zdjęcia); − ustalenie wielkości i granic powierzchni zdjęcia; − opisanie położenia płatu i cech otoczenia do ogólnej charakterystyki warunków ekologicznych (np. u podnóża zbocza z buczyną; granica powierzchni ok. 20 m od brzegu jeziora; w środkowej części zbocza; w sąsiedztwie rozległe zbiorowiska olsowe); określenie innych cech siedliska (np. nachylenia, ekspozycji zbocza, wilgotności gleby); − wykonanie oddzielnych spisów florystycznych i oceny ilościowości: − dla roślin drzewiastych (zdrewniałych), tj. drzew i krzewów występujących w różnych fazach rozwojowych od warstwy runa do drzewostanu (C, B, A); − dla roślin zielnych (= niezdrewniałych), rosnących tylko w warstwie runa (C); − dla mchów i porostów w warstwie przyziemnej (D); dotyczy to szczególnie zbiorowisk, w których skład tej warstwy jest diagnostyczny, np. zróżnicowanie torfowców (Sphagnum spp.) ważne jest na torfowiskach wysokich, mchów brunatnych na torfowiskach przejściowych, porostów – chrobotków (Cladonia subsp. Cladina) w suchych postaciach borów; − zbiór niezidentyfikowanych roślin, jak w przypadku inwentaryzacji flory (por. Rozdz. 3.1.1.). Identyfikacja podstawowych gatunków mchów z siedlisk borowych jest stosunkowo łatwa, natomiast oznaczenie zebranych okazów innych gatunków mchów i porostów możliwe jest np. dzięki pomocy specjalisty. Wyniki oznaczania zebranych materiałów zielnikowych należy wprowadzić do formularzy zdjęć fitosocjologicznych. Konieczna jest również weryfikacja nazewnictwa, jak w przypadku spisów do inwentaryzacji flory (por. Rozdz. 3.1.1.). Tabela fitosocjologiczna i jej wykorzystanie do identyfikacji fitocenoz Identyfikacja zespołu roślinnego jest możliwa w uproszczony sposób w przypadku pojedynczej fitocenozy, jednak podstawową metodą jest zestawienie w tabeli fitosocjologicznej wszystkich zdjęć przypuszczalnie jednego rodzaju fitocenozy z całego terenu badań oraz 110 ich analiza (Matuszkiewicz 2008). Analiza może być wykonana tradycyjnie (por. niżej) lub metodami numerycznymi, przy użyciu specjalistycznego oprogramowania komputerowego (Dzwonko 2007). Tabele fitosocjologiczne wykonuje się obecnie w arkuszach kalkulacyjnych programu Excel. Najwyższa część tabeli, tzw. główka, zawiera informacje o płatach roślinności w których wykonano zdjęcia fitosocjologiczne, m.in. o lokalizacji (obecnie m.in. koordynaty punktu GPS), warunkach ekologicznych (np. o topografii, wilgotności gleby) i budowie fitocenozy (strukturze warstwowej, liczbie gatunków) (por. przykładową tabelę fitosocjologiczną w Aneksie Nr 2). Początkowym etapem jest stworzenie tzw. tabeli surowej (wstępnej). W pierwszej kolumnie wpisywane są w porządku alfabetycznym nazwy łacińskie roślin. W kolejnych kolumnach – zdjęciach, umieszcza się informację o ilościowości poszczególnych gatunków, wyrażoną w stopniach skali Braun-Blanqueta. Brak gatunku w zdjęciu zaznacza się kropką, lub dla wygody podczas zliczeń pozostawia się puste pole (por. opis listy florystycznej w Rozdz. 3.1.1.). Mchy i porosty z warstwy D umieszczane są oddzielnie, na końcu. W tabelach zbiorowisk leśnych, w górnej części zestawienia, w odrębnym bloku gromadzone są wszystkie gatunki drzew i krzewów, dla łatwiejszego rozpoznania proporcji ilościowych w tej grupie gatunków. W wielu sytuacjach, na podstawie składu drzewostanu możliwe jest wstępne określenie grupy zespołów leśnych, do której należą diagnozowane fitocenozy z badanego terenu. Przed przystąpieniem do dalszych działań należy bardzo ostrożnie wybrać i usunąć zdjęcia o wybitnie odmiennym składzie gatunkowym, przedstawiające fitocenozy spoza analizowanej grupy. W przypadku, kiedy zbiorowisko wykazuje wyraźną sezonowość, dla jednego płatu roślinności wykonuje się więcej niż jedno zdjęcie fitosocjologiczne, np. lasach liściastych z klasy Querco-Fagetea – w czasie wiosennego aspektu geofitów z zawilcem gajowym Anemone nemorosa i w optimum wegetacji, latem. Podczas wpisywania danych w tabeli fitosocjologicznej, do zdjęcia letniego dołącza się gatunki aspektu wiosennego (zwykle kilka lub kilkanaście). Ich obecność i udział ilościowościowy mogą mieć znaczenie diagnostyczne. Łączne pokrywanie warstwy runa przekracza w takiej sytuacji 100%. Niezbędne jest podanie dwóch terminów badań w główce zdjęcia i odpowiedniego opisu w metodyce badań fitosocjologicznych. Wstępne porządkowanie tabeli na potrzeby identyfikacji zbiorowiska roślinnego polega na ustawieniu gatunków według malejącej częstości – stałości występowania. Określanie stopni stałości fitosocjologicznej danego gatunku w zespole, oparte jest na wyliczeniu udziału procentowego zdjęć, w których ten gatunek został stwierdzony, w stosunku do liczby wszystkich zdjęć w tabeli (Pawłowski 1972), np. V stopień stałości oznacza, że gatunek występuje w 80,01–100% zdjęć w tabeli. V IV III II I 80,01–100% – składnik stały zespołu 60,01– 80% – składnik częsty 40,01– 60% – składnik średnio częsty 20,01– 40% – składnik niezbyt częsty 0,01– 20% – składnik rzadki lub sporadyczny Porządkowanie według stopni stałości można wykonać oddzielnie dla grupy roślin drzewiastych (zwracając uwagę na ich występowanie w różnych warstwach), dla roślin runa 111 oraz roślin warstwy mszysto-porostowej. Gatunki sporadyczne (przypadkowe) (z I stopniem stałości) nie mają walorów diagnostycznych i umieszczane są w wykazie poniżej tabeli, z podaniem numeru zdjęcia i ilościowości (por. tabela w Aneksie Nr 2). Plik tak przygotowanej tabeli powinien pozostać jako źródłowy. Następnym etapem jest ustalenie syntaksonomicznej wartości diagnostycznej poszczególnych gatunków w tabeli uporządkowanej. Źródłem informacji jest alfabetyczny wykaz gatunków charakterystycznych i wyróżniających w przewodniku do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski (Matuszkiewicz 2008). Można utworzyć roboczą kolumnę przy nazwach gatunków i wpisywać informacje z tego wykazu. Zwykle okazuje się, że w tabeli znajdują się gatunki charakterystyczne lub wyróżniające różnych syntaksonów, czasem bardzo odległych, m.in. kilku klas, rzędów, związków i różnych zespołów. Opierając się na udziale ilościowym gatunków z grup diagnostycznych dla równorzędnych syntaksonów, należy zdecydować kolejno o przynależności badanych fitocenoz do syntaksonów coraz niższej rangi. Na tym etapie konieczne jest wykorzystanie tablic – tabel syntaksonomicznych, umieszczonych w przewodniku do oznaczania zbiorowisk roślinnych (Matuszkiewicz 2008). Najpierw trzeba zdecydować do jakiej klasy zbiorowisk należą zbadane płaty. Jeżeli w tabeli występują gatunki charakterystyczne trzech klas, np. X, Y, Z, to wybrana zostanie klasa, której gatunki charakterystyczne mają najwyższe stopnie ilościowości, np. ChCl. X w porównaniu do gatunków ChCl.Y i ChCl. Następnym krokiem jest określenie do jakiego rzędu w obrębie tej klasy należą identyfikowane fitocenozy, i dalej, do którego związku wyróżnianego w tym rzędzie, i na końcu, do którego zespołu – wśród wielu umieszczonych w wybranym związku. W analogiczny sposób można dokonać identyfikacji pojedynczej fitocenozy na podstawie analizy zdjęcia fitosocjologicznego (Matuszkiewicz 2008), brak jednak w takiej sytuacji możliwości porównania z innymi płatami, np. oceny stałości (por. Karta pracy w Rozdz. 4.6.). Gatunki diagnostyczne, które posłużyły do identyfikacji fitocenoz ustawia się w tabeli zgodnie z kolejnością w charakterystycznej kombinacji gatunków: tj. gatunki charakterystyczne: zespołu, związku, rzędu i klasy. Pozostałe gatunki, które nie wpłynęły na ustalenie pozycji syntaksonomicznej badanych fitocenoz umieszczone zostają w grupie gatunków towarzyszących. Ostatnia faza porządkowania polega na ułożeniu gatunków w poszczególnych grupach według malejącego stopnia stałości. Na tym etapie, wewnątrz grup może być zachowany układ: najpierw rośliny drzewiaste, później zielne (por. tabela w Aneksie Nr 2). Na zakończenie, podobne zdjęcia można ułożyć koło siebie, ale właściwie nie ma to dużego znaczenia, jeżeli podstawowym zadaniem tabeli jest identyfikacja zespołu. Takie porządkowanie jest natomiast konieczne, gdy w waloryzacji zaplanowano w tym zespole wyróżnienie podzespołów, z których część charakteryzuje się wyjątkową rzadkością (cennością). Podczas ustalania syntaksonomicznej wartości diagnostycznej poszczególnych gatunków w tabeli można spotkać się z sytuacją, w której jeden gatunek jest charakterystyczny dla zespołu i jednocześnie dla syntaksonu (syntaksonów) wyższej rangi, do którego należy dany zespół, np. ziarnopłon wiosenny Ficaria verna – ChAss. Ficario-Ulmetum, ChAll. Alno-Ulmion i ChO. Fagetalia. Roślina ta jest związana z wilgotną, żyzną glebą. Ma swoje optimum w zespole łęgu wiązowo-jesionowego Ficario-Ulmetum, występuje w zespołach innych łęgów związku Alno-Ulmion oraz w wilgotnych, żyznych postaciach grądów (związek Carpinion) i buczyn (związek Fagion), należących do rzędu Fagetalia (żyznych lasów liściastych) razem z Alno-Ulmion. W uporządkowanej tabeli fitosocjologicznej danego zespołu 112 każdy gatunek może być wpisany tylko raz. W zależności od zawartości tabeli gatunek Ficaria verna będzie umieszczony w innym miejscu. W tabeli zespołu Ficario-Ulmetum jako ChAss., w tabeli innego zespołu łęgowego – jako ChAll. Alno-Ulmion, w tabeli zespołu grądu lub buczyny – jako ChO. Fagetalia. W tablicach syntaksonomicznych i opisach syntaksonów różnej rangi w przewodniku do oznaczania zbiorowisk roślinnych (Matuszkiewicz 2008) oraz w innych opracowaniach, (np. Matuszkiewicz 2001, Matuszkiewicz i in. 2012) wykorzystane zostały również cechy akcydentalne = drugorzędowe, dodatkowe w stosunku do charakterystycznej kombinacji gatunków. Cechy te mogą dotyczyć: miejsca zajmowanego przez dany typ fitocenozy w krajobrazie (w powiązaniu z rzeźbą, ciekami, zbiornikami); jej fizjonomii (wyglądu wynikającego z obecności roślin zróżnicowanych pod względem formy życiowej i pokroju); wewnętrznej struktury przestrzennej (pionowej i poziomej), specyficznej fenologi (rytmiki sezonowej, np. obecności aspektów), a także sposobu użytkowania. Opisy mogą zawierać nazwy częstych gatunków towarzyszących (Comp. IV–V). Czasem rozpoznanie typu zbiorowiska jest łatwiejsze na podstawie cech akcydentalnych, jednak musi być uzupełnione rozpatrzeniem kryteriów ściśle florystycznych (Matuszkiewicz 2008). Cechy akcydentalne i dane z odpowiednio przeprowadzonego spisu florystycznego mogą być czasem wykorzystane do przybliżonego określenia typu zbiorowiska, np. na potrzeby charakterystyki projektowanego użytku ekologicznego. Warunkiem jest wykonanie spisu na stanowisku o względnie jednolitym typie zbiorowiska, z szacunkową oceną obfitości (liczebności) poszczególnych gatunków i zróżnicowaniem tej oceny dla gatunków drzewiastych, w zależności od warstwy zbiorowiska (drzewostanu, podszytu i runa) (por. Rozdz. 3.1.1., Tabela 7). Na przykład w zalesionym wąwozie erozyjnym (jak w przypadku obiektu modelowego do zajęć dydaktycznych – por. Rozdz. 2.; Ryc. 33), jako cechy diagnostyczne można wykorzystać: położenie w dolinie (wierzchowina, zbocze, lub terasa przy korycie strumienia), wilgotność gleby, fizjonomię i strukturę zbiorowiska (strukturę i skład drzewostanu, podszytu, runa, warstwy przyziemnej) oraz obecności gatunków charakterystycznych (por. Karta pracy w Rozdz. 4.6.). Końcowy wynik kwalifikacji może być opisany tylko ogólnie: zbiorowisko grądowe, łęgowe lub zbiorowisko o charakterze grądu, zbliżone do grądu subkontynentalnego, podobne do łęgu jesionowo-olszowego. Również w przypadku pełnej procedury wykonywania zdjęć fitosocjologicznych i ich analizy w tabeli, nie zawsze identyfikacja jest zakończona określeniem zespołu roślinnego. Jeżeli brak wielu gatunków tworzących charakterystyczną kombinację gatunków, badane fitocenozy stanowią zbiorowiska fragmentarycznie wykształcone, tzw. kadłubowe. Używane są wówczas określenia: zbiorowisko „zbliżone do zespołu X”, „podobne do zespołu X”, „nawiązujące do zespołu X”, albo klasyfikację kończy podanie przynależności do jednostki syntaksonomicznej wyższej rangi, np. „zbiorowisko ze związku zespołów Y”, „zbiorowisko z klasy Z”. Szczególne utrudnienia w identyfikacji wynikają ze zmian zbiorowisk roślinnych z powodu degradacji siedlisk lub wskutek ich użytkowania. Stopień przekształcenia może zależeć od właściwości siedliska. Na przykład posadzenie sosny na siedlisku żyznego grądu może tylko zaburzać skład drzewostanu (por. tabela fitosocjologiczna w Aneksie Nr 2), natomiast na siedliskach suchszych i mniej żyznych może prowadzić do wykształcenia fitocenoz o zmienionym runie, podobnych do borów mieszanych. Wskazówki do odróżniania takich zbiorowisk zastępczych można znaleźć przy opisach zbiorowisk, w opracowaniach 113 o charakterze przewodników z kluczami do oznaczania (Matuszkiewicz 2008; Matuszkiewicz i in. 2012) oraz w obszernych monografiach, np. dotyczących zbiorowisk leśnych i ich przeobrażeń (Matuszkiewicz 2001, 2007). Mapa roślinności Zróżnicowanie map fitosocjologicznych w zależności od szczegółowych celów opracowania i metodykę ich przygotowania szeroko omawia Faliński (1990). Podczas waloryzacji przyrodniczych najczęściej wykonywane są podstawowe mapy fitosocjologicznej (mapy fitocenoz) w dużej lub średniej skali (najczęściej 1:5 000, 1:10 000). Są to mapy roślinności rzeczywistej przedstawiające obserwowane w terenie zróżnicowanie zbiorowisk roślinnych oraz rozmieszczenie i wielkość obszarów zajętych przez fitocenozy poszczególnych typów. Roślinność rzeczywista, tzn. istniejąca realnie, jest rezultatem różnorodnych, aktualnych i historycznych oddziaływań ludzi na rośliny i na ich siedlisko, w odróżnieniu od roślinności potencjalnej, wyrażonej typem klimaksowego zbiorowiska leśnego, które wykształciłoby się w danych warunkach siedliskowych, całkowicie bez wpływu człowieka. Na przykład, na obszarze położonym w północno-wschodniej części Polski poza zasięgiem buka zwyczajnego, w pagórkowatym krajobrazie, na mineralnych, żyznych glebach, typem roślinności klimaksowej (potencjalnej) jest grąd subkontynentalny. Opracowanie mapy roślinności rzeczywistej na tym terenie wykaże występowanie w takich samych warunkach wilgotności i żyzności gleby, nie tylko fitocenoz grądu, ale również innych zbiorowisk, tzw. zastępczych: zaroślowych, łąkowych, segetalnych (zbiorowisk chwastów na polach) i ruderalnych (np. w obrębie miejscowości, przy budynkach lub wzdłuż dróg). Powstanie podstawowej mapy fitosocjologicznej (np. dla rezerwatu przyrody) poprzedzają wieloetapowe prace kameralne i terenowe. Faliński (1990) wymienia następujące etapy: − rekonesans terenowy (wstępne rozpoznanie obiektu, ewentualna identyfikacja florystyczna, ustalenie zasadniczych typów roślinności i warunków w jakich występują); − inwentaryzacja roślinności metodą zdjęć fitosocjologicznych; − identyfikacja, klasyfikacja i określenie zróżnicowania zbiorowisk roślinnych; − opracowanie wykazu przyjętych jednostek kartograficznych (typów zespołów, systemu kodowania) i terenowego klucza do kartowania, skali mapy docelowej i pola podstawowego do kartowania (np. przy skali mapy docelowej 1:20 000, podczas kartowania na mapie roboczej w skali 1:10 000 najmniejsze wydzielenie nie może być mniejsze niż 4 x 4 mm, co odpowiada w terenie polu 40 x 40 m; wszystkie mniejsze płaty nie są uwzględnianie jako oddzielne typy zbiorowisk); − terenowe kartowanie roślinności (wykonanie zdjęcia kartograficznego roślinności w terenie); − opracowanie kameralne informacji z map roboczych i notatek, przygotowanie pierworysu i czystopisu mapy. Kolejne fazy kartowania terenowego, polegają na identyfikacji zbiorowiska roślinnego, określeniu jego lokalizacji i granic (delimitacja), ocenie wielkości i zasięgu biochor (powierzchni zajmowanych przez poszczególne typy zbiorowisk), a także ewentualnie określenie zmienności (zróżnicowania np. na podzespoły) i zasad współwystępowania z innymi typami zbiorowisk, tj. sąsiedztwo (kontakt), strefy przejścia (ekoton) i toposekwencje 114 (powtarzalne układy zbiorowisk w powiązaniu z rzeźbą terenu i warunkami glebowymi) (Faliński 1990). Metody kartowania zależą od typu roślinności, ukształtowania terenu i skali (dokładności) przyszłej mapy. Najczęściej używana jest metoda topograficzna (marszrutowa, graficzna), stosowana do różnych typów zbiorowisk, wykorzystująca jako odniesienie elementy rzeźby terenu. Rzadziej używana jest metoda transektów równoległych, np. do kartowania zbiorowisk segetalnych; układem odniesienia są w takim przypadku m.in. miedze i bruzdy śródpolne (Faliński 1990). Kartowanie metodą marszrutową (marszrutowo-obserwacyjną) polega na lokalizacji płatów roślinności identyfikowanych z odpowiednimi jednostkami kartograficznymi roślinności i określaniu ich zasięgu i granic w stosunku do nieruchomych przedmiotów terenowych, widocznych na podkładowej mapie topograficznej (zboczy, zagłębień, skarp, koryt cieków, itp.). W optymalnej sytuacji zasięg płatu może odpowiadać granicy przedmiotu terenowego, np. granice zbiorowiska olsu z granicami bezodpływowego zagłębienia lub granice płatu łęgu jesionowo-olszowgo z granicami niskiej, płaskiej terasy nad strumieniem. Podczas przemieszczania się marszrutą wzdłuż granic nanoszonej na mapę powierzchni może być konieczne potwierdzenie identyfikacji zbiorowiska przez obserwację składu i struktury zbiorowiska w jednym lub kilku punktach wewnątrz kartowanego płatu (Faliński 1990) (por. Ryc. 38). Mapy roślinności przygotowane dla rozległych obszarów chronionych np. dla parków krajobrazowych znajdują szerokie zastosowania nie tylko w zakresie planowania ochrony przyrody. Na przykład, serię takich map roślinności rzeczywistej dla wybranych parków krajobrazowych w północno-wschodniej części Polski wykonano w Katedrze Botaniki i Ochrony Przyrody Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie (Polakowski i in. 1995, 1997; Jutrzenka-Trzebiatowski i in. 1997, 2000 – por. wykaz piśmiennictwa w Rozdz. 1.5. – w części: „inne źródła i materiały pomocnicze do waloryzacji”). Waloryzacja roślinności W zależności od zakresu konkretnego opracowania, waloryzacja roślinności może mieć różny charakter. Jedną z możliwości jest nawiązanie do zróżnicowania siedlisk przyrodniczych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, ponieważ zespoły roślinne lub ich grupy są identyfikatorami fitosocjologicznymi typów siedlisk (por. podrozdział wstępny do Rozdz. 3.1.2.). Można wykonać zestawienie stwierdzonych zespołów roślinnych z przyporządkowaniem do jakich cennych siedlisk przyrodniczych należą (w tym priorytetowych w skali UE i rzadkich w regionie (por. Lista cennych siedlisk występujących w północno-wschodniej części Polski – Rozdz. 5.4.). Jeżeli jednak opracowanie zawiera również waloryzację cennych siedlisk przyrodniczych, powtarzanie tych samych danych, inaczej ujętych nie jest raczej wskazane. Można umieścić odpowiednie komentarze i zwrócić uwagę na inne zbiorowiska. W tradycyjnym opracowaniu przyrodniczym waloryzacja roślinności jest opisem występowania na badanym terenie cennych typów fitocenoz, rzadkich w kraju i w regionie. Źródłem informacji o rozpowszechnieniu zespołów roślinnych są przewodniki do oznaczania (Matuszkiewicz 2008; Matuszkiewicz i in. 2012), monografie poświęconych wybranym typom zbiorowisk [Matuszkiewicz 2001; por. literaturę cytowaną przez Matuszkiewicza (2008)], monografie regionalne omawiające m.in. zróżnicowanie szaty roślinnej (np. 115 Sokołowski, Kot 1996) lub opracowania poświęcone obszarom chronionym różnej rangi (np. Dąbrowski i in. 1999; Pawlaczyk 2009). Jeżeli na badanym terenie została przygotowana mapa roślinności, możliwa jest precyzyjna ocena lokalnego rozmieszczenia cennych zbiorowisk i ich częstości (wielkości zajętej powierzchni i udziału powierzchniowego w badanym obiekcie). W wyniku rozpoznania i analizy zagrożeń na poszczególnych stwierdzonych stanowiskach możliwe jest zestawienie zaleceń ochronnych, w podobny sposób jak dla cennych gatunków roślin (por. Rozdz. 3.1.1.). W waloryzacjach przyrodniczych, w przypadku niektórych zbiorowisk warto wyróżnić podzespoły (już w fazie wykonywania zdjęć fitosocjologicznych) jeżeli część z nich jest rzadsza i cenniejsza niż inne np. występujące w północno-wschodniej części Polski grąd miodownikowy Tilio-Carpinetum melitettosum i grąd kokoryczowy Tilio-Carpinetum corydaletosum są rzadsze niż pozostałe cztery podzespoły (por. Ryc. 39a), lub podzespół mącznicowy subkontynentalnego boru sosnowego Peucedano-Pinetum arctostaphylletosum w porównaniu do postaci typowej (Ryc. 39b). Objaśnienia do Ryc. 39a – podzespoły subkontynentalnego grądu Tilio-Carpinetum: 1 – grąd typowy T-C. typicum, 2 – grąd turzycowy T-C. caricetosum pilosae, 3 – grąd kokoryczowy T-C. corydaletosum, 4 – grąd czyśćcowy T-C. stachyetosum, 5 – grąd miodownikowy T-C. melittetosum, 6 – grąd trzcinnikowy T-C. calamagrostietosum; pozostałe zbiorowiska: 7 – bór bagienny Vaccinio uliginosi-Pinetum; 8 – zbiorowiska torfowisk przejściowych i wysokich z klas Scheuchzerio-Caricetea fuscae i Oxycocco-Sphagnetea; Ryc. 39b – 1 – subkontynentalny bór świeży typowy Peucedano-Pinetum typicum, 2 – subkontynentalny bór świeży mącznicowy Peucedano-Pinetum arctostaphylletosum, 3 – Peucedano-Pinetum typicum – młodniki; 4 – subborealny bór mieszany Serratulo-Pinetum. Waloryzacja roślinności może również polegać na określeniu przekształceń wszystkich wyróżnionych zbiorowisk lub ich grup. Część metod wykorzystuje dane zgromadzone w tabelach fitosocjologicznych, inne wymagają specjalnego zbioru informacji w terenie. Sposoby oceny zmian zbiorowisk roślinnych (np. faz degeneracji zbiorowisk, stopni degeneracji zbiorowisk leśnych, synantropizacji fitocenoz) zostały omówione w podręczniku z niniejszej serii (por. Korniak, Loro 2013). Na obszarach leśnych waloryzacja roślinności może stanowić część szerszej, biocenotycznej oceny naturalności (zniekształcenia) zbiorowisk. Przykładem takiego wykorzystania jest poniższe zestawienie cech zbiorowisk dobrze zachowanych, słabo i silnie zmienionych, wzrowane na systemie stopni zniekształcenia, proponowanym przez Sokołowskiego (1979). Zbiorowiska dobrze zachowane (typowo wykształcone): − brak objawów degeneracji siedliska (warunków glebowych, wodnych, ukształtowania powierzchni); − typowy skład gatunkowy drzewostanu, podszytu, runa; − drzewostan wielowarstwowy i różnowiekowy; − duży udział starych drzew; − duża ilość martwego drewna w różnej formie (martwe stojące pnie, złamane pniaki, leżące kłody). 116 Zbiorowiska słabo zmienione: − brak objawów degeneracji siedliska (warunków glebowych, wodnych, ukształtowania powierzchni); − typowy skład gatunkowy podszytu, runa; − zwiększony udział jednego z naturalnych składników drzewostanu; − wyrównany wiekowo drzewostan; − niski udział starych drzew; − niska ilość martwego drewna w różnej formie (martwe stojące pnie, złamane pniaki, leżące kłody). Zbiorowiska silnie zmienione: − widoczne objawy degeneracji siedliska (regulacje cieku, melioracje – przesuszenie podłoża); − zaburzony skład gatunkowy podszytu, runa; − obce gatunki w drzewostanie; − zwiększony udział jednego z naturalnych składników drzewostanu; − wyrównany wiekowo drzewostan; − udział starych drzew skrajnie niski, lub ich brak; − bardzo niska ilość martwego drewna (tylko pniaki po ściętych drzewach, opadłe gałęzie). Podczas oceny naturalności składu drzewostanu, podszytu i runa wykorzystywane są charakterystyki fitocenoz poszczególnych typów. Elementy waloryzacji tego typu przedstawiono na Ryc. 40. Dokumentacja inwentaryzacji i waloryzacji roślinności może zawierać: − wykaz syntaksonomiczny; − tabele fitosocjologiczne dokumentacyjne – oddzielne dla wyróżnionych zespołów; czasem łączone, w zależności od zróżnicowania zbiorowisk i wielkości terenu (mniej rozproszonych płatów tych samych typów fitocenoz wymagających identyfikacji – mniej zdjęć fitosocjologicznych); − mapa roślinności rzeczywistej; − mapa waloryzacji roślinności ze stopniami degeneracji zbiorowisk. Waloryzacja siedlisk przyrodniczych Procedura stosowana w Państwowym Monitoringu Środowiska, w badaniach 78 typów notowanych obecnie w Polsce siedlisk przyrodniczych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 (por. poradniki – wykaz i adresy internetowe w Rozdz. 1.5.) jest w pewnym zakresie wykorzystywana w waloryzacjach przyrodniczych. Zgodnie z tą metodyką podczas waloryzacji danego typu siedliska ocenia się jego stan zachowania (stan ochrony) na poszczególnych stanowiskach i w badanym obszarze. Opracowanie jest konieczne dla każdego planu zadań ochronnych obszarów siedliskowych Natura 2000, obowiązkowe w planach ochrony parku narodowego i krajobrazowego, natomiast w przypadku planów ochrony rezerwatów, zalecone „według potrzeb” (w zależności od charakteru obiektu), ostatnio coraz częściej wymagane. Ocena stanu zachowania siedliska przyrodniczego na stanowisku odbywa się w oparciu o trzy parametry: wielkość powierzchni siedliska, stan jego struktury i funkcji oraz 117 perspektywy zachowania. Stan parametrów: struktura i funkcja typu siedliska jest określany na podstawie grupy wybranych wskaźników, dostosowanych do właściwości siedliska i wrażliwych na oddziaływanie różnych czynników naturalnych i antropogenicznych. Dla zbiorowisk leśnych bardzo ważnym wskaźnikiem do oceny struktury i funkcji jest ilość martwego drewna, tzw. wielkowymiarowego, które może być zasiedlane przez wyspecjalizowane organizmy ksylobiontyczne (głównie owady i grzyby), ważne z punktu widzenia zachowania różnorodności biologicznej siedliska. Perspektywy zachowania rozpatrywane są w powiązaniu powierzchni, stanu struktury i funkcji z aktualnymi i przyszłymi oddziaływaniami (zagrożeniami). Do ocen cząstkowych stosowana jest skala czterostopniowa (stan: właściwy – FV, niezadawalający – U1, zły – U2, nieznany – XX). Ocena ogólna na stanowisku jest równa najniższej z ocen trzech parametrów (powierzchni, struktury i funkcji oraz perspektyw zachowania): − 3 oceny FV (lub 2 oceny FV i 1 ocena XX) – ocena ogólna FV; − 1 lub więcej ocen U1 – ocena ogólna U1; − 1 lub więcej ocen U2 – ocena ogólna U2. Do oceny ogólnej danego typu siedliska w badanym obszarze konieczne jest wyliczenie procentowego udziału powierzchni (stanowisk) o określonym stanie ochrony. Jeśli powyżej 50% powierzchni otrzymało ocenę FV i nie wyróżniono płatów z oceną U2, to przyjmuje się oceną ogólną dla obszaru – FV. Jeśli dominują powierzchnie z oceną U2, to ocena ogólna dla obszaru również jest U2, bez względu na oceny pozostałych powierzchni siedliska przyrodniczego. W innych przypadkach ocena wynosi U1. Do oceny badanego obiektu można również obliczyć, jaką część łącznej powierzchni wszystkich stwierdzonych typów siedlisk zajmują siedliska o stanie zachowania FV, U1, U2. Warto zwrócić uwagę na informacje o rozpowszechnieniu różnych typów siedlisk w północno-wschodniej części Polski (Rozdz. 5.4.). W podsumowaniu waloryzacji siedlisk przyrodniczych należy szczególnie podkreślić obecność, udział powierzchniowy i stan zachowania siedlisk priorytetowych, a także rzadkich w regionie oraz omówić zagrożenia i zalecane działania ochronne. Należy również zwrócić uwagę na grupę cennych siedlisk, których nie uwzględniono w programie Natura 2000, pomimo specjalnych propozycji Polski. Są wśród nich siedliska ważne m.in. w regionie północno-wschodniej części Polski: olsy i łozowiska (Alnetea glutinosae), szuwary wielkoturzycowe (Caricetum distichae, Caricetum ripariae, Caricetum appropinguatae, Caricetum vulpine, Caricetum buxbaumi, Cicuto-Caricetum pseudocyperi), mokre łąki użytkowane ekstensywnie (Cirsio-Polygonetum, Trollio-Polygonetum, Cirsietum rivularis) oraz zbiorowisko Cardamine amara-Chrysosplenium alternifolium z grupy źródlisk niewapiennych (Montio-Cardaminetea).Wszystkie z nich były wcześniej ujęte w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 14 sierpnia 2001 r. w sprawie określenia rodzajów siedlisk przyrodniczych podlegających ochronie (Dz.U. z 2001 r., Nr 92, poz. 1029) (por. Wskazania do dalszego monitringu…; GIOŚ). W ramach przygotowania waloryzacji cennych siedlisk przyrodniczych na obszarach w administracji PGL Lasy Państwowe można częściowo wykorzystać informacje z inwentaryzacji leśnych i nieleśnych siedlisk Natura 2000 przeprowadzonych we wszystkich nadleśnictwach w 2007 r. Możliwe jest pozyskanie map analogowych lub danych przestrzennych na podstawie odpowiedniego wniosku o udostępnienie informacji o środowisku. Użycie 118 tych informacji powinno być jednak ostrożne i poparte własnym rozpoznaniem terenowym, ponieważ obecność cennych siedlisk w poszczególnych wydzieleniach leśnych określano na podstawie algorytmów danych z operatu taksacyjnego (Pawlaczyk i in. 2003) i w różnym zakresie weryfikowano przy pomocy oceny ekspertów. Dokumentacja inwentaryzacji i waloryzacji siedlisk przyrodniczych może obejmować: − wykaz siedlisk z zaznaczeniem siedlisk priorytetowych; − wykaz i waloryzację siedlisk (por. układ informacji w Karcie pracy – Rozdz.4.7.); − mapę rozmieszczenia i stanu zachowania siedlisk przyrodniczych (na mapie: kolor – typ siedliska, nałożony szraf (kreskowanie) – stan zachowania; na mapach numerycznych według standardów platformy PIK dla PZO Natura 2000 lub SDGIS dla ochrony przyrody – dobór znaków jest ściśle określony). Piśmiennictwo Czerwiński A. 1978. Zbiorowiska leśne północno-wschodniej Polski. Zesz. Nauk. Politechniki Białostockiej 27: 1–326. Dąbrowski S., Polakowski B., Wołos L. 1999. Obszary chronione i pomniki przyrody województwa warmińsko-mazurskiego. Urząd Wojewódzki, Wydział Ochrony Środowiska i Rolnictwa, Olsztyn, 130 ss. Dzwonko Z. 2007. Przewodnik do badań fitosocjologicznych. Wydawnictwo Sorus, Poznań, 304 ss. Ellenberg H. 1956. Grundlagen der Vegetationsgliederung. Eugen Ulmer Verlag, Stuttgart, 136 ss. Faliński J. B. 1990. Kartografia geobotaniczna. Tom 2. Kartografia fitosocjologiczna. Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych im. E. Romera, Warszawa – Wrocław, 283 ss. Hołdyński Cz. (red.) 2010. Siedliska i gatunki Natura 2000. Raport z inwentaryzacji przyrodniczej przeprowadzonej w lasach Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Olsztynie i części Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Białymstoku w latach 2006–2008. Wydawnictwo Mantis, Olsztyn, 287 ss. Hołdyński C., Szczecińska M., Święczkowska J., Ruszczyńska J. (2014). Siedliska przyrodnicze sieci Natura 2000 w północno-wschodniej Polsce. Charakterystyka, rozpoznawanie i zarządzanie. Podręcznik metodyczny. Wydawnictwo Mantis, Olszyn (w druku). Korniak T., Loro P. 2013. Zbiorowiska roślinne jako indykatory jakości środowiska lądowego. W: Dynowska M., Ciecierska H. (red.), Biologiczne metody oceny stanu środowiska. T.1. Ekosystemy lądowe. Podręcznik metodyczny. Wydawnictwo Mantis, Olszyn, s. 36–61. Matuszkiewicz J. M. 2001 (i dodruki 2005, 2008, 2011). Zespoły leśne Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 357 ss. Matuszkiewicz J. M. 2007. Geobotaniczne rozpoznanie tendencji rozwojowych zbiorowisk leśnych w wybranych regionach Polski. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa. Monografie 8: 1–977. Matuszkiewicz W. 2008 (i dodruk 2012). Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Wyd. 3, zmienione. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 537 ss. Matuszkiewicz W., Faliński J. B., Kostrowicki A. S., Matuszkiewicz J. M., Olaczek R., Wojterski T. 1995. Potencjalna roślinność naturalna Polski. Mapa przeglądowa 1:300 000. Arkusze 1–12, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa. Matuszkiewicz. W., Sikorski P., Szwed W., Wierzba M. (red.) 2012. Lasy i zarośla. Zbiorowiska roślinne Polski. Ilustrowany przewodnik. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 518 ss. Medwecka-Kornaś A., Kornaś J., Pawłowski B., Zarzycki K. 1972. Przegląd ważniejszych zespołow roślinnych Polski. W: Szafer W., Zarzycki K. (red.), Szata roślinna Polski. Wyd. 2. T. I. PWN, Warszawa, s. 279–465. Pawłowski B. 1972. Skład i budowa zbiorowisk roślinnych oraz metody ich badania. W: Szafer W., Zarzycki K. (red.), Szata roślinna Polski. Wyd. 2, zmienione. T. I. PWN, Warszawa, s. 237–268. Polakowski B., Jutrzenka-Trzebiatowski A., Hołdyński Cz. 1997. Roślinność rzeczywista Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Mapa przyrodniczo-turystyczna w skali 1:30 000. Wyd. 2, zmienione. Wydawnictwo ART, Olsztyn. 119 Pawlaczyk P. 2009. III. Zbiorowiska leśne. W: Okołów C., Karaś M., Bołbot A. (red.) Białowieski Park Narodowy. Poznać-Zrozumieć-Zachować. BPN, Białowieża, s. 37–58. Pawlaczyk P., Herbich J., Holeksa J., Szwagrzyk J.,Świerkosz K. 2003. Rozpoznawanie siedlisk przyrodniczych na podstawie danych opisu taksacyjnego lasu. Opracowanie na zlecenie Ministerstwa Środowiska, mscr, 64 ss. [ www.kp.org.pl/n2k/files/algorytmy_lesne_n2k.pdf]. Sokołowski, A. W. 1979. Waloryzacja przyrodnicza projektowanych rezerwatów Puszczy Boreckiej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 4: 15–24. Sokołowski A. W. 2006. Lasy północno-wschodniej Polski.Centrum Informacyjne Lasów Państwowych. Warszawa. 359 ss. Sokołowski A.W., Kot J. 1996. Przyroda województwa suwalskiego. Wydawnictwo Włodzimierz Łapiński, Suwałki, 175 ss. Szafer W., Zarzycki K. (red.) 1972 (i dodruk 1977). Szata roślinna Polski. Wyd.2, zmienione. T. I–II. PWN, Warszawa, 615 ss. + 347 ss. Tüxen R., Ellenberg H. 1937. Der systematische und ökologische Gruppenwert. Ein Beitrag zu Begriffsbildung und Methodik der Pflanzensoziologie. Mitt. Florist.-Soziol. Arbeitsgem. 3: 171–184. Weber H.E., Moravec J., Theurillat J. P. 2000. International code of phytosociological nomenclature.Wyd. 3. J. Veg. Sci. 11: 739–768. Witkowska-Żuk L. 2008. Atlas roślinności lasów. Multico Oficyna Wydawnicza, 592 ss. Wskazania dotyczące dalszego monitoringu. Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000. 2007. GIOŚ, Warszawa, 26 ss. [http://siedliska.gios.gov.pl/index.php/metodyka zakładka: wskazania]. Wysocki C., Sikorski P. 2002. Fitosocjologia stosowana. Wydawnictwo SGGW, Warszawa, 449 ss. Wysocki C., Sikorski P. 2009. Fitosocjologia stosowana w ochronie i kształtowaniu krajobrazu. Wydawnictwo SGGW, Warszawa, 498 ss. Zalewska A. i in. 2002. Opracowanie Studenckiego Naukowego Koła Botaników UWM w Olsztynie: Flora roślin naczyniowych i materiały do brioflory doliny rzeki Gizeli w górnym biegu pomiędzy miejscowościami Glaznoty i Zajączki w Parku Krajobrazowym Wzgórz Dylewskich. Urząd Wojewódzki w Olsztynie, mscr, 70 ss. Zalewska A., Hołdyński Cz., Ryś A. 2002. Plan ochrony rezerwatu Strzałowo na lata 2003–2023. Urząd Wojewódzki w Olsztynie, mscr, 80 ss. 3.1.3. Waloryzacja awifauny Ptaki występują we wszystkich strefach zoogeograficznych, zasiedlając niemal wszystkie typy środowisk i rodzaje siedlisk. Wśród współcześnie żyjących przedstawicieli tej gromady wyróżnia się blisko 10 000 gatunków. W Polsce stwierdzono do tej pory ponad 450 gatunków, spośród których 247 gatunków uważa się za aktualnie lęgowe w stanie dzikim. Ptaki uważane za dobre bioidentyfikatory stanu środowiska, ponieważ licznie zasiedlają wszystkie typy środowisk, a skład jakościowy i ilościowy ich ugrupowań jest wrażliwy na zmiany środowiskowe. Skład ten można dokładnie ocenić dzięki specjalnym metodom. Ochrona ptaków oprócz zabezpieczenia ich populacji przed wyginięciem wiąże się jednocześnie z ochroną innych ważnych zasobów przyrody. Zazwyczaj inwentaryzacja ptaków, a przynajmniej wybranych elementów ich ugrupowania jest niezbędnym elementem inwentaryzacji przyrodniczej różnych typów obszarów chronionych, obszarów przeznaczonych pod zmianę sposobu zagospodarowania czy też w celu prowadzeniu monitoringu stanu środowiska. 120 Inwentaryzacja ptaków Waloryzację przyrodniczej ugrupowania lub części ugrupowania ptaków danego obszaru na podstawie danych z przeprowadzonej w terenie inwentaryzacji ptaków można wykorzystać w celu: − określenia względnej wartości przyrodniczej konkretnego obszaru proponowanego do objęcia ochroną; − oceny, czy na obszarze o zaplanowanej zmianie sposobu i/lub intensywności zagospodarowania można tę zmianę wprowadzić bez uszczerbku dla istotnych zasobów przyrody; − określenia skuteczności funkcjonowania ochrony na danym obszarze, przy pomocy monitoringu; − oceny skutków zagospodarowania obszaru (np. objęcia obszaru oddziaływaniem nowej inwestycji). Bez względu na cel opracowania potrzebna może być znajomość takich cech jak: skład jakościowy i ilościowy ugrupowań ptaków, liczebność i ewentualne zmiany demograficzne wybranych grup gatunków. Podstawowym krokiem będzie więc, zaplanowanie i odpowiednie przeprowadzenie inwentaryzacji. Wybierając metody oceny liczebności ptaków i ustalając szczegóły metodyczne jej przeprowadzenia, należy uwzględnić przynamniej kilka czynników, charakteryzujących przedmiot i obiekt badań. Metoda musi być dostosowana m.in. do: − wielkości obszaru, na którym ma być przeprowadzona inwentaryzacja; − środków i ilości czasu, którymi dysponuje wykonawca (najistotniejsze jest ile dni pracy przez osobę/osoby/zespół osób mających powadzić badania terenowe można zaangażować do zbioru materiałów w terenie); − założonego zakresu badań (badanie całego ugrupowania ptaków lub grupy wybranych gatunków; metoda inwentaryzacji musi być dostosowana do biologii tych gatunków); − okresu czasu, w którym inwentaryzacja ma zostać przeprowadzona i okresu życiowego ptaków, który ma ona uwzględniać (badanie ptaków w okresach: migracji, lęgowym lub dyspersji polęgowej, zimowania); − zróżnicowania siedliskowego obszaru, który obejmie inwentaryzacja; − rodzaju cech ugrupowania ptaków danego obszaru, które powinny być scharakteryzowane (np.: zbadanie bezwzględnej liczby par lęgowych ugrupowania ptaków badanego obszaru lub określenie względnych wskaźników liczebności charakteryzujących stopień wykorzystania obszaru jako miejsca lęgowego lub żerowiska albo miejsca odpoczynku ptaków, lub określających intensywność wykorzystania przestrzeni powietrznej przez ptaki przelatujące); − charakteru badań, np. w przypadku badań monitoringowych należy określić które z cech ugrupowania lub populacji ptaków oraz w jakim okresie i interwale czasu mają być monitorowane. W niniejszym opracowaniu omówiono głównie metody inwentaryzacji ptaków w okresie lęgowym. Dodatkowo opisano oceny liczebności przydatne dla badań ugrupowań ptaków w okresach innych niż lęgowy, tylko w przypadku metod, które mają zastosowanie uniwersalne. Warto wiedzieć, że istnieją również inne metod prowadzenia inwentaryzacji i monitoringu ptaków w okresach wędrówek lub zimowania, które muszą być dostosowane do ugrupowań ptaków poszczególnych typów siedlisk (tj. wodno-błotnych, leśnych 121 agrocenoz) lub grup ptaków wyróżnianych ze względu na podobieństwo ważnych aspektów biologii (np. ptaki drapieżne, wróblowe, sowy lub siewkowe). Metoda kartograficzna Metoda kartograficzna stosowana jest przede wszystkim do oceny liczebności ptaków lęgowych, chociaż stosując wybrane zasady tej metody można oceniać również liczebność ptaków w okresie pozalęgowym, jeśli dotyczyłoby to ptaków charakteryzujących się wtedy terytorializmem (np. niektórych gatunków prowadzących osiadły tryb życia lub też utrzymujących rewiry żerowiskowe w okresie zimowania lub na miejscach przystankowych na trasach wędrówki). Metoda ta pozwala na dokonanie oceny bezwzględnej liczebności ptaków wybranego obszaru. Wśród metod oceny liczebności ptaków lęgowych metoda kartograficzna jest najbardziej precyzyjna, niestety jest też najbardziej pracochłonna. Szczególnie skuteczna jest w odniesieniu do gatunków utrzymujących terytoria lęgowe, ewentualnie do gatunków kolonijnych, ale tylko tych, których gniazda można łatwo lokalizować. Metoda wykorzystuje fakt, że w okresie lęgowym szereg gatunków albo zajmuje i broni przez długi czas terytoriów lęgowych lub w przypadku gatunków kolonijnych przynajmniej zaznacza swoją obecność w okolicy miejsca gniazdowania. Towarzyszą temu śpiewy, toki, i inne zachowania terytorialne, np. obrona przed intruzami granic rewiru, znoszenie materiału gniazdowego lub pokarmu, odwodzenie i ochrona lęgu. Zachowania te umożliwiają wykrycie gatunków trudnych do obserwacji poza sezonem lęgowym. Można więc założyć, że jeśli przeprowadzi się odpowiednią liczbę kontroli terenowych, to w miejscu gdzie znajduje się terytorium lęgowego danego gatunku, uzyska się przynajmniej kilkukrotne stwierdzenie jego obecności. Ponieważ metoda ta wymaga wielu kontroli w ciągu jednego sezonu lęgowego (na ogół przynajmniej 10), jedna osoba prowadząca kontrole jest w stanie objąć badaniami stosunkowo niedużą powierzchnię i może pokusić się o bezpośrednie poznanie całego ugrupowania ptaków na powierzchni o wielkości około 100 ha. Przy większych powierzchniach, wskazany jest raczej dobór odpowiednich reprezentatywnych powierzchni próbnych. Taka powierzchnia lub powierzchnie, na których badany jest cały skład ilościowy i jakościowy ugrupowania ptaków określane są powierzchniami I rzędu. Zastosowanie metody kartograficznej na wybranych powierzchniach próbnych, umożliwia bezpośredniego poznanie struktury ugrupowania ptaków zasiedlających te powierzchnie, a także, dzięki precyzyjnemu określeniu zagęszczenia par lęgowych daje możliwość ekstrapolacji liczebności dla większego obszaru. Powierzchnie muszą być wybrane reprezentatywnie, pod względem struktury siedliskowej. Ekstrapolacja jest możliwa tylko dla gatunków ptaków, dla których zebrane dane na tych stosunkowo niedużych powierzchniach będą ilościowo reprezentatywne, a więc dla gatunków występujących w dużych zagęszczeniach, mających małe terytoria lęgowe. Poznanie zagęszczenie gatunków bardziej rozproszonych wymaga dodatkowych badań na powierzchniach próbnych o większym obszarze. Wyróżnia się trzy rodzaje powierzchni próbnych: − I rzędu, o obszarze zwykle około 10–20 ha dla środowisk o strukturze przestrzennej, utrudniającej bezpośrednią obserwację ptaków (np. zbiorowiska leśne, półotwarte z dużym udziałem siedlisk leśno-zaroślowych, tereny zabudowane, mozaika terenów 122 zabudowy i zieleni wysokiej) lub obszarze 20–40 ha dla środowisk z przewagą krajobrazu otwartego (pola, łąki, torfowiska, z ewentualnym niewielkim udziałem pasów lub kęp roślinności leśno-zaroślowej); na powierzchniach tych na ogół można poznać reprezentatywne zagęszczenie gatunków licznych, będą to np. przedstawiciele takich grup jak: sikory, świstunki, zięby, pokrzewki, niektóre drozdowate, skowronki, trznadle lub pliszki; − II rzędu; są to powierzchnie na ogół od 1 do 10 km2, czasem kilkanaście km2; mogą być wybierane w liczbie reprezentatywnej dla obszaru jako kwadraty o bokach 1 x 1 km lub 2 x 2 km, zlokalizowane na siatce współrzędnych); na takich powierzchniach badane są gatunki o średnich zagęszczeniach tj. w przybliżeniu od kilku do około 30 par na km2 (na powierzchni I rzędu gatunki te mogą występować w zagęszczeniu poniżej 3 par na km2); − III rzędu, liczące od kilkudziesięciu, nawet do kilkuset km2; na tak dużych powierzchniach można uzyskać reprezentatywne zagęszczenia dla takich ptaków, jak np. szponiaste, sowy, bociany, żurawie, oraz kolonijne: krukowate, czaple, mewy lub rybitwy. Podczas zajęć dydaktycznych w obiekcie modelowym (Ryc. 41), o niedużym obszarze (około 14 ha), realizowane są badania z użyciem metody kartograficznej dla powierzchni I-rzędowej. Poniżej przedstawiono szczegółowy opis metodyki. W początkowym etapie badań należy wytyczyć granice powierzchni próbnej, dokonać opisu terenu, wyznaczyć punkty charakterystyczne w terenie (np. C1-C10, N0, N1-N6, S1-S7 – por. Ryc. 41), bądź podzielić obszar na siatkę współrzędnych, a także wykonać oznaczenia powierzchni umożliwiające identyfikowanie rozmieszczenia ptaków podczas dalszych kontroli na powierzchniach. Przy niedoborze punktów charakterystycznych można dodatkowo oznakować wybrane punktów w terenie (np. kolorowymi tasiemkami, tabliczkami z numerami). Dla osób wykorzystujących odbiorniki GPS wystarczające będzie wyznaczenie sieci „waypointów” lub/i szczegółowej siatki współrzędnych, jako nakładki na mapę w odbiorniku. Punkty charakterystyczne z terenu bądź dodatkowo oznakowaną sieć punktów przygotowanych w odbiorniku GPS należy również nanieść na mapę – schematyczny plan badanej powierzchni, na którym prowadzone będą notatki z poszczególnych kontroli. Mapa podkładowa powinna być pozbawiona zbędnych szczegółów, w taki sposób, aby plan powierzchni zapewniał sprawną orientację w terenie i wprowadzanie czytelnych notatek z obserwacji ptaków (por. Ryc. 41). Przed rozpoczęciem badań należy również określić harmonogram kontroli. W polskich uwarunkowaniach fenologicznych lęgów ptaków, trzeba wykonać przynajmniej 10 kontroli terenowych, w okresie od drugiej połowy marca do początku lipca, z nasileniem częstotliwości przypadającym na okres drugiej dekady kwietnia, maj i pierwszej dekady czerwca (kontrola ok. raz w tygodniu, w odstępach 5–10 dni, dla pozostałego okresu, co 7–14 dni). Kontrole powinny być zaplanowane na godziny wczesnoporanne, najlepiej od świtu do piątej godziny dnia, co oznacza, że w zależności od okresu kalendarzowego początek kontroli może wypadać od godziny 7:00 w marcu do 4:00 w czerwcu, a koniec na godziny odpowiednio do 11:00 lub 9:00. Jeżeli na danym obszarze prawdopodobne jest występowanie gatunków aktywnych w porach wieczornych i nocnych, należy wyznaczyć również dwie kontrole w godzinach wieczorno-nocnych. 123 W wyjątkowych przypadkach można posłużyć się metodą uproszczoną, z ograniczoną liczbą kontroli w sezonie do 8, ewentualnie nawet do 6, bez kontroli wczesnowiosennych. Może to dotyczyć badania powierzchni w siedliskach, w których spodziewana jest mała różnorodności gatunkowa ptaków i ich nieduża liczebność, np. w słabo urozmaiconych agrocenozach. W takiej sytuacji , należy mieć świadomość, że rozpoznany skład ugrupowania może być niepełny (bez stwierdzeń gatunków wczesnych), a błąd oceny liczebności może być zwiększony. Zalecane tempo prowadzenia kontroli (nazywanej też w tej metodzie cenzusem) to 1,5–2 godziny na 10 ha. Podczas każdej kontroli na przygotowanych mapach terenu nanosi się wszystkie obserwacje, lokalizację w których słyszy się zidentyfikowane głosy ptaków i przypisuje się im kategorię zachowania. Szczególną uwagę należy zwracać należy na zachowania, które świadczą o obronie terytorium, budowie gniazda, opiece nad lęgiem itp. (przykładowy fragment mapy z cenzusu zamieszczono na Ryc. 42). Notatki prowadzone są skodyfikowany sposób, przy użyciu skrótów nazw ptaków i kodami kategorii obserwowanych zachowań ptaków. Można posługiwać się np. jedno do dwu literowymi skrótami nazw ptaków opartymi na nazewnictwie polskim (Tabela 10). Istnieją też inne kodyfikacje zapisów, np. wielu profesjonalnych ornitologów posługuje się systemem skrótów opartym na nazewnictwie łacińskim, który można znaleźć np. w pracy Jakubca (2003). Na każdej mapie z cenzusu należy również przeznaczyć miejsce na zapis podstawowych okoliczności obserwacji (data, godziny prowadzenia kontroli, nazwa powierzchni próbnej, imię i nazwisko osoby/osób które prowadziły liczenie, opis warunków pogodowych). Tabela 10. Skróty i symbole stosowane podczas mapowania obserwacji ptaków Batalion Bażant Bąk Białorzytka Bielaczek Bielik Błotniak łąkowy -//- stawowy -//- zbożowy Bocian biały -//- czarny Brzegówka Brzęczka Cierniówka Cyraneczka Cyranka Czajka Czapla siwa Czeczotka Czernica Czyż Derkacz Droździk Dudek Dymówka Dzierlatka Dzięcioł czarny 124 -//- duży -//- średni -//- zielony -//- zielonosiwy Bt Bż Bk Oe Tb Bi Bł Bs Bz Bb Bc Jb Ll Ci C Q V Cz Ce Y Cż De Dź U Jd Dt Ec Ed Eś Pz Pc Kszyk Kukułka Kulczyk Kuropatwa Kwiczoł Lelek Lerka Łabędź niemy -//- krzykliwy Łęczak Łozówka Łyska Makolągwa Mazurek Mewa pospolita Muchołówka mała -//szara -//żałobna Mysikrólik Myszołów -//- Włochaty Nurogęś Oknówka Orlik krzykliwy Ortolan Paszkot Pełzacz leśny -//- ogrodowy Perkoz dwuczuby Perkoz rdzawoszyi Perkozek Ky Cu Kl Kt Dk Le L Ł Łk Bg Xł F Mg M Mp Fp Ms Fh Mk Mz Mw N Jo Ok Ot Dp Łl Ło Pd Pr Pk -//- obrożna Sikora uboga -//- bogatka -//- czarnogłowa -//- czubatka -//- modraszka -//- sosnówka Siniak Skowronek Słowik szary Sójka Sóweczka Sroka Srokosz Strumieniówka Strzyżyk Szczygieł Szpak Śmieszka Śpiewak Świergotek drzewny -//łąkowy -//polny Świerszczak Świstun Świstunka Tracz długodzioby Trzciniak Trzcinniczek Trzmielojad Trznadel Ch Su B Sg Sc Sm Ss Si A Sk Sj Aa Sr So Lf St Sz S Mś Dś Id Ił Ip Ln Śn Fs Td X Xk Tr T Czyż Derkacz Droździk Dudek Dymówka Dzierlatka Dzięcioł czarny -//- duży -//- średni -//- zielony -//- zielonosiwy Dzięciołek Dziwonia Dzwoniec Gawron Gągoł Gąsiorek Gołąb domowy Gęgawa Gęś białoczelna -//- krótkodzioba -//- mała -//- zbożowa Gil Głowienka Grubodziób Grzywacz Jastrząb Jemiołuszka Jerzyk Kania czarna Kania rdzawa Kawka Kląskawka Kobuz Kokoszk wodna Kopciuszek Kormoran Kos Kowalik Krakwa Krętogłów Krogulec Kropiatka Kruk Cż De Dź U Jd Dt Ec Ed Eś Pz Pc Ek Dw D G Gk Gą Gd Gę Gb Gó Gm Gz Gi Ye Gr Gw Jg Je J Kc Kr Ka Kf Kz Ko Kp Km Ks Kw Kk Jx Kg Kn Ku Mysikrólik Myszołów -//- Włochaty Nurogęś Oknówka Orlik krzykliwy Ortolan Paszkot Pełzacz leśny -//- ogrodowy Perkoz dwuczuby Perkoz rdzawoszyi Perkozek Piecuszek Piegża Pierwiosnek Piskliwiec Pleszka Pliszka siwa Pliszka żółta Pluszcz Płaskonos Płomykówka Podgorzałka Podróżniczek Pokląskwa Pokrzewka ogrodowa -//- czarnołbista -//- jarzębata Pokrzywnica Potrzeszcz Potrzos Przepiórka Pustułka Puszczyk Raniuszek Remiz Rokitniczka Rożeniec Rudzik Rybitwa czarna -//- białoskrzydła -//- zwyczajna Rybołów Rycyk Mk Mz Mw N Jo Ok Ot Dp Łl Ło Pd Pr Pk Ft Pg Fc Pi Pl. Ma Mf Cl Pł Ał Yn Pż Pą Po P Pj Pw Pt Ps Pp Pu Ap R Re Xr Ro E Rc Rs Rz Rł Ry Szczygieł Szpak Śmieszka Śpiewak Świergotek drzewny -//łąkowy -//polny Świerszczak Świstun Świstunka Tracz długodzioby Trzciniak Trzcinniczek Trzmielojad Trznadel Turkawka Wąsatka Wilga Wodnik Wrona Wróbel Zaganiacz Zausznik Zielonka Zięba Zimorodek Zniczek Żuraw Sz S Mś Dś Id Ił Ip Ln Śn Fs Td X Xk Tr T Tu Wą Wi Wo Wr W Za Zk Zl Z Zi Zn Żw K samiec, K samica K para ptaków Z+ śpiew samca ‹ Z głos wabiący Z głos ostrzegawczy Z+ K Z+ stwierdzenie jednoczesne gniazdo (20 K, 26 K, 10 F) stado K Przelot ukierunkowany 125 Po wykonaniu wszystkich kontroli terenowych należy sporządzić tzw. mapki gatunkowe (Ryc. 43). Dla każdego stwierdzonego gatunku wszystkie dane o jego stwierdzeniach nanoszone są na jednym planie powierzchni badawczej, odrębnymi symbolami lub/i kolorami dla kolejnych przeprowadzonych cenzusów. Następnie określana jest liczebność gatunku. Za kryterium uznania liczebności jednej pary uznaje się stwierdzenie lęgu pewnego (por. Tabela. 11) lub kategorii lęgu prawdopodobnego, przy czym za kryterium zajęcia terytorium lęgowego uznaje się co najmniej 3-krotne stwierdzenie, na obszarze odpowiadającym wielkości rewiru dla analizowanego gatunku. Stosując zasady metody kartograficznej w tzw. odmianie „kombinowanej” (szczegóły różniące odmiany metody kartograficznej omówione zostały w dalszej części rozdziału) poddaje się szczególnej analizie stwierdzenia równoczesne, gdyż ułatwia to wyróżnienie granic sąsiadujących rewirów i zmniejsza możliwość popełnienia błędu oceny liczebności, wynikającego z kilkukrotnych rejestracji w czasie jednego cenzusu w różnych miejscach, tych samych śpiewających ptaków, przemieszczających się po badanej powierzchni. Przy zastosowaniu uproszczonej metody kontrolowania powierzchni (zmniejszonej do 6–8 liczeń) kryterium uznania zajętego terytorium lęgowego można obniżyć do dwóch stwierdzeń w rewirze w okresie optymalnym dla wykrywania aktywności głosowej danego gatunku Tabela 11. Kryteria lęgowości i kategorie prawdopodobieństwa gniazdowania ptaków (Sikora i in. 2007) Symbol Kryterium kryterium O Pojedyncze ptaki obserwowane w siedlisku lęgowym Gniazdowanie Jednorazowa obserwacja śpiewającego lub odbywającego loty możliwe S godowe samca (A) R Obserwacja rodziny - 1 ptak lub para z lotnymi młodymi P Para ptaków obserwowana w siedlisku lęgowym Śpiewający lub odbywający loty godowe samiec stwierdzony co najmniej przez dwa dni w tym samym miejscu (zajęte teryTE torium) lub równoczesne stwierdzenie wielu samców w siedlisku lęgowym danego gatunku Gniazdowanie KT Kopulacja, toki prawdopodobne (B) Odwiedzanie miejsca nadającego się na gniazdo (np. dziupli, ON budki lęgowe) NP Głosy niepokoju sugerujące bliskość gniazda lub piskląt PL Plama lęgowa (u ptaka trzymanego w ręku) BU Budowa gniazda lub drążenie dziupli UDA Odwodzenie od gniazda lub młodych (udawanie rannego) GNS Gniazdo nowe lub skorupy jaj z danego roku WYS Wysiadywanie lęgu w gnieździe Gniazdowanie POD Ptaki z pokarmem dla młodych lub z odchodami piskląt pewne JAJ Gniazdo z jajami (C) PIS Gniado z pisklętami Młode zagniazdowniki, nielotne lub słabo lotne albo podloty MŁO gniazdowników poza gniazdem Kategoria 126 (od tygodnia do 3 tygodni po przylotach). W tym wypadku jeszcze bardziej pomocna staje się analiza stwierdzeń równoczesnych. Po sporządzaniu map gatunkowych, przy zliczaniu liczby par lęgowych może powstać problem jak traktować terytoria ptaków, których obszar tylko częściowo jest wspólny z obszarem powierzchni badawczej (tzw. „terytoria brzeżne”) lub te, których nie udało się dokładnie wyznaczyć. Przy zliczaniu terytoriów brzeżnych, na ogół stosuje się czterostopniową skalę ich klasyfikacji: − 1 para – gdy całe terytorium lub zdecydowana większość (>80%) stwierdzeń ptaków w rewirze mieści się w granicach powierzchni próbnej; − 0,5 pary – gdy ok. połowa obszaru terytorium (21–80% stwierdzeń ptaków w rewirze) mieści się w granicach powierzchni próbnej; − „+” – mniej niż 0,5 terytorium, gdy obszar terytorium w niewielkim stopniu zachodzi na powierzchnię próbną albo powierzchnia próbna stanowi niewielką część terytorium, czyli większość (>80%) stwierdzeń ptaków w rewirze jest poza powierzchnią próbną, lub gdy wielkość i dokładne położenie terytorium „brzeżnego” nie zostało wystarczająco poznane; − 0 – nie ma stwierdzeń gatunku w granicach powierzchni próbnej. Po opracowaniu map gatunkowych wykonywane jest tabelaryczne zestawienie wyników, w którym podaje się: skład gatunkowy, oceny liczebności bezwzględnej par na powierzchni próbnej, zagęszczenie (na ogół na 10 ha lub 1 km2) i strukturę dominacyjną ugrupowania (por. Tabela 12). Obliczając liczebność każdego gatunku na powierzchni próbnej, terytoria o statusie „1 para” i „0,5 pary” są ze sobą sumowane. Jeśli występują dla danego gatunku dodatkowe terytoria o statusie „+”, nie są uwzględniane w sumie. Jeżeli jednak stwierdzono na powierzchni gatunek tylko w statusie terytorium: „+”, to jest on wymieniony, jako gatunek występujący na powierzchni próbnej, a w rubryce liczebność wpisuje się „+”, nie wyliczając zagęszczenia; gatunku nie wlicza się również do struktury dominacji. Należy w tym miejscu zwrócić uwagę, że metodę kartograficzną stosuje się w dwóch odmianach, różniących się nieco sposobem dokonywania cenzusów i oceny liczebności. Pierwsza z nich, pierwotna wersja tej metody nazywana jest standardową metodą kartograficzną lub metodą Enemara (od nazwiska autora, szwedzkiego uczonego Andersa Enemara). Założeniem tej odmiany metody jest położenie głównego nacisku na standaryzację sposobu prowadzenia cenzusów i interpretacji danych. W metodzie tej, dąży się przede wszystkim do wyróżnienia rewirów śpiewających samców, jako głównego kryterium oceny liczebności ptaków na powierzchni. Charakterystyczne jest również rygorystyczne przestrzeganie liczenia po zaplanowanej trasie przez powierzchnię próbną i utrzymanie założonego tempa przemarszu, a także stosowaniu jednolitych kryteriów dla różnych gatunków ptaków przy dokonywaniu oceny liczebności. Metoda ta stosowana jest do dziś, zwłaszcza, w porównaniach własnych wyników z powierzchni badanej dawniej również tą odmianą metody. Pod koniec lat sześćdziesiątych zostały ogłoszone przez International Bird Census Committee oficjalne standardy zasad prowadzenia oceny liczebności tą metodą. Ze szczegółowym omówieniem tych zasad można zapoznać się w opracowaniach IBCC (1969) lub Luniaka (1969). Z czasem zauważono jednak, że standardowe traktowanie prowadzenia cenzusów dla wszystkich gatunków i arbitralne stosowanie zasady „3 stwierdzenia śpiewającego samca 127 Tabela 12. Przykładowe tabelaryczne przedstawienie wyników badań przeprowadzonych metodą kartograficzną na powierzchni I rzędu L.p. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. Gatunek Zięba Fryngilla coelebs Kapturka Sylvia atricapilla Świstunka leśna Phylloscopus sybilatrix Pierwiosnek Phylloscopus collybita Kos Turdus merula Bogatka Parus major Strzyżyk Erithacus rubecula Rudzik Erithacus rubecula Modraszka Cyanistes caeruleus Śpiewak Turdus philomelos Szpak Sturnus vulgaris Kowalik Sitta europaea Dzięcioł duży Dendrocopos major Dzięciołek Dendrocopos minor Czarnogłówka Poecile montanus Grzywacz Columba palumbus Dzięcioł czarny Dryocopus martius Sójka Garrulus glandarius Wrona siwa Corvus cornix Krogulec Accipiter nisus Razem: 18 gat. lęgowych, 2 zalatujące Liczba par lęgowych 12 10 8 5 5 4 3 3 2,5 2 2 2 1,5 1 1 1 0,5 0,5 + + 64 Zagęszczenie par/10 ha 10,9 9,1 7,3 4,5 4,5 3,6 2,7 2,7 2,3 1,8 1,8 1,8 1,4 0,9 0,9 0,9 0,5 0,5 Dominacja [%] 18,8 15,6 12,5 7,8 7,8 6,3 4,7 4,7 3,9 3,1 3,1 3,1 2,3 1,6 1,6 1,6 0,8 0,8 54,5 100 na obszarze to terytorium lęgowe”, często prowadzi do otrzymania mało dokładnych, względem rzeczywistości wyników, zwłaszcza dla niektórych gatunków. Zwrócono również uwagę, że otrzymywane wyniki w istotnym stopniu zależne są od umiejętności i doświadczenia osoby prowadzącej liczenia. Ponadto stosowanie tych samych, jednolitych zasad w różnych typach siedlisk skutkuje różną dokładnością. Standardowa metoda kartograficzna stosunkowo dobrze sprawdza się na powierzchniach otwartych, o dość jednolitej strukturze. Natomiast w pozostałych przypadkach dokładność bywa dużo niższa. Zastosowanie podczas kontroli dodatkowych zabiegów zwiększających wykrywalność ptaków może znacznie podwyższyć dokładność poznania ugrupowania ptaków. Opracowano więc metodę, zwaną metodą kombinowaną z uwagi na to, że stosuje się w niej podstawowe zasady metody standardowej w kombinacji z innymi zabiegami. Metoda ta wykorzystywana jest podczas zajęć dydaktycznych w obiekcie modelowym. W metodzie kartograficznej kombinowanej, tak samo, jak w standardowej odmianie metody kartograficznej dokonuje się liczeń ptaków podczas realizowanych z podobną częstotliwością przejść po powierzchniach próbnych, a później wykonuje się podobne do standardowego opracowanie rezultatów poprzez wrysowywanie na mapkach gatunkowych rewirów poszczególnych samców lub par ptaków. Zwraca się jednak większą uwagę na inne kryteria lęgowości niż zajęcie terytorium przez śpiewającego samca. Mniej rygorystycznie 128 przestrzega się warunku utrzymania tempa i trasy przemarszu po powierzchni. Ważne jest w tej metodzie aktywne dążenie do uzyskiwania stwierdzeń równoczesnych śpiewających samców lub innych obserwacji ptaków mogących przebywać w sąsiadujących terytoriach. Na przykład, trzeba zatrzymywać się na dłużej lub zejść z zaplanowanej trasy przemarszu, jeśli słychać śpiew samca. Można w ten sposób sprawdzić, czy stwierdzony wcześniej osobnik odezwie się ponownie z rejonu poprzedniej obserwacji i rozstrzygnąć, czy stwierdzenie z nowego miejsca na powierzchni jest obserwacją nowego osobnika, czy jest efektem przemieszczenia się wcześniej stwierdzonego ptaka. Można też posłużyć się wabieniem z urządzenia odtwarzającego głos np. śpiewu samca danego gatunku, aby sprowokować ptaki do reakcji równoczesnej. Stymulacja do aktywności przy pomocy odtwarzanego głosu może też być efektywną metodą podniesienia skuteczności oceny liczebności, gatunków trudno wykrywalnych. Można odtwarzać głos w miejscu, gdzie stwierdzono ten gatunek raz lub dwa razy na poprzednich kontrolach, aby ułatwić potwierdzenie długotrwałego zajęcia terytorium. W metodzie kartograficznej dopuszcza się stosowanie dodatkowych cenzusów, zwłaszcza osoby początkujące o małym doświadczeniu terenowym, powinny wykonać więcej kontroli, niż 10 standardowych, aby zrekompensować swoją mniejszą efektywność w rejestrowaniu stwierdzeń ptaków. Dla podwyższenia dokładności oceny liczebności niektórych gatunków, należy jej dokonać w oparciu lub w uzupełnieniu o wyniki wyszukiwania gniazd. Dotyczy to szczególnie gatunków ptaków o półkolonijnym lub kolonijnym charakterze występowania, np.: szpaków, wróbli, kwiczołów, jaskółek, jerzyków, niektórych krukowatych, a także ptaków terytorialnych, występujących w dużych zagęszczeniach, szczególnie, gdy charakter ich występowania może być skupiskowy (dotyczy to zwłaszcza dziuplaków, drozdów, dzięciołów lub gołębi). Wyszukiwanie gniazd lub zajętych dziupli i budek lęgowych można dokonać po zakończeniu „standardowego”, porannego cenzusu, ponieważ pora dnia dla przeprowadzenia tej czynności nie ma znaczenia. Niezbędną umiejętnością do prowadzenia liczeń metodą kartograficzną jest rozpoznawania ptaków w warunkach terenowych, w tym biegłe rozpoznawanie głosów, a także posiadanie wiedzy o biologii lęgowej poszczególnych gatunków. W nauce rozpoznawania ptaków mogą być pomocne atlasy i materiały do rozpoznawania głosów ptaków (por. wykazy w Rozdz. 1.5.) oraz wskazówki osoby doświadczonej. Metoda transektowa Liczenia transektowe, czyli liczenia ptaków wzdłuż trasy przemarszu mogą być prowadzone zarówno dla oceny składu struktury ugrupowań ptaków w okresie lęgowym jak i pozalęgowym. W metodzie tej wyznacza się trasę przemarszu o przebiegu możliwie reprezentatywnym dla zróżnicowania siedliskowego badanej powierzchni. Trasa może być linią prostą, łamaną lub mieć przebieg pętlowy. Zazwyczaj w czasie jednego przejścia w porze największej aktywności ptaków jeden obserwator jest w stanie dokonać liczenia na trasie od kilku do kilkunastu kilometrów. Zakłada się, że możliwe jest rozpoznanie struktury ugrupowań ptaków w pewnym pasie wokół trasy przemarszu. Można przyjąć ograniczenie szerokości pasa, w którym dokonuje się liczenia (np. pas o szerokości 50 lub 100 m), albo też liczyć wszystkie ptaki widziane lub słyszane po obu stronach trasy przemarszu (o ile nie przemawiają za tym specjalne względy, nie zaleca się tej odmiany metody). Można też liczyć ptaki z podziałem na kategorie odległości od trasy przemarszu np. liczenie w odległości do 25 m 129 z każdej strony od trasy przemarszu, 25–100 m i powyżej 100 m, wówczas dla liczebności uzyskanej w każdej kategorii można zastosować przelicznik uwzględniający prawdopodobieństwo stwierdzenia ptaków. Nawet uwzględniając stopień wykrywalności różnych gatunków, warto tę metodę stosować tylko wtedy, gdy istotne staje się bardziej precyzyjne poznane struktury ugrupowania. Zakłada się też określone tempo wykonania przemarszu, na ogół nie jest wskazany zbyt szybki przemarsz. Dobrą wykrywalność ptaków zapewnia tempo ok. 1,5 do 2 km na godzinę. Przejścia transektowe mogą być jednokrotne po danej trasie (wtedy należy pamiętać, że porównywać można ze sobą wyniki badań z przejść na różnych powierzchniach, lub na tym samym transekcie, ale w różnych latach z dokładnie tego samego okresu fenologicznego) Tabela 13. Przykładowe tabelaryczne przedstawienie wyników badań przeprowadzonych metodą transektową przy wielokrotnym przemarszu (8 liczeń na 1 transekcie o długości 8 km) Gatunek Liczba os. na Zagęszczenie transekcie (os./km/kontr.) Nazwa polska Nazwa łacińska Łozówka 4 0,06 Acrocephalus palustris Skowronek 181 2,83 Alauda arvensis Krzyżówka 1 0,02 Anas platyrhynchos Myszołów 5 0,08 Buteo buteo Szczygieł 73 1,14 Carduelis carduelis Dzwoniec 6 0,09 Carduelis chloris Bocian biały 2 0,03 Ciconia ciconia Błotniak stawowy Circus aeruginosus 10 0,16 Grzywacz 50 0,78 Columba palumbus Kruk 2 0,03 Corvus corax Kawka 70 1,09 Corvus monedula Przepiórka 13 0,20 Coturnix coturnix Trznadel 25 0,39 Emberiza citrinella Rudzik 3 0,05 Erithacus rubecula Zięba 22 0,34 Fringilla coelebs Żuraw 4 0,06 Grus grus Dymówka 170 2,66 Hirundo rustica Gąsiorek 2 0,03 Lanius collurio Pliszka siwa 90 1,41 Motacilla alba Pliszka żółta 73 1,14 Motacilla flava Bogatka 17 0,27 Parus major Mazurek 19 0,30 Passer montanus Piecuszek 3 0,05 Phylloscopus trochilus Sroka 18 0,28 Pica pica Pokląskwa 19 0,30 Saxicola rubetra Szpak 996 15,56 Sturnus vulgaris Kapturka 2 0,03 Sylvia atricapilla Cierniówka 3 0,05 Sylvia communis Czajka 16 0,25 Vanellus vanellus 29 gatunków 1 899 29,67 130 Dominacja (%) 0,21 9,53 0,05 0,26 3,84 0,32 0,11 0,53 2,63 0,11 3,69 0,68 1,32 0,16 1,16 0,21 8,95 0,11 4,74 3,84 0,90 1,00 0,16 0,95 1,00 52,45 0,11 0,16 0,84 100,0 lub też przejścia mogą być wielokrotne, np. 10 przejść w sezonie lęgowym lub w okresie wędrówkowym lub zimowania. Metoda ta umożliwia uzyskanie informacji o składzie gatunkowym i przybliżonej strukturze ugrupowania ptaków, a także dynamice liczebności poszczególnych gatunków w cyklu rocznym, bądź wybranym okresie tego cyklu. Natomiast niezależnie od wybranego wariantu zastosowania tej metody, wyniki liczebności należy traktować, jako wyniki względne, wyraża się je w zagęszczeniu ptaków na kilometr trasy przemarszu (por. Tabela 13). Uzyskiwanie takich wyników jest wystarczające np. dla celów monitoringowych, dla porównania ptaków różnych obszarów lub porównania wyników z danymi referencyjnymi, np. dla regionu czy kraju. Metoda ta nie wymaga takiej czasochłonności jak metoda kartograficzna, umożliwia zbieranie reprezentatywnych danych dla większych powierzchni, zwłaszcza o skomplikowanej strukturze siedliskowej bądź kształcie, w rejonach trudnych do penetracji. Metoda transektowa nie zapewnia jednak uzyskania dokładnych wyników liczebności bezwzględnej populacji ptaków zasiedlających określony obszar. Metoda punktowa W metodzie tej wybiera się na ogół sieć punktów, z których prowadzone są obserwacje ptaków w określonej jednostce czasu, np. przez 20 min., przez 1 godz., 2 godz. Można też przyjąć założenie, że rejestruje się ptaki w określonej odległości od punktu np.: w odległości do 50 lub 100 m od punktu lub rejestrować wszystkie widziane i słyszane ptaki. Na punkty obserwacyjne można wybierać miejsca o szczególnie dobrej widoczności (np. wzniesienia) zwłaszcza wtedy, gdy badania dotyczą migracji lub wykorzystania przestrzeni powietrznej przez ptaki. Można też pobrać zupełnie losową próbę punktów. Metoda punktowa ma podobne zastosowanie jak metoda transektowa, a uzyskana ocena liczebności jest oceną względną. Wyraża się ją w liczbie osobników obserwowanych na jednostkę czasu obserwacji, np.: na godzinę (por. Tabela 14). Metoda ta ma podobne zalety i ograniczenia jak metoda transektowa, szczególnie dobrze sprawdza się w badaniach wielkoobszarowych, ze względu na możliwość uzyskania dobrej reprezentatywności, poprzez odpowiedni wybór sieci punktów. Stosowanie metody punktowa jest również korzystne w siedliskach, gdzie istnieją duże trudności w przemieszczaniu się (rozległe bagna, obszary grodzone, tereny z ograniczonym dostępem, ze względu na stan własności). Waloryzacja awifauny Podczas waloryzacji ugrupowania ptaków zasiedlającego badany obszar, należy poddać analizie skład gatunkowy i jakościowy (ilościowy) ugrupowania oraz dokonać pogrupowania występujących gatunków z punktu widzenia ochrony zasobów przyrody. Dobrą formą uogólnienia wyników waloryzacji jest przedstawienie ich formie tabelarycznej z podaniem: składu gatunkowego, określeniem statusu występowania na danym obszarze. Zestawienie może być również uzupełnione o ocenę liczebności oraz ocenę zagrożenia, a także przyporządkowanie do kategorii ochrony prawnej. Jako obiektywne kryteria stopnia zagrożenia wyginięciem danego gatunku, można uznać: na poziomie krajowym – status gatunku w Czerwonej Księdze Zwierząt (Głowaciński 2001) i/lub w Czerwonej Liście Zwierząt (Głowaciński 2002), natomiast na poziomie europejskim i globalnym – można zastosować klasyfikację gatunków specjalnej troski „SPEC” (Species of European Conservation 131 Concern), na podstawie kryteriów BirdLife International (Tucker, Heath 1994) (por. Lista cennych gatunków ptaków w Rozdz. 5.2.). Podając status ochrony prawnej, należy wskazać które gatunki objęte są ochroną gatunkową ścisłą bądź częściową, na podstawie ustawy o ochronie przyrody, zgodnie z rozporządzeniem w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. Warto także zaznaczyć, gatunki objęte ochroną strefową. Należy również podać, które gatunki są wymienione w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej, wymagające szczególnych środków ochronnych, obejmującymi także Tabela 14. Przykładowe tabelaryczne przedstawienie wyników badań przeprowadzonych metodą punktową, z badaniem wykorzystania przestrzeni powietrznej na różnych pułapach wysokości (8 liczeń na 2 punktach po 2 godz., łącznie 32 godz. obserwacji) Gatunek Nazwa polska Skowronek Jerzyk Czapla siwa Myszołów Bocian biały Błotniak stawowy Błotniak łąkowy Gołąb domowy Nazwa łacińska Alauda arvensis Apus apus Ardea cinerea Buteo buteo Ciconia ciconia Circus aeruginosus Circus pygargus Columba livia f. domestica Columba palumbus Corvus corax Corvus monedula Coturnix coturnix Delichon urbicum Emberiza citrinella Fringilla coelebs Grus grus Hirundo rustica Larus ridibundus Motacilla flava Grzywacz Kruk Kawka Przepiórka Oknówka Trznadel Zięba Żuraw Dymówka Śmieszka Pliszka żółta Wróblowe Passeriformes sp. (nieozn.) Kuropatwa Perdix perdix Sroka Pica pica Szpak Sturnus vulgaris Kwiczoł Turdus pilaris Czajka Vanellus vanellus 24 gatunki, 1 wyższy takson 132 Liczba osobników na poszczególnych wysokościach (m) Liczba osobników razem Natężenie przelotu (os./ godz.) 0-50 49 0 3 5 12 3 51-150 1 3 1 1 3 3 0 >150 0 0 0 0 0 0 0 50 3 1 4 8 15 3 1,6 0,1 0 0,1 0,3 0,5 0,1 93 5 0 98 3,1 96 4 61 1 2 7 12 3 88 4 13 20 1 4 0 0 0 0 0 32 0 0 0 0 0 0 0 0 0 39 0 3 0 116 5 65 1 2 7 12 42 120 7 13 3,6 0,2 2 0 0,1 0,2 0,4 1,3 3,8 0,2 0,4 400 0 0 400 12,5 16 1 335 7 30 1 245 0 0 0 0 0 74 0 0 0 0 0 42 16 1 335 7 30 1 361 0,5 0 10,5 0,2 0,9 42,5 ich siedliska. Przykładowe, zestawienie wyników waloryzacji badanego obszaru przedstawia Tabela 15. Uzupełnieniem i rozwinięciem powyższego zestawienia może być podanie wyników ilościowych przeprowadzonej inwentaryzacji, zgodnie z opisaną wyżej metodą prezentacji wyników (por. Tabele11–13). Formularze do wykonania waloryzacji awifauny i jej podsumowania umieszczono w Kartach pracy w Rozdz. 4.9. i 4.10. Podczas opracowywania charakterystyki składu ugrupowania ptaków, używa się następujących pojęć określających udział gatunku w strukturze ilościowej ugrupowania: − udział powyżej 5% – grupa gatunków dominujących w ugrupowaniu (gatunek określa się gatunkiem dominującym bądź dominantem); − udział 2–5% – grupa gatunków współdominujących w ugrupowaniu; − udział poniżej 2% – grupa gatunków uzupełniających ugrupowanie. Następnym etapem oceny walorów z badanego obszaru powinna być relatywizacja uzyskanych wyników. Najlepiej porównać wyniki własne z uzyskanymi na innych zbadanych obszarach regionu i kraju, charakteryzujących się podobnym charakterem siedliskowym, o zróżnicowanych, zestawionych gradientowo walorach przyrodniczych. Do porównań ugrupowań ptaków na zbadanych powierzchniach leśnych należy wybrać wyniki z powierzchni lasów o różnym sposobie prowadzenia gospodarki leśnej i różnym zachowaniu elementów naturalnych i/lub pierwotnych siedlisk. Przykładowo, wyniki badań awifauny drzewostanów na siedlisku grądowym w średnich i wysokich klasach wiekowych, należy porównać z wynikami badań ptaków z innych drzewostanów grądowych w podobnym wieku: − poddanych intensywnej gospodarce leśnej, z zachowanym słabym stopniem naturalności, wyrażonym niską różnorodnością gatunkową drzew spowodowaną zmniejszeniem udziału drzew mało cennych gospodarczo, przez selekcję negatywną w czasie trzebieży: grabów, brzóz, lip, osiki, lub drzew martwych i z martwicami); − mało intensywnie gospodarowanych z priorytetem zachowania ważnych walorów przyrodniczych, których przynajmniej jest objętą drzewostanem referencyjnym – część powierzchni wyłączona jest spod intensywnego użytkowania gospodarczego (pozostawiane drzewa obumierające, martwe, złomy), dzięki czemu zachowana jest wyższa różnorodność gatunkowa drzewostanów i ich zróżnicowanie przestrzenne); − wyłączonych spod gospodarki leśnej, o dużym udziale elementów naturalnych siedliska, bądź o zachowanych cechach pierwotnych (powierzchnie lasów objętych ochroną ścisłą, np. z Obszaru Ochrony Ścisłej Białowieskiego Parku Narodowego). Analogicznie, przy porównywaniu wyników z badanego terenu o charakterze otwartym, wyniki powinny być zestawione, z wynikami terenów o różnym stopniu intensyfikacji gospodarki rolnej, uzyskanych np.: − w krajobrazie upraw wielkopolowych, z dużym udziałem gruntów ornych bądź też intensywnie użytkowanych łąk wielokośnych; − w terenie z udziałem obszarów o mniejszej intensywności zagospodarowania, charakteryzujących się mozaikową strukturą polową, obecnością miedz i nieużytków porośniętych roślinnością ziołoroślową, krzewami, zadrzewieniami, lub/i z udziałem niezbyt intensywnie gospodarowanych użytków zielonych np. łąk dwukośnych, jednokośnych czy też pastwisk z niską obsadą zwierząt; 133 Tabela 15. Przykładowe tabelaryczne przedstawienie waloryzacji gatunków stwierdzonych na terenie badań oraz w jego sąsiedztwie (Status występowania: L – gatunek lęgowy, D – zalatujący w okresie dyspersji polęgowej, P – przelotny, Z – zimujący, S – gatunek lęgowy występujący w sąsiedztwie, ale mogący zalatywać na teren badań) wraz z kategoriami zagrożenia (Cz. K. – status zagrożenia w Czerwonej Księdze Zwierząt, SPEC – kategorie zagrożenia na poziomie europejskim) i ochrony (ochrona gatunkowa: + – ochrona ścisła, * – ochrona częściowa, stref. – ochrona strefowa, DP – ujęcie w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej) Nazwa polska Błotniak stawowy Bogatka Cierniówka Dzięcioł czarny Dzięcioł duży Dzwoniec Gąsiorek Gęgawa Grzywacz Kapturka Kos Krogulec Krzyżówka Nazwa łacińska Circus aeruginosus Parus major Sylvia communis Dryocopus martius Dendrocopos major Chloris chloris Lanius collurio Anser anser Columba palumbus Sylvia atricapilla Turdus merula Accipiter nisus Anas platyrhynchos Status występowania Ochrona gatunkowa DP LDP + + LDPZ + LD + L + L + LDPZ + Cz. K. LD Lista SPEC SPEC 3 + + S LDP LDP + LDP + L + LDP Modraszka Cyanistes caeruleus LP + Mysikrólik Regulus regulus P + Orlik krzykliwy Aquila pomarina LDP Piecuszek Phylloscopus LDP trochilus + Pierwiosnek Phylloscopus L collybita + 134 + LC + (stref.) + Nazwa polska Nazwa łacińska Status występowania Cz. K. Lista SPEC Ochrona gatunkowa Pliszka siwa Motacilla alba LDP Potrzeszcz Emberiza calandra LDP Puchacz Bubo bubo S Rudzik Erithacus rubecula LDP Skowronek Alauda arvensis LDP Sroka Pica pica L Szpak Sturnus vulgaris LDP Śpiewak Turdus philomelos LDP + Wilga Oriolus oriolus LD + Wrona siwa Corvus cornix Z * Zięba Fringilla coelebs LDP + Żuraw Grus grus LDP DP + SPEC 2 + +(stref.) NT + + SPEC 3 + * SPEC 3 30 gatunków 2 + SPEC 2 + + 5 27 5 − w krajobrazie z obszarami o niskiej intensywności gospodarki rolnej, np. w terasach zalewowych rzek, gdzie dominuje ekstensywna gospodarka pastwiskowa, z dużym udziałem nieużytków o zróżnicowanym charakterze. Porównywanymi cechami mogą być zagęszczenia gatunków rzadszych, wymagających szczególnej troski, a jednocześnie będących dobrymi bioindykatorami zachowania elementów naturalnych lub pierwotnych środowiska. Można też dokonać porównania całych składów ugrupowań ptaków, np. przy pomocy wskaźnika podobieństwa składu gatunkowego (QS), lub wskaźnika podobieństwa dominacji Renkonena (Re). Pierwszy z nich obliczany jest według następującego wzoru: QS = 2xW A+B x 100 Gdzie: W – liczba gatunków wspólnych dla porównywanych środowisk, A – liczba gatunków występujących na jednej badanej powierzchni, B – liczba gatunków na drugiej badanej powierzchni. 135 Obliczenie wartości wskaźnika Re polega na zsumowaniu niższych wartości dominacji gatunków wspólnych dla obu porównywanych ugrupowań ptaków. Wartości graniczne przyjmowane przy interpretacji porównań wskaźnikiem podobieństwa gatunkowego ugrupowań ptaków: − > 80% – skład gatunkowy ugrupowań ptaków jest niemal identyczny, − 50–80% – podobieństwo składu gatunkowego jest wyraźne, − < 50% – podobieństwo składu gatunkowego jest małe. Wartości graniczne przyjmowane przy interpretacji porównań współczynnikiem podobieństwa dominacji Renkonena (Re): − > 70% – ugrupowania należą do jednego typu, − 40–70% – między ugrupowaniami ptaków stwierdzono znaczne podobieństwo, − < 40% – ugrupowania znacząco się różnią. Na podstawie wysokich wartości podobieństwa badanych ugrupowań ptaków do ugrupowań występujących na powierzchniach referencyjnych o wysokim stopniu naturalności można wnioskować o dobrym stopniu zachowania walorów przyrodnicze badanego obszaru. Dane do porównań ugrupowań ptaków o charakterze lokalnym można łatwo pozyskać z Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (składając wniosek o udostępnienie informacji o środowisku i jego ochronie), która może udostępnić wyniki badań obszarów chronionych oraz monitoringów przed i proinwestycyjnych. Danych reprezentatywnych dla różnych obszarów kraju należy poszukiwać w czasopismach ornitologicznych publikujących artykuły z zakresu faunistyki, są to przede wszystkim: „Ornis Polonica” (przed rokiem 2010 nosiło nazwę Notatki Ornitologiczne) i „Acta Ornithologica”. Jako źródło danych referencyjnych o zagęszczeniach i liczebności populacji krajowej, ewentualnie regionalnej poszczególnych gatunków można polecić przede wszystkim opracowania: „Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany.” (Tomiałojć, Stawarczyk 2003), „Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985–2004” (Sikora i in. 2007) oraz „Atlas pospolitych ptaków lęgowych Polski. Rozmieszczenie, wybiórczość siedliskowa, trendy” (Kuczyński, Chylarecki 2012). Informacje przeglądowe dotyczące awifauny wybranych obszarów o różnych charakterystykach ekologicznych zawierają np. opracowania obszarów specjalnej ochrony Natura 2000 (np. Sidło i in. 2004; Chmielewski, Stelmach 2009; Wilk i in. 2010). Piśmiennictwo Bertold P., Bezzel E., Thielcke G. (red.) 1980. Praktische Vogelkunde. Kilda-Verlag, Münster. Bibby C. J., Burgess N. D., Hill D. A. 1992. Bird census techniques. Academic Press London, 302 ss. Chmielewski S. Stelmach R. (red.) 2009. Ostoje ptaków Polsce – wyniki inwentaryzacji, część I. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, 208 ss. Dyrcz A., Tomiałojć L. 1974. Application of the maping mathod in the marshland habitats. Acta Orn. 14: 348–353. Głowaciński Z. (red.) 2001. Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa, 451 ss. Głowaciński Z. (red.) 2002. Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, 155 ss. International Bird Census Committee. 1969. Recommendations for an International Standard for a Mapping Method in Bird Census Work. Bird Study 16: 249–255. Jakubiec Z. 2003. Skróty łacińskich nazw ptaków oraz niektóre oznaczenia wykorzystywane w badaniach 136 terenowych. Notatki Ornitologiczne 44(2): 121–126. Kuczyński L., Chylarecki P. 2012. Atlas pospolitych ptaków lęgowych Polski. Rozmieszczenie, wybiórczość siedliskowa, trendy. GIOŚ. Warszawa, 240 ss. Lontkowski J., Nawrocki P., Stawrczyk T. 1988. ABC obserwatora Ptaków. Muzeum Okręgowe w Radomiu. Radom. Luniak M. 1969. Międzynarodowy Standard kartograficznej metody liczeń ptaków. Not. Orn. 10: 70–73. Markowski J. (red) 2001. Vademecum obserwatora ptaków. Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa – Łódź, 197 ss. Sidło P.O., Błaszkowska B.,Chylarecki P. (red.) 2004. Ostoje ptaków o randze europejskiej w Polsce. OTOP. Warszawa, 674 ss. Sikora A., Chylarecki P., Meissner W., Neubauer G. (red.) 2011. Monitoring ptaków wodno-błotnych w okresie wędrówek. Poradnik metodyczny. GDOŚ, Warszawa, 162 ss. Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Nuebauer G., Chylarecki P. (red.) 2007.Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985–2004. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, 639 ss. Tomiałojć L. 1968. Podstawowe metody badań ilościowych awifauny lęgowej obszarów zadrzewionych i osiedli ludzkich. Not. Orn. 9: 1–20. Tomiałojć L. 1980a. Kombinowana odmiana metody kartograficznej do liczenia ptaków lęgowych. Not. Orn. 21: 33–54. Tomiałojć L. 1980b. Dodatek. Podstawowe informacje o sposobie prowadzenia cenzusów z zastosowaniem kombinowanej metody kartograficznej. Not. Orn. 21: 55–62. Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP „pro Natura”, Wrocław, 868 ss. Tucker G. M, Heath M. F. 1994. BirdLife International (Conservation Series No. 3). Cambridge, United Kingdom. Wilk T., Jujka M., Krogulec J., Chylarecki P. (red.) 2010. Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce. Important Bird Areas of International importance in Poland. Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Marki, 595 ss. Akty prawne Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2011 r., Nr 237, poz. 1419). Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1220, z późn. zm.). 3.1.4. Waloryzacja entomofauny Owady są najliczniejszą pod względem liczby gatunków grupą systematyczną zwierząt na Ziemi. Dotąd opisano około miliona gatunków, choć według różnych szacunków istnieje od 3 do 30 mln gatunków owadów. W Polsce stwierdzono do tej pory ponad 26 tys. gatunków, jednak wobec słabego zbadania niektórych grup, można liczbę gatunków owadów szacować na 28–34 tysiące. Owady są doskonałym obiektem badań waloryzacyjnych z uwagi na wysoką liczebność, ogromne zróżnicowanie ekologiczne oraz obecność gatunków rzadkich, wyspecjalizowanych będących bardzo dobrymi bioindykatorami stanu środowiska naturalnego. Ekspertyzy entomologiczne obejmują najczęściej tylko wybrane grupy taksonomiczne lub ekologiczne owadów. Najczęściej do analizy i waloryzacji wykorzystywane są taksony, które cechuje duże bogactwo gatunkowe, wysoka różnorodność ekologiczna oraz obecność licznych gatunków cennych (chronionych, rzadkich i reliktowych), umieszczonych w Czerwonej Księdze Zwierząt (Głowaciński, Nowak 2004) lub/i Czerwonej Liście Zwierząt (Głowaciński 2002). Przykładem takiego zróżnicowanego taksonu jest rodzina 137 kusakowatych Staphylinidae (należąca do rzędu chrząszczy Coleoptera) – w Polsce stwierdzono występowanie ok. 1 400 gatunków, w tym wiele gatunków rzadkich i reliktowych. Ponadto przedstawicieli tej rodziny cechuje silne zróżnicowanie pod względem preferencji siedliskowych, fagizmu oraz obecność dużej liczby gatunków stenotopowych. Doskonale nadającą się grupą do oceny jakości przyrodniczej są owady związane z martwym drewnem (owady saproksyliczne). Prace przygotowawcze, metodyka i dobór odpowiednich wskaźników opracowywania wyników jest uzależniony od rodzaju waloryzacji przyrodniczej. Można wyróżnić m.in. następujące rodzaje ekspertyz entomologicznych: − inwentaryzacja entomologiczna badanego obszaru; − waloryzacja entomologiczna określonego obszaru metodą zooindykacyjną; − zooindykacja autekologiczna; − zooindykacja synekologiczna; − ocena oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko. Inwentaryzacja entomologiczna określonego obszaru polega na odnalezieniu w terenie i sporządzeniu listy gatunków owadów z wykazaniem i lokalizacją gatunków cennych – umieszczonych w Czerwonej Księdze Zwierząt (Głowaciński, Nowacki 2004), Czerwonej Liście Zwierząt (Głowaciński 2002), gatunków chronionych oraz rzadkich w skali kraju lub regionu (por. Lista w Rozdz. 5.3.), a także gatunków obcych, obniżających wartość badanej entomofauny (por. Lista w Rozdz. 5.7.). Jest to najprostszy i zarazem najmniej precyzyjny sposób opracowania entomologicznego. Wykorzystywana jest najczęściej do inwentaryzacji obszarów chronionych, np. rezerwatów przyrody, parków narodowych i krajobrazowych, obszarów z sieci Natura 2000, itp. Waloryzacja przyrodnicza metodą zooindykacyjną jest oceną wartości przyrodniczej określonego terenu na podstawie gatunków wskaźnikowych, charakterystycznych dla określonego stanu środowiska, naturalności, itp. Zooindykacja autekologiczna opiera się na pojedynczych gatunkach wskaźnikowych, natomiast w zooindykacji synekologicznej analizie poddaje się całe zgrupowania zwierząt. Ocena oddziaływania na środowisko polega na określeniu wpływu planowanego przedsięwzięcia na chronione, cenne, rzadkie gatunki owadów i na zajmowane przez te gatunki siedliska. Przedstawione w niniejszym podręczniku zasady i metody waloryzacji entomologicznych omówione zostały na przykładzie chrząszczy lądowych. Pominięto opis i metodykę waloryzacji owadów wodnych, które zostały przedstawione w osobnej książce z serii podręczników dla ekspertów. Prace związane z waloryzacją entomologiczną można podzielić na następujące etapy: – prace przygotowawcze, – prace terenowe, – prace laboratoryjne, – analiza zebranego materiału. Prace przygotowawcze Prace przygotowawcze polegają na zaplanowaniu badań oraz przygotowaniu odpowiedniej dokumentacji (w tym pozwoleń na odłów gatunków chronionych, wstęp i odławianie 138 na obszarach chronionych, itp.), map inwentaryzowanego terenu oraz zgromadzeniu odpowiedniego sprzętu potrzebnego do badań. Zaplanowanie badań obejmuje: ustalenie okresu badań, wybór metod zbioru materiału i wybór stanowisk. Ustalenie okresu badań zależy od rodzaju ekspertyzy oraz od terminu przedstawienia wyników wyznaczonego przez zleceniodawcę ekspertyzy. Jest sprawą oczywistą, że im dłuższy okres badań tym wyniki ekspertyzy są pełniejsze i bardziej wiarygodne. Badania takie powinny być prowadzone przynajmniej przez 3 lata. W praktyce czas ekspertyzy jest ograniczony do 1 roku. Badania powinny być prowadzone w okresie pojawu i występowania chrząszczy – od wczesnej wiosny (kwiecień – początek maja) do jesieni (październik – listopad). Metodyka połowu owadów jest bardzo różnorodna i ważne jest, aby metody umiejętnie dopasować do właściwości danego obszaru i do celów i założeń ekspertyzy entomologicznej. Prace terenowe Chrząszcze można odławiać bezpośrednio w terenie podczas kontroli badanego obszaru oraz za pomocą różnego rodzaju pułapek wystawianych na okres badań. Do zbierania chrząszczy z różnych grup ekologicznych służą określone metody połowu. Przegląd metod połowu chrząszczy z różnych grup ekologicznych Chrząszcze epigeiczne (naziemne) Pułapki Barbera (Ryc. 44) Pułapkę stanowi plastikowy kubek o pojemności 0,5 l, wkopany w ziemię tak, by jego górna powierzchnia znajdowała się równo z powierzchnią gruntu. Do kubka wlewa się glikol etylenowy (najlepiej ok. 1/5 objętości pojemnika) lub kubek pozostawiany jest bez płynu konserwującego (tzw. pułapka żywołowna). Pułapki żywołowne należy kontrolować codziennie. Z pułapek bez płynu konserwującego część owadów wydostaje się, ponadto mniejsze owady mogą być zżerane przez duże drapieżne gatunki chrząszczy (np. z rodzaju biegacz Carabus sp.). Zalecana metodyka: − na każdym stanowisku ustawia się 10–20 pułapek np. wzdłuż wyznaczonego transektu, w odstępach 2–10 m; − pułapki należy wybierać co 2 tygodnie; − optymalny okres wystawiania pułapek – maj – październik. Pułapki można wystawiać raz w miesiącu na okres 2 tygodni lub mogą być zainstalowane przez cały sezon wegetacyjny. Zebrany materiał należy przelać do szczelnie zamykanych pojemników. W przypadku dużego rozcieńczenia płynu konserwującego, do zebranych prób należy dodać nie rozcieńczonego alkoholu (np. ok. 92% białego denaturatu lub spirytusu). Do każdej próby wkłada się etykietkę, na której ołówkiem zapisana jest data zbioru, lokalizacja, typ siedliska, nazwa metody połowu, numer próby i nazwisko zbieracza. Przesiewanie ściółki Pułapki Barbera nie są doskonałą metodą odłowu chrząszczy, ponieważ wybiórczo wyłapują przede wszystkim gatunki większe i bardziej aktywne, które penetrują większe powierzchnie 139 gruntu. Dodatkową metodą odłowu chrząszczy epigeicznych, w której można pozyskać gatunki mało ruchliwe i o drobnych rozmiarach ciała jest przesiewanie ściółki. W metodzie tej używane są sita entomologicznego lub zestaw sit o różnej wielkości oczek. Aby wyniki były porównywalne należy stosować jednolity sposób zbioru prób. Zalecana metodyka: − próbę ściółki pobiera się z określonej powierzchni (np.0,25 m2) – można użyć metalowych ram o bokach 50 cm, zaopatrzonych z jednej strony w ostre krawędzie, które wbija się w glebę, następnie wybiera przesiewa ściółkę z wnętrza ramy; − na każdym stanowisku (określonym siedlisku) pobierana jest taką sama liczba prób (2– 10), należy zauważyć, że przesiewanie ściółki jest metodą czasochłonną, dlatego nie należy planować zbyt dużej liczby prób z jednego stanowiska; − na wszystkich stanowiskach pobiera się próby w tym samym okresie, najlepiej raz w miesiącu przez cały sezon wegetacyjny – w przypadku tej metody próby można pobierać wcześniej, np. od marca lub kwietnia i kończyć później, np. w listopadzie, zależy to od warunków pogodowych w danym roku i od dostępności ściółki na wyznaczonych stanowiskach. Zebrane próbki ściółki przesiewa się na miejscu przez sito entomologiczne o dużych oczkach (10 mm) na białe płótno. Przesiany materiał umieszczany jest w płóciennych workach, do których wkłada się etykietki z opisem takim, jak w przypadku pułapek Barbera. Próby należy jak najszybciej przebrać w warunkach laboratoryjnych – dopuszczalne jest przetrzymywanie prób w niższej temperaturze (lodówka) przez 2–3 dni. Przebieranie ściółki polega na przesiewaniu przez sito o oczkach 2–3 mm na białej powierzchni, np. na białej kuwecie, i wybieranie aktywnie poruszających się chrząszczy za pomocą pęsety lub ekshaustora. Zebrane chrząszcze należy zatruwać w oparach octanu etylu. Chrząszcze związane z martwym drewnem (saproksyliczne) oraz nadrzewne Chrząszcze saproksyliczne są doskonałymi zooindykatorami przede wszystkim terenów leśnych oraz innych siedlisk, w których występują zwłaszcza stare, żywe lub obumarłe drzewa, takie jak parki miejskie i wiejskie, podworskie, cmentarze, aleje przydrożne, itp. Chrząszcze saproksyliczne są związane przynajmniej przez część swego rozwoju z martwym drewnem (stojące lub leżące kłody, pniaki, wykroty, huby, itp.). Są wśród nich gatunki obligatoryjnie (saproksylobionty) lub fakultatywnie (saproksylofile) związane z tym siedliskiem. W obrębie tej grupy można wyróżnić gatunki o bardzo różnorodnych wymaganiach ekologicznych, np. saprofagi (próchnożercy), kambiofagi, ksylofagi, mycetofagi, nekrofagi, koprofagi, parazytoidy, drapieżcy oraz gatunki żyjące w soku wyciekającym z drzew i szukające schronienia w spękaniach kory, pod korą lub dziuplach (Gutowski i in. 2004; Byk i Mokrzycki 2007). Tak duża różnorodność ekologiczna i ogromne bogactwo gatunkowe – w Europie Środkowej ok. 1 500 gatunków, w Polsce około 1 300 gatunków z 70 rodzin (Gutowski 2006), powoduje, że chrząszcze saproksyliczne są doskonałym instrumentem w badaniach naturalności i jakości przyrodniczej terenów leśnych. Ponadto wśród chrząszczy saproksylicznych występuje dużo gatunków rzadkich oraz zagrożonych wyginięciem reliktów lasów pierwotnych. Są wśród nich gatunki, które do swojego rozwoju wymagają siedlisk, w których nie prowadzono gospodarki leśnej od kilkudziesięciu, a nawet kilkuset lat. Istnieje szereg metod do połowu chrząszczy saproksylicznych. 140 Pułapki przegrodowe typu „Netocia” (Ryc. 45) Tego typu pułapki służą do połowu chrząszczy zasiedlających próchnowiska wewnętrzne w dziuplach drzew. Pułapkę stanowią dwie skrzyżowane ze sobą przezroczyste płytki pleksiglasowe o wymiarach 20 x 30 cm, lejek o średnicy 20 cm raz przykręcana do niego plastikowa butelka. Płytki przymocowuje się za pomocą sznurka lub drutu przy otworze dziupli. Do płytek podwieszony jest lejek z butelką za pomocą haczyków z nierdzewnego drutu. Do butelki wlewa się płyn konserwujący – glikol etylenowy (1/5–1/6 objętości butelki). Wskazane jest zamontowanie daszka nad każdą pułapką – zapobiegnie to zalewaniu wodą z opadów atmosferycznych i zbytniego rozcieńczenia zebranej próby. Do pułapek tego typu wpadają chrząszcze przylatujące do próchnowisk, przywabiane zapachem próchna oraz wylatujące z dziupli po skończonym rozwoju. Zalecana metodyka: − liczba zakładanych pułapek zależy od wielkości badanego obszaru oraz od liczby i dostępności drzew z dziuplami i martwicami bocznymi, w każdym siedlisku powinno się wytypować min. 4 drzewa z próchnowiskami; − wskazane jest instalowanie pułapek na różnych gatunkach drzew, w tym przede wszystkim na drzewach reprezentujących dane siedlisko leśne; − materiał z pułapek powinien być wybierany raz w miesiącu; − okres wystawienia pułapek – maj-październik, okres ten można wydłużyć nawet na marzec – listopad, zależy to w dużym stopniu od warunków pogodowych w danym roku. Pułapki „Netocia” można także instalować przy martwicach bocznych drzew, przy wypróchnieniach w pniu i służą wtedy do odłowu chrząszczy rozwijających się w tego typu mikrosiedliskach. Przesiewanie próchnowisk Do odłowu chrząszczy zasiedlających próchnowiska wewnętrzne służy także przesiewanie próchna. Metodyka jest identyczna jak w przypadku przesiewania ściółki, odmienny jest tylko sposób pobierania materiału do przesiewu. Próchno pobieramy z dziupli drzew, wypróchniałych martwic bocznych, itp. Należy dopilnować, aby próby zebrane z różnych stanowisk miały jednakową objętość (1–2 l). Do każdej próby należy dołączyć etykietkę z datą zebrania, lokalizacją, typem siedliska, gatunkiem drzewa i rodzajem próchnowiska (wilgotność, kolor próchna, typ butwienia, itp.). Pułapki przegrodowe typu „Fomes” Służy do odłowu chrząszczy związanych z grzybami nadrzewnymi. Konstrukcja tej pułapki jest podobna do pułapki typu „Netocia”. Różnica polega na tym, że zamiast dwóch skrzyżowanych płytek stosuje się tylko jedną płytkę (o wymiarach 2 x 200 x 300 mm), którą umieszcza się pionowo w odpowiednio naciętym grzybie nadrzewnym. Do płytki przytwierdza się lejek z butelką i płynem konserwującym. Metodyka jest podobna jak w przypadku pułapek typu „Netocia” i jest uzależniona od liczby dostępnych grzybów nadrzewnych na badanej powierzchni. Należy instalować pułapki na różnych gatunkach drzew i na różnych grzybach nadrzewnych. Najczęściej pułapki typu „Fomes” zawiesza się na następujących grzybach: hubiak pospolity Fomes fomentarius, pniarek obrzeżony Fomitopsis pinicola, porek brzozowy Piptoporus betulinus, czyreń Phellinus sp., włóknouszek Innonotus sp. i żółciak siarkowy Laetiporus radiatus. 141 Pułapki Moericke’go (tzw. żółte miski) Metoda ta służy do połowu owadów latających w koronach drzew. Pułapki stanowią żółte, plastikowe miski o średnicy ok. 18 cm i głębokości ok. 8 cm zawieszane na gałęziach w koronach drzew. Żółte miski wypełnia się do 1/3 objętości roztworem glikolu etylenowego z dodatkiem detergentu. Zalecana metodyka: − w każdym siedlisku należy wybrać 1–5 gatunków drzew, na których zawiesza się pułapki; − liczba rozwieszonych pułapek zależy od warunków siedliska i celu inwentaryzacji; − wskazane jest na każdej powierzchni zainstalować przynajmniej 3 pułapki na różnych drzewach z danego gatunku drzewa; − miski należy rozwieszać na różnych wysokościach od 1 m nawet do 20–30 m; − materiał z pułapek należy kontrolować raz w miesiącu lub częściej, np. co 2 tygodnie; − pułapki można stosować od maja do października. Z zebranymi próbami postępuje się podobnie jak w przypadku pułapek Barbera. Pułapki kołnierzowe „Geolas” Pułapki kołnierzowe są używane od początku lat 90. XX wieku w leśnictwie do celów prognostycznych i służą do odłowu owadów wchodzących na pnie drzew. Po odpowiedniej modyfikacji może też odławiać owady schodzące w dół pnia. Metodyka podobna jak w przypadku pułapek Moericke’go. Biocenometry stożkowe Jest to przyrząd służący do odłowu chrząszczy występujących w pniakach i leżących na ziemi fragmentów martwych pni. Pułapkę stanowi rozwieszona na stelażu w kształcie ostrosłupa tkanina płócienna lub brezentowa, którą rozstawia się nad pniakiem. Na szczycie zamontowany jest pojemnik z glikolem etylenowym do odłowu chrząszczy. Metodyka jest podobna jak w przypadku pułapek typu „Netocia” i zależy od liczby pniaków na inwentaryzowanej powierzchni. Połowy chrząszczy podkorowych Do połowu owadów podkorowych należy wybrać martwe, leżące pnie drzew, pokryte dosyć łatwo odchodzącą korą. Zalecana metodyka: aby wyniki były porównywalne powinno się wybrać pnie drzew o porównywalnej średnicy na różnych stanowiskach. Należy także wybierać pnie drzew różnych gatunków, najlepiej reprezentujących typ badanego lasu. Za jedną próbę przyjmuje się chrząszcze zebrane z spod kory 1 mb pnia drzewa. Chrząszcze spod kory odławia się za pomocą ekshaustora. Próby należy pobierać raz w miesiącu w ciągu sezonu wegetacyjnego (maj-październik). Dodatkowo można odławiać chrząszcze spod kory pniaków, wywrotów i złomów. Chrząszcze związane z roślinnością zielną (fitofilne) Metodą połowu chrząszczy fitofilnych jest czerpakowanie. Czerpakowanie polega na zagarnięciach czerpakiem entomologicznym roślinności zielnej. Zalecana metodyka: próby pobiera się w sezonie wegetacyjnym, w okresie wzrostu roślinności zielnej, najlepiej od maja do września. Połowów dokonuje się raz w miesiącu na 142 wyznaczonych stanowiskach. Na każdym stanowisku wyznacza się w zależności od wielkości obszaru 1–10 kwadratów o powierzchni 25 m2 (5 x 5 m) na których czerpakuje się roślinność zielną. Alternatywną metodą jest pobranie 1–10 prób czerpakowych, gdzie pojedyncza próba to 20 zagarnięć czerpakiem. Zebrane czerpakiem (lub siatką entomologiczną) chrząszcze odławia się za pomocą ekshaustora (Ryc. 46) i usypia w zatruwaczce w oparach octanu etylu. Do zebranych prób należy dodać etykietki pisane ołówkiem z datą zbioru, lokalizacją, siedliskiem metodą zbioru. Inne, pomocnicze metody połowu chrząszczy Poza opisanymi wyżej metodami można odławiać chrząszcze za pomocą: − połowy „na upatrzonego” polegające na bezpośrednim odławianiu chrząszczy w terenie; − połowy na światło UV; − połowy z wyłożonej wcześniej przynęty (padlina, gnijące owoce, odchody, itp.); − flotacja – polega na zatapianiu w pojemniku z wodą materiału (np. z napływek, gnijącej roślinności, mokrych torfowców, gleby, itp.) i odławianiu wypływających na powierzchnię chrząszczy. Prace laboratoryjne Próby należy przebrać w warunkach laboratoryjnych, wybierając jedynie owady z grup, które będą opracowywane (w tym przypadku chrząszcze Coleoptera). Kolejnym etapem jest oznaczenie zebranego materiału (por. wykazy kluczy w Rozdz. 1.5.). Z uwagi na trudność w oznaczaniu chrząszczy do gatunku (dotyczy to praktycznie wszystkich rzędów owadów), próby można posortować na taksony wyższej kategorii (np. rodziny). W większości przypadków do oceny jakości przyrodniczej i waloryzacji badanego obszaru wymagane jest przygotowanie struktury gatunkowej i ilościowej zebranego materiału, dlatego też wskazane jest wysłanie prób do specjalistów entomologów zajmujących się zebranymi w próbach grupami chrząszczy. Końcowym etapem prac laboratoryjnych jest zestawienie wyników w formularzu inwentaryzacji entomofauny na każdym stanowisku (por. Karta pracy w Rozdz. 4.11.). Analiza zebranego materiału Analiza wstępna 1. Określenie struktury dominacyjnej badanego zgrupowania chrząszczy. Dominację gatunków w zgrupowaniach w poszczególnych siedliskach oblicza się na podstawie wzoru: D= s S x 100% gdzie: D – dominacja, s – liczba osobników danego gatunku, S – liczba osobników wszystkich gatunków badanego zgrupowania. 143 Kolejnym krokiem jest ustalenie dominantów, subdominantów, gatunków nielicznych i sporadycznych. Dla zgrupowań chrząszczy przyjmuje się najczęściej następujące przedziały wartości: − gatunki dominujące (dominanty) >5%; − gatunki subdominujące (subdominanty) 1–5%; − gatunki nieliczne (influenty) 0,20–1%; − gatunki sporadyczne (akcesoryczne) <0,20%. 2. Przyporządkowanie stwierdzonych gatunków do klas wierności wobec badanego siedliska. Najczęściej wyróżniane są 4 klasy wierności: F3 – gatunki charakterystyczne wyłączne – występujące regularnie w danym siedlisku, w innych pojawiające się tylko przypadkowo jako gatunki obce; F2 – gatunki charakterystyczne wybierające – znajdowane najliczniej w danym siedlisku; F1 – gatunki towarzyszące – występujące w danym zgrupowaniu mniej licznie niż w innych siedliskach oraz gatunki eurytopowe; F0 – gatunki obce dla danego siedliska. 3. Wykonanie charakterystyki ekologicznej i zoogeograficznej poszczególnych gatunków. W ramach tej charakterystyki określa się: − plastyczność ekologiczną gatunków; − preferencje siedliskowe gatunków; − preferencje mikrośrodowiskowe; − typ zasięgu geograficznego; − gatunki reliktowe i rzadkości faunistyczne. W przypadku plastyczności ekologicznej wyróżniane są cztery grupy gatunków: − gatunki eurytopowe – zdolne do życia na terenach otwartych i w lasach, w różnych warunkach wilgotności środowiska; − gatunki politopowe – występujące w wielu podobnych biotopach w obrębie określonego typu siedliska, np. gatunki występujące w różnych typach lasu lub na zróżnicowanych terenach otwartych; − gatunki oligotopowe – występujące w różnych biotopach, ale uzależnione od specyficznych warunków środowiska, np. gatunki wymagające wysokiej wilgotności środowiska; − gatunki stenotopowe – charakterystyczne tylko dla określonego rodzaju biotopu, np. gatunki torfowiskowe. Pod względem preferencji siedliskowych wyróżnia się: − gatunki ubikwistyczne – występujące w bardzo różnych siedliskach, na terenach otwartych i leśnych, odpowiadają one gatunkom eurytopowym; − gatunki leśne – związane z terenami leśnymi; − gatunki terenów otwartych – związane z łąkami, polami i innymi środowiskami otwartymi; − gatunki nadbrzeżne – związane z siedliskami wilgotnymi, położonymi w pobliżu zbiorników wodnych. 144 W przypadku preferencji mikrośrodowiskowych określana jest nisza ekologiczna zajmowana przez dany gatunek, np. gatunki podkorowe, związane z rozkładającą się substancją organiczną (detrytofile), zamieszkujące gniazda ptaków lub ssaków (nidikole), związane z padliną (nekrofile), itp. Przy charakterystyce zoogeograficznej wyróżnia się najczęściej następujące typy zasięgów gatunków: kosmopolityczny, holarktyczny, palearktyczny, eurosyberyjski, eurokaukaski, i europejski. Wytypowanie gatunków reliktowych (przede wszystkim reliktów lasów pierwotnych) oraz rzadkich powinno się opierać na Czerwonej Księdze Zwierząt (Głowaciński, Nowacki 2004), Czerwonej Liście Zwierząt (Głowaciński 2002) oraz na charakterystykach gatunków zawartych w Katalogu Fauny Polski (Burakowski i in. 1973–2000). Efektem opracowania charakterystyki gatunków jest sporządzenie formularzy w Karcie pracy 4.12. dla poszczególnych siedlisk i stanowisk. Wskaźniki zooindykacyjne Ostatnim etapem entomologicznej waloryzacji przyrodniczej jest zastosowanie odpowiednich wskaźników zooindykacyjnych. Istnieje szereg wskaźników i ich dobór jest uzależniony od rodzaju inwentaryzacji i charakterystyki badanego obszaru. Poniżej przedstawiono przegląd najczęściej stosowanych wskaźników zooindykacyjnych stosowanych w entomologicznej waloryzacji przyrodniczej. Wskaźnik różnorodności gatunkowej Shannona-Weavera – [H’] S H’ = ∑P i=1 i x logPi gdzie: Pi – stosunek liczby (ni) osobników i-tego gatunku do liczby (N) osobników całego zgrupowania złożonego z (S) gatunków. Najpopularniejszy i uniwersalnie stosowany wskaźnik do oceny różnorodności gatunkowej zarówno przez botaników jak i zoologów. Jest bardzo mało wrażliwy na wielkość próby. Im wyższa wartość wskaźnika Shannona-Weavera, tym większa niepewność trafienia osobnika z danego gatunku, czyli tym większa różnorodność gatunkowa zgrupowania. Jednak różnorodność nie równa się jakości przyrodniczej i naturalności badanego zgrupowania. Zwykle wyższe wartości wskaźnik ten osiąga w siedliskach zdegradowanych o dużej antropopresji w porównaniu z siedliskami cennymi przyrodniczo i wysokim stopniu naturalności. Wskaźnik równomierności Pielou (1966) – [ J’] J’ = H’ H’ = H’max log2S gdzie: H’ – wskaźnik ogólnej różnorodności gatunkowej S – liczba gatunków w zgrupowaniu. 145 Wskaźnik ten informuje o strukturze dominacyjnej zgrupowania i przyjmuje wartości w przedziale od 0 do 1. Graniczną wartość 1 wskaźnik ten osiąga w przypadku, gdy wszystkie gatunki stwierdzone w danym siedlisku mają identyczną liczbę osobników. Wskaźnik bogactwa gatunkowego Margalefa [d] d= S–1 logN gdzie: S – liczba gatunków w zgrupowaniu, N – ogólna liczba osobników w zgrupowaniu. Wskaźnik dawniej często stosowany w standardowych analizach zooindykacyjnych. Wskaźnik czuły na wielkość próby, stąd nie zawsze można go stosować i porównywać z wynikami innych badań. Im więcej gatunków stwierdzonych w danym zgrupowaniu tym wartość tego wskaźnika jest wyższa, jednak nie uwzględnia on cenności wykazanych gatunków i stąd jest mało przydatny do określania wartości przyrodniczej. Wskaźnik wierności zgrupowania (Szujecki 1995) Q = √dF3(R +1) Q = √F3 gdzie: d – wskaźnik bogactwa gatunkowego Margalefa F3 –udział procentowy gatunków charakterystycznych wyłącznych w zgrupowaniu R – liczba gatunków reliktowych i osobliwości faunistycznych. Wskaźnik ten opiera się na udziale gatunków rzadkich i charakterystycznych dla danego siedliska i dlatego informuje o jakości i cenności badanego siedliska oraz wyraża jego stopień powiązania ze środowiskiem. Jego zaletą jest też niezależność od wielkości zebranego materiału. Wskaźnik naturalności Bohača Jest to wynik średniej z dwóch formuł: S1 = 100 – (F0 + 0,5 x F1) S1 = 100 – (F0 + F1 + 0,5 x F2) gdzie: F0 – udział gatunków obcych, F1 – udział gatunków towarzyszących, F2 – udział gatunków charakterystycznych wybierających. 146 Wskaźnik czuły na czynniki antropopresyjne, gdyż oparty jest na udziale gatunków obcych i eurytopowych w zgrupowaniu, które są charakterystyczne dla siedlisk zdegradowanych i silnie przekształconych przez człowieka. Wskaźnik waloryzacji biocenoz RED (Czachorowski i in. 2004) S RED = ∑Th i=1 i gdzie: Th –współczynnik zagrożenia gatunku wg Czerwonej Listy Zwierząt (Głowaciński 2002): DD – 1, gatunki niższego ryzyka (LR, LC, NT) – 2, gatunki zagrożone: VU – 3, EN – 4, CR – 5, EX? – 6 s – liczba gatunków z Czerwonej Listy Zwierząt. Wskaźnik przyjmuje wartości od 0 do nieskończoności. Wskaźnik ten jest sumą współczynników zagrożenia gatunków, wyliczonych na podstawie Czerwonej Listy Zwierząt. Wskaźnik cenności biocenoz REB (Czachorowski i in. 2004) S REB = ∑ i=1 S REBp = ∑ i=1 Thi n Thi 6n x 100% gdzie: Th – współczynnik zagrożenia gatunku wg Czerwonej Listy Zwierząt (Głowaciński 2002): DD – 1, gatunki niższego ryzyka (LR, LC, NT) – 2, gatunki zagrożone: VU – 3, EN – 4, CR – 5, EX? – 6 s – liczba gatunków z Czerwonej Listy Zwierząt n – liczba wszystkich uwzględnionych gatunków Modyfikacja poprzedniego wskaźnika waloryzacji skonstruowana dla celów porównawczych. Współczynnik REB przyjmuje wartości od 0 do 6, natomiast wskaźnik REBp wartości od 0 do 100%. Wskaźnik jakości przyrodniczej zgrupowania [BC] (Smoleński 2000) 4 Bc = √J’ Nc Ddp De gdzie: J’ – wskaźnik równomierności Pielou, Nc – wskaźnik stabilności zgrupowania, 147 Nc = F32logF3 f’log(F10 + 1,1) gdzie: F – procentowy udział liczebności w strukturze dominacyjnej zgrupowania: F3 – gatunków charakterystycznych wyłącznych, F32 –łącznie gatunków charakterystycznych (wyłącznych + wybierających), F10 –łącznie gatunków towarzyszących i obcych, f – współczynnik właściwy dla danego zgrupowania w danym typie ekosystemu (dla siedlisk leśnych f = 50) Ddp – udział [%] w strukturze dominacyjnej zgrupowania gatunków charakteryzujących dostępność pokarmu w środowisku, De – udział [%] w strukturze dominacyjnej zgrupowania gatunków charakteryzujących wartość ekosystemu dla zachowania form lokalnych. Wskaźnik ten opiera się na czterech składnikach: − wykorzystaniu potencjalnej reprezentacji nisz ekologicznych – wskaźnik równomierności J’ − stabilności – wskaźnik stabilności zgrupowania − dostępności pokarmu, np. dla zgrupowań chrząszczy naziemnych będzie to udział gatunków detrytofilnych, które charakteryzują stopień dostępności materii org. w ekosystemie, − reprezentatywności form lokalnych, czyli udziale gatunków o ograniczonych zasięgach (gatunków europejskich). Im wyższa wartość tego wskaźnika, tym zgrupowanie bogatsze gatunkowo, bardziej dojrzałe i stabilne oraz zwierające więcej cennych gatunków o lokalnym zasięgu. Jest to wskaźnik pokazujący rzeczywistą wartość przyrodniczą zgrupowań chrząszczy i siedliska, w których występują. Wskaźnik zasobności środowiska [RCB] (Smoleński 2000) S RCB = S S ∑RPB = ∑n RSB = ∑n TBS ( i=1 i i=1 i i i=1 i i li lgs ) 3 gdzie: RPBi – wskaźnik pojemności populacji obliczony dla i-tego gatunku ni – liczba osobników i-tego gatunku RSBi –współczynnik przeliczeniowy przeciętnej objętości ciała osobnika i-tego gatunku RSBi = TBSi x RBLi3 TBSi – współczynnik kształtu ciała charakterystyczny dla i-tego gatunku RBLi –przeliczeniowa długość ciała osobnika i-tego gatunku li – średnia długość ciała osobnika i-tego gatunku lgs – średnia długość ciała osobnika gatunku standardowego dla badanej grupy systematycznej 148 Rzadko stosowany wskaźnik, ponieważ opiera się na obliczeniach objętości i kształtu ciała odławianych gatunków, co jest procedurą trudną i wymagającą dużej wiedzy. Wskaźnik wartości faunistycznej [WF] WF = SR + 1 S x logN gdzie: SR – liczba gatunków rzadkich, S – liczba gatunków, N – liczebność zgrupowania. Wskaźnik opierający się na udziale gatunków rzadkich w zgrupowaniu. Należy pamiętać o przyjęciu jednakowych kryteriów rzadkości gatunków przy stosowaniu tego wskaźnika w różnych siedliskach. Podsumowanie Nie ma uniwersalnego wskaźnika ani metody świadczącej o jakości i wartości inwentaryzowanego terenu. Należy brać pod uwagę szereg czynników i wskaźników. Do każdego badanego zgrupowania i grupy taksonomicznej należy podchodzić indywidualnie i dobierać odpowiednie wskaźniki i współczynniki. Do oceny stopnia naturalności badanego terenu używa się najczęściej wskaźników: naturalności Bohača, wierności zgrupowania oraz jakości przyrodniczej zgrupowania. Wskaźników tych często używa się do waloryzacji siedlisk leśnych o cechach lasu naturalnego (z dużą ilością martwego drewna i starym drzewostanem) oraz do naturalnych siedlisk nieleśnych, np. torfowisk wysokich, przejściowych i niskich. Do oceny wartości i jakości przyrodniczej określonego obszaru, w tym także siedlisk zmienionych lub ukształtowanych przez człowieka można zastosować szereg przedstawionych wyżej wskaźników: wartości faunistycznej, jakości przyrodniczej zgrupowania, wierności zgrupowania, cenności biocenoz i waloryzacji biocenoz. Wskaźniki te opierają się na udziale gatunków rzadkich, gatunków umieszczonych na Czerwonej Liście Zwierząt (Głowaciński 2002) lub na udziale gatunków wyspecjalizowanych, ściśle związanych z określonym siedliskiem (Szujecki 2001, 2006; Borowski 2006; Borowski 2007). Natomiast powszechnie stosowane, zwłaszcza w starszych pracach, wskaźniki: różnorodności gatunkowej Shannona-Weavera, równomierności Pielou i bogactwa gatunkowego Margalefa nie nadają się do oceny jakości i naturalności badanych obszarów. Opierają się one wyłącznie na matematycznych obliczeniach i liczbie stwierdzonych gatunków, a nie uwzględniają w ogóle gatunków cennych i rzadkich. Badania wykazały wręcz, że wskaźnik różnorodności gatunkowej Shannona-Weavera osiąga wyższe wartości w siedliskach zdegradowanych lub silnie przekształconych przez człowieka (Smoleński, Szujecki 2001). Przedstawiony został także wskaźnik zasobności środowiska jako przykład skomplikowanego wskaźnika, technicznie bardzo trudnego do obliczenia, ażeby przedstawić różne próby w poszukiwaniu wskaźnika jak najdokładniej obrazującego stan i jakość badanego terenu. 149 Najczęściej nie można porównywać wyników własnych badań z prowadzonymi na innym terenie i w innym czasie z uwagi na różnice w metodyce badań (wybór metod, okresu zbierania materiału, itd.) oraz na zastosowanie odmiennych wskaźników zooindykacyjnych. Po wybraniu i obliczeniu odpowiednich wskaźników należy wyniki zestawić w formularzu karty pracy 4.11., w którym uwzględniono wskaźniki najczęściej stosowane w ekspertyzach entomologicznych. Zakończeniem waloryzacji jest sporządzenie raportu, który powinien zawierać: − wypełnione formularze kart pracy 4.11. – 4.13.; − analizę i interpretację wyników uzyskanych w poszczególnych siedliskach i stanowiskach; − ocenę jakości przyrodniczej, stopnia naturalności i stopnia odkształcenia poszczególnych inwentaryzowanych powierzchni; − ocenę i prognozę zagrożeń dla cennych elementów przyrody; − propozycję działań ochronnych dla całego badanego obszaru bądź jego najbardziej wartościowych powierzchni. Piśmiennictwo Borowski J. 2006. Metoda określania wartości przyrodniczej drzewostanów Polski na przykładzie chrząszczy i grzybów nadrzewnych. Stud. i Mat. CEPL w Rogowie 8, 4 (14): 173–183. Borowski J. 2007. Chrząszcze Insecta, Coleoptera – jako wskaźniki naturalności drzewostanów. 9, 2/3 (16): 510–518. Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J. 1973–2000. Chrząszcze – Coleoptera. Katalog Fauny Polski. Warszawa, XXIII, tomy 2–22. Byk A., Mokrzycki T. 2007. Chrząszcze saproksyliczne jako wskaźnik antropogenicznych odkształceń Puszczy Białowieskiej. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej, Rogów, 9, 2/3 (16): 475–509. Czachorowski S., Pakulnicka J., Szczepański W. 2004. Waloryzacja obszarów przyrodniczo cennych – w poszukiwaniu nowego wskaźnika. Trichopteron 4: 11. Głowaciński Z. (red.) 2002. Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, 155 ss. Głowaciński Z., Nowacki J. (red.) 2004. Polska czerwona księga zwierząt. Bezkręgowce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Akademia Rolnicza w Poznaniu, Kraków – Poznań, 447 ss. Gutowski J. 2006. Saproksyliczne chrząszcze. Kosmos 55(1): 53–73. Gutowski J. Bobiec A., Pawlaczyk P., Zub K. 2004. Drugie życie drzewa. WWF Polska. Warszawa – Hajnówka, 245 ss. Smoleński M. 2000. Model naturalnego, epigeicznego zgrupowania kusakowatych (Coleoptera: Staphylinidae) w zastosowaniu do oceny wartości przyrodniczej borów bażynowych. Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa, 224 ss. Smoleński M., Szujecki A. 2001. Waloryzacja lasów Puszczy Białowieskiej na podstawie struktury zgrupowań Staphylinidae (Coleoptera). W: A. Szujecki (red.), Próba szacunkowej waloryzacji lasów Puszczy Białowieskiej metodą zooindykacyjną. Wydawnictwo SGGW, Warszawa, s. 105–176. Szujecki A. (red.) 2001. Próba szacunkowej waloryzacji lasów Puszczy Białowieskiej metodą zooindykacyjną. Wydawnictwo SGGW, Warszawa, 412 ss. Szujecki A. (red.) 2006. Zooindication-based monitoring of anthropogenic transformations in Białowieża Primeval Forest. Warsaw Agricultural University Press, 444 ss. Szujecki A. 1995. Entomologia leśna. Wydawnictwo SGGW, Warszawa, 389 ss. 150 Akty prawne Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2011 r., Nr 237, poz. 1419). 3.2. Podstawowe zasady wykorzystania w waloryzacjach przyrodniczych informacji o gatunkach cennych z innych grup organizmów Poza waloryzacją przyrodniczą z wykorzystaniem chrząszczy Coleoptera i ptaków Aves, które zostały omówione w poprzednich rozdziałach, można wykorzystać do ekspertyz inne grupy zwierząt. Najczęściej uwzględnia się następujące taksony: − mięczaki Mollusca (ślimaki Gastropoda i małże Bivalvia; − pozostałe rzędy owadów Insecta (najczęściej motyle Lepidoptera i ważki Odonata; znacznie rzadziej prostoskrzydłe Orthoptera, błonkówki Hymenoptera, muchówki Diptera, jętki Ephemeroptera i pluskwiaki Hemiptera); − pajęczaki Arachnida (w tym głównie pająki Aranea, zaleszczotki Pseudoscorpionida i kosarze Opilionida); − ryby Pisces; − płazy Amphibia; − gady Reptilia; − ssaki Mammalia. Poniżej podano ogólne informacje o metodach inwentaryzacji wybranych grup zwierząt (por. Lista gatunków cennych zwierząt w Rozdz. 5.3.). Mięczaki Mollusca Pominięto w przypadku mięczaków ślimaki wodne i małże, ponieważ zostały one omówione w przewodniku dotyczącym inwentaryzacji organizmów wodnych. Wśród ślimaków lądowych najczęściej w ekspertyzach przyrodniczych wykorzystuje się poczwarówki. Poczwarówki to drobne ślimaki należące do rodzin: poczwarówkowate Vertiginidae, beczułkowate Orculidae, ziarnkowate Chondrinidae i poczwarkowate Pupillidae. Szczególnym zainteresowaniem cieszą się ostatnio w Polsce cztery gatunki poczwarówek z rodziny Vertiginidae, które zostały umieszczone w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej UE. Są to: poczwarówka Geyera Vertigo geyeri, poczwarówka jajowata V. moulinsiana, poczwarówka zmienna V. Genesis i poczwarówka zwężona V. angustior. Wszystkie wyżej wymienione gatunki związane są z wilgotnymi terenami otwartymi i istnieje kilka metod ich zbioru, monitoringu i inwentaryzacji (Książkiewicz 2010). Metody zbioru poczwarówek polegają na bezpośrednim wyszukiwaniu ślimaków w terenie lub na pobieraniu próbek ściółki i resztek roślinności z badanych stanowisk. Zebrane próbki przebiera się za pomocą różnych metod: − metoda Horsáka – polegająca na naprzemiennym przemywaniu i suszeniu próbki, w wyniku czego puste, przedtem przesuszone muszle ślimaków zbiera się z powierzchni wody; − przebieranie materiału na sucho – polegająca na wysuszeniu, przesianiu i przebieraniu próbek pod mikroskopem stereoskopowym (Książkiewicz 2010). 151 Bezpośrednie wyszukiwanie tych drobnych ślimaków w terenie jest mało efektywne, natomiast opisane metody przebierania ściółki są bardzo czasochłonne. Bardzo skuteczna i mniej czasochłonna jest metoda zaproponowana przez Wiktora (2004). Polega ona na zebraniu prób ściółki i roślinności z badanych stanowisk i umieszczenie ich w dużych słojach szklanych. Słoje te przykrywa się, np. kawałkiem szyby i odstawia w ciemne, chłodne miejsce. Po 1–3 dniach ślimaki same wspinają się po ściankach słoja, skąd można je łatwo wypatrzeć i zebrać. Inne rzędy owadów Insecta Spośród innych rzędów owadów najczęściej w badaniach inwentaryzacyjnych wykorzystuje się motyle i ważki. Motyle Lepidoptera Motyle, a zwłaszcza motyle dzienne Rhoplaocera, są wygodnym obiektem waloryzacji przyrodniczej, ponieważ jest to grupa bardzo dobrze poznana, stosunkowo łatwa do identyfikacji oraz o dobrze poznanym rozmieszczeniu i biologii poszczególnych gatunków (Buszko, Masłowski 2008). Ponadto szereg gatunków znajduje się w Czerwonej Księdze Zwierząt (Głowaciński, Nowacki 2004), na Czerwonej Liście Zwierząt (Głowaciński 2002) i zostało umieszczonych w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej UE. Metody inwentaryzacji motyli możemy podzielić na metody jakościowe ilościowe. Metoda jakościowa opiera się na aktywnym poszukiwaniu na badanym obszarze wybranych, cennych gatunków motyli – gatunków z Czerwonej Księgi Zwierząt, Czerwonej Listy Zwierząt, gatunków chronionych, a zwłaszcza gatunków z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej. W przypadku tej metody wymagane jest poznanie czasu pojawu oraz siedlisk zajmowanych przez cenne gatunki motyli. Metoda ilościowa polega na rejestracji wszystkich gatunków motyli występujących na badanych stanowiskach. Zastosować tu można metodę taksacji liniowej i punktowej. Taksacja liniowa polega na liczeniu gatunków i osobników motyli wzdłuż wyznaczonego transektu, natomiast taksacja punktowa polega na liczeniu osobników z jednego miejsca w określonym przedziale czasu. Opis tych metod i procedur postępowania przedstawiono w pracy Obidzińskiego i Żelazo (2011). Ważki Odonata Metodyka inwentaryzacji ważek pokrywa się w znacznym stopniu z metodami stosowanymi w przypadku motyli. Polega ona aktywnym poszukiwaniu i połowie dorosłych ważek na badanym terenie (Wendzonka 2005). W związku z biologią ważek, które związane są w stadium larwalnym ze zbiornikami wodnymi można przeprowadzić inwentaryzację poszczególnych zbiorników. Powinna ona być jednak oparta przede wszystkim na występowaniu larw, ponieważ postacie dorosłe wielu gatunków ważek mogą przebywać nawet w znacznej odległości od zbiorników, w których rozwijały się larwy. 152 Pajęczaki Arachnida Pajęczaki (w tym przede wszystkim pająki Aranea) są rzadko obiektem inwentaryzacji w związku ze słabym poznaniem biologii, brakiem literatury, w tym polskich kluczy do oznaczania gatunków. Metody połowu pajęczaków to aktywne poszukiwanie okazów na badanym obszarze (zwłaszcza pająków budujących pajęczyny) oraz stosowanie pułapek, w tym przede wszystkim ziemnych pułapek Barbera, do połowu pająków bezsieciowych, które aktywnie poruszają się po powierzchni ziemi (np. rodzina pogońcowate Lycosidae). Herpetofauna Podczas waloryzacji przyrodniczych może być oceniane znaczenia badanego terenu jako siedliska herpetofauny (płazów i gadów). Wszyscy przedstawiciele tej grupy zwierząt podlegają w Polsce ochronie gatunkowej, chociaż część gatunków jest bardziej rozpowszechniona i ma niższy status ochronny (por. Rozdz. 5.3.). Ponadto większość gatunków jest wrażliwa na antropogeniczne zmiany w środowisku (Juszczyk1987; Berger 2000). Płazy Amphibia W przypadku płazów najważniejszymi cechami, które należy rozpoznać jest: występowanie miejsc ich rozrodu, oszacowanie ich znaczenia jakościowego i ilościowego dla lokalnych populacji, rozpoznanie głównych szlaków wędrówkowych oraz ewentualnie możliwości występowania miejsc zimowania o szczególnej koncentracji osobników. Do przeprowadzenia inwentaryzacji wykorzystuje się kilka metod zbioru materiału: − określenie składu gatunkowego i liczebności osobników napotkanych i/lub odłowionych czerpakiem hydrobiologicznym podczas kontroli miejsc potencjalnego, liczniejszego występowania płazów tj.: brzegów zbiorników wodnych, dolin cieków, bagiennych lub przynajmniej wilgotnych lasów i łąk; − nasłuchy głosów godowych samców płazów bezogonowych prowadzone w zaplanowanych kontrolach dziennych i nocnych; − ocena ilości złożonego skrzeku (na ogół można oznaczać go do gatunku lub przynajmniej do rodzaju); − w przypadku, gdy zachodzi potrzeba dokonania dokładniejszej oceny liczebności, można przeprowadzić odłowy migrujących płazów w pułapki płotkowe. Rozstawia się płotki z foli przymocowanej na wbitych patykach, u podstawy przykryte szczelnie ziemią, płotki ukierunkowują migrację płazów do dołków stanowiących pułapką, najczęściej są to wkopane wiadra z niewielką ilością wody. Pułapkę mogą stanowić: pojedyncze płoty, jeśli spodziewana jestściśle ukierunkowanaj migracji (np. płot ustawiony równolegle do brzegu zbiornika wodnego) lub ustawione w skrzyżowane linie, jeśli migracji będzie słabo ukierunkowana. Pułapki takie wymagają codziennych kontroli. Oceny liczebności płazów dokonuje się szacując wskaźnikową liczebność na jednostkę powierzchni (lub na długość linii brzegowej zbiornika). Do oszacowania liczebności wykorzystuje się metodę Petersena (nazywana też metodą Petersena-Lincolna lub Lincolna) dostosowaną do specyfiki liczenia płazów – modyfikacja Baileysa (Heyer 1994). Opiera się ona na znakowaniu odłowionych osobników i ich wypuszczeniu, a następnie powtarzaniu 153 odłowów kontrolnych. Oceny liczebności dokonuje się na podstawie liczebności w odłowie kontrolnym oraz udziału frakcji osobników oznakowanych podczas wcześniejszego odłowu. Odłowy musza być przeprowadzone w taki sposób, aby można przyjąć założenie, że w czasie pomiędzy odłowami na badanej powierzchni próbnej nie doszło do znaczących zjawisk demograficznych. Zbiór materiałów w terenie podczas badań płazów prowadzi się najczęściej w terminie kwiecień – czerwiec, co umożliwia określenie cech populacji przestępującej do rozrodu na danym terenie oraz charakterystykę migracji wiosennej. Jeśli zachodzi potrzeba rozpoznania szlaków migracji jesiennej lub określenia czy dochodzi do koncentracji osobników w czasie ich schodzenia się do potencjalnie atrakcyjnych miejsc zimowania, badania należy przeprowadzić również w okresie wrzesień-październik. Przy waloryzacji znaczenia terenów dla płazów szczególną uwagę należy zwrócić na gatunki z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej, na obszarze pólnocno-wschodniej Polski należ do nich traszka grzebieniasta Triturus cristatus oraz kumak nizinny Bombina bombina. Gady Reptilia Ze względu na charakter występowania (na ogół rozproszony) gady są trudne do wykrycia, stąd ich badania ogranicza się do oceny jakościowej. Podaje się stanowiska stwierdzeń poszczególnych gatunków dokonanych podczas obserwacji terenowych. Jeśli jednak istnieje możliwość występowania na danym terenie żółwia błotnego Emys orbicularis (gatunek z Załącznika II DS) poświęca się temu specjalną uwagę. Należy wtedy dokonać kontroli ukierunkowanych na obserwację osobników tego gatunku. W drugiej połowie kwietnia i maju należy objąć obserwacjami oczka wodne i zabagnienia terenu badań poszukując wygrzewających się osobników przy brzegach, na roślinności wodnej, kamieniach wystających z wody itp. Obserwacje należy wykonywać w ciepłe, słoneczne dni, od południa do godzin wieczornych. Natomiast na przełomie maja i czerwca kontrolami należy objąć obszary nasłonecznionych muraw w sąsiedztwie tych zbiorników wodnych (są to potencjalne tereny lęgowe – jaja składane są w piaszczystym podłożu) oraz miejsca, przez które mogą przebiegać trasy wędrówek od miejsc bytowania do lęgowisk. Ssaki Mammalia Przy dokonywaniu waloryzacji przyrodniczej obszaru zwraca się również uwagę na występowanie chronionych gatunków ssaków, zwłaszcza, że duża część z nich podlega szczególnej ochronie na podstawie Dyrektywy Siedliskowej. Ze względu na charakter występowanie i wymagania metodyki badań można wyszczególnić trzy grupy ssaków. Pierwsza grupa obejmuje stosunkowo duże ssaki wymagające sporej przestrzeni życiowej, należą do nich: wilk, ryś, wydra i bóbr. Charakterystyki wykorzystania przez nie terenu jako siedliska, dokonuje się na podstawie stwierdzeń śladów ich występowania Rejestruje się tropy, ślady kału, ślady żerowania (np. resztki ofiar), nory, ześlizgi do wody, itp., a w przypadku bobra podczas kontroli koryt cieków i brzegów zbiorników wodnych, zwraca się uwagą na występowanie: tam, żeremi i zgryzów. Jeśli teren może mieć istotne znaczenie dla wymienionych gatunków, można wykonać specjalne tropienia zimowe, na świeżym śniegu. Dokonuje się wtedy oceny zagęszczenia przecięcia linii tropów z trasami przemierzanych transektów. Określa się też obszary szczególnych koncentracji śladów. 154 Kontrole terenowe warto poprzedzić rozpoznaniem informacji jakie znajdują się w zasobach nadleśnictw i administracji państwowej zajmującej się ochroną przyrody (np. dyrekcje parków narodowych, krajobrazowych) i zaplanować w oparciu o wyniki przeprowadzonego wywiadu. Odrębną grupę ze względów metodycznych stanowią nietoperze, bardzo ważne dla przeprowadzonej waloryzacji przyrodniczej (Kowalski, Lesiński 2000).Wszystkie gatunki występujące w Polsce objęte są ochroną gatunkową, i wiele z nich podlega specjalnej ochronie na podstawie Dyrektywy Siedliskowej. Aby dokonać inwentaryzacji umożliwiającej określenia znaczenia badanego obszaru dla tej grupy ssaków wykorzystuje się kilka specjalnych metod badań: − nasłuchy i nagrania głosów nietoperzy przy pomocy detektorów ultrasonicznych wyposażonych w systemy transformacji dźwięku, dokonane na wyznaczonych trasach transektowych i/lub punktach kontrolnych; − kontrola istniejących i potencjalnych miejsc letnich schronień nietoperzy; kontroluje się wszystkie stanowiska, które w przeszłości były wykorzystywane przez nietoperze w wymienionym charakterze oraz wytypowane potencjalne miejsca tj. rzadko używane przez ludzi: strychy, poddasza, wieże kościelne, elementy starych elewacji drewnianych, szczeliny na konstrukcjach budowlanych, mosty, skrzynki dla ptaków i nietoperzy. Należy zwrócić uwagę na zaobserwowanie wieczornych wylotów na żerowiska lub porannych powrotów do schronień. Nasilenie kontroli powinno przypadać w okresie czerwiec-lipiec-wrzesień; − kontrola istniejących i potencjalnych miejsc zimowania nietoperzy; poszukuje się (w okresie listopad-marzec) zimujących osobników lub śladów ich występowania w większych piwnicach, zwłaszcza starych budynków, studniach, ziemiankach, bunkrach, nieużywanych kanałach ściekowych, pod budowlami mostowymi, w większych przepustach itp.; − opcjonalnie, w okresie letnich obserwacji można dokonać odłowów nietoperzy w sieci chiropterologiczne (po uzyskaniu zezwolenia Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska). Trzecia grupą ssaków są ssaki drobne, wśród nich są chronione gatunki: wszystkie krajowe pilchowate żołędnica, orzesznica, popielica i koszatka, niemal wszystkie owadożerne, wiewiórkowate, smużki, darniówka tatrzańska i nornik śnieżny (por. gatunki występujące w połnicno-wschodniej części Polski (Rozdz. 5.3). W czasie waloryzacji przyrodniczych badania tej grupy ssaków podejmowane są rzadko, bowiem dobre rozpoznanie ich występowania wymaga przeprowadzenia intensywnych odłowów pułapkowych. Nawet przy zastosowaniu dużej ilości pułapek żywołownych gatunki będące obiektem zainteresowania chwyta się sporadycznie, a przy okazji odławia się dużą liczbę gatunków pospolitych. Bardzo trudno również uniknąć przy tym powodowania śmiertelności. Tego typu badania przeprowadza się więc tylko wtedy, gdy zaistnieją specjalne przesłanki do rozpoznania tej grupy ssaków. Należy jednak zwrócić uwagę, że istnieje możliwość wykrycia ich występowania w wyniku przebadania składu szczątków pozyskanych z wypluwek ptaków drapieżnych np. sów. W przypadku pilchowatych można dokonując kontroli nocnych zarejestrować ich aktywność głosową, albo w czasie innych obserwacji terenowych znaleźć charakterystyczne ślady żerowania. 155 Piśmiennictwo Berger L. 2000. Płazy i gady Polski. Klucz do oznaczania. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Poznań, 146 ss. Buszko J., Masłowski J. 2008. Motyle dzienne Polski. Wydawnictwo „Koliber”, Nowy Sącz, 274 ss. Głowaciński Z. (red.) 2001. Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa, 451 ss. Głowaciński Z. (red.) 2002. Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, 155 ss. Głowaciński Z, Nowacki J. 2004. Polska czerwona księga zwierząt. Bezkręgowce. Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie, Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu, Kraków – Poznań, 447 ss. Heyer W., Donnelly M., McDiarmid R., Hayek L. A., Foster M. 1994. Measuring and monitoring biological diversity, standard methods for amphibians (Biological diversity handbook). Smithsonian Institution Press. Juszczyk W. 1987. Płazy i gady krajowe. Tomy 1–3. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 600 ss. Kowalski M., Lesiński G. (red.) 2000. Poznajemy nietoperze. ABC wiedzy o nietoperzach, ich badaniu i ochronie. OTON, Warszawa, 140 ss. Książkiewicz Z. 2010. Higrofilne gatunki poczwarówek północno-zachodniej Polski. Wydawnictwo Klubu Przyrodników, Świebodzin, 64 ss. Obidziński A., Żelazo J. 2011. Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza. Wydawnictwo SGGW, Warszawa, 111 ss. Wendzonka J. 2005. Klucz do oznaczania dorosłych ważek (Odonata) Polski. Odonartix 1 (Suplement): 1–26. Wiktor A. 2004. Ślimaki lądowe Polski. Wydawnictwo Mantis, Olsztyn, 302 ss. 3.3. Uwagi dotyczące wybranych rodzajów waloryzacji stosowanych w ochronie przyrody Komercyjna działalność firm wykonujących ekspertzy przyrodnicze opiera się w głównej mierze na raportach do ocen oddziaływania na środowisko różnych inwestycji. Ekspertyzy bezpośrednio związane z obiektami chronionymi mają najczęściej postać planu ochrony rezerwatu lub planu zadań ochronnych dla obszaru Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, rzadko – waloryzacji do powiększenia lub utworzenia rezerwatu przyrody. Opracowania przyrodnicze służące np. powołaniu pomnika przyrody użytku ekologicznego, zespołu przyrodniczo-krajobrazowego, a nawet rezerwatu przyrody nie są raczej przedmiotem specjalnego przetargu. Częściej badania przeprowadzane są na zasadzie zlecenia, we współpracy z pozarządowymi organizacjami ekologicznymi, które realizują programy ochrony lokalnej przyrody, dofinansowane z różnych środków. Pomnik przyrody i użytek ekologiczny powoływane są uchwałą odpowiedniej terytorialnie Rady Gminy, po uzgodnieniu z Regionalna Dyrekcją Ochrony Środowiska (RDOŚ). Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska, drogą rozporządzenia (aktem prawa miejscowego powołuje rezerwat przyrody, zatwierdza plan ochrony rezerwatu i plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000. Procedury, łącznie z konsultacjami społecznymi prowadzi RDOŚ Utworzenie pomnika przyrody Na obszarze północno-wschodniej części Polski pomniki przyrody najczęściej tworzone są dla ochrony cennych okazów starych drzew, rosnących pojedynczo, rzadziej dla szpaleru lub 156 alei drzew. Wymiary kwalifikujące omówiono przy waloryzacji dendroflory (Rozdz. 3.1.1.). Nie wszystkie drzewa w pomnikowej alei muszą spełniać kryterium odpowiedniego obwodu, podobnie jak okazy drzew o interesującej, rzadkiej formie. W przypadku głazów polodowcowych kryterium uznania za pomnik przyrody jest obwód mierzony w najszerszym miejscu projektowanego obiektu (na powierzchni ziemi! większa część głazu może być niżej!). Przyjmuje się, że minimalny obwód powinien wynosić 300 cm. Największe eratyki objęte ochroną pomnikową osiągają kilkanaście metrów obwodu i najczęściej zbudowane są z różnych odmian granitu. Brak oficjalnie obowiązujących formularzy do przygotowania wniosku o utworzenie pomnika przyrody, chociaż niektóre urzędy gminne umieszczają odpowiednie wzory na stronie swojego Biuletynu Informacji Publicznej (np. BIP gminy Brwinów w zakładce: poradnik interesanta/karty usług/ ochrona środowiska/ustanowienie pomnika przyrody). Formularze wymagają podania danych o lokalizacji projektowanego pomnika przyrody, własności gruntu (m.in. w formie wyrysu z mapy ewidencji działek), informacji o drzewie (gatunku, wymiarów i stan zdrowotnego drzewa) lub głazie (obwód, wysokość, rodzaj materiału skalnego) oraz opisu i szkic otoczenia. Wskazówki dotyczące tworzenia pomników przyrody zawierają m.in. strony niektórych oddziałow Ligi Ochrony Przyrody. Najpełniejsze informacje i praktyczne wskazówki dotyczące potrzebnych dokumentów i samej procedury można znaleźć na stronie internetowej Klubu Przyrodników, w zakładce: w zakładce: ochrona przyrody/porady i dokumenty. Zacytowano m.in. odpowiednie artykuły z Ustawy o ochronie przyrody (Art. 40, 44, 45), dotyczące obiektów kwalifikowanych jako pomniki przyrody, zasad powoływania i likwidowania oraz możliwych do zastosowania zakazów obowiązującyh w stosunku do pomnika przyrody. Informacje pochodzą z 2011 r., ale w każdym zakresie w 2013 r. pozostały aktualne. Ostrożnie należy podejść tylko do sugerowanego zastosowania usługi WMS z Geoportalu do tworzenia mapy (por. Rodz.1.7.). http://www.kp.org.pl/pdf/poradniki/jak_utworzyc_pomnik_przyrody_20100522.pdf. Utworzenie użytku ekologicznego Zgodnie z Art. 43 Ustawy o ochronie przyrody, „użytkami ekologicznymi są zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej – naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania.” Użytki ekologiczne mogą objąć cenne fragmenty przyrody, które nie zasługują na ochronę rezerwatową. Sposób powoływania i możliwe do wyboru zakazy niszczenia i przekształcania są dla użytku ekologicznego takie same, jak dla pomnika przyrody (Art. 44, 45 ustawy). Podobnie jak w opisanym wyżej przypadku pomnika przyrody brak utwalonych wzorów wniosków. Dokument składany do Urzędu Gminy powinien zawierać m.in. podstawę prawną utworzenia uzytku ekologicznego (powołanie na wyżej wymieniony Art. 43), proponowaną nazwę, lokalizację obiektu (analogowa mapę z granicami, lub dane przestrzenne, np. punkty GPS załamania granic), opis powierzchni (rzeźby), innych cech siedliska abiotycznego, charakterystykę wszystkich elementów cennych, dla ochrony których proponowane 157 jest utworzenie obiektu (flora, fauna, siedliska przyrodnicze lub typy zbiorowisk roślinnych), ocena zagrożeń i ewentualnie zalecenia ochronne. Warto zwrócić uwagę na dość rzadko wykorzystywaną możliwość utworzenia użytku ekologicznego dla siedliska przyrodniczego oraz dla stanowiska rzadkiego lub chronionego gatunku. Bardzo pomocny, szczegółowy poradnik dotyczący utworzenia użytku ekologicznego znajduje się na kolejnej stronie Klubu Przyrodników, w zakładce: ochrona przyrody/ porady i dokumenty: http://www.kp.org.pl/pdf/poradniki/jak_utworzyc_uzytek_ekologiczny_20100501.pdf Opracowanie to podkreśla, że: „…uznanie za użytek ekologiczny skutkuje nie tylko wprowadzeniem odpowiednich (wymienionych w uchwale Rady Gminy) zakazów (których naruszenie jest wykroczeniem), ale również wprowadzeniem stosowalności przepisów innych ustaw i rozporządzeń, w tym np.: – zaliczeniem siedlisk przyrodniczych w użytku (i to nie tylko siedlisk o znaczeniu dla Wspólnoty Europejskiej, ale także i innych – np. olsów, wilgotnych łąk, źródlisk niewapiennych) do „chronionych siedlisk przyrodniczych” w sensie ustawy o zapobieganiu i naprawie szkód w środowisku (w związku z art. 6 pkt 2a tej ustawy). Tym samym ewentualne zagrożenia dla użytku stają się „zagrożeniem szkodą w środowisku” w sensie tej ustawy, a szkoda w użytku – szkodą w środowisku wymagającą działań zapobiegawczych, naprawczych i ewentualnie kompensacyjnych. Jest to silne narzędzie ochrony, nie w pełni jeszcze w Polsce wykorzystywane; – obowiązkiem ujęcia w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego i w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego – przy ich najbliższych aktualizacjach; – obowiązkiem uzgadniania decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dotyczące użytku z Regionalnym Dyrektorem Ochrony Środowiska”. Utworzenie rezerwatu przyrody Brak specjalnych wytycznych, poradników dotyczących dokumentacji do utworzenia rezerwatu przyrody. Klasyfikacja wyróżnianych rodzajów rezerwatów przyrody i szczegółowy zakres informacji do planu ochrony rezerwatu znajdują się w dwóch rozporządzeniach Ministra Środowiska. Należy zwrócić uwagę na zakres informacji charakteryzujących środowisko i elementy przyrody ożywionej zależne od rodzaju obiektu, np. analizowane mogą być takie cechy, jak: charakterystyka złoża torfowego, chemizm wody lub struktura i miąższość drzewostanów, wymagające udziału odpowiednich specjalistów lub zlecenia dla stosownego laboratorium. Schemat dokumentacji przyrodniczej do powołania rezerwatu przyrody zaproponował niezastąpiony w działaniach dla ochrony przyrody Klub Przyrodników (dokument dostępny na wcześniejszej wersji strony (Lubuskiego Klubu Przyrodników) www.eko.org.pl/lkp/poradniki/schemat_lkp.rtf Plany ochrony Plany ochrony obiektów chronionych powstają na określony czas: 10 lat w przypadku planu zadań ochronnych (PZO) dla obszaru Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, lub 20 lat – dla planu ochrony, zamiennie stosowanego dla tego obszaru (jak dotąd wyjątkowo 158 rzadko). Na okres 20-letni powstaja plany ochrony rezerwatu przyropdy, parku krajobrazowego i parku narodowego. Ważne jest zapoznanie się z wymaganiami dotyczącymi grup informacji przyrodniczych gromadzonych na potrzeby sporządzania tych planów, zwłaszcza PZO dla obszaru siedliskowego i ptasiego Natura 2000 i planu ochrony rezerwatu, zwarte w rozporządzeniach Ministra Środowiska i odpowiednich, aktualnych materiałach pomocniczych, tj. wytycznych GDOŚ „Opracowanie planu zadań ochronnych (PZO) dla obszaru Natura 2000”, grudzień 2012. Warto przypomnieć, że dokumentacja do planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 wykonywana jest w standardzie danych geoprzestrzennych Platformy PIK, dla planów ochrony rezerwatów może być zalecony standard SDGIS dla ochrony przyrody W obydwu przypadkach, do opracowania mapy numerycznej sygnatury i kolory oraz kody dla poszczególnych gatunków i typów siedlisk przyrodniczych Natura 2000 są ściśle określone (Łochyński, Guzik 2009; Michalak, Sadowski 2013). Piśmiennictwo Łochyński M., Guzik M. 2009. Standard danych GIS w ochronie przyrody. wersja 3.03.1. http://bip.gdos.gov.pl/doc/ftp/projekty/PZO/standard_danych_gis.zip Michalak R., Sadowski J. 2013. Platforma Informacyjno-Komunikacyjna. Plany zadań ochronnych Natura 2000 – jako narzędzie wspomagające tworzenie planów zadań ochronnych dla obszarów NATURA 2000”. wersja 2013.2, GDOŚ. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 maja 2005 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla parku narodowego, rezerwatu przyrody i parku krajobrazowego, dokonywania zmian w tym planie oraz ochrony zasobów, tworów i składników przyrody (Dz.U. z 2005 r., Nr 94, poz. 794). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 17 lutego 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 (Dz.U. z 2010 r., Nr 34, poz. 186). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2005 r. w sprawie rodzajów, typów i podtypów rezerwatów przyrody (Dz.U. z 2005 r., Nr 60, poz. 533). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000 (Dz.U. z 2010 r., Nr 64; poz. 401). Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2004 r., Nr 92, poz. 880; z późn. zm.). Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz.U. z 2007 r., Nr 75, poz. 493, z późn. zm). 3.4. Podsumowanie waloryzacji przyrodniczej W przypadku obiektu modelowego waloryzowanego podczas zajęć dydaktycznych zakończenie prac powinno polegać na przygotowaniu kompletu wypełnionych kart pracy 4.1B–4.13, omówionych wcześniej oraz formularza podsumowującego (por. Karta pracy w Rozdz. 4.14.). W podsumowaniu waloryzacji należy w zwięzły sposób podać cząstkowe oceny wartości rozpatrywanych elementów przyrodniczych (flory, dendroflory, roślinności, siedlisk przyrodniczych, awifauny i fauny innych wybranych grup zwierząt), a czasem także dodatkowo np. walorów rzeźby terenu. Szczególną uwagę trzeba zwrócić na omówienie najważniejszych zagrożeń dla cennych elementów i przedstawienie prognozy dla całego badanego obszaru. Ogólna ocena wartości przyrodniczej analizowanego obiektu powinna uwzględniać stan obecny ekosystemów i perspektywy ich ochrony. Przy dużej powierzchni i odmiennym natężeniu niekorzystnych oddziaływań można wykonać mapy dokumentujące przestrzenne zróżnicowanie zagrożeń, 159 wartości przyrodniczej, a także zaleconych działań ochronnych, dla poszczególnych części obiektu. Podczas decydowania o zalecanych sposobach ochrony ekspert powinien zdawać sobie sprawę, że obecnie istniejące ekosystemy podlegały i nadal podlegają, zarówno procesom naturalnym (np. wynikającym z dynamiki populacji poszczególnych gatunków), jak i antropopresji. Zaplanowanie działań zapewniających trwanie „resztek dzikości”, powinny być traktowane jako najwyższy priorytet w każdej waloryzacji. Chroniąc przyrodę, nie można jednak skupiać się tylko na tym, co najbardziej pierwotne i reliktowe, lub raczej – najmniej zmienione (przekształcone), w stosunku do optymalnej postaci, zgodnej z naturalnymi warunkami środowiska. Z „potrzeb przyrody” i obowiązujących przepisów jasno wynika konieczność zachowania aktualnego zróżnicowania gatunków i siedlisk. Ochrony wymagają nie tylko dobrze zachowane lasy, torfowiska różnych typów lub ekosystemy jeziorne, ale także ginące siedliska krótkotrwałe, zagrożone sukcesją. Przykładem mogą być wydmy śródlądowe z murawami szczotlichowymi (Spergulo vernalis-Corynephoretum) – siedlisko przyrodnicze sieci Natura 2000 o kodzie 2330. Murawy te stanowią naturalny etap sukcesji i stopniowo przekształcają się w zbiorowiska borów sosnowych. Zatrzymanie przekształceń nie jest możliwe bez ochrony czynnej, podobnie, jak np. w przypadku różnych rodzajów wilgotnych łąk lub muraw kserotermicznych, które stanowią ekosystemy antropogeniczne lub półnaturalne, utworzone lub utrwalone dzięki działalności człowieka, a obecnie zanikające z powodu rezygnacji z tradycyjnych form użytkowania (koszenia lub wypasu). Nie zawsze łatwo zdecydować, czy bardziej korzystna będzie ochrona czynna, czy bierna. Na przykład podczas sporządzania planu ochrony rezerwatu leśnego można spotkać się z gorąco dyskutowanym problemem, czy na obszarze ochrony częściowej w obrębie rezerwatu, w sposób czynny przebudowywać drzewostany uszkodzone wskutek wiatrołomów lub gradacji owadów, czy raczej pozwolić na naturalnie przebiegające procesy sukcesyjne, które w bardzo długim okresie czasu (długim tylko z perspektywy życia człowieka, nie dynamiki lasu!) mogą doprowadzić do regeneracji zbiorowiska leśnego, zgodnego z warunkami siedliskowymi. Podsumowanie wyników zawierające ocenę wartości przyrodniczej analizowanego obszaru i jasną argumentację proponowanych dla niego rozwiązań jest jedną z najważniejszych części opracowania waloryzacji przyrodniczej, ponieważ w dużej mierze wpływa na decyzje odpowiednich organów administracyjnych i wynik ewentualnych konsultacji społecznych. Obecnie, komplet dokumentacji przekazywanej zleceniodawcy obejmuje zwykle wydruk tylko części tekstowej opracowania i formy elektroniczne pozostałych materiałów: bazy danych przestrzennych GIS lub bazy w arkuszach programu Excel, pliki tematycznych map numerycznych w formacie shapefile lub w postaci plików graficznych, fotografie i tabele. Przygotowując ostateczne wersje tych materiałów należy zadbać o klarowne nazewnictwo plików i specyfikację techniczną dokumentacji. 160 Zakończenie Zgromadzone w niniejszym opracowaniu informacje o metodach przygotowania i przeprowadzenia podstawowej waloryzacji przyrodniczej powinny być uzupełniane przez początkującego eksperta poprzez wytrwałe wyszukiwanie danych o gatunkach, siedliskach i ich zagrożeniach, a także o sposobach podejmowania decyzji w konkretnych sytuacjach, związanych z użytkowaniem i ochroną zasobów przyrody ożywionej. Należy też poszukiwać możliwości bezpośredniej współpracy z osobami o większym doświadczeniu – naukowcami, praktykami, pasjonatami mądrej ochrony przyrody. Takie współdziałanie pozwala nie tylko na nabycie dodatkowej wiedzy i umiejętności, ale także uczy postaw, zapala i podsyca płomyczek przyrodniczej pasji. Warto o ten płomień dbać, aby kiedyś, w przyszłości przekazać go dalej, zgodnie z powiedzeniem: „..aby kogoś zapalić trzeba samemu płonąć…”. 161 Inwentaryzacja, waloryzacja, podsumowanie waloryzacji: – flory, dendroflory, roślinności, siedlisk; – awifauny; – entomofauny (fauny chrząszczy). Podsumowanie waloryzacji badanego obiektu. KARTY PRACY 4.WZORY TERENOWYCH KART PRACY I FORMULARZY PODSUMOWUJĄCYCH WALORYZACYJNE PRACE KAMERALNE 4.1.A. Inwentaryzacja flory – wzór terenowej karty pracy STANOWISKO nr (kod) Wykonawca Lokalizacja Uwagi Województwo ……………… Nadleśnictwo ………………. Gmina ……………………… Leśnictwo ………………….. Miejscowość ……………….. Oddział …………………….. DRZEWA I KRZEWY L.p Nazwa gatunku 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. L.p. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. Nazwa gatunku Pojedynczo Nielicznie Dość licznie Licznie Masowo a drzewostan Data GPS nr (kod) punktu ……………………… N …………………… E ………………….. Obfitość b podszyt ROŚLINY ZIELNE (c – runo) Obfitość L.p. Nazwa gatunku 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. c runo Obfitość SZACUNKOWA SKALA OBFITOŚCI 1-kilka osobników (P) kilkanaście osobników (NL) kilka płatów z wieloma osobnikami (DL) bardzo wiele płatów (L) gatunek dominujący, kobierce (M) 165 4.1.B. Inwentaryzacja flory - karta do pracy w obiekcie modelowym STANOWISKO nr (kod) Wykonawca Data Lokalizacja Województwo ……………… Nadleśnictwo ………………. Gmina ……………………… Leśnictwo ………………….. Miejscowość ……………….. Oddział …………………….. Uwagi GPS nr (kod) punktu ……………………… N …………………… E ………………….. DRZEWA I KRZEWY L.p Nazwa gatunku 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. L.p 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Acer platanoides Alnus glutinosa Betula pendula Carpinus betulus Corylus avellana Euonymus europaea Euonymus verrucosa Fagus sylvatica Frangula alnus Fraxinus excelsior Larix decidua Lonicera xylosteum Padus avium Picea abies Pinus sylvestris Populus tremula Quercus robur Quercus rubra Ribes uva-crispa Rubus idaeus Sambucus nigra Sambucus racemosa Sorbus aucuparia Tilia cordata Ulmus glabra Viburnum opulus Nazwa gatunku Actaea spicata Adoxa moschatelina Aegopodium podagraria Ajuga reptans Anemone nemorosa Anemone ranunculoides Anthriscus sylvestris Asarum europaeum Arthyrium filix-femina a (drzewostan) Obfitość b (podszyt) ROŚLINY ZIELNE (c – runo) Obfitość L.p Nazwa gatunku 10. Caltha palustris 11. Campanula persicifolia 12. Cardamine amara 13. Cardaminopsis arenosa 14. Carex digitata 15. Chaerophyllum aromaticum 16. Chelidonium majus 17. Chrysosplenium alternifolium 18. Circaea lutetiana c (runo) Obfitość 167 L.p 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. Nazwa gatunku Cirsium oleraceum Convallaria majalis Crepis paludosa Dactylis polygama Dryopteris carthusiana Dryopteris filix-mas Equisetum pratense Equisetum sylvaticum Festuca gigantea Ficaria verna Filipendula ulmaria Fragaria vesca Gagea lutea Galeobdolon luteum Galium aparine Galium odoratum Geranium robertianum Geum rivale Geum urbanum Hepatica nobilis Impatiens noli-tangere Impatiens parviflora Lathraea squamaria Lathyrus vernus Luzula pilosa Lycopus europaeus Maianthemum bifolium Melica nutans Mentha aquatica Milium effusum Moehringia trinervia Mycelis muralis Myosotis palustis Oxalis acetosella Paris quadrifolia Phyteuma spicatum Plantago major Poa nemoralis Polygonatum multiflorum Polypodium vulgare Pulmonaria obscura Obfitość L.p 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99. 100. Nazwa gatunku Ranunculus lanuginosus Ranunculus repens Rumex obtusifolius Stellaria holostea Stellaria nemorum Taraxacum officinale Trientalis europaea Urtica dioica Vaccinium myrtillus Veronica beccabunga Vicia sylvatica Viola mirabilis Viola reichenbachiana SZACUNKOWA SKALA OBFITOŚCI SZACUNKOWA SKALA OBFITOŚCI 1- 1 kilka Pojedynczo (P) - kilkaosobników osobników Pojedynczo (P) kilkanaście osobników Nielicznie (NL) (NL) kilkanaście osobników Nielicznie kilka płatów z wieloma osobnikami Dość licznie (DL) (DL) kilka płatów z wieloma osobnikami Dość licznie bardzo bardzo wiele płatów LicznieLicznie(L) wiele płatów (L) gatunekgatunek dominujący, kobierce Masowo (M) (M) dominujący, kobierce Masowo 168 Obfitość 169 1. 1. Lp. MSZAKI RAZEM RAZEM ROŚLINY NACZYNIOWE Nazwa łacińska (kod) Natura 2000 ścisła częścio -wa Ochrona gat. Cz. K. Cz. L. Cz. L. regionalna Kategorie zagrożenia (jeśli brak regionalnej Cz.. L.) Gat. rzadki regionalnie 4.2. Waloryzacja flory – karta pracy - - - - Gatunek Liczba Klasa obcy stanowisk frekwencji - - Uwagi o obfitości 170 ś Platanthera bifolia Platanthera chloranta 1. 2. - - Cz. K. - - Cz. L. Impatiens parviflora 1. + Inwaz. Polska + Inwaz. Polska NE - 17 4 GPS N …….… E ……….. Uwagi o liczebności, żywotności 10 2 30 Juwe -nilne Ocena zagrożenia dla flory stanowiska licznie; właściwe warunki świetlne ,brak zagrożeń Nielicznie; brak zagrożeń pojedynczo; potencjalne zagrożenie- zacienienie Ocena zagrożenia gatunku na stanowisku nieznaczne znaczne zagrożenie, 1 2 20 Kwitnące Liczba osobników wiele płatów po kilkanaście osobników, większość kwitnąca pojedynczo N xxx/Exxx N xxx/Exxx 212f 32d GPS N …….… E ……….. N xxx/Exxx Nr (kod) stan. 124g Nr (kod) stan. - Cz. L. reg. W załączeniu: Mapa rozmieszczenia cennych gatunków roślin na badanym terenie. Mapa rozmieszczenia obcych gatunków roślin na badanym terenie. 2. Nazwa łacińska Lp. ZALECENIA DLA GATUNKÓW OBCYCH ś. Nazwa łacińska Lp. Ochr. gat. ZALECENIA OCHRONNE DLA GATUNKÓW CENNYCH Rodzaj monitoring monitoring mechaniczne usuwanie Rodzaj co 5 lat Częstotliwość co 2 lata Zalecane zabiegi jw. co 2 lata co 5 lat Częstotliwość Zalecane zabiegi ochronne monitoring (obserwacja, liczenia) jw. monitoring, pojedyncze cięcia prześwietlające Ochrona gatunkowa: ś. – ścisła, cz. – częściowa; ś. + stref. – ochrona ścisła strefowa; 2 gatunek wymagający ochrony czynnej Czerwona Księga Roślin (Zarzycki, Kaźmierczakowa 2001): CR – gatunek krytycznie zagrożony; EN – gatunek zagrożony; VU – gatunek narażony; LR – gatunek niższego ryzyka; Czerwona Lista Roślin (Mirek i in. 2006), m.in.: E – gatunek wymierający – krytycznie zagrożony; V – gatunek narażony; R – gatunek rzadki – potencjalnie zagrożony. Gatunek obcy: A – antropofit, (gatunek obcy dla flory Polski), A* – antropofit inwazyjny, Reg. gatunek rodzimy, obcy regionalnie 4.3. Inwentaryzacja i waloryzacja dendroflory - karta pracy Wykonawca Data Obiekt przyrodniczy (nr, rodzaj, lokalizacja – wg potrzeby) np. nr 25, aleja drzew przydrożnych miejscowość – Wydminy, (wojew. warmińsko-mazurskie) L.p. Nazwa gatunku Wysokość drzewa [m] 1. Obwód [cm] pnia na wys. 1,3 m (lub średnica) Opis lokalizacji GPS Liczba osobników o wymiarach pomnikowych Liczba innych cennych okazów Uwagi (stan zdrowotny, forma, inne cechy) 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. PODSUMOWANIE Gatunek drzewa Zakres wymiarów wysokości Zakres wymiarów obwodu (lub pierśnicy) Uwagi W załączeniu mapa lokalizacji cennych okazów dendroflory na badanym terenie, z oznakowaniem gatunku i obwodu (w cm), np. Lp (320), Gb (210). 171 Stan zdrowotny drzewa (wg Pacyniaka 1992, zmienione). 1. korona i pień zdrowe, bez ubytków i obecności szkodników, 2. częściowo obumierające cieńsze gałązki w wierzchołkowej partii korony; pojedyncze szkodniki, 3. korona lub pień obumarłe w 50%; pień w znacznym stopniu zaatakowany przez szkodniki, 4. korona lub pień obumarłe w 70%; pień z dużymi ubytkami, 5. korona lub pień obumarłe w 70% i pień z licznymi dziuplami lub drzewo martwe. Pacyniak C. 1992. Najstarsze drzewa w Polsce. Przewodnik. Wydawnictwo PTTK "Kraj", Warszawa, 204 ss. Wymiary kwalifikujące drzewa do ochrony pomnikowej Wartości obwodów na wysokości 130 cm od gruntu (w cm) - orientacyjne dolne granice Instrukcja sporządzania programu ochrony przyrody w nadleśnictwie. Załącznik nr 11 do Instrukcji Urządzania Lasu, Warszawa 1996; 2 Ruciński P. 1998. Motywy i kryteria uznawania tworów przyrody za pomniki. Las Polski 23: 7-10. 1 * gatunek obcy w Polsce Nazwa polska Nazwa łacińska Brzoza brodawkowata Buk pospolity * Choina kanadyjska * Cyprysiki Czeremcha zwyczajna Dąb bezszypułkowy Dąb szypułkowy * Dąb czerwony Grab pospolity Jałowiec pospolity Jarząb pospolity Jesion wyniosły Jodła pospolita * Kasztanowiec zwyczajny Klon jawor Klon polny Klon zwyczajny Leszczyna pospolita Lipa drobnolistna Modrzew europejski Olsza czarna * Robinia akacjowa * Sosna czarna Sosna zwyczajna * Sosna wejmutka Szakłak pospolity Świerk pospolity Topola biała Topola czarna Topola osika Wiąz górski Wiąz polny Wiąz szypułkowy Wierzba biała Wierzba krucha Wierzba iwa * Żywotniki Betula pendula Fagus sylvatica Tsuga canadensis Chamaecyparis ssp. Padus avium Quercus petraea Quercus robur Quercus rubra Carpinus betulus Juniperus communis Sorbus aucuparia Fraxinus excelsior Abies alba Aesculus hippocastanum Acer pseudoplatanus Acer campestre Acer platanoides Corylus avellana Tilia cordata Larix decidua Alnus nigra Robinia pseudoacacia Pinus nigra Pinus sylvestris Pinus strobus Rhamnus cathartica Picea abies Populus alba Populus nigra Populus tremula Ulmus glabra Ulmus minor Ulmus laevis Salix alba Salix fragilis Salix caprea Thuja spp. 172 Obowiązujące obecnie w Lasach Państowych1 220 310 100 310 380 200 160 250 310 250 160 220 100 310 310 310 100 310 380 380 220 220 220 220 310 310 310 - Proponowane dla obszarów poza lasami2 200 300 200 100 300 300 300 200 75 100 250 250 300 225 225 225 wszystkie drzewiaste 300 250 225 300 275 275 wszystkie drzewiaste 275 400 400 200 225 225 225 300 300 300 100 4.4. Podsumowanie waloryzacji flory – karta pracy Wykonawca Data Liczba stwierdzonych gatunków: – roślin naczyniowych: – mszaków: FREKWENCJA GATUNKÓW I – Określenie zakresów klas frekwencji Klasa skali frekwencji I – Bardzo rzadki II – Rzadki III – Dość częsty IV – Częsty V – Pospolity Ogół stanowisk % stanowisk < 5% 5 – 15% 15,1 – 30% 30,1 – 70% 70,1 – 100% 100% II – Udział gatunków poszczególnych klasach frekwencji Klasa frekwencji Liczba gatunków Wnioski: I II III IV V Liczba stanowisk Udział w badanej florze [%] GATUNKI CENNE III – Gatunki chronione w Unii Europejskiej (Europejska sieć Ekologiczna Natura 2000) Liczba stwierdzonych gatunków Udział w analizowanej florze [%] IV – Gatunki prawnie chronione w Polsce Gatunki objęte ochroną ścisłą Gatunki objęte ochroną częściową Razem V – Gatunki zagrożone Gatunki z Czerwonej Księgi Roślin Gatunki z Czerwonej Listy Roślin Gatunki rzadkie regionalnie (np. z Czerwonej Listy Regionu X) Liczba gatunków Udział w analizowanej florze [%] Liczba gatunków Udział w analizowanej florze [%] Uwagi: 173 OCENA NATURALNOŚCI FLORY Liczba stwierdzonych gatunków: VI – Obszary ze zbiorowiskami naturalnymi Liczba gatunków Gatunki rodzime (spontaneofity): gatunki typowe dla siedliska gatunki „obce siedliskowo” gatunki obce regionalnie Antropofity (gatunki obce dla flory Polski) VII – Obszary ze zbiorowiskami antropogenicznymi Liczba gatunków Gatunki rodzime (spontaneofity): spontaneofity niesynantropijne) apofity (spontaneofity synantropijne ) Antropofity (gatunki obce dla flory Polski) Współczynnik synantropizacji flory S= apofity+antropofity wszystkie stwierdzone gatunki × 100% Wnioski: Cenne elementy dendroflory: Podsumowanie i wnioski końcowe (m.in. ocena zagrożeń): 174 Udział w analizowanej florze [%] Udział w analizowanej florze [%] 4.5. Inwentaryzacja fitosocjologiczna (zdjęcie fitosocjologiczne) – karta pracy Data Wstępna diagnoza zespołu Nr (kod) zdjęcia w terenie Powierzchnia zdjęcia Lokalizacja płatu Warstwa GPS Nr (kod) punktu ………………… N ……………… E ……………… Wysokość n.p.m. Województwo Nadleśnictwo Gmina Leśnictwo Miejscowość Oddział Uwagi o położeniu płatu Nachylenie Wykonawca DRZEWA I KRZEWY Nazwa gatunkowa 1. A1 Ilościowość A2 B1 B2 WARSTWA MSZYSTA (D) C L.p. Nazwa gatunkowa 1. 2. 2. 3. 3. 4. 4. 5. 5. 6. 6. 7. 7. 8. 8. 9. 9. ROŚLINY ZIELNE w runie (C) L.p. 1. Wysokość [m] A1 A2 B1 B2 C D Gleba mokra, wilgotna, świeża, sucha Ekspozycja L.p. Zwarcie [%] Nazwa gatunkowa Ilościo -wość L.p. 18. 2. 19. 3. 20. 4. 21. 5. 22. 6. 23. 7. 24. 8. 25. 9. 26. 10. 27. 11. 28. 12. 29. 13. 30. 14. 31. 15. 32. 16. 33. 17. 34. Nazwa gatunkowa Ilościo -wość Ilościo -wość 175 Ocena udziału (ilościowości = obfitości) gatunku – skala stopni pokrywania Braun-Blanqueta, z modyfikacją dla stopni + oraz 1 (granica 1% wg porównania ze skalą Londo - por. Dzwonko 2007). Uproszczone zdjęcie fitosocjologiczne – udział sześciu gatunków wg skali jw. 176 4.6. Identyfikacja zbiorowiska roślinnego – karta pracy Wykonawca Data Nr zdjęcia fitosocjologicznego Data wykonania zdjęcia CECHY DIAGNOSTYCZNE Lokalizacja w krajobrazie: Cechy siedliska: Fizjonomia i struktura zbiorowiska: drzewostan (struktura, skład): podszyt (struktura, skład): runo (struktura, gatunki dominujące): warstwa przyziemna (struktura, gatunki dominujące): Obecność (i liczebność) gatunków charakterystycznych KLASY zespołów: Obecność (i liczebność) gatunków charakterystycznych RZĘDU zespołów: Obecność (i liczebność) gatunków charakterystycznych ZWIĄZKU zespołów Obecność (i liczebność) gatunków charakterystycznych ZESPOŁU: Podsumowanie Nazwa zidentyfikowanego zespołu roślinnego (lub zbiorowiska innej rangi) 177 4.7. Waloryzacja siedlisk Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 – karta pracy Wykonawca Lp. Nazwa siedliska przyrodniczego Data Kod Częstość w Polsce płn.-wsch. Powierzchnia (częstość) na badanym terenie Udział powierzchni (stanowisk) o stanie zachowania FV U1 U2 Ocena ogólna stanu zachowania 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. Podsumowanie i wnioski końcowe (m.in. ocena zagrożeń i zalecenia ochronne): W załączeniu: Mapa rozmieszczenia siedlisk przyrodniczych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 na badanym terenie. 178 179 4.8. Inwentaryzacja awifauny – karta pracy 180 Cierniówka Dzięcioł czarny Dzięcioł duży Dzięcioł zielonosiwy Dzięcioł zielony Dzięciołek Dzwoniec Gawron Grzywacz Gil Grubodziób Kapturka Kawka Kos Kowalik Krogulec Kruk Krzyżówka Kukułka Kwiczoł Łyska Muchołówka mała Muchołówka szara Muchołówka żałobna Mysikrólik Pleszka Ci Ec Ed Pc Pv Ek D Ga Gw Gi Gr P Ka Ks Kw Kg Kr K Cu Dk F Fp Ms Fh Mk Pl Pliszka siwa Pełzacz leśny Pełzacz ogrodowy Piecuszek Piegża Pierwiosnek Pokrzewka ogrodowa Rudzik Bogatka Sikora czarnogłowa Sikora modra (modraszka) Sikora sosnówka Sikora uboga (szarytka) Słowik Strzyżyk Sroka Szczygieł Szpak Śpiewak Świstunka leśna Trznadel Wilga Wrona siwa Zaganiacz Zięba Zniczek Ma Łl Ło Ft Pg Fc Po E B Sg Sm Ss Su Sk St Sr Sz S Dś Fs T Wi Wr Za Z Zn para ptaków śpiew samca K + Z+ stwierdzenie jednoczesne gniazdo głos ostrzegawczy Z przelot ukierunkowany (20K 26K 10F) stado K + Z Z Z ‹ głos wabiący samica K Z samiec K Skróty nazw ptaków oraz symbole, które zaleca się używać podczas mapowania obserwacji – zestawienie gatunków, których stwierdzenia można spodziewać się na zajęciach terenowych w dolinie strumienia Kortowskiego. Siła i kierunek wiatru: bezwietrznie lub słaby – 1, umiarkowany – 2, silny – 3 oraz określenie kierunku, z którego wiatr wieje zapisane międzynarodowymi symbolami róży wiatrów z podziałem na 8 kierunków (np. 3N – wiatr silny północny, 3SE – wiatr silny południowo-wschodni itd.); Widoczność: dobra – 1, średnia – 2, słaba – 3; Zachmurzenie: 0-33% – 1, 33-66% – 2, 66-100% – 3; Opady: brak – 1, słabe – 2, silne – 3. Zalecany sposób kodyfikacji zapisu warunków pogodowych: 4.9. Waloryzacja awifauny – karta pracy Waloryzacja gatunków ptaków stwierdzonych na terenie badań oraz w jego sąsiedztwie. Status występowania: L – gatunek lęgowy, D – zalatujący w okresie dyspersji polęgowej, P – przelotny, Z – zimujący, S – gatunek lęgowy występujący w sąsiedztwie, ale mogący zalatywać na teren badań. Cz. K. – status zagrożenia w Czerwonej Księdze Zwierząt. SPEC – kategorie zagrożenia na poziomie europejskim. Ochrona gatunkowa: ś – ochrona ścisła, cz. – ochrona częściowa, stref. – ochrona strefowa. DP – ujęcie w Zał. I Dyrektywy Ptasiej. Lp. Nazwa polska Nazwa łacińska Status występowania Cz. K. ŁĄCZNIE x gatunków x W załączeniu: Mapa rozmieszczenia na badanym terenie terytoriów cennych gatunków ptaków. (roboczy materiał dokumentacyjny – mapy gatunkowe) Lista SPEC Ochrona gatunkowa DP x x x 181 4.10. Podsumowanie waloryzacji awifauny – karta pracy Wykonawca Data Liczba stwierdzonych gatunków ptaków Liczba gatunków lęgowych Dominacja gatunków w ugrupowaniu Dominanty (> 5%) Współdominanty (2-5 %) GATUNKI CENNE Gatunki chronione w Unii Europejskiej – Dyrektywa Ptasią Liczba gatunków Gatunki wymienione w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej Inne gatunki chronione Dyrektywa Ptasią Razem Gatunki prawnie chronione w Polsce Gatunki objęte ochroną ścisłą Gatunki objęte ochroną częściową Razem Gatunki zagrożone w Polsce Gatunki z Czerwonej Księgi Zwierząt Gatunki z Czerwonej Listy Zwierząt Inne gatunki cenne Gatunki klasyfikacji SPEC (gatunki specjalnej troski na poziomie europejskim) SPEC-1 SPEC-2 SPEC-3 łącznie Gatunki kwalifikujące międzynarodowe ostoje ptasie (International Bird Areas,IBA) Udział w analizowanej faunie [%] Liczba gatunków Udział w analizowanej faunie [%] Liczba gatunków Udział w analizowanej faunie [%] Liczba gatunków Udział w analizowanej faunie [%] Podsumowanie i wnioski końcowe (m.in. ocena zagrożeń i ogólne zalecenia ochronne): 182 4.11. Inwentaryzacja entomofauny – karta pracy STANOWISKO nr (kod) Wykonawca Data Lokalizacja Typ siedliska Metoda GPS nr (kod) punktu ……………………… N …………………… E …………………… Uwagi Województwo ………………… Nadleśnictwo ……………... Gmina ………………………… Leśnictwo …………………. Miejscowość ………………….. Oddział ……………………. Lp. Takson Rodzina/gatunek Liczba osobników w próbie 1 2 3 4 5 6 7 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 183 4.12. Waloryzacja entomofauny – karta pracy STANOWISKO nr (kod) Wykonawca Data Lokalizacja Województwo ……………………………… Gmina ……………………………………… Miejscowość ………………………………. Nadleśnictwo ………………………………. Leśnictwo ………………………………….. Oddział …………………………………….. Typ siedliska Metoda GPS nr (kod) punktu ……………………… N …………………… E …………………… Uwagi Lp. Takson rodzina/gatunek Liczba osobników Dominacja [%] Plastyczność ekologiczna Preferencje siedliskowe Typ zasięgu Wierność Gatunek rzadki Czerwona Lista Zwierząt 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. W załączeniu: Mapa rozmieszczenia cennych gatunków chrząszczy na badanym terenie. 185 Wykaz skrótów: Plastyczność ekologiczna: E – gatunek eurytopowy P – gatunek politopowy O – gatunek oligotopowe S – gatunek stenotopowy Preferencje siedliskowe: U – gatunek ubikwistyczny L – gatunek leśny O – gatunek terenów otwartych N – gatunek nadbrzeżny Typ zasięgu: Ko – kosmopolityczny Ho – holarktyczny Pa – palearktyczny Es – eurosyberyjski Ek – eurokaukaski Eu – europejski Wierność: F3 – gatunek charakterystyczny wyłączny F2 – gatunek charakterystyczny wybierający F1 – gatunek towarzyszący F0 – gatunek obcy Gatunek rzadki: Rz – gatunek rzadki w Polsce RLN – relikt lasów naturalnych Czerwona Lista Zwierząt: EX? – gatunek prawdopodobnie wymarły CR – gatunek krytycznie zagrożony EN – gatunek zagrożony VU – gatunek narażony NT – gatunek bliski zagrożenie LC – gatunek najmniejszej troski DD – gatunek o danych niepełnych. 186 4.13. Podsumowanie waloryzacji entomofauny – karta pracy Metoda nr 1 Metoda nr 2 Stan. Nr 1 Stan. Nr 2 Stan. Nr 3 Stan. Nr 1 Stan. Nr 2 Stan. Nr 3 Lokalizacja Lokalizacja Lokalizacja Lokalizacja Lokalizacja Lokalizacja Typ siedliska Typ siedliska Typ siedliska Typ siedliska Typ siedliska Typ siedliska Wskaźnik Wskaźnik różnorodności H’ Wskaźnik równomierności J’ Wskaźnik bogactwa gatunkowego d Wskaźnik wierności zgrupowania Q Wskaźnik naturalności BOHAČA Wskaźnik cenności biocenoz REB Wskaźnik wartości faunistycznej WF Wskaźnik jakości przyrodniczej BC GATUNKI CENNE Gatunki chronione w Unii Europejskiej (Europejska sieć Ekologiczna Natura 2000) Liczba stwierdzonych gatunków Udział w analizowanej faunie [%] Gatunki prawnie chronione w Polsce Gatunki objęte ochroną ścisłą Gatunki objęte ochroną częściową Razem Gatunki zagrożone Gatunki z Czerwonej Księgi Zwierząt Gatunki z Czerwonej Listy Zwierząt Inne gatunki cenne Gatunki rzadkie Gatunki - relikty lasów naturalnych Liczba gatunków Udział w analizowanej faunie [%] Liczba gatunków Udział w analizowanej faunie [%] Liczba gatunków Udział w analizowanej faunie [%] 187 Gatunki obce dla fauny Polski, w tym inwazyjne (liczba, siedliska, czestość): Podsumowanie i wnioski końcowe (m.in. ocena zagrożeń i ogólne zalecenia ochronne): 188 4.14. Podsumowanie waloryzacji obiektu modelowego – karta pracy Wykonawca Data Ocena wartości flory: Ocena wartości dendroflory: Ocena wartości roślinności: Ocena wartości awifauny: Ocena wartości entomofauny: Ocena innych wartości badanego obiektu (rzeźba terenu, funkcje w geoekosystemie, itp.): Ocena zagrożeń i wnioski końcowe (m.in. kwalifikacja obiektu do ochrony): 189 ZESTAWIENIA TAKSONÓW DO WALORYZACJI 5.ZESTAWIENIA I LISTY TAKSONÓW DO WALORYZACJI FLORY, FAUNY I SIEDLISK (gatunki Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, gatunki prawnie chronione, gatunki zagrożone w Polsce – z Czerwonej Księgi Roślin i Czerwonej Listy Roślin, gatunki rzadkie w regionie) CENNE ROŚLINY 5.1.Zestawienie wybranych cennych gatunków roślin występujących w północno-wschodniej części Polski (w granicach wg Ryc. 1) 195 Nazwa polska Rzęsiak pospolity Wgłębka wodna Ptilidium ciliare Riccia fluitans Bezlist okrywowy Buxbaumia viridis Mokradłoszka Calliergonella zaostrzona cuspidata Climacium dendroides Drabik drzewkowaty Widłoząb Dicranum polysetum szczecinkowaty – Płaszczeniec marszczony Buckiella undulata (Plagiothecium undulatum) cz. cz. cz. – – ś. cz. cz. cz. – cz. cz. Ochrona gat. b – 1386II – – – – – Aulacomnium palustre Próchniczek błotny Klasa: Mchy Bryopsida Trichocolea tomentella Rzęsienica kutnerowata Biczyca trójwrębna Bazzania trilobata Gromada: Mszaki Bryophyta Klasa: Wątrobowce Marchantiopsida Nazwa łacińska Kod w sieci Natura 2000 a – – – – – – – – – – Cz. K.c – – – V – – – – – – Cz. L.d Kategorie zagrożenia – – – + + – – + – – Gat. rzadkie regionalnie e bory sosnowe podmokłe łąki, zarośla łozowe, olsy torfowiska, olsy epiksyl – lasy bukowe, dąbrowy i bory mieszane bory torfowiska wysokie i przejściowe, bory bagienne, podmokłe łąki, olsy olsy, bory bagienne sosnowe i świerkowe, brzegi torfowisk i jezior wilgotne bory, torfowiska, brzegi zarastających jezior wody stojące, lekko kwaśne, stawy, starorzecza źródliska i wysięki wody, olsy, zabagnione lasy świerkowe i mieszane, podmokłe doliny Siedlisko 5.1.Zestawienie wybranych cennych gatunków roślin, występujących w północno-wschodniej części Polski (gatunki Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, gatunki chronione w Polsce, gatunki zagrożone w Polsce – z Czerwonej Księgi Roślin i Czerwonej Listy Roślin, gatunki rzadkie regionalnie) 196 Sphagnum fallax Sphagnum fimbriatum Sphagnum fuscum Sphagnum cuspidatum Hylocomium splendens Leucobryum glaucum Pleurozium schreberi Polytrichum commune Polyrtichum strictum Pseudoscleropodium purum Ptilium cristacastrensis Rhytidiadelphus squarrosus Rhytidiadelphus triquetrus – – – Piórosz pierzasty Fałdownik nastroszony Fałdownik trzyrzędowy 1409V 1409V 1409V 1409V – Brodawkowiec czysty Torfowiec spiczastolistny Torfowiec kończysty Torfowiec postrzępiony Torfowiec brunatny – 1400V – – – Gajnik lśniący Bielistka siwa Rokietnik pospolity Płonnik pospolity Płonnik właściwy – – – 1393II Sierpowiec błyszczący Dzióbkowiec Zetterstedta Dzióbkowiec bruzdowany – 1381II Widłoząb miotłowy Widłoząb zielony Nazwa polska Fontinalis antipyretica Zdrojek potokowy Eurhynchium striatum Dicranum scoparium Dicranum viride Drepanocladus vernicosus Eurhynchium angustirete Nazwa łacińska Kod w sieci Natura 2000 a cz. ś. ś. ś. cz. cz. cz. cz. cz. cz. cz. cz. cz. – cz. cz. ś. cz. ś. Ochrona gat. b – – – – – – – – – – – – – – – – – – Cz. K.c – – V – – – – – – – – – – – – – – – – Cz. L.d Kategorie zagrożenia – – + – – – – – – – – – – + – – + – – Gat. rzadkie regionalnie e torfowiska przejściowe i wysokie torfowiska przejściowe, podmokłe lasy torfowiska wysokie torfowiska wysokie i przejściowe lasy liściaste, mieszane, bory brzegi lasów, dróg, trawiaste, wilgotne stoki, śródleśne łąki bory lasy szpilkowe, rzadziej lasy liściaste niezanieczyszczone wody płynące, rzadziej stojące bory iglaste i mieszane, wrzosowiska wilgotne lasy iglaste i łąki bory i wrzosowiska wilgotne bory, torfowiska torfowiska wysokie bory bagienne lasy liściaste (grądy, łęgi) lasy liściaste (grądy, łęgi) torfowiska niskie i przejściowe bory iglaste i mieszane epifit/epiksyl – lasy liściaste Siedlisko 197 Poryblin jeziorny Equisetum hyemale Skrzyp zimowy Lycopodiella inundata (=Lycopodium inuda- Widłaczek torfowy tum) Lycopodium annotinum Widłak jałowcowaty Lycopodium clavatum Widłak goździsty Klasa: Skrzypy Sphenopsida Isoëtes lacustris – ś. 1413V – – – – ś. ś. 1413V 1413V – VU ś. 1413V VU EN ś. 1413V ś. – ś. 1413V – – – – – – – Cz. K.c – – – V V [V] V – – – – – – – Cz. L.d Kategorie zagrożenia ś. cz. ś. ś. ś. ś. Ochrona gat. b 1409V 1409V 1409V 1409V 1409V Torfowiec magellański Torfowiec błotny 1409V Torfowiec Girgensona Nazwa polska Torfowiec czerwonawy Sphagnum rubellum Sphagnum squarrosum Torfowiec nastroszony Torfowiec obły Sphagnum teres Gromada: Paprotniki Pteridiophyta Klasa: Widłaki Lycopodiopsida Diphasiastrum complanatum (=Lycopodium Widlicz spłaszczony complanatum) Diphasiastrum tristachyum (=Lycopodium Widlicz cyprysowy tristachyum) Huperzia selago Widłak wroniec (=Lycopodium selago) Sphagnum palustre Sphagnum girgensohnii Sphagnum magellanicum Nazwa łacińska Kod w sieci Natura 2000 a + – – + + + + + + – – – – Gat. rzadkie regionalnie e wysięki na zboczach, obniżenia terenu, lasy i leśne łąki bory i lasy mieszane, brzegi torfowisk bory, wrzosowiska, torfowiska na mokrym piasku - torfowiska, brzegi zbiorników wodnych zbiorniki oligotroficzne - piaszczyste lub żwirowe dno wilgotne, cieniste lasy wrzosowiska, bory sosnowe bory sosnowo-świerkowe torfowiska przejściowe i wysokie, olsy, bory bagienne torfowiska wysokie torfowiska, bory bagienne i olsy torfowiska wysokie i przejściowe torfowiska wysokie bory świerkowe, torfowiska Siedlisko 198 Skrzyp olbrzymi Nazwa polska – – – – VU – ś. ś.2 ś. ś. ś. ś. ś.1, 2 Dzwonecznik wonny Rzepik szczeciniasty Adenophora lilifolia Agrimonia pilosa 1393II ś.1 – – – – CR ś.1, 2 4068II CR ś.2 – – – ś. ś. Cz. K.c – E – – V – V – V E E V – – Cz. L.d Kategorie zagrożenia ś.2 – – Ochrona gat. b Klasa: Paprocie Filicopsida Podejźrzon księżycowy – Botrychium lunaria Botrychium Podejźrzon marunowy – matricariifolium Podejźrzon pojedynczy 1419II Botrychium simplex Nerecznica – Dryopteris cristata grzebieniasta Matteucia Pióropusznik strusi – struthiopteris Ophioglossum Nasięźrzał pospolity – vulgatum Długosz królewski – Osmunda regalis Paprotka zwyczajna – Polypodium vulgare Gromada: Nasienne Spermatophyta Podgromada: Nagonasienne Gymnospermae Klasa: Szpilkowe Pinopsida Cis pospolity – Taxus baccata Podgromada: Okrytonasienne Angiospermae Klasa: Dwuliścienne Dicotyledones (Magnoliopsida) – Aconitum variegatum Tojad dzióbaty Equisetum variegatum Skrzyp pstry Equisetum telmateia Nazwa łacińska Kod w sieci Natura 2000 a + + + + + – + + – + + + + + Gat. rzadkie regionalnie e skraje lasów, zarośla nad rzekami świetliste dąbrowy, lasy, brzegi lasów – do odnalezienia w lasach grądowych, świetlistych dąbrowach i w sosnowo-dębowych borach mieszanych. brzegi dróg, w grądach grądy wilgotne lasy, olsy, łęgi, brzegi rzek skarpy, strome zbocza, wykroty drzew wilgotne łąki, zarośla, skraje torfowisk łęgi, brzegi strumieni, żyzne grądy olszyny, łozowiska, torfowiska murawy bliźniczkowe, wrzosowiska łąki i widne lasy nasłonecznione zbocza i łąki źródliska, łęgi, wilgotne lasy wilgotne piaski, torfowiska – podłoże alkaliczne Siedlisko 199 Nazwa polska Dąbrówka piramidalna Aldrowanda Aldrovanda vesiculosa pęcherzykowata Zawilec Anemone sylvestris wielkokwiatowy Orlik pospolity Aquilegia vulgaris Arctostaphylos uvaMącznica lekarska ursi Arnika górska Arnica montana Parzydło leśne Aruncus sylvestris Kopytnik pospolity Asarum europaeum Traganek duński Astragalus danicus Włosienicznik wodny Batrachium aquatile Włosienicznik Batrachium circinatum krążkolistny Włosienicznik Batrachium skąpopręcikowy trichophyllum Bukwica zwyczajna Betonica officinalis Brzoza niska Betula humilis Brzoza karłowata Betula nana Campanula Dzwonek boloński bononiensis Dzwonek szerokolistny Campanula latifolia Dziewięćsił Carlina acaulis bezłodygowy Chamaedaphne Chamedafne północna calyculata Ajuga pyramidalis Nazwa łacińska ś.2 ś. ś. ś.2 ś. cz – ś. – ś. – ś.2 ś. ś.2 ś. ś. ś. – – 1762V – – – – – – – – – – – – – . ś.1, 2 +stref. Ochrona gat. b – 1516II – Kod w sieci Natura 2000 a EN – – – – EN EN – – – – – – – – – – CR – Cz. K.c V – V – – V V – – V – – – – – – – E – Cz. L.d Kategorie zagrożenia + + + + + + + + + + + + + + + – + + + Gat. rzadkie regionalnie e torfowiska suche murawy, widne bory żyzne grądy, buczyny murawy ciepłolubne, brzegi grądów widne grądy, dąbrowy torfowiska niskie, mokradła torfowiska wysokie wody stojące i wolno płynące wody stojące i wolno płynące bory, suche murawy lasy, zarośla lasy liściaste i zarośla suche murawy, zbocza, skraje lasów wody stojące i wolno płynące wrzosowiska, brzegi borów widne lasy, murawy ciepłe zatoki eutroficznych i mezotroficznych jezior ciepłolubne grądy, murawy na glebach alkalicznych, pastwiska świetliste lasy, polany Siedlisko 200 – – – – – – Naparstnica zwyczajna Rosiczka długolistna Rosiczka pośrednia Rosiczka okrągłolistna Bażyna czarna Wiązówka bulwkowa Kruszyna pospolita Przytulia wonna Goryczka krzyżowa Goryczka wąskolistna Goryczuszka gorzkawa Goryczuszka błotna Digitalis grandiflora Drosera anglica Drosera intermedia Drosera rotundifolia Empetrum nigrum Filipendula vulgaris Frangula alnus Galium odoratum Gentiana cruciata Gentiana pneumonanthe Gentianella amarella Gentianella uliginosa – – – – – – – Goździk pyszny Dianthus superbus – – Goździk kartuzek Goździk kropkowany – – – – – – – Pomocnik baldaszkowaty Pluskwica europejska Kokorycz pusta Kokorycz drobna Kokorycz pełna Wawrzynek wilczełyko Goździk piaskowy Nazwa polska Dianthus deltoides Cimicifuga europaea Corydalis cava Corydalis pumila Corydalis solida Daphne mezereum Dianthus arenarius Dianthus carthusianorum Chimaphila umbellata Nazwa łacińska Kod w sieci Natura 2000 a ś. ś.2 ś.2 cz. cz. ś.2 – ś. ś. ś. ś. – ś.2 – – – – ś. – ś. ś. ś. Ochrona gat. b – – – – – – – – – – – – – – – – – VU – – – – Cz. K.c E E V – – – – – E E V [V] V – – – – V – – – – Cz. L.d Kategorie zagrożenia + + + – – + + + + + + + + + + + + + + + + Gat. rzadkie regionalnie e łąki i murawy młaki, mokradła, alkaliczne torfowiska podmokłe łąki, łąki trzęślicowe lasy liściaste żyzne grądy i buczyny buczyny, żyzne grądy żyzne grądy i buczyny lasy liściaste i zarośla murawy napiaskowe prześwietlone bory, suche polany śródleśne murawy napiaskowe, prześwietlone bory, suche polany śródleśne łąki trzęślicowe, łąki podmokłe, turzycowiska ciepłolubne zarośla, zręby, bory mieszane torfowiska wysokie i przejściowe torfowiska wysokie i przejściowe torfowiska wysokie i przejściowe bory, wrzosowiska, torfowiska murawy ciepłolubne, alkaliczne łąki, polany śródleśne lasy, zarośla, brzegi wód lasy liściaste -najczęściej bukowe brzegi lasów, murawy bory Siedlisko 201 – – – – – – – – – Przylaszczka pospolita Turówka leśna Turówka wonna Okrężnica bagienna Wąkrota zwyczajna Rojownik pospolity Okrzyn szerokolistny Łuskiewnik różowy Groszek skrzydlasty Groszek czerniejący Groszek błotny Groszek wielkoprzylistkowy Bagno zwyczajne Zimoziół północny Miesiącznica trwała Miodownik melisowaty Bobrek trójlistkowy Gruszycznik jednokwiatowy Korzeniówka pospolita Hydrocotyle vulgaris Jovibarba sobolifera Laserpitium latifolium Lathraea squamaria Lathyrus montanus Lathyrus niger Lathyrus palustris Monotropa hypopitys Moneses uniflora Ledum palustre Linnaea borealis Lunaria rediviva Melittis melissophyllum Menyanthes trifoliata Lathyrus pisiformis – Kocanki piaskowe – – – – – – – – – – – – Kuklik sztywny Bluszcz pospolity Nazwa polska Geum aleppicum Hedera helix Helichrysum arenarium Hepatica nobilis Hierochloë australis Hierochloë odorata Hottonia palustris Nazwa łacińska Kod w sieci Natura 2000 a ­ – cz. ś. ś. ś. – ś.2 – – – – ś. – – ś. cz. cz. – cz. – cz. Ochrona gat. b – – – – – – – VU – – – – – – – – – – – – – – Cz. K.c – – – – – – – R – – V – – – – – V V – – – – Cz. L.d Kategorie zagrożenia + + – + – + + + + + + + + + + – + + + – + – Gat. rzadkie regionalnie e bory sosnowe bory torfowiska niskie, młaki, rowy ciepłolubne grądy, lasy mieszane lasy liściaste, zarośla bór mieszany łąki, zarośla, słoneczne zbocza olsy, wody stojące i wolno płynące torfowiska, olszyny, mokre łąki, brzegi wód piaski łąki, zarośla, skraje lasów pasożyt leszczyny, olszy, grabu – u podnóża zboczy, w grądach widne lasy i zarośla widne lasy liściaste, zarośla i ich skraje mokre łąki i zarośla ciepłolubne grądy, dąbrowy, ciepłolubne zarośla torfowiska wysokie, bory bagienne bory sosnowe wilgotne lasy liściaste suche murawy, wydmy lasy liściaste, zarośla lasy liściaste Siedlisko 202 – – Grzybienie białe Grzybienie północne Grzybieńczyk wodny Gruszkówka jednostronna Nymphaea alba Nymphaea candida Nymphoides peltata Orthilia secunda Gnidosz błotny Pedicularis palustris Pedicularis sceptrumcarolinum Pinguicula vulgaris Polemonium coeruleum Potentilla alba Primula veris – Ostrołódka kosmata – – – – – Gnidosz królewski Tłustosz pospolity Wielosił błękitny Pięciornik biały Pierwiosnek lekarski – – 1617II Żurawina drobnolistna Starodub łąkowy Ostericum palustre (=Angelica palustris) Oxycoccus microcarpus Oxytropis pilosa – – – Grążel drobny Nuphar pumila – Grążel żółty Nazwa polska Nuphar lutea Nazwa łacińska Kod w sieci Natura 2000 a – cz. ś.2 ś. ś. ś. ś.2 – ś.1, 2 – ś. ś. cz. ś. cz. Ochrona gat. b – – VU CR – – – – EN – VU VU – VU – Cz. K.c – – – V E V – V V – [V] – – V – Cz. L.d Kategorie zagrożenia + – + + + + + + + + + + – + – Gat. rzadkie regionalnie e widne lasy liściaste (dąbrowy) widne lasy i zarośla i ich skraje zarośla, brzegi potoków, mokre łąki suche wzgórza, murawy, piaski, żwiry mokradła, torfowiska niskie, źródliska, podmokłe łąki mokradła, torfowiska niskie, źródliska, podmokłe łąki torfowiska niskie, wilgotne łąki, źródliska torfowiska wysokie podmokłe łąki, w dolinach rzek bory, bory mieszane wody stojące o bardzo zróżnicowanej żyzności wody stojące o bardzo zróżnicowanej żyzności wody stojące lub wolno płynące, oligodo słabo eutroficznych wody stojące lub wolno płynące, oligodo słabo eutroficznych eutroficzne wody stojące lub wolno płynące, o mulistym dnie Siedlisko 203 Sasanka łąkowa Sasanka wiosenna Pulsatilla pratensis Pulsatilla vernalis – Malina moroszka Wierzba lapońska Wierzba borówkolistna Szałwia łąkowa Rubus chamaemorus Salix lapponum Salix myrtilloides Salvia pratensis Skalnica torfowiskowa Czarcikęsik kluka Niebielistka trwała Saxifraga hirculus Succisella inflexa Swertia perennis Krwiściąg mniejszy Sanguisorba minor Sanguisorba officinalis Krwiściąg lekarski – – cz. – – – – – 1528II – – – – – – – ś.2 ś.2 ś.1 – – – ś.1, 2 ś.2 ś. – – ś.2 ś.2 ś.1, 2 – – – – 1477II Ochrona gat. b Gruszyczka zielonawa Gruszyczka mniejsza Gruszyczka Pyrola rotundifolia okrągłolistna Ranunculus cassubicus Jaskier kaszubski Jaskier wielki Ranunculus lingua Porzeczka czarna Ribes nigrum Pyrola chlorantha Pyrola minor Sasanka otwarta Nazwa polska Pulsatilla patens Nazwa łacińska Kod w sieci Natura 2000 a – VU EN – – – EN EN EN – – – – – – VU – LR Cz. K.c V V E – – – V E V – V – – – – V V E Cz. L.d Kategorie zagrożenia + + + + + + + + + + + – + + + + + + Gat. rzadkie regionalnie e lasy liściaste, zarośla szuwary, brzegi wód, torfowiska niskie olsy i wilgotne zarośla torfowiska wysokie i przejściowe, bór bagienny torfowiska przejściowe i niskie, mokradła torfowiska przejściowe i niskie, mokradła murawy ciepłolubne, suche przydroża, skarpy suche zbocza, murawy, żwirowiska wilgotne łąki i zarośla torfowiska niskie i źródliskowe (z podłożem zasadowym, neutralnym lub słabo kwaśnym) wilgotne łąki torfowiska niskie, źródliska, podmokłe łąki bory, bory mieszane brzegi, skarpy, linie leśnego podziału powierzchniowego w borach, murawy napiaskowe murawy, suche pastwiska, brzegi borów brzegi lasów, skarpy, w borach, murawy napiaskowe bory bory Siedlisko 204 Rutewka orlikolistna Nazwa polska – Rutewka wąskolistna – Rutewka pojedyncza – Leniec 1437II Thesium ebracteatum bezpodkwiatkowy Pełnik europejski – Trollius europaeus Pływacz zachodni – Utricularia australis – Utricularia intermedia Pływacz średni Pływacz drobny – Utricularia minor Pływacz zwyczajny – Utricularia vulgaris Kalina koralowa – Viburnum opulus Barwinek pospolity – Vinca minor Fiołek torfowy – Viola epipsila Fiołek mokradłowy – Viola stagnina Klasa: Jednoliścienne Monocotyledones (Liliopsida) Czosnek niedźwiedzi – Allium ursinum Wełnianeczka alpejska – Baeothryon alpinum Baeothryon Wełnianeczka darniowa – caespitosum Turzyca ciborowata – Carex bohemica Turzyca Buxbauma – Carex buxbaumii Turzyca strunowa – Carex chordorrhiza Turzyca dwupienna – Carex dioica Turzyca kulista – Carex globularis Turzyca torfowa – Carex heleonastes Thalictrum aquilegifolium Thalictrum lucidum Thalictrum simplex Nazwa łacińska Kod w sieci Natura 2000 a – – – – – – – – – – CR – – EN EN – – VU – EN – ś.1, 2 ś.2 ś. ś. ś. ś. cz. cz. ś. ś.2 cz. ś. ś. – – ś. – – – – Cz. K.c V E V V [E] V V [V] V – V V V – – – E V V – – – Cz. L.d Kategorie zagrożenia – – – Ochrona gat. b + + + + + + + + + + + + + + – – + + + + + + Gat. rzadkie regionalnie e namuliska tereny podmokłe torfowiska przejściowe i wysokie torfowiska wysokie wilgotne lasy sosnowe torfowiska wysokie torfowiska łęgi, żyzne grądy torfowiska niskie, przejściowe, źródliska wilgotne i mokre łąki mezotroficzne wody stojące wody, torfowiska niskie młaki, torfowiska wody stojące wilgotne lasy i zarośla, okrajki lasy, zarośla torfowiska, mszary mokre łąki i zarośla murawy ciepłolubne, polany, okrajki wilgotne łąki i zarośla wilgotne lasy liściaste, torfiaste łąki wilgotne zarośla, łęgi, łąki śródleśne Siedlisko 205 Turzyca życicowa Turzyca skąpokwiatowa Turzyca wczesna Turzyca luźnokępkowa Buławnik czerwony Kłoć wiechowata Ozorka zielona Konwalia majowa Żłobik koralowy Cibora żółta Carex loliacea Kukułka Fuchsa Dactylorhiza fuchsii Dactylorhiza incarnata Kukułka krwista Dactylorhiza maculata Kukułka plamista Kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis Kruszczyk Epipactis atrorubens rdzawoczerwony Kruszczyk Epipactis helleborine szerokolistny Kruszczyk błotny Epipactis palustris Kruszczyk siny Epipactis purpurata Storzan bezlistny Epipogium aphyllum Kukułka bałtycka Dactylorhiza baltica Cypripedium calceolus Obuwik pospolity Carex praecox Carex vaginata Cephalanthera rubra Cladium mariscus Coeloglossum viride Convallaria majalis Corallorhiza trifida Cyperus flavescens Carex pauciflora Turzyca bagienna Nazwa polska Carex limosa Nazwa łacińska ś. ś.2 ś.2 ś. ś. ś. ś. ś. – – – – – – – – ś.2 ś.2 ś.1, 2 – – ś. ś. ś.2 cz. ś. – – ś. ś. Ochrona gat. b 2 – – 1902II – – – – – – – – – – – Kod w sieci Natura 2000 a – – CR – V R E – – – V – – EN – – V V V V V E – V – V V V V V Cz. L.d – – VU – VU EN – – – – VU – VU LR Cz. K.c Kategorie zagrożenia – + + – + – + + + + + + + + + + – + + + + + Gat. rzadkie regionalnie e torfowiska niskie, mokre łąki torfowiska niskie, mokre łąki lasy iglaste, grądy, kwaśne buczyny lasy, zarośla i ich skraje zbocza, zarośla, widne bory; suche murawy, przydroża, widne bory lasy, łąki lasy liściaste i zarośla brzegi wód, torfowiska węglanowe łąki i turzycowiska lasy i ich skraje, poręby bory i cieniste lasy namuliska, brzegi wód prześwietlone grądy, dąbrowy, brzegi zarośli torfiaste łąki i zarośla wilgotne łąki śródleśne, lasy liściaste, torfowiska łąki, torfowiska niskie mokre łąki torfiaste łąki i zarośla torfowiska wysokie torfowiska przejściowe, brzegi dystroficznych jezior torfowiska Siedlisko 206 Wełnianka wąskolistna Nazwa polska Orchis morio Eriophorum latifolium Storczyk samiczy Wełnianka szerokolistna Eriophorum vaginatum Wełnianka pochwowata Złoć mała Gagea minima Złoć łąkowa Gagea pratensis Złoć pochwolistna Gagea spathacea Mieczyk Gladiolus imbricatus dachówkowaty Tajęża jednostronna Goodyera repens Gymnadenia conopsea Gółka długoostrogowa Hammarbya paludosa Wątlik błotny Herminium monorchis Miodokwiat krzyżowy Przesiąkra okółkowa Hydrilla verticillata Kosaciec syberyjski Iris sibirica Sit czarny Juncus atratus Rzęsa garbata Lemna gibba Lilia złotogłów Lilium martagon Lipiennik Loesela Liparis loeselii Listera sercowata Listera cordata Listera jajowata Listera ovata Malaxis monophyllos Wyblin jednolistny Gnieźnik leśny Neottia nidus-avis Kukuczka Neottianthe cucullata kapturkowata Eriophorum angustifolium Nazwa łacińska ś.2 ś.2 ś.2 ś. ś.1 +stref. cz. ś.2 – ­– ś. ś.1, 2 ś. ś. ś. ś. ś.+stref. – – – – – – – – – – 1903II – – – – – ś.2 – – – – – – – – – – – Ochrona gat. b – – Kod w sieci Natura 2000 a EN EN – – EN CR EN – – – – VU – – LR – – – – – – – – Cz. K.c V E [E] – E E V V V – – E [V] – V – – – V V R – – Cz. L.d Kategorie zagrożenia + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + Gat. rzadkie regionalnie e suche zarośla, naturalne łąki, świetliste lasy bory sosnowe bory sosnowe grądy, dąbrowy, ciepłolubne zarośla torfowiska torfowiska wody podmokłe łąki, brzegi zarośli torfowiska, wilgotne łąki wody grądy, buczyny alkaliczne mokradła, młaki bory sosnowe torfowiska lasy gradowe, bory, łąki alkaliczne torfowiska, mokradła lasy liściaste łąki, wilgotne pola, zarośla torfowiska wysokie lasy liściaste, zarośla pola, przydroża, zarośla lasy i łąki śródleśne torfowiska niskie, źródliska torfowiska niskie i przejściowe Siedlisko 207 – – – – – – – – – Podkolan zielonawy Kokorycz okółkowa Rdestnica ostrolistna Rdestnica alpejska Rdestnica nitkowata Rdestnica błyszcząca Przygiełka biała Bagnica torfowa Jeżogłówka pojedyncza Jeżogłówka najmniejsza Osoka aloesowata Kosatka kielichowata Stratiotes aloides Tofieldia calyculata Sparganium minimum – – Storczyk purpurowy Podkolan biały Orchis purpurea Platanthera bifolia Platanthera chlorantha Polygonatum verticillatum Potamogeton acutifolium Potamogeton alpinus Potamogeton filiformis Potamogeton rutilus Rhynchospora alba Scheuchzeria palustris Sparganium emersum – – – – Storczyk błotny Orchis palustris – Storczyk blady Nazwa polska Orchis pallens Nazwa łacińska Kod w sieci Natura 2000 a – ś.2 – – – – – ś. – – – ś. ś.2 ś. ś.2 ś.2 Ochrona gat. b – – – – CR CR – – – – – – VU – CR VU Cz. K.c – [V] – V V – – E – – – – V – E V Cz. L.d Kategorie zagrożenia + + + + + + + + + + + + + + + + Gat. rzadkie regionalnie e wody wilgotne łąki i torfowiska niskie torfowiska, brzegi wód wody wody wody torfowiska, mokre wrzosowiska torfowiska wody i ich brzegi wody grądy i lasy liściaste lasy liściaste, rzadko wilgotne łąki zbiorowiska leśne i zaroślowe, murawy kserotermiczne szuwar wielkoturzycowy, łąki trzęślicowe na obrzeżach świetlistych lasów widne lasy, polany śródleśne, łąki Siedlisko 208 Źródła kwalifikacji gatunków: a Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 sierpnia 2012 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie siedlisk przyrodniczych gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000. (Dz.U. z 2012, poz. 1041). b Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2012 r. poz. 81). c Zarzycki K., Kaźmierczakowa R. (red.) 2001. Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków; 664 ss. d Klama H. 2006. Czerwona lista wątrobowców i glewików w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.), Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków, s. 21–34. d Ochyra R. 1992. Czerwona lista mchów zagrożonych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z. (red.), Lista roślin zagrożonych w Polsce. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków, s. 79-85. d Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.), Czerwona lista roślin i grzybów Polski, s. 9–20. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków. e Rutkowski L. 2011. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski Niżowej. Wyd. II. PWN, Warszawa, 816 ss. e Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 715 ss. Układ systematyczny wg: Rutkowski L. 2004 (dodruk 2011). Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski Niżowej. Wyd. II. PWN, Warszawa, 816 ss. Tutin T. G., Burges N. A., Chater A. O., Edmondson J. R., Heywood V. H., Moore D. M., Valentine D. H, Walters S. M., Webb D. A. 1993. Flora Europaea 1. Cambridge University Press. Nomenklatura wg: Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. W: Mirek Z. (red.), Biodiversity of Poland 1: 1–442. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Science, Kraków. Ochyra R., Żarnowiec J., Bednarek-Ochyra H. 2003. Census catalouge of Polish mosses. W: Mirek Z. (red.), Biodiversity of Poland 3: 1-372. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Szweykowski J. 2006. An annotated checklist of Polish liverworts and hornworts. W: Mirek Z. (red.), Biodiversity of Poland 4: 1–114. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. 209 Czerwona Księga Roślin (Zarzycki, Kaźmierczakowa 2001): CR– gatunek krytycznie zagrożony EN– gatunek zagrożony VU– gatunek narażony LR– gatunki niższego ryzyka Ochrona gatunkowa: ś. – ochrona ścisła cz. – ochrona częściowa ś. + stref. – ochrona ścisła strefowa 1 gatunek, dla którego nie stosuje się odstępstw od zakazów, określonych w §7 Rozp. Min. Środ. z dnia 5 stycznia 2012 r. 2 gatunek wymagający ochrony czynnej Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 – gatunki chronione Dyrektywą Siedliskową 0000II – gatunek z Zał. II, wymagający utworzenia specjalnego obszaru ochrony (SOO); w zestawieniu brak gatunków priorytetowych (*0000) 0000V – gatunek z zał. V; jego pozyskanie ze stanu dzikiego może wymagać reglamentowania Uwaga: nie umieszczono w powyższej tabeli chrobotków Cladonia z podrodzaju Cladina (kod 1378), należących do grzybów zlichenizowanych (= porostów). Są one ujęte w zał. V, jako jedyne grzyby chronione Dyrektywą. Wszystkie gatunki z tej grupy znane są z północno-wschodniej części Polski; występują głównie w suchych borach sosnowych (Cladonio-Pinetum, Peucedano-Pinetum cladonietosum). Chrobotek alpejski (Cladonia stellaris) i chrobotek czarniawy (C. stygia) są w Polsce objęte ochroną ścisłą (Rozporz. Min. Środ. z 2004 r.). Pierwszy z wymienionych taksonów znajduje się na krajowej Czerwonej Liście Porostów (Cieśliński i in. 2006), z kategorią EN. Kolejne cztery gatunki są chronione częściowo, ale żaden z nich nie jest dopuszczony do pozyskania (eksploatacji) – chrobotek leśny (Cladonia arbuscula – ujęty łącznie z C. mitis), chrobotek najeżony (C. portentosa), chrobotek reniferowy (C. rangiferina) i chrobotek smukły (Cladonia ciliata). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną (Dz.U. z 2004 r., Nr 168, poz. 1765). Cieśliński S., Czyżewska K., Fabiszewski J. 2006. Czerwona lista porostów w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.), Czerwona lista roślin i grzybów Polski, Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków, s. 71–89. 210 Czerwona Lista Roślin (Ochyra 1992; Klama 2006; Zarzycki, Szeląg 2006): E – Wymierające – krytycznie zagrożone. Gatunki silnie zagrożone wymarciem, których przeżycie jest mało prawdopodobne, jeśli nadal będą działać czynniki zagrożenia. |E| – Wymierające – krytycznie zagrożone. Gatunki silnie zagrożone wymarciem na izolowanych stanowiskach, poza głównym obszarem występowania. V – Narażone. Gatunki zagrożone, które w najbliższej przyszłości zostaną przesunięte do kategorii wymierających – krytycznie zagrożonych, jeśli nadal będą działać czynniki zagrożenia. |V| – Narażone. Gatunki zagrożone na izolowanych stanowiskach, poza głównym obszarem występowania. R – Rzadkie – potencjalnie zagrożone. Gatunki o ograniczonych zasięgach. (gatunki Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, gatunki prawnie chronione, gatunki zagrożone w Polsce – z Czerwonej Księgi Zwierząt i Czerwonej Listy Zwierząt, gatunki specjalnej troski na poziomie europejskim) CENNE ZWIERZĘTA – PTAKI 5.2.Zestawienie wybranych cennych gatunków ptaków występujących w północno-wschodniej części Polski (w granicach wg Ryc. 1) 211 213 Nazwa polska Wodniczka Włochatka Zimorodek Płaskonos Cyraneczka Acrocephalus paludicola Aegolius funereus Alcedo atthis Anas clypeata Anas crecca Gromada: Ptaki Aves KRĘGOWCE VERTEBRATA Nazwa łacińska A052 A056 A229 I A223 I A294 I Kod w sieci Natura 2000 a ś. ś. ś. ś.(+stref.) ś. Ochrona gat. b – – – LC VU Cz. K. c – – – LC VU Cz. L. Kategorie zagrożenia d Siedlisko Torfowiska niskie w żyznych dolinach rzek nizinnych, szuwary turzycowe (przede wszystkim wielkoturzycoSPEC 1 we) mogą być z udziałem trzciny i/lub inicjalnymi stadiami sukcesji zbiorowisk zaroślowych. Bory, ekoton starodrzewi, z gęstymi zagajnikami i tereNon-SPEC nami otwartymi (zręby, polany śródleśne, halizny). Zadrzewione odcinki linii brzegowej rzek, strumieni, jeSPEC 3 zior i stawów rybnych. Tarasy zalewowe rzek z licznymi rozlewiskami, starorzeczami i oczkami, torfiankami itp., mocno zarośnięte SPEC 3 roślinnością szuwarową eutroficzne zbiorniki wodne. Na przelotach również zamulone płycizny i żyzne aluwia różnych wód powierzchniowych. Na ogół niewielkie, eutroficzne zbiorniki wodne (tj.: oczka śródpolne, starorzecza, stawy rybne) lub doliny małych cieków, z dobrze rozwiniętą roślinnością szuwarową, często o brzegach zadrzewionych. W okresach Non-SPEC przelotów i zimowania występuje na terenach otwartych, w zalewowych dolinach rzek, na rozległych polderach, stawach rybnych, jeziorach, a na wybrzeżu morza głównie na spokojniejszych wodach zatok i zalewów. Kategorie SPEC e 5.2.Zestawienie wybranych cennych gatunków ptaków, występujących w północno-wschodniej części Polski (gatunki Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, gatunki chronione w Polsce, gatunki zagrożone w Polsce – z Czerwonej Księgi Zwierząt i Czerwonej Listy Zwierząt, gatunki specjalnej troski na poziomie europejskim) 214 A043 A255 I A257 Gęgawa Świergotek polny Świergotek łąkowy Anser anser Anthus campestris Anthus pratensis A055 Cyranka Nazwa polska Anas querquedula Nazwa łacińska Kod w sieci Natura 2000 a ś. ś. ś. ś. Ochrona gat. b – – – – – – – – Cz. K. c Cz. L. d Kategorie zagrożenia Siedlisko Eutroficzne zbiorniki wodne, na ogół niewielkie, w tarasach zalewowych rzek, na bagnach i polderach w otoczeni wilgotnych łąk i/lub pastwisk, może też zasiedlać SPEC 3 zarastające szuwarami stawy rybne, żyzne osadniki itp. W okresie migracji i zimowania, oprócz w/w licznie spotyka się na większych płytkich zbiornikach wodnych. Wszelkiego typu zbiorniki wodne z dobrze rozwiniętym pasem roślinności szuwarowej, zanurzonej, w otoczeniu łąk i pól uprawnych. Na przelotach i w czasie zimowania Non-SPEC odpoczywają na dużych akwenach o małej antropopresji, a żerują na oziminach, pastwiskach i wykoszonych łąkach. Tereny otwarte na siedliskach napiaskowych z występującymi przynajmniej płatami: piaszczysk, wydm, suchych muraw; np.: grunty orne i tereny zrębów po SPEC 3 zrywce na podłożu piaszczystym, poeksploatacyjne wyrobiska: kamieniołomów, kopalni odkrywkowych (np.: piasku, kruszywa), hałd. Bagienne i wilgotne łąki, na rozległych torfowiskach i polderach może osiągać wyższe zagęszczenia, ale nielicznie zasiedla również tereny, w których zajmują one niewielkie płaty w obniżeniach terenu. Preferuje wyższą E roślinność zielną lub pozostające, niewykoszone płaty, Non-SPEC okolice miedz, ekstensywnie użytkowane pastwiska z dużym udziałem niedojadów. W okresie przelotów przebywają również na murawach, ugorach, wydmach, aluwiach i uprawach zbóż, ale zawsze w siedliskach słabo zadrzewionych i zakrzewionych. Kategorie SPEC e 215 A090 I A089 I Orlik grubodzioby Orlik krzykliwy Uszatka błotna Pójdźka Podgorzałka Aquila clanga Aquila pomarina Asio flammeus Athene noctua Aythya nyroca A060 I . A222 I A091 I Orzeł przedni Nazwa polska Aquila chrysaetos Nazwa łacińska Kod w sieci Natura 2000 a ś. ś. ś. ś.(+stref.) ś.(+stref.) ś.(+stref.) Ochrona gat. b EN _ VU LC CR EN EN _ VU LC CR EN Cz. K. c Cz. L. d Kategorie zagrożenia Siedlisko Gniazda zakłada w starodrzewach, ewentualnie na skałach, na tereny łowieckie potrzebuje urozmaiconych siedlisk otwartych i ekotonowych (przede wszystkim z dużym udziałem ekstensywnych użytków zielonych SPEC 3 i nieużytków) o wysokim stopniu bioróżnorodności i dużej liczebności populacji potencjalnych ofiar (średniej wielkości ssaków, większych ptaków i/lub dużej podaży padliny dużych ssaków). Rozległe tarasy zalewowe rzek, gniazduje w lasach, na SPEC 1 ogół bagiennych. Poluje na terenach otwartych (turzycowiska, łąki wilgotne). Gniazduje w lasach, na ogół w miejscach słabo penetrowanych przez ludzi; poluje na terenach otwartych o mozaikowato ukształtowanej strukturze, kluczowe jest SPEC 2 występowanie w nich ekstensywnych użytków zielonych i stref ekotonowych (urozmaicona linia brzegowa lasu, zabagnienia śródpolne, zadrzewienia śródpolne). Tereny otwarte, podmokłe często mozaikowe, luźno Non-SPEC zakrzewione, obejmujące: torfowiska, wrzosowiska, turzycowiska, pastwiska, łąki, szuwary właściwe. Gniazduje w budynkach (tj.: pustostany, mało użytkowane strychy, budynki gospodarcze), ale także w dziuplach starych drzew śródpolnych lub w zabudowie rozSPEC 3 proszonej. W otoczeniu wymaga jako żerowisk terenów otwartych, obfitujących w siedliska o niskiej roślinności, na ogół jest to mozaika: pól, pastwisk, muraw i zmiennowilgotnych łąk. Eutroficzne zbiorniki z dobrze rozwiniętą roślinnością SPEC 1 wynurzoną. Kategorie SPEC e 216 Puchacz Bubo bubo Chlidonias hybridus Sieweczka obrożna Rybitwa białowąsa Lelek zwyczajny Caprimulgus europaeus Charadrius hiaticula Biegus zmienny podgatunek schinzii Calidris alpina schinzii Burhinus oedicnemus Kulon A045 I Bernikla białolica Branta leucopsis A196 I A137 A224 I A149 I A133 I A215 I A021 I Bąk Botaurus stellaris A104 I Jarząbek Nazwa polska Bonasa bonasia Nazwa łacińska Kod w sieci Natura 2000 a ś. ś. ś ś. ś. ś.(+stref.) ś. ś. . Ochrona gat. b LC VU – EN CR NT – LC . LC VU – EN CR NT – LC DD Cz. K. c Cz. L. d Kategorie zagrożenia SPEC 3 Non-SPECE SPEC 2 SPEC 3 SPEC 3 SPEC 3 Non-SPECE SPEC 3 Non-SPEC Kategorie SPEC e Tereny otwarte śródleśne, przyleśne: polany, zręby i kilkuletnie odnowienia, pasy przeciwpożarowe, halizny i torfowiska wysokie. Preferuje siedliska borowe oraz duże kompleksy leśne. Doliny dużych rzek, aluwia, murawy, pastwiska, również nadmorskie plaże. Zabagnione tereny nizinne, płytkie zbiorniki wody słonawej, a także stawy rybne. W Polsce lęgi stwierdzone były na nadmorskich słonawych łąkach oraz na torfowiskach niskich w dolinie Biebrzy. Lasy iglaste i mieszane z dobrze rozwiniętą warstwą podszytu. Rozległe szuwary trzcinowe. W Polsce spotykana tylko w okresach migracyjnych zwłaszcza na pobrzeżu Bałtyku i w dolinach dużych rzek nizinnych; ptaki przebywają na zbiornikach wodnych albo żerują na pobliskich użytkach zielonych. Obszar obejmujący: tereny leśne i leśno-bagienne o małej antropopresji (przynajmniej fragmentarycznie), na łowiska wykorzystuje też sąsiadujące z nimi tereny otwarte i strefy brzegowe zbiorników wodnych. Doliny dużych nizinnych rzek, piaszczyste lub piaszczysto-muliste siedliska aluwialne z początkowymi stadiami rozwoju sukcesji roślinnej, murawy nadrzeczne, rozległe pastwiska, poeksploatacyjne wyrobiska żwirowni i kamieniołomów Siedlisko 217 Rybitwa białoskrzydła Rybitwa czarna Mewa śmieszka Bocian biały Bocian czarny Chlidonias niger Chroicocephalus (Larus) ridibundus Ciconia ciconia Ciconia nigra Nazwa polska Chlidonias leucopterus Nazwa łacińska A030 I A031 I A179 A197 I A198 Kod w sieci Natura 2000 a ś.(+stref.) ś. ś. ś. ś. Ochrona gat. b – – – – NT – – – – NT Cz. K. c Cz. L. d Kategorie zagrożenia Siedlisko Tarasy zalewowe w dolinach dużych rzek nizinnych, torfowiska, eutroficzne płytkie zbiorniki słodkowodne Non-SPEC z sąsiedztwem rozległych, polderów, wilgotnych łąk, turzycowisk, czasami stawy rybne. Doliny rzeczne, obszary bagienne, stawy oraz eutroficzSPEC 3 ne płytkie zbiorniki wodne z silnie rozwiniętą roślinnością wynurzoną, pływającą lub płami. Kolonie lęgowe zakłada w zachowanych w naturalnym stanie dolinach rzek, na eutroficznych zbiornikach wodnych z wyspami, płatami roślinności pływającej i szuwarowej wynurzonej, na stawach rybnych, na zalewanych: torfowiskach, zalanych polderach, innych obszarach bagiennych, zawsze jednak w miejscach otoczonych wodą lub płami, trudno dostępnych dla drapieżników lądoNon-SPECE wych, żeruje wtedy często nad wodami, ich brzegami, terenami podmokłymi, wykorzystując jednak wszelkie okoliczne tereny otwarte i półotwarte. W okresie polęgowym penetrują szerszą gamę siedlisk, ciągle licznie spotykane są nad wodami, zwłaszcza na żyznych aluwiach, liczniej również pojawiają się na wybrzeżu morza i jego zatokach i zalewach, na polach uprawnych, w portach rybackich, w miastach, na wysypiskach śmieci itp. Gniazduje w terenach zabudowanych, żeruje w różnych SPEC 2 typach terenów otwartych. Preferuje jednak siedliska wilgotne i użytki zielone. Gniazda w starodrzewach na ogół w większych kompleksach leśnych. Żeruje na terenach leśnych i ich obrzeSPEC 2 żach, preferując: łęgi, olsy, brzegi rzek oraz małych: cieków i zbiorników wodnych, rozlewiska, bagienne łąki. Kategorie SPEC e 218 A081 I A082 I A084 I A122 I A037 I Błotniak stawowy Błotniak zbożowy Błotniak łąkowy Kraska Derkacz Łabędź czarnodzioby Circus aeruginosus Circus cyaneus Circus pygargus Coracias garrulus Crex crex Cygnus columbianus A231 I A080 I Gadożer Nazwa polska Circaetus gallicus Nazwa łacińska Kod w sieci Natura 2000 a ś. ś. ś.(+stref.) ś. ś. ś. ś.(+stref.) Ochrona gat. b – – CR – VU – CR – DD CR – VU – CR Cz. K. c Cz. L. d Kategorie zagrożenia Siedlisko SPEC 3 Gniazduje w zadrzewieniach, poluje na terenach otwartych preferując rozległe: torfowiska, wrzosowiska, murawy kserotermiczne. Gniazduje w szuwarach właściwych, na brzegach zbiorników wodnych lub zabagnieniach śródpolnych, poluje Non-SPEC nad: wodami (zwłaszcza w strefie przybrzeżnej) i na terenach otwartych. Ptaki lęgowe w Polsce na siedliska wybierają: torfowiska, bagienne i wilgotne łąki, tereny stepowiejące, preferując SPEC 3 obszary zdominowane przez zbiorowiska: szuwarów turzycowych, wysokich traw i ziołorośli. W okresie zimowania wykorzystują wszelkie rozległe tereny otwarte. Tradycyjnymi siedliskami są tereny otwarte w dolinach rzecznych tj.: torfowiska, łąki bagienne i wilgotne. CoNon-SPECE raz częściej obserwuje się osobniki gniazdujące w krajobrazie śródpolnym: w łanach zbóż, uprawach koniczyny i rzepaku. Gniazduje w starych drzewach śródpolnych, na łowiska SPEC 2 preferuje tereny otwarte o charakterze murawowym, ekstensywnie użytkowane lub ugorowane. Otwarte tereny z żyznymi, podmokłymi, ekstensywnie użytkowanymi łąkami oraz przysychające szuwary tuSPEC 1 rzycowe, odłogi, nieużytki ze zbiorowiskami wysokich traw i ziołorośli. W Polsce spotykany w okresach migracyjnych na ogół na: płytkich eutroficznych zbiornikach wodnych, terenach zalewowych, ale może żerować także na pobliskich: SPEC 3 łąkach, zasiewach polowych i ścierniskach. Szczególnie licznie potrafią gromadzić się na spuszczonych stawach rybnych. Kategorie SPEC e 219 Łabędź krzykliwy Dzięcioł białogrzbiety Cygnus cygnus Dendrocopos leucotos A429 I A236 I Dzięcioł białoszyi Dzięcioł czarny Czapla biała Ortolan Dendrocopos syriacus Dryocopus martius Egretta alba Emberiza hortulana A379 I A027 I A238 I Dendrocopos medius Dzięcioł średni A239 I A038 I Nazwa polska Nazwa łacińska Kod w sieci Natura 2000 a ś. ś ś. ś. ś. ś. ś. Ochrona gat. b – – – – – NT – – – – – – NT – Cz. K. c Cz. L. d Kategorie zagrożenia SPEC 2 Non-SPEC Non-SPEC Non-SPEC Non-SPECE Non-SPEC Non-SPECE Kategorie SPEC e Lęgnie się na małych na ogół śródleśnych zbiornikach wodnych z rozwiniętą strefą szuwarów. W okresach migracji liczniej spotykany w zatokach i zalewach Bałtyku, na dużych eutroficznych jeziorach, w dolinach dużych i średnich rzek oraz na terenach zalewowych, żerują też często na polach uprawnych. Łęgi, olsy, brzeziny, z dużą ilością obumierających i martwych drzew. Starowiekowe lasy liściaste, przede wszystkim grądy z dużym udziałem starych dębów (również parki), a także łęgi, olsy i bardzo stare buczyny. Strefy ekotonowe lasów, zadrzewienia: śródpolne i przydrożne, sady, parki, zadrzewienia wśród zabudowy wsi i terenów podmiejskich. Starodrzewy sosnowe, bukowe, lasy grądowe. Mogą być to nawet bardzo rozluźnione drzewostany lub kępy o małej powierzchni. Jako żerowiska mogą służyć wszelkie typy drzewostanów w wieku powyżej 30 lat. Bagienne obszary w dolinach rzecznych, nad brzegami jezior i stawów rybnych, żyzne odstojniki, pola irygacyjne. Miejsca zakładania gniazd to przede wszystkim: trzcinowiska i zarośla wierzbowe. Żeruje często w strefach litoralowych stref przybrzeżnych wód, rozlewiskach, otwartych siedliskach typu bagiennego i wilgotnego. Agrocenozy – ekotony upraw z: zadrzewieniami śródpolnymi, obrzeżami lasów, szerszymi miedz i nieużytkami porośniętymi wysoką roślinnością zielną i krzewami. Preferuje obszary o relatywnie suchym i ciepłym mikroklimacie. Siedlisko 220 A103 I A321 I A320 I A002 I A001 I Sokół wędrowny Muchołówka białoszyja Muchołówka mała Dubelt Nur czarnoszyi Nur rdzawoszyi Sóweczka Żuraw Falco peregrinus Ficedula albicollis Ficedula parva Gallinago media Gavia arctica Gavia stellata Glaucidium passerinum Grus grus A127 I A217 I A154 I A098 I Drzemlik Nazwa polska Falco columbarius Nazwa łacińska Kod w sieci Natura 2000 a ś. ś.(+stref.) ś. ś. ś. ś. ś. ś.(+stref.) ś. Ochrona gat. b – LC – EXP VU – – CR – – LC – EX VU – – CR – Cz. K. c Cz. L. d Kategorie zagrożenia Siedlisko Tak jak nur czarnoszyi. SPEC 2 Zabagnienia – zarówno duże torfowiska jak i małe śródleśne lub śródpolne, a także podmokłe pasy przy brzegach wód. Mogą gniazdować w zbiorowiskach szuwarowych lub częściowo zakrzewionych i zadrzewionych, a także w lasach bagiennych. Preferują jednak miejsca dobrze uwodnione z zastoiskami wody. Żerują również na Bory i grądy z dużym udziałem świerka, ewentualnie Non-SPEC jodły. Na ogół starsze drzewostany, wielopiętrowe, z dobrze rozwiniętą warstwą podokapową i podszytem. SPEC 3 Non-SPEC W Polsce tylko migrujący, spotykany rzadko w bardzo różnych siedliskach, przede wszystkim typu otwartego. Gniazdowanie: jeden ekotyp gniazdujący na skałach i budynkach, drugi na drzewach i w gniazdach innych Non-SPEC ptaków szponiastych lub krukowatych. Niewyspecjalizowany w aspekcie siedliska żerowania. Stare grądy, łęgi i olsy, czasem bory mieszane (na ogół drzewostany tworzone przez bardzo stare sosy z gęstym Non-SPECE drugim piętrem drzew liściastych), w górach również buczyny. Grądy, łęgi, buczyny, lasy i bory mieszane, na ogół starsze niż 60 lat. Najważniejszym elementem siedliska jest Non-SPEC wykształcenie wielowarstwowości drzewostanu. Gatunek ten zasiedla warstwę podokapową. Rozległe torfowiska w dolinach rzek, na ogół na obrzeSPEC 1 żach stref zalewanych lub tuż za nimi. W Polsce tylko migrujące osobniki, spotykane na duSPEC 3 żych zbiornikach wodnych. Kategorie SPEC e 221 Ostrygojad Bielik Orzełek Bączek Gąsiorek Haliaeetus albicilla Hieraaetus pennata Ixobrychus minutus Lanius collurio Nazwa polska Haematopus ostralegus Nazwa łacińska A338 I A022 I A092 A075 I A130 Kod w sieci Natura 2000 a ś. ś. ś.(+stref.) ś.(+stref.) ś. Ochrona gat. b – VU CR LC VU – VU CR LC VU Cz. K. c Cz. L. d Kategorie zagrożenia SPEC 3 SPEC 3 SPEC 3 SPEC 1 Non-SPECE Kategorie SPEC e okolicznych terenach otwartych, często w agrocenozach. Na przelotach w okresie migracji preferują rozległe tereny otwarte różnych typów, przy czym na noclegowiska zbierają się na terenach podmokłych. Piaszczyste i kamieniste plaże, na wybrzeżach Bałtyku i w dolinach dużych rzek, również łąki nadrzeczne i nadmorskie. Żerują też na mulistych aluwiach. Gniazduje w starodrzewach, poluje przede wszystkim nad wodami, ale również na terenach bagiennych, coraz częściej też na użytkach rolnych, zwłaszcza jeśli urozmaicają je oczka wodne i zabagnione nieużytki. Dojrzałe drzewostany w większych kompleksach leśnych lub terenach o mozaikowatej strukturze. Poluje na obszarach leśnych, ale i na ogół również na okolicznych terenach otwartych, zwłaszcza tych ekstensywnie użytkowanych. Brzegi eutroficznych wód, jako miejsce gniazdowania preferuje szuwary właściwe oraz ich strefy ekotonowe ze zbiorowiskami zaroślowymi. Gnieździ się przede wszystkim w ekotonach siedlisk otwartych z: leśnymi zaroślowymi (w tym pasami zadrzewień śródpolnych, zarastającymi krzewami zabagnieniami i oczkami wodnymi). Wystarczające może okazać się występowanie pojedynczych krzewów zwłaszcza głogów, tarniny czy róży. Występuje najliczniej w agrocenozach (najlepiej niezbyt intensywnie użytkowanych lub ugorowanych), na nieużytkowanych terenach podmokłych, ale spotyka się go również: na zrębach i młodych uprawach leśnych, a czasem też w sadach, dużych ogrodach, luźno zadrzewionych zdziczałych parkach i cmentarzach. Siedlisko 222 A339 I Dzierzba czarnoczelna Mewa czarnogłowa Mewa mała Rycyk Lanius minor Larus melanocephalus Larus minutus Limosa limosa A156 A177 I A176 I A340 Srokosz Nazwa polska Lanius excubitor Nazwa łacińska Kod w sieci Natura 2000 a ś. ś. ś. ś. ś. Ochrona gat. b VU LC – CR – VU LC – CR – Cz. K. c Cz. L. d Kategorie zagrożenia SPEC 2 SPEC 3 Non-SPECE SPEC 2 SPEC 3 Kategorie SPEC e Zasiedla tereny otwarte z rozproszonymi wysokimi drzewami, które służą mu za czatownie, wykorzystuje też do tego celu napowietrzne linie energetyczne. Są to tereny z dużym udziałem nieużytków, ugorów, lub powierzchnie ekstensywnie użytkowane. W Polsce występuje w kilku obszarach o stosunkowo suchym i ciepłym klimacie (lub mikroklimacie). Preferuje agrocenozy ekstensywnie użytkowane lub ugorowane, z udziałem ciepłolubnych muraw, często piaszczysk w ekotonie z zadrzewieniami i zakrzewieniami śródpolnymi. Na miejsca gniazdowe wybiera: wyspy w korytach rzek, stawy rybne, poldery, wyspy i zabagnione brzegi jezior. Zazwyczaj towarzyszy koloniom mewy śmieszki. Żeruje przede wszystkim nad wodami, na podmokłych terenach przyległych, ale okresowo też w agrocenozach, na wysypiskach odpadów, w portach rybackich, a nawet na terenach zurbanizowanych. Gniazduje na terenach z bogatą roślinnością wynurzoną, na obrzeżach płytkich jezior, rozlewiskach w dolinach nizinnych rzek oraz na bagnach i stawach. Żeruje nad wodami. Gnieździ się na rozległych, podmokłych łąkach kośnych i pastwiskach w tarasach zalewowych rzek. Gniazda zakłada na terenach, z których świeżo ustąpiły wody zalewowe, a grunt jest jeszcze silnie uwilgotniony. Unika obszarów z większym udziałem zadrzewień, zakrzewień i bliskości lasu. W okresach przelotów spotykany na bagnach i wilgotnych łąkach w dolinach rzecznych. Siedlisko 223 Lerka Podróżniczek Bielaczek Nurogęś Szlachar Kania czarna Luscinia svecica Mergus albellus Mergus merganser Mergus serrator Milvus migrans Nazwa polska Lullula arborea Nazwa łacińska A073 I A069 A070 A068 I A272 I A246 I Kod w sieci Natura 2000 a ś.(+stref.) ś.(+stref.) ś. ś. ś. ś. Ochrona gat. b NT EN – – NT – NT – – – NT – Cz. K. c Cz. L. d Kategorie zagrożenia Siedlisko Obrzeża lasów, większe polany śródleśne, zręby i odnowienia w wieku do 8 lat. Preferuje siedliska borowe. JedSPEC 2 nym z warunków je występowania jest obecność niskiego runa lub przynajmniej płatów odkrytego podłoża. Młode stadia procesu lądowacenia jezior i sukcesji rzecznych tarasów zalewowych, lęgi odbywa w strefie Non-SPEC ekotonu lub ekokliny zbiorowisk szuwarowych ze zbiorowiskami zaroślowymi lub leśnymi, wybiera siedliska o zróżnicowanym zwarciu roślinności zielnej. W Polsce spotyka się osobniki migrujące i zimujące: SPEC 3 u wybrzeży morza, na dużych rzekach i większych zbiornikach wodnych. Lęgi w dziuplach starych drzew nad rzekami i większymi jeziorami, na obszarach o umiarkowanej antropopresji, często na wyspach. W okresie pozalęgowym prefeNon-SPEC ruje płytkie zalewy i jeziora przymorskie oraz duże rzeki i większe zbiorniki słodkowodne, ale również z rozległymi płyciznami i łąkami podwodnymi. W okresie lęgowym zasiedla duże mezotroficzne jeziora, na ogół z wyspami, o zalesionych przynajmniej Non-SPEC częściowo brzegach z udziałem starodrzewi. Najliczniej zimuje na przybrzeżnych wodach morskich i dolinach dużych rzek. Gniazdo zakłada na obrzeżu drzewostanów lub w luźnych zadrzewieniach w pobliżu wód. Tereny łowieckie SPEC 3 są rozległe, poluje nad wodami, w różnorodnych terenach otwartych, lecz wyraźnie preferuje duży udział obszarów podmokłych. Kategorie SPEC e 224 Kania ruda Hełmiatka Kulik wielki Ślepowron Rybołów Wąsatka Trzmielojad Netta rufina Numenius arquata Nycticorax nycticorax Pandion haliaetus Panurus biarmicus Pernis apivorus Nazwa polska Milvus milvus Nazwa łacińska A072 I A323 A094 I A023 I A160 A058 A074 I Kod w sieci Natura 2000 a ś. ś. ś.(+stref.) ś.(+stref.) ś. ś. ś.(+stref.) Ochrona gat. b – LC VU LC VU LC NT – LC VU LC VU LC NT Cz. K. c Cz. L. d Kategorie zagrożenia Siedlisko Gniazdo zakłada na obrzeżach lasów, w starych drzewostanach. Podobnie jak w przypadku kani czarnej łowiska są rozległe i obejmują różnorodne tereny otwarte, najleSPEC 2 piej o mozaikowatej strukturze, jednak nie jest konieczny duży udział wód powierzchniowych czy terenów podmokłych. Eutroficzne zbiorniki wodne z dobrze rozwiniętą strefą Non-SPEC szuwarową. Rozległe bagienne i wilgotne łąki, na ogół ekstensywnie użytkowane, pozbawione lub z małą ilością zadrzewień SPEC 2 i zakrzewień. W okresach migracyjnych spotykany też na polach uprawnych oraz plażach, aluwiach i murawach nad brzegami wód. Zasiedla zakrzewione brzegi wód, na ogół są to płytkie SPEC 3 eutroficzne zbiorniki wodne np.: stawy rybne albo doliny rzeczne obfitujące w starorzecza. Gniazduje na starych drzewach w pobliżu wód obfitujących w ryby, które są jego niemal wyłącznym pokarSPEC 3 mem, więc zarówno w okresach: lęgowym i migracyjnym obserwuje się go najczęściej nad wodami. Całorocznie zasiedla rozległe zbiorowiska szuwarów Non-SPEC właściwych z dużym udziałem trzcinowisk. Duże kompleksy leśne i ich obrzeża. Zdecydowanie E liczniejszy na siedliskach żyźniejszych (grądy, lasy mieNon-SPEC szane, lasy bagienne). Często poluje na polanach śródleśnych i na obrzeżach drzewostanów. Kategorie SPEC e 225 A241 I A234 I Dzięcioł trójpalczasty Dzięcioł zielonosiwy Dzięcioł zielony Siewka złota Perkoz rogaty Picoides tridactylus Picus canus Picus viridis Pluvialis apricaria Podiceps auritus A007 I A140 A151 I Batalion Nazwa polska Philomachus pugnax Nazwa łacińska Kod w sieci Natura 2000 a ś ś. ś. ś. ś. ś. Ochrona gat. b – EXP – – VU EN – EX – – VU EN Cz. K. c Cz. L. d Kategorie zagrożenia SPEC 3 Non-SPECE SPEC 2 SPEC 3 SPEC 2 Kategorie SPEC e Rozległe obszary torfowiskowe w tarasach zalewowych rzek. W okresie migracyjnym spotykane na żyznych aluwiach, rozlewiskach, obsychających zbiornikach wodnych (np.: zaporowych), spuszczonych stawach rybnych, wilgotnych murawach i łąkach, a nawet na rżyskach i zaoranych polach uprawnych. Starowiekowe drzewostany jodłowe i świerkowe, lub przynajmniej z dużym udziałem tych drzew. Obrzeża starszych drzewostanów liściastych: ekoton terenów otwartych i lasu, obrzeża kompleksu leśnego, większych torfowisk łąk śródleśnych, brzegi jezior, a również zręby częściowe lub stopniowe przed ostatnim odsłonięciem. Stare drzewostany, na ogół liściaste (w górach również iglaste), w strefach ekotonowych tj. obrzeża: kompleksów leśnych, polan, torfowisk, brzegów wód, zadrzewienia śródpolne, aleje drzew, również przydrożnych, łęgi nadrzeczne, drzewostany o charakterze grądowym, buczyny, lasy mieszane. Wewnątrz kompleksów leśnych w drzewostanach prześwietlonych, na obszarach rębni stopniowych. W Polsce spotykana tylko w okresach migracyjnych, na piaszczystych plażach, mulistych aluwiach, wilgotnych murawach nad brzegami wód, a także na zaoranych polach, rżyskach i młodych zasiewach. W Polsce spotykany głównie w okresach migracyjnych, czasem zimą na przybrzeżnych wodach morskich, rzadko na dużych zbiornikach śródlądowych. Siedlisko 226 A132 I A195 Kropiatka Szablodziób Rybitwa białoczelna Porzana porzana Recurvirostra avosetta Sternula albifrons A119 I A120 I Zielonka Porzana parva A008 Zausznik Nazwa polska Podiceps nigricollis Nazwa łacińska Kod w sieci Natura 2000 a ś. ś. ś. ś. ś. Ochrona gat. b NT – – NT – NT – DD NT – Cz. K. c Cz. L. d Kategorie zagrożenia Siedlisko Gniazduje prawie zawsze na obrzeżach koloni mewy śmieszki. Na eutroficznych zbiornikach wodnych: na wyspach, w kępach roślinności wodnej, na płach. Często Non-SPEC na stawach rybnych. W okresie przelotów na różnego typu żyznych akwenach, z dobrze rozwiniętą roślinnością podwodną i szuwarową. Szuwary właściwe w strefie wodnej lub na formujących się płach – rosnące na brzegach eutroficznych zbiorniNon-SPECE ków wodnych, ewentualnie wód wolnopłynących. Jednak w dolinach rzecznych zasiedla najczęściej brzegi starorzeczy i stawów rybnych. Tereny zalewowe (strefy płytkie) lub stale zabagnione, Non-SPECE z płytkimi zastoiskami wody. Najczęściej zasiedla wysokie szuwary turzycowe. Sporadyczne lęgi na aluwiach w dolinie rzecznej, osadnikach, częściowo spuszczonym zbiorniku zaporowym i stawie rybnym. W okresie przelotów spotykane nad Non-SPEC brzegami wód (najczęściej na wybrzeżu morza i w dolinach rzecznych), na żyznych aluwiach, płyciznach, plażach i zalanych łąkach. Lęgną się na piaszczystych wyspach i łachach w korytach większych rzek i przy ich ujściach, czasem też na piaszczysto kamienistych plażach nadmorskich, rzadko SPEC 3 gniazduje nad śródlądowymi zbiornikami wodnymi. Poluje wyłącznie nad wodami. Na przelotach obserwowane są najczęściej na wybrzeżu morskim i przy korytach dużych rzek. Kategorie SPEC e 227 A220 I Rybitwa rzeczna Puszczyk uralski Jarzębatka Sterna hirundo Strix uralensis Sylvia nisoria A307 I A193 I Nazwa polska Nazwa łacińska Kod w sieci Natura 2000 a ś. ś. ś. Ochrona gat. b – LC – – LC – Cz. K. c Cz. L. d Kategorie zagrożenia Siedlisko Gniazduje na wyspach i półwyspach, łachach piaszczystych lub we wczesnej fazie sukcesji roślinnej zarówno w korytach rzek jak i na zbiornikach wodnych, również na nadmorskich wydmach i plażach. Czasem też na tereNon-SPEC nach zalewowych w kępach roślinności. Poluje nad wodami. Na przelotach obserwowane są najczęściej na wybrzeżu morskim i przy korytach dużych rzek, na większych zbiornikach śródlądowych i stawach rybnych. W Polsce zasiedla prześwietlone drzewostany, ale z niezbyt mocno rozwiniętym podszytem (bory, bory mieszane, buczyny), w pobliżu polan, zrębów, wiatrołomów, Non-SPEC niezalesionych jarów, obrzeży lasów, również w niedużych kompleksach leśnych w krajobrazie rolniczym. Występuje w górzystym lub mocno pofałdowanym terenie. Zasiedla zakrzewienia, ewentualnie z nielicznymi drzewami, zarówno na terenach bagiennych i wilgotnych (są to wtedy niewielkie kępy gęstych wierzb lub obrzeża większych łozowisk bądź wiklin) albo siedliska suche i ciepłe (preferuje wtedy cierniste krzewy). Licznie może zasiedlać nasłonecznione, zakrzewione skarpy. E Gniazduje w krajobrazie rolniczym na zakrzewionych Non-SPEC miedzach, wzdłuż polnych dróg, cieków, przy zarastających krzewami oczkach śródpolnych, na ugorach i terenach ruderalnych. Na terenach leśnych występuje: w strefach ekotonowych na obrzeżach kompleksów lub polan, młode stadia regeneracyjne (kilkunastoletnie), stare bardzo prześwietlone drzewostany z silnie rozwiniętą warstwą krzewów. Kategorie SPEC e 228 Cietrzew Głuszec Łęczak Krwawodziób Tetrao urogallus Tringa glareola Tringa totanus Nazwa polska Tetrao tetrix Nazwa łacińska A162 A166 I A108 I A409 I Kod w sieci Natura 2000 a ś. ś. ś.(+stref.) ś.(+stref.) Ochrona gat. b – CR CR EN – – CR EN Cz. K. c Cz. L. d Kategorie zagrożenia Siedlisko Zasiedla półotwarte obszary ze wstępnymi fazami sukcesji leśnej, mogą to być luźno zadrzewione obszary podmokłe (z udziałem brzezin, olsów, zarośli wierzbowych), suche halizny z wolno wkraczającą sukceSPEC 3 sją leśną, zalesione torfowiska w dolinach rzecznych, o zróżnicowanym zwarciu zadrzewień z dużym udziałem: drzewostanów prześwietlonych, polan, zrębów, w górach zasiedla przede wszystkim lasy regla górnego, docierając powyżej granicy lasu. Zasiedla rozległe lasy o charakterze borealnym i górskim o dużym stopniu naturalności. Na nizinach są to na ogół bory sosnowe i sosnowo-świerkowe z udziałem osiki, brzozy, a najlepiej z zachowanymi fragmentami borów bagiennych. Ważne jest też występowanie dużej Non-SPEC powierzchni starych drzewostanów, najlepiej o rozluźnionej lub poprzerywanej strukturze. W górach są to bory świerkowo-jodłowe z udziałem sosny, zasiedla tam strefę od górnych obrzeży regla dolnego po górną granicę lasu. W Polce gniazduje tylko na Bielawskich Błotach, na podmokłej części torfowiska wysokiego, z dawnymi torfiankami i płytkimi oczkami w otoczeniu karłowatych SPEC 3 brzóz i sosenek. Na przelotach w większych liczebnościach przebywa na: żyznych aluwiach, płyciznach, plażach i zalanych łąkach, a także na kożuchach roślinności wodnej. Otwarte: torfowiska, bagienne lub wilgotne łąki i pastwiska (ekstensywnie użytkowane) – na terenach zalewoSPEC 2 wych lub obniżeniach tereny z utrzymującymi się zastoiskami wody albo w pobliżu zbiorników wodnych, z roślinnością niską i średnio wysoką o strukturze kępkowej Kategorie SPEC e 229 Dudek Upupa epops A232 A213 ś. ś. Ochrona gat. b – – – – Cz. K. c Cz. L. d Kategorie zagrożenia SPEC 3 SPEC 3 Kategorie SPEC e Na przelotach spotykany również na płyciznach i aluwiach, plażach, w dolinach rzek, na brzegach morza i zalewów. Gniazduje w osiedlach ludzkich: w wieżach kościelnych, w rzadko odwiedzanych zabudowaniach gospodarczych lub strychach budynków. Zazwyczaj w otoczeniu obszarów słabo zalesionych o mozaikowatej strukturze użytkowania powierzchni zarówno w obrębie upraw polowych, ale też ze znaczącym udziałem użytków zielonych i/lub miedz, nieużytków, ugorów. Zasiedla tereny półotwarte (np. luźne łęgi wierzbowe i topolowe) oraz otwarte w ekotonach lasu lub z zadrzewieniami śródpolnymi, alejami (gniazduje w dziuplach), ekstensywnie użytkowane, z dużym udziałem siedlisk suchych i umiarkowanie wilgotnych na podłożu mineralnym np.: pastwisk, muraw, piaszczysk, łąk mineralnych, ugorów, wydm, wrzosowisk. W dolinach rzecznych są to wyższe tarasy, wyniesienia na obrzeżach doliny lub wydmy wśród torfowisk. Siedlisko a Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków (Dz.U. 2011 Nr 25, poz. 133. Obwieszczenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 22 marca 2011 r. o sprostowaniu błędu (Dz.U. 2011 Nr 67, poz. 358 ); (zawiera zmieniony zał. do rozporządzenia powyżej). b Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. Dz.U. 2011 nr. 237, poz. 1419. c Głowaciński Z. (red.) 2001. Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa, 451 ss. d Głowaciński Z. (red.) 2002. Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Polska Akademia Nauk. Instytut Ochrony Przyrody, Kraków, 155 ss. Płomykówka Nazwa polska Tyto alba Nazwa łacińska Kod w sieci Natura 2000 a 230 BirdLife International 2004. Birds in the European Union: a status assessment. BirdLife International, Wageningen. Załącznik I Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (Dz.U. Unii Europejskiej L 20/7, 26.1.2010) – gatunki wymagające utworzenia obszaru specjalnej ochrony (OSO). Kategorie SPEC: SPEC 1 – gatunki zagrożone w skali globalnej SPEC 2 – gatunki o niekorzystnym statusie ochronnym tylko w Europie, których światowa populacja jest skoncentrowana w Europie (ponad 50% światowej populacji występuje w Europie) SPEC 3 – gatunki o niekorzystnym statusie ochronnym tylko w Europie, których światowa populacja nie jest skoncentrowana w Europie Non-SPECE – gatunki o korzystnym statusie ochronnym w Europie, których światowa populacja jest skoncentrowana w Europie (w niektórych opracowaniach kategoria ta jest nazywana „SPEC 4”) Non-SPEC – gatunki o korzystnym statusie ochronnym w Europie, których światowa populacja nie jest skoncentrowana w Europie Czerwona Księga Zwierząt i Czerwona Lista Zwierząt: EX? i EXP – gatunek wymarły lub prawdopodobnie wymarły CR – gatunek krytycznie zagrożony EN – gatunek zagrożony VU – gatunek narażony NT – gatunek bliski zagrożenia LR – gatunki niższego ryzyka LC – gatunek najmniejszej troski DD – gatunek o danych niepełnych Ochrona gatunkowa: ś. – ochrona ścisła ś. + stref. – ochrona ścisła strefowa I e (gatunki Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, gatunki prawnie chronione, gatunki zagrożone w Polsce – z Czerwonej Księgi Zwierząt i Czerwonej Listy Zwierzat) CENNE ZWIERZĘTA (BEZ PTAKÓW) 5.3.Zestawienie wybranych cennych gatunków zwierząt (bez ptaków) występujących w północno-wschodniej części Polski (w granicach wg Ryc. 1) 233 Nazwa polska Pijawka lekarska Rak błotny Zmieraczek plażowy Atacus leptodactylus Talitrus saltator Żagnica torfowcowa Żagnica zielona Aeshna viridis – Aeshna subarctica Rząd: Ważki Odonata Ametropus fragilis Gromada: Owady Insecta Rząd: Jętki Ephemeroptera Rak szlachetny Astacus astacus Typ: Stawonogi Arthropoda Gromada: Pancerzowce Malacostraca Hirudo medicinalis BEZKRĘGOWCE INVERTEBRATA Typ: Pierścienice Annelida Gromada: Pijawki Hirudina Nazwa łacińska 1048IV – – – – 1091V 1034V Kod w sieci Natura 2000 a ś. ś. – ś. – – ś. Ochrona gat. b – – EN – – VU VU Cz. K. c LC NT EN – VU VU VU Cz. L. Kategoria zagrożenia d rz. rz. b.rz. – rz. rz. – Rzadkość e Kwaśne wody torfowiskowe – jeziorka dystroficzne, torfianki i inne zbiorniki na torfowiskach wysokich i przejściowych. Płytkie, szybko nagrzewające się wody stojące z mulistym dnem, stawy, jeziora, starorzecza, koniecznym warunkiem występowania jest obecność osoki aloesowatej. Średnie i duże, czyste rzeki nizinne, z dość silnym prądem i podłożem piaszczystym. Czyste, chłodne wody płynące i stojące z dobrze natlenioną wodą. Dobrze natlenione wody stojące i wolno płynące cieki z mulistym dnem. Piaszczyste plaże morskie, w miejscach o małej presji turystycznej. Drobne zbiorniki: stawy, torfianki, glinianki, jeziora i starorzecza, niewielkie rzeki i rowy melioracyjne. Siedlisko 5.3. Zestawienie wybranych cennych gatunków zwierząt (bez ptaków), występujących w północno-wschodniej części Polski (gatunki Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, gatunki chronione w Polsce, gatunki zagrożone w Polsce – z Czerwonej Księgi Zwierząt i Czerwonej Listy Zwierząt) 234 Łątka zielona Coenagrion armatum Iglica mała Nehalennia speciosa Miedziopierś arktyczna Straszka północna Somatochlora arctica Sympecma paedisca Ophiogomphus cecilia Trzepla zielona 1042II, IV Zalotka większa Leucorrhinia pectoralis 1039IV – 1037 II, IV – 1035IV Leucorrhinia caudalis Zalotka spłaszczona 1040IV 1038IV Gadziogłówka żółtonoga – – Leucorrhinia albifrons Zalotka białoczelna Gomphus flavipes Cordulegaster boltonii Szklarnik leśny Nazwa polska Nazwa łacińska Kod w sieci Natura 2000 a ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. Ochrona gat. b – VU – EN – – – – VU CR Cz. K. c – VU – EN – NT LC – VU CR Cz. L. Kategoria zagrożenia d rz. rz. – rz. – rz. rz. rz. b.rz. b.rz. Rzadkość e Płytkie, śródleśne zbiorniki wodne z ubogą roślinnością, zbiorniki dystroficzne na torfowiskach przejściowych, torfianki. Płytki zbiorniki wodne, z obfitą roślinnością pływającą i zanurzoną, ale mało żyzne, najczęściej w otoczeniu lasów. Zbiorniki na torfowiskach niskich, przejściowych i wysokich, śródleśne drobne zbiorniki i bagna, nieeksploatowane, zarastające stawy rybne. Drobne jeziora dystroficzne, torfowiska sfagnowe i niskie, torfianki, związany z roślinnością turzycową. Nizinne i podgórskie cieki od strumieni po duże rzeki z dnem piaszczystym i piaszczysto-żwirowym. Leśne torfowiska wysokie i przejściowe, larwy występują w bardzo małych zbiornikach wśród torfowców, często mniejszych niż 1 m. Małe, płytkie zbiorniki wodne, płytkie zatoki większych jezior, żwirownie, torfianki, Doliny dużych, nizinnych rzek. Niewielkie, ale ze stabilnym poziomem wód, zbiorniki wodne: jeziora, stawy, glinianki, torfianki, niewielkie stawki łąkowe i leśne. Czyste i bogate w tlen, szybko płynące, śródleśne małe rzeczki i strumienie. Siedlisko 235 Nazwa polska Trajkotka czerwona Piewik tajgowy – Aphrophora similis Brachycoleus decolor – Krynicznia wilgotka Ponurek Schneidera Bogatek wspaniały Boros schneideri Buprestis splendens Rząd: Chrząszcze Coleoptera Crunoecia irrorata Rząd: Chruściki Trichoptera Chrysopa dasyptera Rząd: Siatkoskrzydłe Neuroptera Piewik bagienny Aphrophora major Rząd: Pluskwiaki Hemiptera Psophus stridulus Rząd: Prostoskrzydłe Orthoptera Nazwa łacińska 1085 II, IV 1920II – – – – – – Kod w sieci Natura 2000 a ś. ś. ś. – – – – – Ochrona gat. b CR EN – EN VU VU LR VU Cz. K. c CR EN – – VU VU VU VU Cz. L. Kategoria zagrożenia d b.rz. b.rz. b.rz. b.rz. b.rz. b.rz. b.rz. rz. Rzadkość e Stare lasy o charakterze naturalnym, zwykle z dużym udziałem sosny, wymagana jest obecność starych, martwych lub zamierających drzew, relikt lasów pierwotnych. Prześwietlone lasy iglaste i mieszane o charakterze naturalnym, z licznymi, martwymi, stojącymi drzewami (głównie sosnami), tylko w Puszczy Białowieskiej. Źródła helokrenowe (z wolnym wypływem wody). Naturalne, puszczańskie lasy, w Polsce tylko Puszcza Białowieska. Zbiorowiska trawiaste, podmokłe łąki, torfowiska, polany, obrzeża lasów. Podmokłe, kwaśne łąki porośnięte turzycami, torfowiska niskie. Ciepłe, nasłonecznione murawy z mikołajkiem, pasternakiem i sierpnicą. Siedliska ekotonowe – polany, przydroża, skraje lasu w borach sosnowych. preferują zbiorniki porośnięte przez pałkę lub trzcinę Siedlisko 236 – Biegacz leśny Biegacz złocisty Biegacz zielonozłoty Biegacz wręgaty Biegacz krępy Biegacz wypukły Biegacz skórzasty Biegacz gładki Biegacz granulowany Biegacz ogrodowy Biegacz pomarszczony Biegacz obrzeżony Carabus arcensis Carabus auratus Carabus auronitens Carabus cancellatus Carabus clatratus Carabus convexus Carabus coriaceus Carabus glabratus Carabus granulatus Carabus hortensis Carabus intricatus Carabus marginalis – – – – . – – – – – – – – Calosoma sycophanta Tęcznik liszkarz Tęcznik mniejszy Calosoma inquisitor – – – Tęcznik złocisty Calosoma auropunctatum Calosoma investigator – Calosoma reticulatum – Nazwa polska Nazwa łacińska Kod w sieci Natura 2000 a ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. Ochrona gat. b – – – – – – – EN – – – – – – – – – Cz. K. c VU LC – – – – NT EN – – – – NT CR – – – Cz. L. Kategoria zagrożenia d rz. – – – – – rz. rz. – – – – rz. b.rz. b.rz. rz. rz. Rzadkość e Tereny otwarte, głównie suche łąki i pobrzeża pól uprawnych. Jasne lasy liściaste i mieszane, szczególnie dąbrowy. Otwarte tereny suche. Suche łąki i widne lasy sosnowe. Zbiorowiska leśne, najczęściej bory sosnowe. Prześwietlone lasy na glebach piaszczystych, wrzosowiska. Tereny otwarte, szczególnie pola uprawne o podłożu gliniastym. Większe kompleksy leśne, głównie iglaste. Tereny otwarte, w tym pola uprawne, łąki, ugory, zakrzaczenia Bagna, moczary, torfowiska, pobrzeża wód w obszarach podmokłych. Ciepłe gleby rzadko porośnięte drzewami i krzewami, prześwietlone lasy, tereny otwarte. Dość suche lasy różnych typów, ogrody, parki. Wilgotne lasy różnych typów. Wilgotne tereny zadrzewione na glebach próchnicznych, czasami gliniastych. Jasne lasy liściaste i mieszane. Ciepłe lasy liściaste na glebach gliniastych i wapiennych. Bory sosnowe. Siedlisko 237 Nazwa polska Biegacz Menetresiego Biegacz gajowy Biegacz szykowny – Biegacz fioletowy Kozioróg dębosz Wynurt Zgniotek cynobrowy Zgniotek szkarłatny Poraj Nazwa łacińska Carabus menetriesi Carabus nemoralis Carabus nitens Carabus problematicus Carabus violaceus Cerambyx cerdo Ceruchus chrysomelinus Cucujus cinnaberinnus Cucujus haematodes Dicerca moesta – – 1086 II, IV – 1088 II, IV – – – – – Kod w sieci Natura 2000 a ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. Ochrona gat. b – – – – VU – – – – – Cz. K. c DD LC LC VU VU – DD VU – EN Cz. L. Kategoria zagrożenia d b.rz. rz. rz. rz. ex??? – rz. b.rz. – rz. Rzadkość e Tereny bagienne w lasach, torfowiska, wilgotne śródleśne łąki. Różnego rodzaju lasy, głównie na glebach próchnicznych. Torfowiska, wrzosowiska, lasy na glebach próchnicznych. Gatunek kserofilny, tereny otwarte i słabo zarośnięte, prześwietlone bory sosnowe. Jasne lasy liściaste i mieszane, zwłaszcza na glebach humusowych. Pojedyncze lub małe skupiska dębów w parkach, na łąkach, w dolinach rzecznych i alejach, także lasy o małym zwarciu i z dużym udziałem dębu. Wilgotne, cieniste, stare drzewostany z dużą ilością wywróconych drzew, kłód i pniaków. Lasy i zarośla drzewiasto-krzewiaste o naturalnym charakterze, ostatnio wykazywany także ze stanowisk o całkowicie nienaturalnym charakterze (stare plantacje topolowe, doliny rzeczne, lasy gospodarcze), warunkiem występowania jest obecność grubowymiarowego, martwego drewna. Lasy iglaste i mieszane o naturalnym charakterze. Bory sosnowe, larwy w drewnie pod korą młodych, obumierających sosen. Siedlisko 238 Ciołek matowy Pływak lapoński Pływak szerokobrzegi Sprężyk rdzawy Borodziej próchnik Pysznik jodłowy Pysznik dębowiec Kreślinek nizinny Dorcus parallelipipedus Dytiscus lapponicus Dytiscus latissimus Elater ferrugineus Ergates faber Eurythyrea austriaca Eurythyrea quercus Graphoderus bilineatus Kałużnica czarnozielona Jelonek rogacz Hydrophilus piceus Lucanus cervus Hydrophilus aterrimus Kałużnica czarna Nazwa polska Nazwa łacińska 1083 II – – 1082 II, IV – – – – 1081 II, IV – – Kod w sieci Natura 2000 a ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. Ochrona gat. b EN – – – EN – – VU VU – – Cz. K. c EN NT VU – EN VU VU VU VU VU VU Cz. L. Kategoria zagrożenia d ex? rz. rz. – b.rz. rz. rz. rz. b.rz. b.rz. – Rzadkość e Związany z próchniejącymi drzewami liściastymi, lasy liściaste i mieszane, aleje przydrożne, parki, itp. Wody torfowiskowe i bagienne – jeziora, stawy, torfowiska. Średnie i duże jeziora i stawy, mezotroficzne lub naturalnie eutroficzne, czyste, z bogato rozwiniętą roślinnością wodną. Dojrzałe lasy liściaste i mieszane o charakterze pierwotnym, aleje przydrożne, stare parki ze starymi, dziuplastymi drzewami liściastymi. Stare lasy iglaste, wyręby, przesieki, pobrzeża lasu. Lasy iglaste i mieszane, na martwych, zwykle pozbawionych kory jodłach i sosnach. Ciepłe, dobrze nasłonecznione dojrzałe dąbrowy, luźno stojące, stare dęby, łęgi i grądy z udziałem dębów. Czyste, mezotroficzne lub naturalnie eutroficzne, średnie i duże, stałe zbiorniki wodne z bogatą roślinnością wodną – jeziora, stawy, glinianki, starorzecza. Różnego rodzaju wody stojące z bogatą roślinnością wodną i mulistym podłożem. Różnego rodzaju wody stojące z bogatą roślinnością wodną i mulistym podłożem. Prześwietlone, naturalne dąbrowy i grądy, także prześwietlone drzewostany gospodarcze, zwłaszcza ich obrzeża, luki i polany. Siedlisko 239 Nazwa polska Zmorsznik olbrzymi Średzinka Wygonak Pachnica dębowa Pogrzybnica Mannerheima Konarek tajgowy Kwietnica okazała Rozmiazg kolweński Nazwa łacińska Macroleptura thoracica Mesosa myops Ochodaeus chrysomeloides Osmoderma eremita1 Oxyporus mannerheimii Phryganophilus ruficollis Protaetia aeruginosa Pytho kolwensis 1925 IV – *4021 IV 1924 II *1084 II, IV – 1923 II – Kod w sieci Natura 2000 a ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. Ochrona gat. b CR – EN – VU – – Cz. K. c CR VU EN VU VU EN DD VU Cz. L. Kategoria zagrożenia d b.rz. rz. b.rz. b.rz. – rz. b.rz. b.rz. Rzadkość e Lasy liściaste i mieszane o charakterze naturalnym, obfitujące w grubowymiarowe, stojące i leżące martwe drewno, relikt lasów pierwotnych, w Polsce tylko w Puszczy Białowieskiej. Stare drzewostany, zwłaszcza ze starymi, próchniejącymi dębami. Chłodne, zacienione miejsca w wilgotnych lasach (olsy, łęgi) o charakterze naturalnym, z udziałem grubych, powalonych świerków, relikt lasów pierwotnych, w Polsce tylko Puszcza Białowieska. Wilgotne lasy liściaste z leżącym i stojącym martwym drewnem. Lasy liściaste i mieszane, przede wszystkim prześwietlone lasy łęgowe, parki, sady i zadrzewienia śródpolne, w Polsce tylko w Puszczy Białowieskiej. Murawy kserotermiczne, nasłonecznione stoki w dolinach rzecznych, brzegi lasu, nie uprawiane gleby aluwialne. Stare, dziuplaste drzewa liściaste w miejscach prześwietlonych w lasach o charakterze naturalnym oraz w alejach przydrożnych, parkach, cmentarzach, itp. Chłodne zacienione stanowiska w lasach liściastych i mieszanych, związany rozwojem z grzybami kapeluszowymi. Siedlisko 240 – Zagłębek bruzdkowany Zmorsznik białowieski Quedius (=Velleius) dilatatus Rhysodes sulcatus Stictoleptura variicornis Dostojka akwilonaris Dostojka eunomia Wstęgówka bagienka Strzępotek hero Strzępotek edypus Strzępotek soplaczek Boloria aquilonaris Boloria eunomia Catocala pacta Coenonympha hero Coenonympha oedippus Coenonympha tullia Rząd: Motyle Lepidoptera Tragosoma depsarium Gracz borowy Nazwa polska Nazwa łacińska – 1071 II, IV 1070 IV – – – – – 4026 II – Kod w sieci Natura 2000 a ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. Ochrona gat. b – CR EN CR EN VU CR – EN – Cz. K. c VU CR EN CR EN VU CR DD EN VU Cz. L. Kategoria zagrożenia d rz. b.rz. rz. b.rz. rz. rz. b.rz. rz. b.rz. rz. Rzadkość e Torfowiska wysokie i przejściowe, widne bory bagienne. Torfowiska wysokie i bory bagienne oraz torfowiska niskie i podmokłe łąki z rdestem wężownikiem. Naturalne środowiska bagienne, torfowiska niskie i przejściowe z zaroślami wierzby. Wilgotne, śródleśne łąki, obrzeża torfowisk niskich, polany i zręby w wilgotnych lasach. Podmokłe łąki, torfowiska niskie ze źródliskami, torfowiska węglanowe lub położone w dolinach rzek. Podmokłe łąki, turzycowiska, torfowiska niskie i przejściowe. W sąsiedztwie gniazd szerszeni, najczęściej pod gniazdami w wśród opadłych szczątków, Na soku wyciekającym z drzew, przede wszystkim dębów. Stare, naturalne lasy o zróżnicowanym składzie gatunkowym drzewostanu i dużej zasobności w różne formy martwego, w tym grubowymiarowego drewna, relikt lasów pierwotnych. Lasy iglaste i mieszane z leżącym i stojącym martwym drewnem. Dojrzałe, naturalne bory ze znaczną ilością martwego drewna. Siedlisko 241 Szlaczkoń szafraniec Szlaczkoń torfowiec Barczatka katax Przeplatka aurinia Colias myrmidone Colias palaeno Eriogaster catax Euphydryas aurinia (=Eurodryas aurinia, Hypodryas aurinia) Paź żeglarz Osadnik wielkooki Czerwończyk nieparek Czerwończyk fioletek Iphiclides podalirius Lopinga achine Lycaena dispar Lycaena helle Euphydryas maturna Przeplatka maturna (=Hypodryas maturna) Nazwa polska Nazwa łacińska II, IV 4038 II, IV 1060 II, IV 1067 IV – 1052 IV 1065 II 1074 – 4030 II, IV Kod w sieci Natura 2000 a ś. ś. ś. ś. ś. VU LR EN VU LR EN VU ś. ś. EN VU Cz. K. c VU LC EN VU NT EN VU EN VU Cz. L. Kategoria zagrożenia ś. ś. Ochrona gat. b d rz. – rz. rz. b.rz. b.rz. b.rz. rz. rz. Rzadkość e Ciepłolubne zarośla na miedzach, otwartych wzgórzach i zboczach dolin rzecznych, w Polsce płn.- wsch. tylko rez. „Zbocza Płutowskie” koło Chełmna. Wilgotne łąki trzęślicowe oraz inne łąki z czarcikęsem łąkowym, skraje lasów i bagien, torfowiska węglanowe. Brzegi lasów, drogi i zręby w wilgotnych lasach liściastych (zwłaszcza olsy i łęgi olszowo-jesionowe) z udziałem jesionu. Nasłonecznione zbocza i wzgórza porośnięte tarniną, skraje suchych lasów, zadrzewienia śródpolne, przydroża, przytorza, sady. Cieniste lasy liściaste i mieszane, zwłaszcza grądy i buczyny, na niewielkich polanach i poboczach dróg leśnych. Wilgotne łąki, torfowiska niskie, tereny nadwodne, obrzeża rowów melioracyjnych, ostatnio także w siedliskach bardziej suchych, ruderalnych. Wilgotne łąki i polany w dolinach rzek lub obrzeża torfowisk niskich, zwykle z dużym zagęszczeniem rdestu wężownika. Suche, śródleśne polany, skraje lasów, przydroża, przytorza, wrzosowiska, przesieki pod liniami wysokiego napięcia, pożarzyska i poligony. Wilgotne bory bagienne, obrzeża torfowisk wysokich, wilgotne łąki. Siedlisko 242 Nazwa polska Mszarnik jutta Niepylak mnemozyna Modraszek nausitous Modraszek telejus Modraszek alkon Modraszek arion Modraszek bagniczek Modraszek eroides Postojak wiesiołkowiec Nazwa łacińska Oeneis jutta Parnassius mnemosyne Phengaris nausithous (=Maculinea nausithous) Phengaris teleius (=Maculinea teleius) Phengaris alcon (=Maculinea alcon) Phengaris arion (=Maculinea arion) Plebeius optilete Polyommatus eros eroides Proserpinus proserpina 1076 IV 4042 II, IV – 6265 IV – 1059 II 1061 II – – Kod w sieci Natura 2000 a ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. Ochrona gat. b LR EN – EN VU LR LR VU EN Cz. K. c LC EN EN EN VU LC LC VU EN Cz. L. Kategoria zagrożenia d b.rz. b.rz. rz. rz. rz. rz. b.rz. rz. b.rz. Rzadkość e Murawy napiaskowe na skrajach borów sosnowych, polanach, przydrożach i przytorzach. Bory bagienne, obrzeża torfowisk wysokich. Suche śródleśne i przyleśne łąki, zręby, wrzosowiska, polany oraz przydroża w suchych borach sosnowych na podłożu piaszczystym. Środowiska suche i podmokłe, piaszczyste ugory z działem wiesiołka, tereny bagienne z wierzbownicą. Widne bory bagienne (mszary), obrzeża torfowisk wysokich. Wilgotne śródleśne łąki, polany, skraje lasów. Wilgotne łąki trzęślicowe, torfowiska niskie i węglanowe z krwiściągiem lekarskim i obecnością mrówki wścieklicy Myrmica sp., preferuje wyższą roślinność z drzewami i krzewami. Wilgotne łąki trzęślicowe, torfowiska niskie i węglanowe z krwiściągiem lekarskim i obecnością mrówki wścieklicy Myrmica sp., także w całkowicie otwartych biotopach. Torfiaste, rzadko koszone łąki trzęślicowe w dolinach rzek i nad jeziorami, obrzeża torfowisk niskich. Siedlisko 243 Nazwa polska Trzmiel zmienny Trzmiel parkowy Trzmiel tajgowy Trzmiel gajowy Trzmiel wielki Trzmiel żółty Trzmiel rudy Bombus humilis Bombus hypnorum Bombus jonellus Bombus lucorum Bombus magnus Bombus muscorum Bombus pascuorum – – – – – – – – Trzmiel ogrodowy – – Bombus hortorum Trzmiel wielkooki Trzmiel zamaskowany Bombus confusus Bombus cryptarum – – Porobnica włochatka Anthophora plumipes – Bombus distinguendus Trzmiel ozdobny Porobnica murarka Anthophora parietina (=A. plagiata) Rząd: Błonkówki Hymenoptera Nazwa łacińska Kod w sieci Natura 2000 a ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. Ochrona gat. b – – – – – – – – – – – – – Cz. K. c – – DD – VU – VU – VU VU DD – VU Cz. L. Kategoria zagrożenia d – – rz. – rz. – b.rz. – rz. rz. – – rz. Rzadkość e Tereny otwarte z nasłonecznionymi, stromymi skarpami, wylepione gliną ściany starych budynków. Tereny otwarte, gliniane mury i budynki, gliniaste strome zbocza i skarpy, ściany wąwozów i żwirowni. Obrzeża lasów, łąki. Siedliska leśne. Polany leśne, obrzeża lasów, tereny otwarte, torfowiska. Drobne zadrzewienia i zakrzewienia śródpolne, ogrody. Leśne łąki, polany, murawy kserotermiczne. Tereny zadrzewione, parki, ogrody, zarośla. Siedliska wilgotne i chłodne, lasy (przede wszystkim bory), wrzosowiska, torfowiska, polany leśne. Preferuje siedliska leśne, parki i inne obszary zadrzewione. Tereny otwarte, choć spotykany też w lasach. Tereny otwarte, pola, łąki, czasami w lasach. Zarośla w lasach i na terenach otwartych, w pobliżu zadrzewień i zakrzewień. Siedlisko 244 – – – – – – Trzmiel owocowy Trzmiel leśny Trzmiel rudonogi Trzmiel ciemnopasy Trzmiel czarnopaskowany Trzmiel paskowany Trzmiel rudoszary Trzmiel szary Mrówka północna Mrówka łąkowa Mrówka pniakowa Rozróżka chabrowa Bombus pratorum Bombus ruderarius Bombus ruderatus Bombus schrencki Bombus semenoviellus Trzmiel wschodni Trzmiel różnobarwny Bombus pomorum Bombus soroeensis Bombus subterraneus Bombus sylvarum Bombus veteranus Formica aquilonia Formica pratensis Formica truncorum Tetralonia dentata – – – – – – – – Nazwa polska Nazwa łacińska Kod w sieci Natura 2000 a ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. Ochrona gat. b – – – VU – – – – – – – – – – Cz. K. c – NT NT VU VU – VU VU – DD – – VU VU Cz. L. Kategoria zagrożenia d rz. – – b.rz. rz. – rz. rz. rz. b.rz. – – rz. rz. Rzadkość e Tereny otwarte – łąki, pola, murawy kserotermiczne. Lasy, zwłaszcza bory mieszane. Zarośla, pola, łąki. Pola, łąki, obrzeża lasów. Lasy (głównie świerczyny) i zarośla, torfowiska, tereny otwarte przylegające do lasów. Wilgotne łąki kośne, murawy kserotermiczne, obrzeża lasów. Siedliska leśne. Tereny otwarte – pola, łąki, murawy kserotermiczne, obrzeża borów mieszanych i lasów, torfowiska. Tereny otwarte, murawy kserotermiczne, parki, ekotony z borami mieszanymi i lasami. Polany, obrzeża lasów, murawy kserotermiczne, łąki, także tereny leśne. Gatunek borealno–górski, lasy iglaste. Siedliska suche, łąki, pastwiska, rzadkie lasy. Lasy iglaste i mieszane, w miejscach nasłonecznionych – polany, zręby, luźne drzewostany. Ciepłe, piaszczyste siedliska z rosnącymi chabrami, nasłonecznione zbocza, przydroża. Siedlisko 245 Nazwa polska – Ślimak ostrokrawędzisty Błotniarka otułka Poczwarówka zwężona Poczwarówka zmienna Poczwarówka Geyera Poczwarówka jajowata Helicigona lapicida Myxas glutinosa Vertigo angustior Vertigo genesii Vertigo geyeri Vertigo moulinsiana II, IV 1016 II 1013 II 1015 II 1014 II – – Zawójka rzeczna Borysthenia naticina 4056 Zatoczek łamliwy Anisus vorticulus Typ: Mięczaki Mollusca Gromada: Ślimaki Gastropoda Nazwa łacińska Kod w sieci Natura 2000 a ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. Ochrona gat. b CR – – EN – – CR – Cz. K. c CR – – EN VU NT CR NT Cz. L. Kategoria zagrożenia d b.rz. b.rz. b.rz. – rz. rz. rz. rz. Rzadkość e Niewielkie zbiorniki z czystą, dobrze natlenioną wodą, z dobrze rozwiniętą roślinnością zanurzoną i pływającą – płytkie stawy, starorzecza, rozlewiska, zabagnienia, torfianki. Przede wszystkim duże rzeki nizinne, rzadziej średnie rzeki, kanały i jeziora, płytkie miejsca o dnie piaszczystym lub piaszczysto-mulistym. Lasy liściaste, zwłaszcza bukowe, rumowiska, ruiny starych zamków. Zaciszne zatoki, kanały i jeziora, starorzecza, wśród roślinności zanurzonej, tylko w czystych wodach. Otwarte i półotwarte siedliska o podłożu wapiennym, od umiarkowanie wilgotnych do podmokłych – wilgotne łąki, młaki, torfowiska węglanowe, bagna, brzegi jezior. Bagna, torfowiska niskie, wapienne mokradła w miejscach wypływu wód podziemnych. Bardzo wilgotne i podmokłe tereny otwarte o dużym stopniu naturalności, torfowiska węglanowe, źródliska, żyzne młaki, relikt polodowcowy. Bardzo wilgotne i podmokłe siedliska o podłożu wapiennym, szuwary, trzcinowiska, turzycowiska, zasadowe torfowiska niskie, zwykle pobliżu rzek i jezior. Siedlisko 246 Nazwa polska Szczeżuja spłaszczona Gałeczka rzeczna Gałeczka żeberkowana Skójka gruboskorupowa Pseudoanodonta complanata Sphaerium rivicola Sphaerium solidum Unio crassus Lampetra fluviatilis Minóg rzeczny Eudontomyzon mariae Minóg ukraiński KRĘGOWCE VERTEBRATA Krągłouste Cyclostomata Szczeżuja wielka Anodonta cygnea Gromada: Małże Bivalvia Nazwa łacińska 1099 II – 1032 II – – – – Kod w sieci Natura 2000 a ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. Ochrona gat. b NT NT EN EN – EN EN Cz. K. c VU NT EN EN VU EN EN Cz. L. Kategoria zagrożenia d rz. rz. – b.rz. rz. rz. rz. Rzadkość e Rzeki i strumienie z silnym prądem i żwirowato-piaszczystym dnem. Dorosłe – morskie wody przybrzeżne, estuaria, tarło – rzeki o bystrym prądzie, bystrzyny; larwy – zakola i zastoiska rzek o wolnym nurcie i nagromadzonych szczątkach organicznych. Starorzecza, jeziora i wolno płynące rzeki, także sztuczne stawy, kanały i zbiorniki zaporowe, wody dobrze natlenione, nie zanieczyszczone, płytkie i zamulone. Niezbyt głębokie, czyste rzeki o podłożu piaszczystym lub piaszczysto-żwirowym, rzadko w jeziorach na piaszczystym, pozbawionym mułu dnie. Przede wszystkim duże rzeki o mulistopiaszczystym dnie, zalewy, gatunek wrażliwy na jakość wody. Duże i średnie, dobrze natlenione rzeki nizinne o szybkim nurcie, wyjątkowo kanały, duże starorzecza, zbiorniki zaporowe, jeziora i zalewy. Czyste potoki, strumienie i rzeki z piaszczystym lub piaszczysto-żwirowym dnem i z dość szybko płynącą wodą. Siedlisko 247 Minóg strumieniowy Minóg morski Lampetra planeri Petromyzon marinus Jesiotr bałtycki Piekielnica Parposz Boleń Śliz Acipenser sturio x A. oxyrhynchus Alburnoides bipunctatus Alosa fallax Aspius aspius Barbatula barbatula Gromada: Ryby Pisces Nazwa polska Nazwa łacińska – 1130 II, V 1102 II, V – 1101 II, IV 1095 II 1096 II Kod w sieci Natura 2000 a ś. – ś. ś. ś. ś. ś. Ochrona gat. b – – EN VU EXP EN NT Cz. K. c – – EN VU EX EN NT Cz. L. Kategoria zagrożenia d – – rz. rz. b.rz. b.rz. – Rzadkość e Gatunek dwuśrodowiskowy – występuje w morzach, na tarło wpływa do rzek, tarliska w górnych odcinkach rzek o czystej wodzie i piaszczystym dnie, introdukcja m. in. w Drawie. Odcinki rzek o znacznym przepływie i dnie żwirowym lub kamienistym, dobrze natlenione i bez roślinności naczyniowej. Gatunek dwuśrodowiskowy, ryba morska, pelagiczna, także w Zalewie Wiślanym, tarło w dolnym biegu większych rzek i odcinkach przyujściowych. Rzeki, przede wszystkim środkowe odcinki dużych rzek nizinnych, także zbiorniki zaporowe i jeziora oraz wody słonawe: laguny, zalewy i delty rzek. Bystro płynące, płytkie rzeki i rzeki o dnie kamienistym, także stawy i przybrzeżna strefa jezior, nie ma dużych wymagań co do jakości i czystości wody. Górne i środkowe odcinki niewielkich rzek i strumieni o czystej, dobrze natlenionej wodzie z dnem piaszczystym lub żwirowym. Morska strefa przybrzeżna, zalewy, przyujściowe odcinki rzek, larwy w środkowym biegu większych rzek, w humusowo-piaszczystych nanosach. Siedlisko 248 Koza Głowacz białopłetwy Głowacz pregopłetwy Kiełb białopłetwy Piskorz Ciosa Różanka Koza złotawa Łosoś Cobitis taenia Cottus gobio Cottus poecilopus Gobio albipinnatus Misgurnus fossilis Pelecus cultratus Rodeus amarus Sabanejewia aurata Salmo salar Bombina bombina Kumak nizinny Gromada: Płazy Amphibia Nazwa polska Nazwa łacińska 1188 II, IV 1106 II, V 1146 II 1134 II 2522 II, IV 1145 II 1124 II – 1163 II 1149 II Kod w sieci Natura 2000 a 2 ś. – ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. Ochrona gat. b – CR EN NT NT NT NT NT – – Cz. K. c DD CR EN NT NT NT NT NT DD DD Cz. L. Kategoria zagrożenia d Siedlisko – Małe i średniej wielkości, płytkie zbiorniki wodne, z czysta wodą i zwykle z dobrze rozwiniętą roślinnością zanurzoną, położone w miejscach dobrze nasłonecznionych. Rzeki o dnie piaszczystym lub mulistopiaszczystym oraz słabo zeutrofizowane jeziora. Strumienie o dużym spadku z żwirowato– kamienistym dnem. W Polsce płn.- wsch. tylko oligo-mezotroficzne jezioro Hańcza, poza tym w Pol– sce tylko górskie potoki w trzyźródłowych odcinkach. rz. Różnej wielkości rzeki o dnie piaszczystym. Wody stojące i wolno płynące, muliste śródpolne zbiorniki, płytkie, zanikające je– ziora, starorzecza, kanały, rowy melioracyjne i stawy karpiowe. rz. poza Duże i średnie rzeki, wysłodzone zalewy Zalewem i zatoki morskie, także duże jeziora i zbiorWiślanym niki zaporowe. Wody stojące lub wolno płynące, jeziora, – stawy, starorzecza i kanały, dolne i środkowe odcinki dużych rzek. Górne i środkowe odcinki czystych rzek rz. z dnem piaszczysto-żwirowatym. Gatunek dwuśrodowiskowy, ryba morska, b.rz. tarło w rzekach o dnie żwirowatym i kamienistym. – Rzadkość e 249 Nazwa polska Ropucha szara Ropucha paskówka Ropucha zielona Rzekotka drzewna Traszka zwyczajna Grzebiuszka ziemna Nazwa łacińska Bufo bufo Bufo calamita Bufo viridis Hyla arborea Lissotriton vulgaris Pelobates fuscus 1197 IV – 1203 IV 1201 IV 1202 IV – Kod w sieci Natura 2000 a ś. ś. ś. ś. ś. ś. Ochrona gat. b – – – – – – Cz. K. c – – – – – – Cz. L. Kategoria zagrożenia d – – – – rz. – Rzadkość e Gatunek eurytopowy, preferuje jednak cieniste i wilgotne lasy grądowe, ponadto pola, łąki, ogrody, sady, gody z reguły w większych i głębszych stawach. Tereny o glebach suchych i luźnych, piaszczystych, wydmy nadmorskie ponadto pola, łąki, sady i ogrody, gody w małych, płytkich, łatwo nagrzewających się zbiornikach, stawkach wiejskich, rowach i kałużach. Trawiaste, suche lub średnio wilgotne łąki, pola, sady, ogrody, gatunek synantropijny – bardzo często w obrębie zabudowań, gody przeważnie w płytkich, małych, zarośniętych zbiornikach. Lasy liściaste i mieszane, zagajniki, parki, sady, ogrody, śródleśne, wilgotne łąki, często w miastach, gody w większych stawach, bogato zarośniętych roślinnością wodną i szuwarami. Preferuje małe, płytkie zbiorniki pozbawione ryb, z roślinnością wodną, na lądzie łąki, lasy liściaste i mieszane, zarośla nadrzeczne, parki, sady, ogrody. Na glebach piaszczystych, piaszczysto-gliniastych, lessach, czarnoziemach, ogrody, pola, doliny rzek, tam gdzie łatwo można się zakopać w ziemi, gody w różnego rodzaju stawach, najczęściej silnie zarośniętych Siedlisko 250 Żaba moczarowa Żaba wodna Żaba jeziorkowa Żaba śmieszka Żaba trawna Traszka grzebieniasta Rana arvalis Rana kl esculenta Rana lessonae Rana ridibunda Rana temporaria Triturus cristatus Anguis fragilis Padalec Gromada: Gady Reptilia Nazwa polska Nazwa łacińska – 1166 II, IV 1213 V 1212 V 1207 IV 1210 V 1214 IV Kod w sieci Natura 2000 a ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. Ochrona gat. b – NT – – – – – Cz. K. c – NT – – – – – Cz. L. Kategoria zagrożenia d – – – – – – – Rzadkość e Cieniste lasy liściaste i mieszane z bogatym podszytem, zarośnięte polany, bujnie zarośnięte łąki i ogrody. Gatunek eurytopowy, łąki suche i wilgotne, pola, lasy iglaste, wilgotne grądy, gody w niewielkich stawach o czystej wodzie z dobrze rozwiniętym pasem trzcin, sitowia i pałki wodnej. Większe, silnie zarośnięte roślinnością zbiorniki, stawy w tym hodowlane, wiejskie, starorzecza, torfianki, po okresie godów trzyma się brzegów zbiorników. Małe, obficie zarośnięte i płytkie zbiorniki, polne i śródleśne stawki, rowy melioracyjne, rozlewiska na podmokłych łąkach. Duże, otwarte, zarośnięte zbiorniki wodne, jeziora, duże stawy rybne, rozległe starorzecza, rzeki, po okresie godów trzyma się brzegów zbiorników. Gatunek eurytopowy, pola, ogrody, sady, lasy liściaste i iglaste, gody w bardzo różnych zbiornikach okresowych i stałych. Różnego rodzaju zbiorniki wody stojącej, obficie zarośnięte roślinnością wodną, takie jak glinianki, żwirownie, stawki śródpolne i małe leśne jeziorka i torfianki, zaniedbane stawy rybne, starorzecza, na lądzie zajmuje środowiska wilgotne, zwłaszcza lasy liściaste oraz podmokłe i wilgotne łąki. Siedlisko 251 Gniewosz plamisty Żółw błotny Jaszczurka zwinka Jaszczurka żyworodna Zaskroniec zwyczajny Żmija zygzakowata Coronella austriaca Emys orbicularis Lacerta agilis Lacerta vivipara Natrix natrix Vipera berus Rzęsorek mniejszy Rzęsorek rzeczek Neomys anomalus Neomys fodiens Gromada: Ssaki Mammalia Rząd: Ryjówkokształtne Soricomorpha Nazwa polska Nazwa łacińska – – – – – 1261 IV 1220 II, IV 1283 IV Kod w sieci Natura 2000 a ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. ś. Ochrona gat. b – LC – – – – EN VU Cz. K. c – LC – – – – EN VU Cz. L. Kategoria zagrożenia d – rz. – – – – rz. b.rz. Rzadkość e Brzegi zbiorników wodnych, podmokłe łąki i olsy, tereny bagienne i torfowiska. Nad czystymi rzekami i strumieniami o żwirowatym lub piaszczystym dnie, także nad czystymi niezamulonymi jeziorami, stawami i na terenach bagiennych. Gatunek kserotermofilny, suche, silnie nasłonecznione tereny otwarte oraz brzegi lasów i pól uprawnych. Niewielkie, zarastające, eutroficzne zbiorniki wodne, jeziorka, stawy, starorzecza, torfianki, śródleśne bagna i olsy, wolno płynące czyste rzeki, rowy melioracyjne i kanały; jaja składane w piaszczystym podłożu, w dobrze nasłonecznionych, otwartych lub półotwartych miejscach. Nasłonecznione tereny otwarte o lekkiej i średnio wilgotnej glebie, łąki, tereny piaszczyste, zręby i polany leśne, tereny ruderalne, nasypy kolejowe. Gatunek wilgociolubny, podmokłe łąki, wilgotne polany leśne i obrzeża lasów, torfowiska, bagienne tereny w lasach. Wilgotne i podmokłe tereny leśne i łąkowe, najczęściej w pobliżu wód: stawów, moczarów, rowów, nad brzegami rzek i strumieni. Gatunek eurytopowy, pola uprawne, łąki, lasy, śródleśne polany, zagajniki, torfowiska, tereny suche i podmokłe. Siedlisko 252 Ryjówka aksamitna Ryjówka średnia Ryjówka malutka Sorex araneus Sorex caecutiens Sorex minutus Mopek Mroczek pozłocisty Mroczek późny Nocek Bechsteina Barbastella barbastellus Eptesicus nilssonii Eptesicus serotinus Myotis bechsteinii Rząd: Nietoperze Chiroptera Erinaceus roumanicus Jeż wschodni Rząd: Jeżokształtne Erinaceomorpha Nazwa polska Nazwa łacińska II 1323 II – – 1308 – – – – Kod w sieci Natura 2000 a ś.+stref. 3 ś.+stref. 3 ś.+stref. 3 ś. ś. ś. ś. ś. Ochrona gat. b – – NT – – – NT – Cz. K. c – – NT DD – – NT – Cz. L. Kategoria zagrożenia d b.rz. – rz. – – rz. b.rz. – Rzadkość e Najczęściej stare lasy liściaste z lukami w drzewostanie, zimuje w podziemiach – piwnicach, jaskiniach, fortach, sztolniach, bunkrach, tunelach i chłodniach. Lasy, latem w dziuplach i budynkach, zimowanie w chłodnych miejscach, w temp. nawet poniżej 0°C. Związany z osiedlami ludzkimi, kryjówki letnie w budynkach – na strychach, w szczelinach muru, rzadko w dziuplach i skrzynkach lęgowych, zimuje w piwnicach, czasami w jaskiniach i na strychach. Preferuje stare lasy liściaste, kryjówki w dziuplach i skrzynkach lęgowych, poluje w parkach, alejach, sadach i na brzegach lasów, zimowanie w podziemiach (jaskinie, lochy, sztolnie). Rzadkie lasy mieszane bogatym podszytem, zarośla, brzegi lasów, parki, sady, ogrody, tereny miejskie i wiejskie. Najczęściej wilgotne lasy liściaste i mieszane, ogrody, zakrzewione łąki i doliny rzeczne, torfowiska. Wilgotne i błotniste miejsca w lasach o charakterze borealnym, w Polsce tylko Puszcza Białowieska. Podmokłe siedliska w lasach, kępy krzewów na wilgotnych łąkach i bagnach, niekiedy na polach i łąkach. Siedlisko 253 Nocek łydkowłosy Nocek rudy Nocek duży Nocek wąsatek Nocek Natterera Myotis dasycneme Myotis daubentonii Myotis myotis Myotis mystacimus Myotis nattereri Borowiaczek Nocek Brandta Myotis brandtii Nyctalus leisleri Nazwa polska Nazwa łacińska – – 1324 II – 1318 II – Kod w sieci Natura 2000 a ś.+stref. 3 ś.+stref. 3 ś.+stref. 3 ś.+stref. 3 ś.+stref. 3 ś.+stref. 3 ś.+stref. 3 Ochrona gat. b VU – – – – EN – Cz. K. c VU – – – – EN – Cz. L. Kategoria zagrożenia d – rz. rz. b.rz. – rz. rz. Rzadkość e Związany z dużymi zbiornikami wodnymi – jeziora, doliny dużych, nieuregulowanych rzek, wiosną i latem w budynkach, zimowanie w jaskiniach, sztolniach, tunelach, fortach, rzadziej w piwnicach i studniach. Związany ze zbiornikami wodnymi różnej wielkości, kryjówki w dziuplach, skrzynkach lęgowych, na strychach, zwykle pobliżu wody, także pod mostami, zimuje w jaskiniach i piwnicach. Lasy najczęściej liściaste o ubogim runie i podszycie (buczyny, dąbrowy grądy) a także tereny otwarte, sady, parki, kryjówki letnie – strychy, skrzynki lęgowe, dziuple, zimowiska – duże podziemia naturalne i sztuczne. W okresie letnim w lasach, osiedlach ludzkich, nad wodami, kryjówki w dziuplach, w budynkach, zimuje w piwnicach, jaskiniach i kopalniach. Gatunek leśny, kryjówki w dziuplach i skrzynkach lęgowych, czasami w szczelinach muru i na strychach. Zimuje w piwnicach, jaskiniach i kopalniach. Lasy liściaste, kryjówki letnie i zimowe – dziuple. W okresie letnim w lasach, rzadziej w osiedlach ludzkich, nad wodami, kryjówki w dziuplach, w budynkach, zimuje w piwnicach, jaskiniach i kopalniach. Siedlisko 254 – – – – Borowiec wielki Karlik większy Pipistrellus pygmaeus Karlik drobny Gacek szary Mroczek posrebrzany Pipistrellus nathusii Pipistrellus pipistrellus Karlik malutki Gacek brunatny Nyctalus noctula Plecotus auritus Plecotus austriacus Vespertilio murinus – – – Nazwa polska Nazwa łacińska Kod w sieci Natura 2000 a ś.+stref. 3 ś.+stref. 3 ś.+stref. 3 ś.+stref. 3 ś.+stref. 3 ś.+stref. 3 ś.+stref. 3 Ochrona gat. b LC – – – – – – Cz. K. c LC – – – – – – Cz. L. Kategoria zagrożenia d rz. rz. – – – – – Rzadkość e Związany z lasami, kryjówki w dziuplach, budkach lęgowych, czasami na strychach, zimuje na południu i zachodzie Europy w dziuplach i na strychach. Tereny leśne ze zbiornikami wodnymi, kryjówki w budynkach, skrzynkach lęgowych i dziuplach, zimuje w dziuplach, nadziemnych częściach budynków, czasami w podziemiach. Najczęściej w pobliżu siedzib ludzkich, rzadziej w lasach, kryjówki w budynkach, czasami w dziuplach i skrzynkach lęgowych, zimuje w budynkach, na południu Europy także w jaskiniach. W pobliżu siedzib ludzkich, rzadziej w lasach, często w pobliżu wód i terenów podmokłych, kryjówki w budynkach, czasami w dziuplach i skrzynkach lęgowych, zimuje w budynkach, na południu Europy także w jaskiniach. Lasy i obszary zabudowane, kryjówki w budynkach, dziuplach i skrzynkach lęgowych, zimuje w piwnicach, jaskiniach, fortach, a także w studniach, dziuplach i na strychach. Gatunek synantropijny, latem kryjówki w budynkach, zimuje w piwnicach, fortach, jaskiniach, na strychach. Głównie tereny leśne, kryjówki letnie – strychy, dziuple drzew, zimowanie głównie w budynkach. Siedlisko 255 Nazwa polska Zając bielak Koszatka Popielica Orzesznica Wiewiórka pospolita Dryomys nitedula Glis glis Muscardinus avellanarius Sciurus vulgaris Morświn Canis lupus Wilk Rząd: Drapieżne Carnivora Phocoena phocoena Rząd: Walenie Cetacea Bóbr europejski Castor fiber Rząd: Gryzonie Rodentia Lepus timidus Rząd: Zającokształtne Lagomorpha Nazwa łacińska 1352 II, IV, V 1351 II, IV – – – – 1337 II, IV, V 1334 V Kod w sieci Natura 2000 a ś.+ stref.4 ś. ś. ś. ś. ś. cz. ś. Ochrona gat. b NT LC – – NT NT – EN Cz. K. c NT LC – – NT NT – EN Cz. L. Kategoria zagrożenia d rz. rz. – rz. rz. b.rz. – b.rz. Rzadkość e Rozległe i zwarte kompleksy leśne, tereny bagienne z trudno dostępnymi ostojami. Płytkie strefy przybrzeżne morza, zatoki, estuaria, baseny portowe. Niewielkie cieki wodne na terenach leśnych i śródpolnych, rzeki, jeziora, bagna, wyrobiska potorfowe i pożwirowe. Głównie lasy liściaste, poza tym lasy mieszane i iglaste, gniazda w dziuplach i opuszczonych gniazdach ptaków. Lasy liściaste i mieszane, parki z dziuplastymi drzewami, skrzynki lęgowe, sady, budynki, ruiny, domki myśliwskie i kempingowe wśród lasów. Lasy i większe skupiska drzew i krzewów, preferuje zarośla leszczynowe, występuje w podszycie. Lasy, parki miejskie, zadrzewienia śródpolne i większe sady. Większe kompleksy leśne, tereny bagienne i doliny rzek, zima na zrębach, w młodnikach i na uprawach leśnych, w Polsce tylko Puszcza Romincka, Augustowska, Knyszyńska, Białowieska i Pojezierze Suwalskie. Siedlisko 256 Foka szara Wydra Ryś europejski Gronostaj Łasica Foka obrączkowana Foka pospolita Halichoerus grypus Lutra lutra Lynx lynx Mustela erminea Mustela nivalis Phoca hispida Phoca vitulina Bison bonasus Żubr Rząd: Parzystokopytne Artiodactyla Nazwa polska Nazwa łacińska 2647 II, IV 1365 II, V 1938 IV – – 1361 II, IV, V 1355 II 1364 Kod w sieci Natura 2000 a ś. ś. ś. ś. ś. ś.+ stref.4 cz. ś. Ochrona gat. b EN – – – – NT – EN Cz. K. c EN – – – – NT – EN Cz. L. Kategoria zagrożenia d rz. b.rz. b.rz. – – b.rz. – rz. Rzadkość e Rozległe kompleksy lasów liściastych lub mieszanych z rozległymi polanami i łąkami przyleśnymi. Przybrzeżna strefa mórz, ze skalistymi wysepkami i piaszczystymi łachami. Wody płynące i stojące (stawy hodowlane, jeziora), tereny bagienne, preferuje czyste i zasobne w ryby śródleśne odcinki rzek oraz wody z wysokimi brzegami, nie unika terenów zabudowanych. Zwarte kompleksy leśne, preferuje trudno dostępne, różnogatunkowe drzewostany, z gęstym podszytem i wiatrołomami. Lasy liściaste i mieszane, zagajniki, zarośla nadwodne, zakrzewienia śródpolne, szopy, stodoły, stajnie. Pola, łąki, brzegi lasów, zabudowania, wiejskie cmentarze. Gatunek arktyczny, w Bałtyku reliktowy, piaszczyste plaże morskie. Płytkie wody morskie przy wybrzeżach piaszczystych i kamienistych, przy ujściach rzek i na małych piaszczystych wysepkach. Siedlisko 257 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 sierpnia 2012 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie siedlisk przyrodniczych gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000. Dz.U. 2012 nr 0, poz. 1041. b Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. Dz.U. 2011 nr 237, poz. 1419. c Głowaciński Z. (red.) 2001. Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa, 451 ss. c Głowaciński Z., Nowacki J. (red.) 2004. Polska czerwona księga zwierząt. Bezkręgowce, Kraków – Poznań, 447 ss. d Głowaciński Z. (red.) 2002. Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Polska Akademia Nauk. Instytut Ochrony Przyrody, Kraków, 155 ss. e gatunki rzadkie w północno-wschodniej Polsce i na obszarze całego kraju. 1 według ostatniej rewizji (Audisio i in. 2007) pachnica dębowa Osmoderma eremita została rozdzielona na kilka gatunków, z których w Polsce występuje gatunek Osmoderma barnabita, jednak podział ten jest kwestionowany (Oleksa 2010). 2 poza Zalewem Wiślanym. 3 ochrona strefowa zimowisk nietoperzy – tylko zimowiska, w których w ciągu 3 kolejnych lat przynajmniej raz stwierdzono ponad 200 osobników. 4 ochrona strefowa miejsc rozrodu – 500 m od miejsca rozrodu, od 1.04 do 31.08. Ochrona gatunkowa: ś. – ochrona ścisła cz. – ochrona częściowa ś. + stref. – ochrona ścisła strefowa Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 – gatunki chronione Dyrektywą Siedliskową *0000 – gatunek priorytetowy 0000II – gatunek z Zał. II, wymagający utworzenia specjalnego obszaru ochrony (SOO) 0000IV – gatunek z Zał. IV, wymagający ochrony ścisłej 0000V – gatunek z Zał. V, jego pozyskanie ze stanu dzikiego może wymagać reglamentowania a 258 Audisio P., Brustel H., Carpaneto G.M., Coletti G., Mancini E., Piattella E., Trizzino M., Dutto M., Antonini G., De Biase A. 2007. Updating the taxonomy and distribution of the European Osmoderma, and strategies for their conservation (Coleoptera, Scarabaeidae, Cetoniinae). Fragm. Entomol. 39: 273–290. Oleksa A. 2010. Pachnica dębowa Osmodema eremita (Scopoli, 1763). W: Przewodnik metodyczny monitoringu gatunków chronionych Dyrektywą Siedliskową. Biblioteka Monitoringu Środowiska: 90–111. Piśmiennictwo Rzadkość: b.rz. – gatunek bardzo rzadki, zwykle od jednego do kilku stanowisk rz. – gatunek rzadki Czerwona Księga Zwierząt i Czerwona Lista Zwierząt: EX? i EXP – gatunek wymarły lub prawdopodobnie wymarły CR – gatunek krytycznie zagrożony EN – gatunek zagrożony VU – gatunek narażony NT – gatunek bliski zagrożenia LR – gatunki niższego ryzyka LC – gatunek najmniejszej troski DD – gatunek o danych niepełnych CENNE SIEDLISKA 5.4.Wykaz siedlisk Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 z Załącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG występujących w północno-wschodniej części Polski (w granicach wg Ryc. 1) 261 Żyzna buczyna niżowa Żyzne buczyny Kwaśna buczyna niżowa Kwaśne buczyny Las brzozowo-dębowy Grąd subatlantycki Stellario-Carpinetum zbiorowisko Fagus sylvatica – Mercurialis perennis Galio odorati-Fagetum Luzulo pilosae-Fagetum Betulo pendulae-Quercetum roboris Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny 9170 9170-1 Grąd środkowoeuropejski Galio-Carpinetum 9160-1 Identyfikator fitosocjologiczny SIEDLISKA LEŚNE Lasy mieszane i bory na wydmach nadmorskich Nazwa polska Wilgotna buczyna niżowa ze 9130-2 szczyrem 9160 Grąd subatlactycki 9130-1 9130 9110-1 9110 2180-1 2180 Kod * – siedlisko priorytetowe Poradniki metodyczne www.natura2000.gdos.gov.pl (identyfikator fitosocjologiczny) Bardzo rzadko (pospolicie w zachodniej części np. Wysoczyzna Elbląska, Pojezierze Iławskie) Rzadko (tylko w zachodniej części) Rzadko (jw.) Rzadko (pospolicie w zachodniej części np. Wysoczyzna Elbląska, Pojezierze Iławskie) Rzadko (tylko Mierzeja Wiślana) Bardzo rzadko, Rozpowszechnienie w Polsce półn.-wsch. Główne źródła danych: Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 sierpnia 2012 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie siedlisk przyrodniczych gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000 (Dz.U. z 2012 r., Nr 0, poz. 1041). 5.4. Wykaz siedlisk Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 z Załącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG, występujących w północno-wschodniej części Polski 262 Identyfikator fitosocjologiczny Brzezina bagienna Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis Grąd subkontynentalny Tilio-Carpinetum Grądy zboczowe zb. Acer platanoides-Tilia cordata Kwaśne dąbrowy (Quercetea robori-petraeae) wcześniejsza nazwa siedliska – acydofilny pomorski las brzozowo-dębowy (Betulo pendulae-Quercetum) Bory i lasy bagienne Nazwa polska *91D0-2 Bór sosnowy bagienny Vaccinio uliginosi-Pinetum sylvestris *91D0-5 Borealna świerczyna bagienna Sphagno girgensohnii-Piceetum *91D0-6 Sosnowo-brzozowy las bagienny Dryopteridi thelypteridis-Betuletum pubescentis *91E0 Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe *91E0-1 Nadrzeczny łęg wierzbowy Salicetum albo-fragilis *91E0-2 Nadrzeczny łęg topolowy Populetum albae *91E0-3 Niżowy łęg jesionowo-olszowy Fraxino-Alnetum Cardamino-Alnetum glutinosae, Fraxino-Alnetum Źródliskowe lasy olszowe na *91E0-4 cardaminetosum amarae, Circaeo-Alnetum niżu brachythecietosum *91E0-5 Podgórski łęg jesionowy Carici remotae-Fraxinetum *91E0-6 Nadrzeczna olszyna górska Alnetum incanae Łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe 91F0 91F0-1 Wiązowo-jesionowy łęg typowy Ficario-Ulmetum typicum Łęg wiązowo-jesionowy 91F0-2 Ficario-Ulmetum chrysosplenietosum śledziennicowy *91I0 Ciepłolubne dąbrowy *91I0-1 Świetlista dąbrowa Potentillo albae-Quercetum Sosonowy bór chrobotkowy 91T0 Sosnowy bór chrobotkowy Cladonio-Pinetum, Peucedano-Pinetum 91T0-1 i chrobotkowa postać boru chrobotkowa postać świeżego *91D0-1 *91D0 9190 9170-2 9170-3 Kod Rzadko Rzadko Rzadko Bardzo rzadko Bardzo rzadko Bardzo rzadko Rzadko Pospolicie Rzadko Pospolicie Pospolicie Dość często Dość często (tylko w zachodniej części) Bardzo rzadko (tylko w zachodniej części) Bardzo rzadko Pospolicie Rzadko Rozpowszechnienie w Polsce półn.-wsch. 263 Nazwa Jeziora lobeliowe (miękkowodne zbiorniki z izoetydami) (zdegradowane) Bardzo rzadko Rzadko Bardzo rzadko Bardzo rzadko Bardzo rzadko Bardzo rzadko Bardzo rzadko Bardzo rzadko Rozpowszechnienie w Polsce półn.-wsch. Brzegi lub osuszane dna zbiorników wodnych 3130 ze zbiorowiskami z Littorelletea, Isoëto–Nanojuncetea Roślinność mezotroficznych zbiorników wodnych należąca do związku Elatini–Eleocha3130-2 Bardzo rzadko rition ovatae Twarde oligo-mezotroficzne wody z podwodnymi łąkami ramienic Charetea 3140 Zbiorowiska ramienic ze związku Charion fragilis w silnie zmineralizowanych, zasado3140-1 Rzadko wych wodach oligo–i mezotroficznych Zbiorowiska ramienic ze związku Nitellion flexilis w słabo zmineralizowanych wodach 3140-2 Rzadko oligo- i mezotroficznych 3110 *1150 Laguny przybrzeżne *1150-1 Zalewy Inicjalne stadia nadmorskich wydm białych 2110 Inicjalne stadia nadmorskich wydm na pograniczu plaży i białych wydm z niehalofilnym 2110-2 zespołem Elymo-Ammophiletum arenariae honckenyetosum – piaskownicy zwyczajnej i wydmuchrzycy piaskowej w podzespole z honkenia piaskowa 2120 Nadmorskie wydmy białe Nadmorskie wydmy białe z zespołem Elymo-Ammophiletum arenariae– piaskownicy zwy2120-1 czajnej i wydmuchrzycy piaskowej *2130 Nadmorskie wydmy szare Nadmorskie wydmy szare z murawą psammofilną Helichryso-Jasionetum litoralis z kocan*2130-1 kami i jasieńcem 2170 Nadmorskie wydmy z zaroślami wierzby piaskowej Salix repens subsp. arenaria Wilgotne zagłębienia międzywydmowe 2190 2190-1 Torfowiska w wilgotnych zagłębieniach międzywydmowych (nadmorskie) Wydmy śródlądowe murawami napiaskowymi (murawy szczotlichowe na piaskach eo2330 licznych) Kod SIEDLISKA NIELEŚNE 264 6440-1 Łąki fiołkowo-selernicowe Górskie i niżowe murawy bliźniczkowe (Nardion - płaty bogate florystycznie) Niżowe murawy bliźniczkowe Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion) Zmiennowilgotne łąki olszewnikowo-trzęślicowe Zmiennowilgotne łąki sitowo-trzęślicowe Ziołorośla górskie i ziołorośla nadrzeczne Niżowe, nadrzeczne zbiorowiska okrajkowe (Convolvuletalia sepium) Łąki selernicowe (Cnidion dubii) *6210-3 Kwietne murawy kserotermiczne *6230 *6230-4 6410 6410-1 6410-2 6430 6430-3 6440 Nazwa Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion Jeziora eutroficzne Starorzecza i drobne zbiorniki wodne Naturalne dystroficzne zbiorniki wodne Nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami włosieniczników (Ranunculion fluitantis) Zalewane muliste brzegi rzek z roślinnością Chenopodion rubri p.p. i Bidention p.p. Naturalna, eutroficzna roślinność zwiazkow: Chenopodion fluviatile, Bidention tripartitae p. p., Elatini–Eleocharition ovatae p. p. Suche wrzosowiska Wrzosowiska janowcowe (Calluno-Genistion) Wrzosowiska knotnikowe (Pohlio-Callunion) Wrzosowiska mącznicowe (Calluno-Arctostaphylion) Ciepłolubne śródlądowe murawy napiaskowe (Koelerion glaucae) Murawy kserotermiczne *6210-2 Murawy ostnicowe 4030 4030-1 4030-2 4030-3 *6120 *6210 3270-1 3150-1 3150-2 3160 3260 3270 3150 Kod (tylko w dolinie Wisły i Bugu) Bardzo rzadko Dość często Bardzo rzadko Bardzo rzadko Bardzo rzadko (dolina Wisły i rozproszone stanowiska postaci kadłubowych) Bardzo rzadko (tylko w dolinie Wisły) Bardzo rzadko Bardzo rzadko Bardzo rzadko Bardzo rzadko Rzadko Dość często Dość często Bardzo często Rzadko Bardzo rzadko Rozpowszechnienie w Polsce półn.-wsch. 265 Nazwa Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris) *7110 Torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą (żywe) *7110-1 Niżowe torfowiska wysokie 7120 Torfowiska wysokie zdegradowane, zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneracji Torfowiska przejściowe i trzęsawiska 7140 (przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio-Caricetea) 7140-1 Torfowiska przejściowe i trzęsawiska na niżu Torfowiska nakredowe (Cladietum marisci, Caricetum buxbaumii, *7210 Schoenetum nigricantis) *7220 Źrodliska wapienne ze zbiorowiskami Cratoneurion commutati *7220-1 Petryfikujące źródła z utworami tufowymi Górskie i nizinne torfowiska zasadowe 7230 o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk 7230-3 Torfowiska źródliskowe i przepływowe Polski północnej 6510-2 Łąka wiechlinowo-kostrzewowa 6510-1 Łąka rajgrasowa 6510 Kod Rzadko Bardzo rzadko Bardzo rzadko Często Często Często (zwykle postacie zubożałe) Często (zwykle postacie zubożałe) Często Rozpowszechnienie w Polsce półn.-wsch. ZESPOŁY ROŚLINNE 5.5.Przykład wykazu systematycznego zespołów i wyższych syntaksonów roślinności – zbiorowiska leśne północno-wschodniej części Polski (w granicach wg Ryc. 1) 267 5.5. Przykład wykazu systematycznego zespołów i wyższych syntaksonów roślinności Przegląd i pozycja syntaksonomiczna zbiorowisk leśnych występujących w północno-wschodniej części Polski wg Matuszkiewicz W. 2012. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 540 ss. Uwaga: W wykazach syntaksonomicznych zwykle nie umieszcza się polskich określeń, zwłaszcza dla wyższych syntaksonów niż zespół roslinny; tutaj opisy i nazwy podano pomocniczo. Klasa: Salicetea purpureae Moor 1958 Rząd: Salicetalia purpureae Moor 1958 Związek: Salicion albae R.Tx. 1955 – głównie niżowe zbiorowiska wierzb wąskolistnych porastające zalewane corocznie aluwia dolin rzecznych Zespół: Salicetum triandro-viminalis Lohm. 1952 – wikliny nadrzeczne Zespół: Salicetum albo-fragilis R.Tx. 1955 – nadrzeczny łęg wierzbowy Zespół: Populetum albae Br.-Bl. 1931 – nadrzeczny łęg topolowy Klasa: Alnetea glutinosae Br.-Bl. & Tx. 1943. Rząd: Alnetalia glutinosae Tx. 1937. Związek: Alnion glutinosae (Malcuit 1929) Meijer-Drees 1936 – głównie niżowe lasy i zarośla olszowe w zagłębieniach z okresowo stagnującą wodą, na mokrych glebach torfowych Zespół: Ribeso nigri-Alnetum Sol.-Górn (1975) 1987– ols porzeczkowy Zespół: Sphagno squarrosi-Alnetum Sol.-Górn. (1975) 1987 – ols torfowcowy Zespół: Dryopteridi thelypteridis-Betuletum pubescentis Czerw. 1972 – sosnowo-brzozowy las bagienny, (subborealna brzezina bagienna) Zbiorowisko: Quercus robur-Carex elongata Sokoł. 1972 – dębniak turzycowy Klasa: Vaccinio-Piceetea Br.-Bl. 1939 Rząd: Cladonio-Vaccinietalia Kiell.-Lund 1967 Związek: Dicrano-Pinion Libb. 1933 – niżowe, naturalne acydofilne oligo- i mezotroficzne zbiorowiska borowe z przewagą sosny w drzewostanie Podzwiązek: Dicrano-Pinenion Seibert in Oberd. (ed.) 1992 – bory sosnowe na glebach mineralnych i bory mieszane Zespół: Cladonio-Pinetum Juraszek 1927 – śródlądowy bór suchy Zespół: Peucedano-Pinetum W. Mat. (1962) 1973 – subkontynentalny bór świeży Zespół: Leucobryo-Pinetum W. Mat. (1962) 1973 – suboceaniczny bór świeży Zespół: Molinio caeruleae-Pinetum W. Mat. et J.Mat 1973 – śródlądowy bór wilgotny 269 Zespół: Querco roboris-Pinetum (W. Mat. 1981) J. Mat. 1988 – kontynentalny bór mieszany Zespół: Serratulo-Pinetum (W. Mat. 1981) J. Mat. 1988 – subborealny bór mieszany Podzwiązek:Piceo-Vaccinienion uliginosi Seibert in Oberd. (ed.) 1992 – sosnowe i brzozowe zbiorowiska w typie siedliskowym boru bagiennego na glebach torfowych Zespół: Vaccinio uliginosi-Pinetum Kleist 1929 – sosnowy bór bagienny Rząd: Vaccinio-Piceetalia Br.-Bl. 1939 Związek: Piceion abietis Pawł. et al. 1928 (=Vaccinio-Piceion Br.-Bl. 1938) Podzwiązek: Vaccinio-Piceenion Oberd. 1957 – świerczyny właściwe Zespół:Sphagno girgensohnii-Piceetum Polak. 1962 – borealna świerczyna na torfie Zespół: Querco-Piceetum (W. Mat. 1952) W. Mat. et Pol. 1955 – jegiel Klasa: Quercetea robori-petraeae Br.-Bl et R. Tx. 1943 Rząd: Quercetalia roboris R.Tx. 1931 Związek: Quercion robori-petraeae Br.-Bl. 1932 – dąbrowy acydofilne Zespół: Betulo pendulae-Quercetum roboris R. Tx. – pomorski acydofilny las brzozowo-dębowy Zespół: Fago-Quercetum petraeae R. Tx. 1955 – subatlantycka mezotroficzna kwaśna dąbrowa typu pomorskiego Klasa: Querco-Fagetea Br.-Bl. & Vlieg. 1937. Rząd: Quercetalia pubescenti-petreae Klika 1933 corr. Moravec in Beg. et Theurill 1984 – kserotermiczne lasy dębowe obszarów przyśródziemnomorskich i dąbrowy subkontynentalne Związek: Potentillo albae-Quercion petraeae Zól et. Jakucs. n.nov. Jackus 1967 – wschodnio-środkowoeuropejskie kserotermiczne lasy dębowe Zespół: Potentillo albae-Quercetum Libb. 1933 – świetlista dąbrowa Rząd: Fagetalia sylvaticae Pawł. 1928. Związek: Alno-Ulmion Br.-Bl. & Tx. 1943 – lasy łęgowe Podzwiązek: Alnenion glutinoso-incanae Oberd. 1953 – łęgi z przewagą olszy na wodogruntowych glebach wilgotnych Zespół: Fraxino-Alnetum W. Mat. 1952 – łęg jesionowo-olszowy Zespół: Stellario nemorum-Alnetum glutinosae Lohm. 1957 – łęg olszowy gwiazdnicowy Zespół: Carici remotae-Fraxinetum Koch 1926 ex Faber 1936 – podgórski łęg jesionowy Zespół:Alnetum incanae Lüdi 1921 – nadrzeczna olszyna górska Podzwiązek: Ulmenion minoris Oberd. 1953 – łęgi dębowo-wiązowe z ziołoroślowym runem Zespół:Ficario-Ulmetum minoris Knapp 1942 em. J. Mat. 1976 – łęg wiązowo-jesionowy 270 Związek: Carpinion betuli Issl. 1931 em. Oberd. 1953 – europejskie niżowe i podgórskie wielogatunkowe lasy liściaste żyznych i średnio żyznych siedlisk na glebach nie zalewanych, mineralnych (grądy) Zespół:Stellario holosteae-Carpinetum betuli Oberd. 1957 – suabtlantycki nizinny las dębowo-grabowy Zespół:Tilio cordatae-Carpinetum betuli Tracz. 1962 – grąd subkontynentalny Zbiorowisko: Acer platanoides-Tilia cordata Jutrz.-Trzeb. 1993 – niżowy las zboczowy klonowo-lipowy (grąd zboczowy) Związek: Fagion sylvaticae R.Tx et Diem. 1936 – mezo- i eutroficzne lasy bukowe, jodłowo-bukowe, jodłowe i jaworowe Europy Środkowej Podzwiązek:Luzulo-Fagenion (Lohm. ex R.Tx. 1954) Oberd. 1957 – kwaśne buczyny Zespół:Luzulo pilosae-Fagetum W. Mat. et A. Mat. 1973 – kwaśna buczyna niżowa Podzwiązek: Galio odorati-Fagenion (R.Tx. 1955) Th. Müller 1992 – żyzne buczyny niżowe Zespół: Galio odorati-Fagetum Rübel 1930 ex Sougnez & Thill 1959 – żyzna buczyna niżowa typu pomorskiego 271 ROŚLINY OBCE (m.in. INWAZYJNE) 5.6.Lista wybranych gatunków roślin obcych (m.in. inwazyjnych), występujących w północno-wschodniej części Polski (w granicach wg Ryc. 1) 275 Nazwa łacińska Czeremcha amerykańska Szczawik żółty 16 Oxalis fontana 17 Padus serotina Niecierpek drobnokwiatowy 14 Impatiens parviflora Żółtlica drobnokwiatowa 9 Galinsoga parviflora Niecierpek gruczołowaty Żółtlica owłosiona 8 Galinsoga ciliata 13 Impatiens glandulifera Przymiotno białe 7 Erigeron annuus Barszcz Sosnowskiego Moczarka kanadyjska 6 Elodea canadensis 12 Heracleum sosnovskyi Kolczurka klapowana 5 Echinocystis lobata Barszcz Mantegazziego Konyza kanadyjska 4 Conyza canadensis Słonecznik bulwiasty Uczep amerykański 3 Bidens frondosa Heracleum 11 mantegazzianum Wyczyniec polny 2 Alopecurus myosuroides 10 Helianthus tuberosus Owies głuchy Nazwa polska 1 Avena fatua s.l. GATUNKI INWAZYJNE Lp. 3 1 roślina roczna, dwuletnia lub bylina drzewo 3 3 3 3 2 1 1 1 3 3 1 3 1 1 roślina roczna roślina roczna bylina roślina dwuletnia lub bylina bylina roślina roczna roślina roczna bylina bylina roślina roczna pnąca roślina roczna roślina roczna roślina roczna roślina roczna Forma życiowa 2330; 4030; *6120; 9160; 9170; 9190; 91I0; 91T0 6430; 9110; 9130; 9160; 9170; 9190; *91E0; 91F0 6430; *91E0 *6210; 6430; 6510 6430; 6510 6430 *6210 3150; 3260; 3270, 6430; *91E0 2330; 6210 3130; 3270; 6430 Stopień Najważniejsze chronione i zagrożone naturalności siedliska przyrodnicze do których wnika kolonizowanych gatunek b siedlisk a 5.6. Lista wybranych gatunków roślin obcych (m.in. inwazyjnych) występujących w północno-wschodniej części Polski (wg danych Tokarskiej-Guzik i in. 2012) 276 Nazwa łacińska Klon jesionolistny Świdośliwka kłosowa Szarłat szorstki Tomka oścista Aster nowobelgijski Stokłosa spłaszczona Rukiewnik wschodni Dereń rozłogowy Naparstnica purpurowa Dwurząd murowy Chwastnica jednostronna Jęczmień płonny Sit chudy Łubin trwały Winobluszcz zaroślowy 22 Acer negundo 23 Amelanchier spicata 24 Amaranthus retroflexus 25 Anthoxanthum aristatum 26 Aster novi-belgii 27 Bromus carinatus 28 Bunias orientalis 29 Cornus sericea 30 Digitalis purpurea 31 Diplotaxis muralis 32 Echinochloa crus-galli 33 Hordeum murinum 15 Juncus tenuis 34 Lupinus polyphyllus 35 Parthenocissus inserta GATUNKI POTENCJALNIE INWAZYJNE Nawłoć późna 21 Solidago gigantea krzew, pnącze bylina bylina roślina roczna roślina roczna roślina roczna bylina krzew 2 2 2 1 2 1 3 3 2 2 roślina roczna lub dwuletnia bylina 3 1 1 3 3 3 2 2 3 bylina roślina roczna roślina roczna krzew drzewo bylina bylina Nawłoć kanadyjska 20 Solidago canadensis bylina Forma życiowa bylina Rdestowiec ostrokończysty Nazwa polska 19 Reynoutria sachalinensis Rdestowiec sachaliński 18 Reynoutria japonica Lp. 9170; *91E0; 91F0 *6120; 6430; 6510 6510 3130; 3270 9110 *91E0 *6210, 6510 6430; 6510 6430 2330; *6120 9170 *6210; *91E0; 91F0 *6210; 6410; 6430; 6440; 6510; *91E0 *6210; 6410; 6430; 6510; 6430; *91E0 6430; *91E0 Stopień Najważniejsze chronione i zagrożone naturalności siedliska przyrodnicze do których wnika kolonizowanych gatunek b siedlisk a 277 Włośnica zielona Przetacznik obcy Przetacznik perski 41 Setaria viridis 42 Veronica peregrina 43 Veronica persica roślina roczna roślina roczna roślina roczna roślina roczna 1 2 1 1 2 3130 3270 *2130 ; 2330; 2180 Wykaz siedlisk przyrodniczych podanych w tabeli (wytłuszczonym drukiem zaznaczono najczęstsze siedliska dla danego gatunku): *2130 – Nadmorskie wydmy szare 2180 – Lasy mieszane i bory na wydmach nadmorskich 2330 – Wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi 3130 – Brzegi lub osuszone dna zbiorników wodnych ze zbiorowiskami z Littorelletea i Isoëto-Nanojuncetea 3150 – Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion 3260 – Nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami włosieniczników; 3270 – Zalewane muliste brzegi rzek z roślinnością Chenopodion rubri p.p. i Bidention p.p. 4030 – Suche wrzosowiska Włośnica sina 40 Setaria pumila bylina 3 2330; 4030; *6120; *6210; 9160; 9170; 9190; 91I0 *6210; 9110; 9160; 9170; 9190 b Szczaw omszony 39 Rumex confertus krzew 3 3 Stopień naturalności kolonizowanych siedlisk 1 – wyłącznie antropogeniczne 2 – przede wszystkim antropogeniczne z możliwością kolonizowania siedlisk o charakterze półnaturalnym i naturalnym 3 – przede wszystkim siedliska półnaturalne i naturalne Róża pomarszczona 38 Rosa rugosa drzewo drzewo Forma życiowa a Robinia akacjowa 37 Robinia pseudoacacia Nazwa polska Dąb czerwony Nazwa łacińska 36 Quercus rubra Lp. Stopień Najważniejsze chronione i zagrożone naturalności siedliska przyrodnicze do których wnika kolonizowanych gatunek b siedlisk a 278 Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. W: Z. Mirek (red.), Biodiversity of Poland. 1: 1–442. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 sierpnia 2012 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000 ((Dz.U. z dnia 20 września 2012 r. poz. 1041). Tokarska-Guzik B., Dajdok Z., Zając M., Zając A., Urbisz A., Danielewicz W., Hołdyński Cz. 2012. Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Wyd.: Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Warszawie. Warszawa, 197 ss. Piśmiennictwo * – Siedlisko przyrodnicze o znaczeniu priorytetowym *6120 – Ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe *6210 – Murawy kserotermiczne 6410 – Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe 6430 – Ziołorośla nadrzeczne 6440 – Łąki selernicowe 6510 – Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie 9110 – Kwaśne buczyny 9130 – Żyzne buczyny 9160 – Grąd subatlantycki 9170 – Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny 9190 – Pomorski kwaśny las brzozowo-dębowy *91E0 – Łęgi wierzbowe, topolowe olszowe i jesionowe 91F0 – Łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe 91I0 – Ciepłolubne dąbrowy 91T0 – Śródlądowy bór chrobotkowy ZWIERZĘTA OBCE (m.in. INWAZYJNE) 5.7.Lista wybranych gatunków zwierząt obcych (m.in. inwazyjnych), występujących w północno-wschodniej części Polski (w granicach wg Ryc. 1) 281 Nazwa łacińska Nazwa polska Pomrów żółtawy Pomrów wielki Namułek pospolity Szklarka Draparnauda Rozdętka zaostrzona 4 Limax flavus 5 Limax maximus 6 Litoglyphus naticoides 7 Oxychilus draparnaudi 8 Physella acuta 10 Dreissena polymorpha 9 Racicznica zmienna Wodożytka nowozelandzka – 3 Ferrisia clessiniana Potamopyrgus antipodarum Gromada: Małże Bivalvia Ślinik luzytański 2 Arion lusitanicus Gromada: Nicienie Nematoda 1 Globodera rostochiensis Mątwik ziemniaczany Gromada: Ślimaki Gastropoda Lp. 3 3 2 2 3 2 2 2 2 1 Stopień naturalności kolonizowanych siedlisk a Wody słodkie i słonawe, głównie głębsze i słabo zeutrofizowane jeziora, dolny i środkowy bieg większych rzek, zbiorniki zaporowe, zalewy. Silnie zdegradowane siedliska antropogeniczne, pola i ogrody, w pobliżu zabudowań i cieków wodnych, szkodnik roślin uprawnych. Wody stojące o bujnej roślinności, zbiorniki antropogeniczne – zapadliska glinianki, zbiorniki pożwirowe, stawy rybne. Siedliska synantropijne, tereny podmiejskie, uprawy, ogrody, szklarnie, piwnice, budynki, szkodnik w uprawach, szklarniach, składach owoców i warzyw. Gatunek synantropijny, ogrody, parki, cmentarze, wysypiska śmieci, ruiny, piwnice, cieplarnie, szkodnik w ogrodach i magazynach warzyw. Duże i średnie, wolno płynące rzeki, rzadko w kanałach i jeziorach. Środowiska synantropijne w miejscach wilgotnych i cienistych – parki, ogrody, szklarnie, wypiera rodzime gatunki ślimaków. Gatunek ubikwistyczny, zasiedla różnego rodzaju wody, preferuje drobne zbiorniki z bujną roślinnością. Bardzo różne wody słodkie i słonawe, płynące i stojące, nie wysychające, niekorzystny wpływ na rodzimą malakofaunę. Uprawy ziemniaków, bakłażanów i pomidorów, szkodnik ziemniaka. Siedlisko i ujemny wpływ na środowisko lub gospodarkę (pominięto gatunki pasożytnicze i gatunki występujące tylko w warunkach podwyższonej temperatury, np. w szklarniach lub w wodach podgrzewanych zrzutami z elektrowni wodnych) 5.7. Lista wybranych gatunków zwierząt obcych (m.in. inwazyjnych) występujących w północno-wschodniej części Polski 282 Nazwa łacińska Małgiew piaskołaz Nazwa polska Pąkla bałtycka – Krab wełnistoręki Kiełż tygrysi – Rak amerykański Rak sygnałowy 18 Dikerogammarus villosus 19 Eriocheir sinensis 20 Gammarus tigrinus 21 Obesogammarus crassus 22 Orconectes limosus 23 Pacifastacus leniusculus Gromada: Pancerzowce Malacostraca 15 Chaetogammarus ischnus – Chelicorophium 16 Bełkaczek wschodni curvispinum Dikerogammarus 17 – haemobaphes 14 Balanus improvisus Gromada: Wieloszczety Polychaeta 12 Marenzelleria neglecta – Gromada: Skrzelonogi Branchiopoda 13 Cercopagis pengoi Wioślarka kaspijska Gromada: Wąsonogi Cirripedia 11 Mya arenaria Lp. Duże rzeki, jeziora, wysłodzone części zalewów przymorskich. 3 2 3 3 3 3 Przybrzeżna strefa dużych rzek o podwyższonym zasoleniu, wypieranie rodzimych i obcych gatunków kiełży. Zalewy i zatoki morskie, może wchodzić głęboko w górę rzek, w okresie międzywojennym XX w. stwierdzony w jeziorach mazurskich, może powodować duże szkody w lokalnych ekosystemach i gospodarce człowieka. Duże rzeki i ich ujścia, zalewy i jeziora przymorskie, wybrzeża morskie, wypieranie rodzimych gatunków kiełży. Zalewy przymorskie i ujścia dużych rzek. Wszelkiego typu nizinne zbiorniki wodne i cieki, także wody słonawe, wypiera rodzime gatunki raków, przenosi „dżumę raczą”. Gatunek eurytopowy, od dużych do niewielkich zbiorników wodnych i cieków, niebezpieczny dla rodzimych raków, jest nosicielem „dżumy raczej”. Środkowe i dolne biegi dużych rzek, na twardym podłożu . 3 3 Środkowe i dolne odcinki dużych rzek. 3 Zalewy i jeziora przymorskie, przybrzeżne strefy Bałtyku. 3 Strefa przybrzeżna Bałtyku, zalewy i ujścia rzek, na obiektach zanurzonych w wodzie, skorupach małży. Wody słonawe, na dnie piaszczystym i mulistym. 3 3 Małż morski, na dnie piaszczystym i mulistym w strefie pływowej i eulitoralu. Siedlisko i ujemny wpływ na środowisko lub gospodarkę 3 Stopień naturalności kolonizowanych siedlisk a 283 Nazwa łacińska 1 2 Tułacz przybysz Czwalak dalekowschodni Szubak Smirnowa Strąkowiec bobowy Strąkowiec grochowy Szrotówek kasztanowcowiaczek Wagisz japoński Skrytoboczek skromny Pryszczarek igliczniak Bawełnica korówka 28 Ahasverus advena 29 Amara majuscula 30 Attagenus smirnovi 31 Bruchus fufimanus 32 Bruchus pisorum 33 Cameraria ohridella 34 Cercyon laminatus 35 Cryptopleurum subtile 36 Dasineura gleditchiae 37 Eriosoma lanigerum 1 2 2 3 1 1 2 2 1 Strąkowiec fasolowy 3 3 Gromada: Owady Insecta 27 Acanthoscelides obtectus – 3 Krabik amerykański Pontogammarus robustoides Krewetka atlantycka Nazwa polska 26 Rhitropanopeus harrisii 25 24 Palaemon elegans Lp. Stopień naturalności kolonizowanych siedlisk a Magazyny i uprawy fasoli, groźny szkodnik fasoli. Magazyny produktów spożywczych oraz w warunkach naturalnych pod korą drzew, na soku wyciekającym z drzew i na gnijących produktach roślinnych, może wyrządzać nieznaczne szkody w magazynach. Preferuje suche, piaszczyste tereny, ale znajdowany także w lasach, miastach, polach uprawnych i nad brzegami wód. Muzealne zbiory zoologiczne, którymi odżywiają się larwy, szkodnik produktów pochodzenia zwierzęcego (pióra, sierść, skóra, itp.). Pola uprawne z bobem, rzadko w magazynach, szkodnik bobu. Pola uprawne grochu, rzadko w magazynach, groźny szkodnik grochu. Aleje przydrożne, parki z kasztanowcem, może rozwijać się na klonach, szczególnie na jaworze, szkodnik drzew kasztanowca . Pobrzeża potoków i rzek, wybrzeża morskie, napływki, w detrytusie i kompoście. Gatunek synantropijny – ogrody, tereny ruderalne, w kompoście, nawozie i stogach siana. Parki, nasadzenia z iglicznią trójciernistą, rośliną żywicielską tej muchówki. Sady jabłoniowe, znacznie rzadziej na gruszach i pigwach, groźny szkodnik jabłoni. Przybrzeżne wody morskie, zalewy, być może wypiera rodzimą krewetkę bałtycką. Zalewy przymorskie, duże rzeki, zbiorniki zaporowe, przymorskie i śródlądowe jeziora, wypieranie rodzimych gatunków kiełży. Wody słonawe, zalewy i zatoki, estuaria dużych rzek, może być zagrożeniem dla rodzimych organizmów bentosowych . Siedlisko i ujemny wpływ na środowisko lub gospodarkę 284 Znamionek wejmutkowiec 44 Megastigmus atedius Mrówka faraona Wierciel nadmorski Mszyca brzoskwiniowa 46 Monomorium pharaonis 47 Nacerdes melanura 48 Nectarosiphon persicae Znamionek jedlicowiec Litargus pasiasty 43 Litargus balteatus Megastigmus spermotrophus 2 Drzewiaczek jesionowy 42 Lignyodes bischoffi 45 2 41 Leptinotarsa decemlineata Stonka ziemniaczana 1 2 1 2 2 2 2 Biedronka azjatycka 2 2 40 Harmonia axyridis Urazek kukurydziany Nazwa polska – Glischrochilus quadrisignatus Nazwa łacińska 39 Gronops inaequalis 38 Lp. Stopień naturalności kolonizowanych siedlisk a Gatunek synantropijny, głównie w budynkach, szczeliny murów, kanały grzewcze i wodociągowe, śmietniki i wysypiska śmieci, mrówki mogą przenosić choroby między pomieszczeniami w szpitalach, uciążliwy w mieszkaniach. Chrząszcz słonolubny, imago na kwiatach, larwy w drewnie zalewanym przez fale morskie, uszkadza drewniane konstrukcje portowe i falochrony. Związana z brzoskwiniami, morelami i kolcowojem (gospodarze/żywiciele zimowi), a wiosną i latem na roślinach zielnych, w tym uprawnych (ziemniaki, pomidory, rzepak, buraki i inne), groźny szkodnik roślin uprawnych – przenosi choroby wirusowe. Lasy i uprawy z udziałem daglezji (jedlicy), szkodnik nasion daglezji. Łąki, tereny kserotermiczne, nad stawami, parki, ogrody, sady, miasta, szkodnik kukurydzy. Tereny ruderalne, przydroża, brzegi lasów, suche wzgórza, piaszczyste plaże. Różnorodne siedliska w miastach i poza nimi, żeruje przeważnie na drzewach i krzewach liściastych, może wypierać rodzime gatunki biedronek. Uprawy ziemniaków, poza tym na przelotach we wszelkich innych środowiskach, szkodnik ziemniaków. Aleje przydrożne i parki z udziałem jesionów obcych i rodzimych, szkodnik jesionów zwłaszcza w szkółkach i na plantacjach. Gatunek synantropijny, w pryzmach kompostowych, w sianie, ściółce, itp. Lasy i uprawy z udziałem sosny wejmutki, szkodnik nasion wejmutki. Siedlisko i ujemny wpływ na środowisko lub gospodarkę 285 Omacnica prosowianka Kozubek wędrownik Robiniówka Perygona czarnogłowa Nawozak kątnik Nawozak kolconogi Szrotówek japoński Szrotówek robiniaczek Wołek zbożowy Trojszyk większy Skórek zbożowy 51 Oxytelus migrator 52 Parectopa robiniella 53 Perigona nigriceps 54 Philonthus rectangulus 55 Philonthus spinipes 56 Phyllonorycter issikii 57 Phyllonorycter robiniella 58 Sitophilus granarius 59 Tribolium destructor 60 Trogoderma granarium Tołpyga pstra 62 Aristichthys nobilis 63 Carassius auratus gibelio Karaś srebrzysty Sumik karłowaty 61 Ameiurus nebulosus Gromada: Ryby promieniopłetwe Actinopterygii 49 50 Ostrinia nubilalis Nazwa polska Spichrzel surynamski Nazwa łacińska Oryzaephilus surinamensis Lp. 3 3 3 1 1 1 2 2 2 2 2 2 1 1 1 Stopień naturalności kolonizowanych siedlisk a Stawy, eutroficzne, płytkie jeziora, starorzecza, wolno płynące rzeki nizinne, kanały, jest konkurentem o pokarm z rodzimymi gatunkami ryb, wyżera ich ikrę i narybek. Ciepłe wody stojące i płynące, może przyspieszać tempo eutrofizacji w jeziorach, ponadto przenosi inwazyjne gatunki tasiemców. Stawy, jeziora eutroficzne, rzeki nizinne, starorzecza, zastoiska rzek, także zatoki morskie, szkodliwość: konkurencja pokarmowa dla rodzimych ryb, wyżeranie ikry, jest nosicielem dalekowschodnich pasożytów i chorób. Magazyny, spichrze, silosy, spiżarnie, zanieczyszczanie produktów spożywczych. Polifag, uprawy kukurydzy, chmielu, buraków, ziemniaków i wielu innych roślin, jeden z głównych szkodników kukurydzy. Pola uprawne, ogrody, w kompoście, nawozie i oborniku. Zadrzewienia z udziałem robinii akacjowej. Pryzmy kompostowe i inne skupiska odpadów organicznych. Pryzmy kompostowe, w ekskrementach, nawozie, padlinie, gnijących grzybach itp., wypiera rodzime gatunki nawozaków Philonthus sp. W kompoście, nawozach naturalnych, odchodach ssaków i na padlinie, prawdopodobnie wypiera rodzime gatunki nawozaków Philonthus sp. Zadrzewienia z udziałem lip Tilia sp. Zadrzewienia z udziałem robinii akacjowej. Magazyny zbożowe, rzadko na terenach otwartych w pryzmach odpadów roślinnych, groźny szkodnik magazynowanego ziarna. Magazyny produktów spożywczych, szkodnik produktów roślinnych. Składy i magazyny zbożowe, szkodnik ziaren zbóż i kukurydzy, przetworów zbożowych (mąka, makaron, kasza, itp.). Siedlisko i ujemny wpływ na środowisko lub gospodarkę 286 Pstrąg tęczowy Trawianka Czebaczek amurski Bażant 71 Oncorhynchus mykiss 72 Percottus glenii 73 Pseudorasbora parva Gromada: Ptaki Aves 74 Phasianus colchicus Babka łysa Babka bycza Neogobius gymnotrachelus Babka szczupła Tołpyga biała 70 Neogobius melanostomus 69 68 Neogobius fluviatilis Hypophthalmichthys molitrix Karp 66 Cyprinus carpio 67 Amur biały 65 Ctenopharyngodon idella Nazwa polska Peluga Nazwa łacińska 64 Coregonus peled Lp. 2 3 3 2 3 3 3 3 2 3 3 Stopień naturalności kolonizowanych siedlisk a Krajobraz rolniczy z zakrzewieniami i zadrzewieniami, trzcinowiska. Przybrzeżne wody morskie, zalewy, estuaria rzek, jeziora przymorskie, wypieranie rodzimych gatunków ryb, konkurencja pokarmowa. Potoki, rzeki i jeziora z chłodną i czystą wodą o dnie żwirowatym lub kamienistym. Płytkie, silnie zarośnięte jeziora, starorzecza, stawy i drobne zbiorniki wodne, ogranicza liczebność rodzimych gatunków ryb i płazów. Płytkie jeziora, starorzecza, stawy karpiowe, kanały, rowy i wolno płynące odcinki rzek, wyjadanie ikry i młodszych stadiów rodzimych gatunków ryb. Rzeki i zbiorniki zaporowe, wysłodzone zatoki morskie. Rzeki, jeziora przepływowe, może konkurować o pokarm z rodzimą sieją i sielawą, ponadto krzyżuje się z sieją. Zarośnięte, ciepłe wody stojące i wolno płynące, może doprowadzić do likwidacji tarlisk rodzimych ryb i zubożenia awifauny, jest nosicielem dalekowschodnich pasożytów. Wody ciepłe - dolny bieg rzek, starorzecza, jeziora eutroficzne, wody słonawe, stanowi konkurencję pokarmową dla rodzimych ryb, przyspiesza eutrofizację naturalnych wód. Ciepłe, eutroficzne wody stojące i duże, nizinne rzeki, przyspiesza eutrofizację naturalnych wód, jest nosicielem dalekowschodnich pasożytów. Wody słodkie i słone o dnie piaszczystym, szczególnie zbiorniki zaporowe i rzeki, jest konkurentem pokarmowym dla rodzimych gatunków ryb, wyżera ich ikrę i narybek. Siedlisko i ujemny wpływ na środowisko lub gospodarkę 287 Nazwa łacińska Jeleń sika Daniel Mysz domowa Norka amerykańska Jenot Piżmak Dziki królik Muflon Szczur wędrowny 76 Dama dama 77 Mus musculus 78 Mustela vison 79 Nyctereutes procyonoides 80 Ondatra zibethicus 81 Oryctolagus cuniculus 82 Ovis ammon 83 Rattus norvegicus Nazwa polska 75 Cervus nippon Gromada: Ssaki Mammalia Lp. 1 3 2 2 3 3 1 3 3 Stopień naturalności kolonizowanych siedlisk a Gęste lasy liściaste i mieszane z terenami podmokłymi i łąkami, może konkurować z rodzimym jeleniem szlachetnym, przenosi azjatyckie pasożyty przeżuwaczy. Niewielkie lasy liściaste i mieszane, graniczące z łąkami i polami. Gatunek synantropijny, występuje wszędzie tam, gdzie człowiek, powoduje szkody w płodach rolnych i przechowalniach produktów żywnościowych, jest roznosicielem chorób zakaźnych. Gatunek ziemno-wodny, pobrzeża rzek, kanałów, jezior, stawów i wybrzeży morskich, wyniszczanie populacji ptaków (zwłaszcza wodnych) i ssaków. Wilgotne lasy liściaste i mieszane, doliny rzeczne, turzycowiska, brzegi jezior, tereny bagienne i torfowiska, także na terenach rolniczych, konkurencja pokarmowa z lisem i borsukiem, przenoszenie chorób (wścieklizna) i pasożytów. Brzegi jezior i rzek, bagna, rozlewiska i kanały melioracyjne, uszkadzanie grobli i wałów (kopanie nor), szkody w rolnictwie. Suche tereny nizinne, brzegi lasów, młodniki, zbocza wąwozów, zadrzewienia śródpolne, pastwiska, zręby, nieużytki, itp., szkody w rolnictwie i leśnictwie. Lasy liściaste i mieszane z wysokim podszytem, z udziałem pól i łąk. Gatunek synantropijny, zamieszkuje piwnice, kanalizację, wysypiska śmieci, magazyny, okolice kanałów i cieków wodnych, niszczenie żywności i mienia gospodarczego, przenoszenie groźnych chorób, głównie wścieklizny. Siedlisko i ujemny wpływ na środowisko lub gospodarkę 288 Stopień naturalności kolonizowanych siedlisk 1 – wyłącznie antropogeniczne 2 – przede wszystkim antropogeniczne, z możliwością kolonizowania siedlisk o charakterze półnaturalnym i naturalnym 3 – przede wszystkim siedliska półnaturalne i naturalne Głowaciński Z., Okarma H., Pawłowski J., Solarz W. 2011. Gatunki obce w faunie Polski. Instytut Ochrony przyrody PAN, Kraków, 698 ss. Nawrot J., Klejdysz T. 2009. Atlas owadów szkodników żywności. Studio Reklamy ERZET, 147 ss. Piśmiennictwo a RYCINY ANEKS Nr 1 Ryciny Ryc. 1. Przyjęte w opracowaniu granice północno-wschodniej części Polski (ryc. oryg.) Ryc. 2. Lokalizacja terenu badań do zajęć terenowych. Olsztyn i okolice. Przykład mapy topograficznej w skali 1:100 000 (siatka współrz. geogr.) 291 292 Ryc. 3. Regionalizacja fizyczno-geograficzna północno-wschodniej części Polski (wg Kondrackiego 1978; źródło Jutrzenka-Trzebiatowski 1999). Obszary zaznaczone kolorem szarym należą do prowincji Niż Wschodniobałtycko-Białoruski (Niż Zachodniorosyjski), pozostałe – do prowincji Nizina Środkowoeuropejska (Niż Środkowoeuropejski) Ryc. 4. Regiony klimatyczne północno-wschodniej części Polski (Stopa-Boryczka i in. 1986) Ryc. 5. Podział północno-wschodniej części Polski na jednostki wg regionalizacji przyrodniczo-leśnej 2010 [wg Zielonego i Kliczkowskiej (2012), zmienione]. Krainy (I–IV…) i mezoregiony (1…24...) przedstawiono na tle zasięgów terytorialnych nadleśnictw. Pozostałe objaśnienia w tekście – Rozdz. 1.4. 293 a b Ryc. 6. Podział geobotaniczny północno-wschodniej części Polski: a – wg Szafera (1972), zmienione; b – wg Matuszkiewicza 1993 (źródło: Matuszkiewicz 2001, zmienione). Objaśnienia w tekście – rozdz. 1.4. 294 a b c A B C D E F G 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A DA 0 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 B DB 1 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 C DC 2 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 D DD 3 30 39 E DE 4 40 49 5 50 6 60 7 70 8 80 9 90 F G AF BF CF DF DG EF FF GF 56 59 64 69 78 81 79 89 93 99 Ryc. 7. ATPOL: a – przykładowa mapa rozmieszczenia gatunku Cardamine flexuosa (Zając, Zając 2001); czytanie sygnatur: b – kwadratów 100 x 100 km, c – kwadratów 10 x 10 km. 295 Ryc. 8. Olsztyn i okolice. Fragment mapy topograficznej w skali 1:50 000 (siatka 2 x 2 km) Ryc. 9. Olsztyn i okolice. Fragment mapy topograficznej w skali 1:25 000 (siatka 1 x 1 km) 296 Ryc. 10. Olsztyn-Dajtki. Fragment mapy topograficznej w skali 1:10 000 (siatka 1 x 1 km) 297 Ryc. 11. Olsztyn-Kortowo. Fragment mapy topograficznej w skali 1:10 000 (siatka 1 x 1 km) 298 299 Ryc. 12. Fragment legendy mapy topograficznej 300 Ryc. 13. Fragment mapy topograficznej kolorowej – czytanie znaków 301 Ryc. 14. Fragment mapy topograficznej czarno-białej – czytanie znaków 302 Ryc. 15. Fragment mapy topograficznej – mozaika wyniesień i zagłębień (znaki spadu) Ryc. 16. Mapa ewidencji gruntów w skali 1:5 000 (wg Bednarek i in. 2004, zmienione) 303 Ryc. 17. Wzór mapy przeglądowej drzewostanów w skali 1:20 000 (Kukuła i in. 2001b) 304 Ryc. 18. Fragment mapy drzewostanowej – czytanie znaków. Ryc. 19. Numeracja słupka oddziałowego (wg Kukuły i in. 2001b; źródło: Żurkowski 2013) 305 Ryc. 20. Wycinek mapy glebowo-siedliskowej (Kukuła i in. 2001b) Siedlisko: Lśw – las świeży, LMśw – las mieszany świeży, Lw – las wilgotny, BMb – bór mieszany bagienny, BMśw – bór mieszany świeży; Ol – ols. Gleba: BR – brunatna, RDZ – rdzawa; T – torfowa. Materiał podłoża: gz – gliny zwałowe, glp – gliny lekkie piaszczyste, pg – piaski gliniaste, ps – piaski słabo gliniaste, pl – piaski luźne, tn – torf niski. Ol1 Ttn – siedlisko ols, typ wilgotnościowy 1, gleba torfowa z torfu niskiego; LMśw 1z RDZ ps:glp = siedlisko las mieszany typ wilgotnościowy 1z, gleba rdzawa powstała z piasków słabo gliniastych przechodzących w piaski gliniaste. 306 Ryc. 21. Fragment ortofotomapy w skali 1:5 000, z nałożonym podziałem powierzchniowym lasu (Ksepko 2004, za zgodą autora) 307 308 Ryc. 22. Operat urządzeniowy starszego typu – tabela z opisem taksacyjnym dla wielu wydzieleń 309 Ryc. 23. Wykorzystanie GIS do waloryzacji siedlisk. (Dynowski 2009, npbl.; za zgodą autora) Ryc. 24. Dalmierz laserowy (fot. P. Kołodziej). Ryc. 25. Technika pomiarów wysokości drzewa: a – pomiar dokonywany ze wzniesienia; b – pomiar dokonywany z obniżenia terenu; c – pomiar w płaskim terenie; d – pomiar obiektu pochylonego (wg Branthomme 2004) 310 a b c Ryc. 26. Wysokościomierze: a – wysokościomierz Blume-Leiss`a (IBL), b – wysokościomierz Suunto z widoczną tarczą do pomiaru kąta nachylenia, c – skala do pomiaru wysokości w wizjerze wysokościomierza Suunto (a – fot. K. Kuszewska; b, c – fot. P. Kołodziej) 311 312 Ryc. 27. Przebieg Leśnego Potoku (niebieska ramka – obszar źródliskowy, czerwona ramka – końcowy fragment doliny, badany podczas zajęć terenowych) Ryc. 28. Teren badań – charakterystyka rzeźby terenu Ryc. 29. Teren badań – dokładna mapa ukształtowania wąwozu 313 a b Ryc. 30. Teren badań – ukształtowanie powierzchni: a – płaski fragment doliny; b – strome stoki w części środkowej wąwozu (fot. A. Zalewska) 314 315 b Ryc. 31. Fragment numerycznej mapy leśnej badanego obiektu: a – mapa drzewostanów, b – mapa siedlisk (stan na 2005 r.) a Ryc. 32. Teren badań – granice i stanowiska badań różnych grup organizmów Ryc. 33. Teren badań – przekrój wąwozu i oznakowanie stanowisk do badań flory 316 317 b Ryc. 34. Różne sposoby podziału terenu na stanowiska do waloryzacji florystycznej: a – stanowiska – wybrane wydzielenia z lasami olszowymi (Prelewska 2003, Głąb 2003), b – stanowiska – kwadraty (Kurowski 2001); obydwie mapy na podkładzie leśnego podziału powierzchniowego a Ryc. 35. Ocena udziału (ilościowości = obfitości) gatunku – skala stopni pokrywania Braun-Blanqueta (wg Pawłowskiego 1972, zmienione), z modyfikacją dla stopni „+” i „1” (granica 1% wg porównania ze skalą Londo – por. Dzwonko 2007) Ryc. 36. Uproszczone zdjęcie fitosocjologiczne – udział sześciu gatunków wg skali jw. (wg Ellenberga 1956, źródło: Wysocki, Sikorski 2002; zmienione) 318 Ryc. 37. Schemat wielowarstwowej struktury lasu liściastego (górny rysunek) i jednowarstwowej struktury boru sosnowego (dolny rysunek). A1-A3 – górne granice warstw drzewostanu, B – górna granica podszytu, C+ D – warstwa runa i warstwa mszysta (Wysocki, Sikorski 2002, zmienione) Ryc. 38. Kartowanie metodą marszrutową (Faliński 1990) 319 a b Ryc. 39. Mapy roślinności – wykorzystanie zróżnicowania znaków do oceny udziału cenniejszych, rzadszych podzespołów: a – grądu Tilio-Carpinetum: T-C. corydaletosum (3) i T-C. melittetosum (5) oraz b – boru świeżego Peucedano-Pinetum: P-P. arctostaphyletosum (2) (wg Polakowskiego i in. 1997, zmienione; por. informacje i pozostałe objaśnienie w tekście – Rozdz. 3.1.2.) 320 321 b Ryc. 40. Mapa waloryzacji roślinności i flory: a – robocza, z podkładem. topograficznym; b – uproszczona (wg Zalewskiej i in. 2002, zmienione). A – rodzaje zbiorowisk roślinnych; m.in. kolorem wyróżniono typowe postacie grądów (e) i grądy zniekształcone (d); B – sygnatury do oznakowania stanowisk rzadkich gatunków roślin a 322 Ryc. 41. Mapa do inwentaryzacji ptaków. Zaznaczono punkty odniesienia (N0-N6, S1-S7, C1-C10) do lokalizowania miejsc obserwacji poszczególnych osobników Ryc. 42. Mapa dokumentacyjna jednego liczenia ptaków w terenie 323 Ryc. 43. Mapa gatunkowa przedstawiająca wyniki wielu liczeń jednego gatunku 324 a b Ryc. 44. Pułapka Barbera do połowu owadów epigeicznych (a) i przybory do jej przygotowania (b). (fot K. Komosiński) Ryc. 45. Pułapka ekranowa Netocia, do połowu chrząszczy saproksylicznych zasiedlających próchnowiska wewnętrzne w dziuplach drzew. (fot. K. Komosiński) 325 a b Ryc. 46. Ekshaustor do wybierania owadów (a), m.in. z czerpaka entomologicznego (b) (fot. K. Komosiński) 326 Przykładowa tabela fitosocjologiczna ANEKS Nr 2 Przykładowa dokumentacyjna tabela fitosocjologiczna 329 DAss. Tilio-Carpinetum Euonymus verrucusos ChO. Vaccinio-Piceetalia Picea abies ChO. Cladonio-Vaccinietalia Pinus sylvestris Ekspozycja Nachylenie (o) Liczba gatunków w zdjęciu Powierzchnia zdjęcia (m2) Zwarcie warstw (%) Nr oddziału Nr kolejny zdjęcia Nr kolejny zdjęcia w terenie Data wykonania zdjęcia B A1 A2 B A1 . . . . 2 1 3 10. 07. 2002 117 c’ A1 15 A2 5 B 20 C 95 D 0 0 33 200 + . . . 3 2 6 10. 07. 2002 117 c’ 70 5 15 65 0 0 30 200 + . . + 3 3 2 10. 07. 2002 117 c’ 70 15 20 50 0 SW 2-3 42 200 1 . . . 4 4 7 10. 07. 2002 117 c’ 80 5 40 40 0 0 29 200 . 1 . + 3 5 1 10. 07. 2002 117 c’ 85 15 5 40 5 0 54 200 . 1 + + 3 6 8 10. 07. 2002 117 c’ 55 20 40 25 0 0 30 200 + . . . 4 7 9 10. 07. 2002 117 c’ 75 0 45 20 0 0 34 200 . + + . 3 8 4 10. 07. 2002 117 c’ 40 20 35 15 0 W 10 31 200 Przykładowa dokumentacyjna tabela fitosocjologiczna. Tabela fitosocjologiczna przekształconego grądu subkontynetalnego Tilio-Carpinetum udziałem Pinus sylvestris występującego w rezerwacie „Strzałowo” (Zalewska i in. 2002). III II II II V STOPIEŃ STAŁOŚCI 330 ChO. Fagetalia sylvaticae Mercurialis perennis Galeobdolon luteum Galium odoratum Dryopteris filix- mas Milium effusum Polygonatum multiflorum Ranunculus lanuginosus Impatiens noli-tangere Paris quadrifolia Daphne mezereum Pulmonaria obscura Scrophularia nodosa Stellaria holostea Dactylis polygama Nr kolejny zdjęcia Tilia cordata Nr oddziału ChAll. Carpinion betuli Carpinus betulus Nr kolejny zdjęcia Nr kolejny zdjęcia w terenie Data wykonania zdjęcia A2 B C A1 A2 B C 4 2 1 + . . + + . . . . . + . . 1 . . 1 r 1 1 3 10. 07. 2002 117 c’ 3 1 1 . + + + . . . + . . 1 1 . 1 1 + 1 . 2 2 6 10. 07. 2002 117 c’ 1 2 1 + + . + + . . . . + + + . 2 + + 2 + 3 3 2 10. 07. 2002 117 c’ + 2 + + + + . . 1 . . . + + + . 1 + + 1 . 4 4 7 10. 07. 2002 117 c’ + + 2 + + + + . . + + + . 1 + 3 . + . + + 5 5 1 10. 07. 2002 117 c’ + 1 + + + + . + + r . . . + 1 . . . . + . 6 6 8 10. 07. 2002 117 c’ + 1 . + + . . . . r . + 2 . + 1 . 2 + . + 7 7 9 10. 07. 2002 117 c’ + + . + + + . . + . . . . 1 + . 1 2 1 1 . 8 8 4 10. 07. 2002 117 c’ V V IV V V IV III II II II II II III V V II IV IV IV V III S. 331 Viburnum opulus Sorbus aucuparia Ulmus glabra Gatunki towarzyszące: Drzewa i krzewy Quercus robur Euoymus europaeus Fraxinus excelsior Hepatica nobilis Anemone nemorosa Carex digitata Aegopodium podagraria Melica nutans Lonicera xylosteum Acer platanoides ChCl. Querco-Fagetea Corylus avellana Nr oddziału Nr kolejny zdjęcia Nr kolejny zdjęcia w terenie Data wykonania zdjęcia A1 A2 B B C C C B C B C B C C C . + + . . . . 2 . . + . . . + + + . + + 1 3 10. 07. 2002 117 c’ 3 . . . . . . 1 + . + . . + + + + . + + 2 6 10. 07. 2002 117 c’ 3 . . + . + . 2 + + 1 + + + . 1 . + + . 3 2 10. 07. 2002 117 c’ 2 . . . . + . 3 + . + + . . . + . + . . 4 7 10. 07. 2002 117 c’ . + . . + . + + + . + . + + r 2 + + + . 5 1 10. 07. 2002 117 c’ 2 2 . . . . . 3 . . 1 + . + . + 1 + . . 6 8 10. 07. 2002 117 c’ 1 . . + . . . . + 2 . . + . . + . + + 7 9 10. 07. 2002 117 c’ 2 . . . . . + 2 . . . . . . . + + + . r 8 4 10. 07. 2002 117 c’ IV II I II I II II V III I V II II IV II V IV IV III III 332 1 1 2 . + . . 1 . + + + + + + r . . + r Pozostałe gatunki towarzyszące Impatiens parviflora Oxalis acetosella Maianthemum bifolium Rubus saxatilis Convalaria majalis Calamagrostis arundinacea Urtica dioica Moehringia trinervia Actea spicata Galeopsis bifida Viola mirabilis Anthriscus sylvestris Geum urbanum Rubus idaeus Dryopteris dilatata Hieracium murorum Hieracium lachenalii Geranium robertianum Viola sp. (cf .riviniana) 1 3 10. 07. 2002 117 c’ Nr kolejny zdjęcia Nr oddziału Nr kolejny zdjęcia Nr kolejny zdjęcia w terenie Data wykonania zdjęcia 2 2 + . + . . + + . + . . . + . . . . 2 2 6 10. 07. 2002 117 c’ 2 2 1 1 + . + + + + + + + . . . . + . 3 3 2 10. 07. 2002 117 c’ 2 . 1 1 + + + . . + . . . + . . . . . 4 4 7 10. 07. 2002 117 c’ . 1 1 + 1 1 . . . . + + + . . + + . + 5 5 1 10. 07. 2002 117 c’ 2 2 1 1 + + + + + . . . . + + . . 7 7 9 10. 07. 2002 117 c’ 1 1 1 1 + + + + + . . . . . . . . 6 6 8 10. 07. 2002 117 c’ 1 1 1 + + + . + . + . . . . . + + . . 8 8 4 10. 07. 2002 117 c’ V V V V V IV IV IV IV III III II II II II II II II II S. 333 Gatunki sporadyczne, które wystąpiły tylko jeden raz w całej tabeli fitosocjologicznej; 1: Glechoma hederacea (+); 2: Asarum europaeum (+), Galeopsis speciosa (+), G. tetrahit (+); 3: Campanula trachelium (+), Lapsana communis (+), Ranunculus repens (r); 4: Dryopteris cartusiana (+), Lilium martagon (+); 5: Ajuga reptans (+), Chaerophyllum aromaticum (+), Equisetum sylvaticum (+), Lathyrus vernus(+), Melapyrum nemorosum (+), M. pratense (+), Mycelis muralis (+), Orthilla secunda (+), Polygonatum verticillatum (+), Phyteuma spicatum (+), Poa nemoralis (+), Pteridium aquilinum (r), Vaccinium myrtillus (+), Veronica chamaedrys (+); 7: Brachypodium sylvaticum (+), Fragaria vesca (+), Vincetoxicum hirundinaria (+); 8: Athyrium filix-femina (+), Gymnocarpium dryopteris (+). ISBN 978-83-62860-22-7
