Ryby

dr Piotr Bernatowicz
dr hab. Piotr Bębas
Ryby
Systematyka ryb jest obiektem intensywnych badań. Ulega zmianom wynikającym z coraz to nowych
odkryć o przebiegu ewolucji tej grupy. Poniżej proponowana systematyka (J. Dzik) z wyszczególnieniem
najważniejszych cech każdej z grup.
Typ CHORDATA [strunowce]
Cechy charakterystyczne:
1. Struna grzbietowa
2. Układ nerwowy po grzbietowej stronie ciała
3. Umięśniony ogon za odbytem
4. Endostyl (często ulegający przekształceniom)
5. Szpary skrzelowe w gardzieli (połączenie układów wymiany gazowej z układem pokarmowym)
Podtyp VERTEBRATA (Craniata) [kręgowce, czaszkowce]
Gromada CONODONTA
Wymarłe kręgowce posiadające chwytny aparat gębowy (liczne ząbki łatwo zachowujące się w materiale kopalnym).
Gromada MYXINIDA [śluzice]
Morskie, często głębinowe zwierzęta posiadające keratynowe szczęki. Niektórzy badacze łączą je z wymarłymi
konodontami.
Gromada AGNATHA [bezszczękowce]
Ich ciało pierwotnie pokryte było fosforanowymi łuskami skórnymi (u wymarłych form)
Rzad Petromyzonida [minogi]
Otwór gębowy mają przekształcony w przyssawkę (ektopasożyty). Mają również wydłużone kanaliki nerkowe
co umożliwia im osmoregulację zarówno w wodach słodkich jak i w morzach – mogą migrować pomiędzy
akwenami o różnym zasoleniu.
Gromada PISCES [ryby]
Ryby mają wykształcone szczęki z pierwszego łuku skrzelowego.
Podgromada CHONDRICHTHYES [ryby chrzęstnoszkieletowe]
Ryby te mają słabo rozwinięte kości pochodzenia chrzestnego a ciało pokryte drobnymi łuskami z bez emalii.
Rzad Selachii [rekiny]
Są zazwyczaj sprawnymi pływakami, mają opływowy kształt ciała, a ich łuski z reguły służą jako turbulatory
(redukują opór wody). Rekiny to zazwyczaj aktywni drapieżcy, nieliczne gatunki odżywiają się innym
pokarmem np. planktonem. Osmoregulację zapewnia utrzymywanie dużego stężenia mocznika w płynach
ustrojowych. Skrzela nie są przepuszczalne dla jonów ani dla mocznika. Nadmiar soli usuwany jest z organizmu
przy pomocy gruczołu solnego znajdującego się w przewodzie pokarmowym niedaleko odbytu. W jelicie
występuje zastawka spiralna (zwiększa powierzchnię jelita i ułatwia wchłanianie substancji pokarmowych).
Rzad Batoidei [płaszczki]
Są to ryby grzbietobrzusznie spłaszczone, a szczeliny skrzelowe są zawsze na brzusznej stronie. Większość
zdobywa pokarm przy dnie, niektóre gatunki odżywiają się planktonem. Większość gatunków żyje w
środowisku morskim, kilka w rzekach (m.in. dopływach Amazonki).
Podgromada HOLOCEPHALI [zrosłogłowe]
Ryby głębinowe. Mają górna szczękę zrośniętą z czaszką.
Podgromada SARCOPTERYGII
Ryby te mają duże łuski bez emalii, a jamy nosowe otwierają się do wnętrza pyska.
Rzad Dipnoi [ryby dwudyszne]
Mają jedno lub dwa płuca (umięśnione worki umożliwiające wentylację i wymianę gazową z powietrzem).
Płetwy piersiowe osadzone są na mięsistych trzonach wspartych na kostnym szkielecie lub silnie zredukowane.
Dwudyszne mają duże łuski i zastawkę spiralną w jelicie. Znane są trzy rodzaje (Neoceratodus, Protopterus,
Lepidosiren). Niektóre zagrzebują się w mule, aby przetrwać suszę.
Rzad Crossopterygii [ryby trzonopłetwe]
Mają płetwy parzyste osadzone na mięsistych trzonach z kostnym szkieletem. Pierwotnie miały parzyste płuca
służące do oddychania. Jedyny żyjący gatunek (Latimeria chalumnae) ma pęcherz wypełniony tłuszczem; żyje
w wodach głębinowych Oceanu Indyjskiego. Ma zastawkę spiralną w jelicie oraz symetryczną płetwę ogonowa.
Podgromada OSTEICHTHYES [ryby kostnoszkieletowe]
Ryby te mają zazwyczaj jedną płetwę grzbietowa, łuski z emalią lub kostne tarcze na powierzchni ciała.
Osteostei
Są to prymitywne ryby kostnoszkieletowe o szkielecie w większości chrzęstnym, strunie grzbietowej
zachowanej u postaci dorosłych, łusce ganoidowej. Płetwa ogonowa jest wyraźnie heterocerkiczna. Do tej grupy
należą jesiotry (Acipenseridae) oraz wielopłetwce (Polypteridae). Wielopłetwce również mają łuski ganoidowe,
parzyste płetwy wsparte na mięsistych podstawach i zastawkę spiralną w jelicie. W oddychaniu pomagają im
płuca.
Holostei
Mają szkielet w większości zwapniały. Pęcherz pławny przypomina jeszcze płuco (u rodzaju Lepisosteus
służy jako dodatkowy narząd oddechowy). Płetwa ogonowa jest heterocerkiczna, łuski ganoidowe bądź
amioidalne. Dzisiaj żyje kilka gatunków w dwóch rzędach: Amiiformes (mękławka, Amia calva) oraz
Lepisosteiformes (niszczuki, kilka gatunków zamieszkujących Amerykę Północną i Środkową).
Teleostei [ryby cienkołuskie, ościste]
Mają ruchomą kość szczękowa, cienkie łuski bez emalii (cykloidalne lub ktenoidalne, u niektórych form wtórnie
brak łusek), zwarty szkielet ogona ze zmodyfikowanymi łukami nerwowymi kręgów, pierwotnie jedną płetwę
grzbietowa (u bardziej zaawansowanych form dwie lub więcej). Mają szkielet prawie całkowicie zwapniały. Ich
struna grzbietowa jest szczątkowa. U większości obecny jest pęcherz pławny. Brak pęcherza u niektórych jest
wtórną adaptacją. Osmoregulacja zachodzi głównie poprzez skrzela. Do grupy tej należy większość dziś
żyjących ryb. Najczęściej w systematyce wyróżnia się 35 rzędów. Najważniejsze to:
a. Węgorzokształtne (Anguilliformes), charakteryzujące się wydłużonym ciałem, larwą liściastą
(leptocephalus). Pływają za pomocą sinusoidalnego wyginania ciała prostopadle do kierunku ruchu, np.
Anguilla anguilla, węgorz europejski. Ich miomery są słabo wygięte.
b. Śledziokształtne (Clupeiformes), charakteryzuje je twardy kil z łusek na brzusznej stronie bocznie
spłaszczonego ciała.
c. Łososiokształtne (Salmoniformes), mają pęcherz pławny otwarty do gardzieli, szkielet częściowo
chrzęstny, płetwę tłuszczową (z reguły), wysuwane szczęki, zęby i drobną cykloidalną łuskę. Charakteryzuje
je obfita produkcja śluzu.
d. Karpiokształtne (Cypriniformes). Przedstawiciele tego rzędu mają aparat Webera, pęcherz pławny otwarty,
są wszystkożerne, często mają zęby gardłowe. Karpiokształtne żyją głównie w wodach słodkich.
e. Okoniokształtne (Perciformes) parafiletyczny rząd obejmujący wiele gatunków. Ich płetwy brzuszne
zbliżone są do piersiowych. Mają ktenoidalne łuski, ostre promienie z przodu płetwy grzbietowej lub w
pierwszej płetwie grzbietowej. Ich pęcherz pławny jest zamknięty lub go brak.
f. Najeżkokształtne (Tetraodontiformes). Ryby zamieszkujące wody morskie bądź słonawe. Ich ciało jest
zazwyczaj silnie zmodyfikowane; częściowo lub całkowicie opancerzone, pływanie odbywa się przeważnie
dzięki bocznemu wychylaniu płetw osiowych. Występuje u nich szereg adaptacji obronnych, np. kolców lub
umiejętności stroszenia ciała do większych rozmiarów np. u najeżki Diodon hystrix.
Tematy do samodzielnego przestudiowania:
1. rozmnażanie się ryb
2. narządy zmysłów u ryb
3. sposoby pływania u ryb
4. różnorodność kształtów ciała ryb w kontekście przystosowania do środowiska życia
5. budowa przewodu pokarmowego i różnorodność pobieranego pokarmu u ryb