Wieś Zubki nad rzeką Kołodzieżanką, we

Gmina
Gródek
jest
największą
powierzchniowo
gminą
województwa
podlaskiego. Położona jest we wschodniej części powiatu białostockiego. Cały jej obszar
leży w strefie Zielonych Płuc Polski, a zachodnia część gminy znajduje się w obrębie
Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej.
W krajobrazie gminy najbardziej wyróżnia się Wał Świętojański, w obrębie
którego, w okolicy Królowego Mostu znajdują się największe wzniesienia (Góra
Świętego Jana - 210, 5 m n.p.m. i Góra Świętej Anny - 209,2 m n.p.m.).
Gmina Gródek zalicza się do najbardziej zalesionych, gdyż powierzchnia lasów
zajmuje 60% jej powierzchni. Spośród fitocenoz leśnych na obszarze gminy dominuje:
bór iglasty wysoki, ekosystem boru brusznicowego, a także boru wielogatunkowego.
Odnaleźć też można ekosystemy grądu, boru świerkowego i olsu.
Na terenie gminy przez wieki stykały się ze sobą różne kultury wschodu i
zachodu. Bez większych konfliktów żyją tu obok siebie ludzie o różnych wyznaniach.
Stanowi to, oprócz przyrody, bogactwo tej ziemi.
CIEKAWOSTKI
HISTORYCZNE
Z
TERENU
GMINY GRÓDEK.
Gródek nad rzeką Supraśl.
Nazwa Gródek wywodzi się od obronnego grodu, który znajdował się w
granicach dzisiejszej miejscowości już w czasach wczesno-historycznych. Początki
osadnictwa sięgają prawdopodobnie XII wieku, kiedy był on ważnym grodem na szlaku
Grodno-Bielsk-Drohiczyn. Trwające przez cały XIII wiek najazdy jaćwieskie, a później
konflikty litewsko-ruskie i litewsko-krzyżackie doprowadziły do przerwania ciągłości
osadniczej. Przed 1483 rokiem król Kazimierz Jagiellończyk nadał rozległe dobra między
rzeką Narwią a Supraśla Iwanowi Chodkiewiczowi, po śmierci którego przeszły one we
władanie jego syna Aleksandra. Uczynił on z Gródka swoją główną rezydencję,
wznosząc tu drewniany zamek (w miejsce dawnego grodu) oraz sprowadzając w 1498
roku z Kijowa mnichów prawosławnych, przeniesionych później do Supraśla.
W połowie XVI wieku Gródek otrzymał prawa miejskie. Miasto było
wówczas ważnym ośrodkiem handlowym, rzemieślniczym oraz centrum rolniczym i
leśnym. Stanowił siedzibę dużych dóbr nazywanych hrabstwem Gródeckim. W XVII
i XVIII wieku Gródek kilkakrotnie zmieniał właścicieli. Należał do Paców, Sapiehów,
Mniszchów, Potockich, Radziwiłłów. Okres ten miał niekorzystny wpływ na rozwój
miasta. Nastąpiła też zmiana traktów handlowych na Wilno oraz fakt, że żaden z
kolejnych właścicieli nie miał tu swojej siedziby. Chodkiewiczowski zamek został
zniszczony na początku XVIII wieku, w trakcie wojny północnej, w wyniku czego
miasteczko zmieniło swój charakter. Przekształcił się w osadę rolniczo-karczmarską. Po
upadku Rzeczypospolitej
Gródek znalazł się pod zaborem pruskim. W wyniku
Postanowień traktatu tylżyckiego został włączony do Rosji. Rzemiosłem zajmowali się
głównie Żydzi. Miasteczko trwało w zastoju do 1831 roku, kiedy to wprowadzono
granice celną między Cesarstwem Rosyjskim a Królestwem Polskim. Gródek stał się
miejscem lokalizacji zakładów włókienniczych produkujących na rynki wschodnie.
W pobliżu miasteczka w okresie powstania styczniowego została stoczona
jedna z bitew na tym terenie, nazywana bitwą pod Waliłami, w której uczestniczył jako
szew sztabu oddziału powstańczego – Walery Wróblewski.
Kryzys w latach osiemdziesiątych XIX wieku przyniósł w efekcie rozwój
Białegostoku, powodując upadek Mniejszych ośrodków. Mimo utraty praw miejskich w
1897 roku Gródek rozwijał się nadal jako osada fabryczna. W 1905 roku doszło tu do
krwawych zamieszek, działała tu Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy.
Również w okresie międzywojennym miały tu miejsce liczne strajki i manifestacje pod
kierownictwem Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi. Przemysł włókienniczy
zacza podupadać. Istniejące jeszcze zakłady zostały zniszczone w okresie II wojny
światowej. W czasie okupacji mieszkańcy Gródka utworzyli komitet antyfaszystowski,
wspomagali partyzantów działających na terenie Puszczy Knyszyńskiej. 3 lipca 1943
roku hitlerowscy żandarmi dokonali pacyfikacji wsi. Rozstrzelano 36 osób 9 z Popówki i
Pieszczanik), w tym 16 dzieci. Egzekucji dokonano na cmentarzu żydowskim w pobliżu
Gródka – znajduje się tam tablica upamiętniająca to zdarzenie.
Obecnie Gródek, oprócz ciekawej historii, zabytków (Cerkiew p.w.
Najświętszej Marii Panny, Kościół p.w. Najświętszego Serca Jezusowego), zalewu i
malowniczego położenia pośród lasów proponuje turystom wiele atrakcji. Należy do nich
odbywający się w połowie lipca koncert Białoruskiej muzyki rockowej- Basowiszcza.
Idea stworzenia tego festiwalu zrodziła się w 1989 roku. Pod koniec lipca odbywa się też
Siabrouskaja Biasieda czyli Międzynarodowe Polsko - Białoruskie Spotkania Kulturalne.
Ta typowo rodzinna impreza odbywa się już od sześciu lat. Ciekawy program (występy
zespołów, pieczenie prosiaka połączone z degustacją) powoduje, iż Uroczysko Boryk
gości tego dnia coraz więcej osób.
Wieś Zubki nad rzeką Kołodzieżanką, we wschodniej części gminy
Gródek.
Według przekazów ustnych wieś otrzymała nazwę od przydomku gajowego
(leśniczego), który zamieszkiwał teren przed powstaniem miejscowości. Człowiek ten
nosił przydomek Zub i otrzymał go od noszonego za pasem długiego zęba.
Prawdopodobnie gajowy podczas kopania dołu na piwnice znalazł fragment uzębienia
jakiegoś wymarłego gada. Dłuższe żeby wbił do ściany i służyły mu do wieszania ubrań,
zaś krótszy ząb był używany do uboju zwierząt.
Pierwsze udokumentowane informacje o wsi pochodzą z XIII wieku.
Wówczas to mieszkańcy należeli do parafii unickiej w Gródku. Pierwsi mieszkańcy wsi
to 14 rodzin chłopskich należących do dworu w Kołodziejnie. Otrzymali oni ziemię do
użytkowania. Były to działki rolne rozdrobnione tzw. szachownice.
Do roku 1795 wieś leżała na obszarze Wielkiego Księstwa Litewskiego, w
województwie nowogródzkim. Od 1795 do 1807 roku (koniec Rzeczpospolitej)
miejscowość znajdowała się w zaborze pruskim. Zaś po roku 1807 obszar wsi włączono
do zaboru rosyjskiego (gubernia grodzieńska).
Podczas wybuchu powstania styczniowego niektórzy mieszkańcy brali
udział w partyzantce. Były to rodziny Ciszewskich i Wysockich. W roku 1864 miało
miejsce uwłaszczenie chłopów w zaborze rosyjskim i m.in. rodziny z Zubek otrzymały
ziemię.
W 1886 roku przez wieś przeprowadzono linię kolejową łączącą Białystok z
Wołkowyskiem i Baranowiczami.
Natomiast w roku 1915 w obliczu zbliżającego się frontu i propagandy
carskiej część mieszkańców wsi (ludność prawosławna) opuściła wieś i ewakuowała się
w głąb Rosji. Część rodzin wyjechała na Ukrainę, pozostali do centralnej części Rosji i
zachodnie części Syberii. Ludność katolicka wyjechała ze wsi do miasteczka Jałówka
bądź do sąsiedniej miejscowości Wierobie. Wieś została całkowicie spalona przez
oddziały luzackie. Od roku 1919 po zakończeniu działań wojennych nastąpiły stopniowe
powroty mieszkańców. Nieliczne rodziny pozostały w Rosji. Ludność powoli zaczynała
odbudowywać wieś. Pierwsze domostwa były nędzne i panowały bardzo trudne warunki
życia. Większość mieszkańców zajmowała się rolnictwem. Niektórzy znaleźli pracę na
kolei, bądź szukali szczęścia wyjeżdżając do Białegostoku. Kobiety sezonowo
wyjeżdżały do pracy i zatrudniały się u bogatych żydów. Ludzie wykonywali pracę
najemną w folwarku Gobiaty (własność Szostakowskich) i majątku Ciecierówka
(własność Niemcewiczów). Sprzedawano płody rolne na targu w Gródku bądź w
Jałówce. Korzystano z młynów wodnych w Kołodziejnie i Nietupie.
Dzieci uczęszczały do szkoły powszechnej w Mostowlanach (6-klasowa
szkoła) lub w Wierobiach (4-klasowa szkoła). Nieliczne bogate rodziny chłopskie
posyłały swoje dzieci do szkół średnich (5 osób na 250 mieszkańców).
Na początku II wojny światowej, w czasie niemieckich nalotów bombowych
spaleniu uległy niektóre domy. We wrześniu na teren wsi wkroczyły wojska Armii
Czerwonej. Zubki znalazły się na obszarze tzw. Zachodniej Ukrainy. Okupacja niemiecka
rozpoczęła się od lata 1941 roku. Podczas ataku wieś uległa częściowemu spaleniu.
Zginęło tez 10 mieszkańców. W tym okresie miały miejsce przymusowe wyjazdy
młodzieży na przymusowe roboty do Niemiec oraz mężczyzn do obozów pracy.
Po zakończeniu działań wojennych nastąpił nowy rozdział w historii wsi:
okres PRL-u. Wówczas to nastąpiły masowe wyjazdy młodzieży do szkól, osób
dorosłych do pracy w mieście. Na niczym spełzły plany założenia we wsi spółdzielni
produkcyjnej. W latach pięćdziesiątych wieś staje się siedzibą gromadzkiej rady
narodowej. We wsi istnieje poczta, sklep spożywczy, biblioteka, ośrodek zdrowia,
kursują liczne pociągi.
Wraz z upadkiem PRL-u następuje upadek wszystkich instytucji we wsi.
Wieś się wyludnia.
Główną atrakcją wsi jest obecnie spokój, cisza oraz przyroda i piękne
krajobrazy. Dzikie zwierzęta podchodzą pod ludzkie siedziby i stają się dla mieszkańców
utrapieniem a dla turystów ogromną atrakcją.
Wieś Mostowlany nad rzeką Świsłocz.
Nazwa miejscowości przypuszczalnie pochodzi od mostu na rzece Świsłocz.
Wieś była ważnym punktem na drogach z Grodna i Wołkowyska do Korony.
Z zachowanych źródeł wynika, iż pod koniec XVI wieku w Mostowlanach
istniała drewniana cerkiewka, która była filią parafii prawosławnej w Jałówce. Na
początku XVII wieku parafia i podległe jej filie zostały przekształcone w unickie. W
1839 roku istniejąca już samodzielna parafia wraca do prawosławia. Rozległość parafii i
zapewne ciasnota istniejącej cerkwi była powodem utworzenia w Mostowlanach
samodzielnej parafii. Należy przypuszczać, że było to w pierwszej połowie XVIII wieku.
Właścicielami Mostowlan byli kolejno przedstawiciele rodów: Wojnarów,
Wołłowiczów, Bułharynów i Horaimów. Ostatnim właścicielem dworu w Mostowlanach
był Wacław Niemczynowicz. Na początku lat dwudziestych ubiegłego wieku na skutek
zadłużenia ziemię dworską rozparcelowano. Większość majątku kupili osadnicy z Polski
centralnej, województwa lubelskiego.
W latach 1775-1784 właścicielka dworu w Mostowlanach była Helena
Bułharynowa, żona starosty jałowskiego. Opisane zostało, że istniał dworski wodny młyn
i browar. Ostatnimi właścicielami młyna wodnego, do wybuchu II wojny światowej, była
rodzina Glazerów pochodzenia niemieckiego.
W roku 1838 w kościele rzymsko-katolickim w Jałówce odbyła się
uroczystość chrztu Wincentego Konstantego Kalinowskiego, który 25 lat później zasłynął
jako przywódca Powstania Styczniowego na Litwie (stracony w Wilnie w 1864Roku).
Rodzicami jego byli Szymon Kalinowski Weronika z Rybińskich. Syn Konstanty
uczęszczał do gimnazjum w Świsłoczy. Ojciec jego zarządzał dworem w Mostowlanach.
Dwór mostowlański służył powstańcom jako schronienie po bitwie, którą stoczyli 25
kwietnia 1863 roku. Był to oddział Kazimierza Kobylańskiego ścigany przez oddziały
carskie. Oddział ten przebywał w Mostowlanach dwa tygodnie. W dniu Zielonych
Światek powstańcy opuścili kryjówkę i udali się do miasteczka Jałówka.
W roku 1867 rozpoczęto budowę nowej cerkwi pod wezwaniem św. Jana
Teologa (istnieje obecnie). Na początku XX wieku cerkiew tą rozbudowano. Parafia w
Mostowlanach była jedną z największych w diecezji grodzieńskiej, której podlegała.
Około roku 1915 miała miejsce ewakuacja ludności prawosławnej w głąb Rosji w obliczu
zbliżającego się frontu. Powroty ludności miały miejsce po 1919.
W latach trzydziestych ubiegłego wieku we wsi powstała 6-klasowa szkoła
powszechna. Mieściła się ona w prywatnym budynku rodziny Zareckich. Po wojnie, w
roku 1958, oddano do użytku nowy budynek szkolny. Istniał on do 1978 roku.
Zarówno podczas okupacji radzieckiej, jak i niemieckiej mieszkańcy wsi
doznali wielu cierpień i krzywd. Po II wojnie powstanie granicy na rzece Świsłocz i
zamknięcie tradycyjnych szlaków z zachodu na wschód przyczyniło się do powolnego
upadku miejscowości.
Obecnie główną atrakcją tej miejscowości jest malownicze położenie w
dolinie Świsłoczy oraz malowniczy krajobraz polodowcowy z rozległymi lasami.
Wieś Radunin nad rzeką Radunianką.
Wieś została założona w połowie XVIII wieku. Wieś ta dawniej nazywała
się Radomin, a ostatnio-potocznie jeszcze i dziś- Radulin. Nazwa Radomin pochodziła
być może od jaćwieskiego słowa radomias oznaczającego „znaleźć, pamiętać,
wspominać, przypominać”. Wieś mogła więc być założona w miejscu szczególnym dla
przejeżdżających tamtędy ludzi. We wsi znajdował się dwór należący do szlachcica
Jerzego Borkowskiego. Cały majątek został jednak wyprzedany za długi.
Odwiedzający wieś turyści podziwiać mogą dolinę rzeki Radunianka, czyste
lasy oraz zachowaną architekturę wiejską z pięknymi zdobieniami.
Jaćwieskie Kurhany – najstarsze ślady osadnictwa na terenie
gminy Gródek.
W 2003 roku w pobliżu wsi Łużany archeolodzy odkryli pogańskie
cmentarzysko. Kurhany te zostały odkryte na podstawie zachowanych zapisków
szlachcica o nazwisku Pokrowicki. Podobne cmentarzysko pogańskie odnalazł pan Adam
Ciuńczyk (leśniczy) w leśnictwie Smolarnia. Liczy ono około 60 kurhanów rozrzuconych
na powierzchni kilku hektarów lasu. Niektóre z nich są wyraźnie widoczne, inne
natomiast zostały przez wieki rozmyte. Niezwykły obiekt ziemny odnalazł pan Adam
Ciuńczyk w leśnictwie Grzybowce. Jest to pojedynczy dobrze zachowany kopiec o
średnicy około 10 metrów. Pan Adam przypuszcza, że jest to kopiec książęcy.
Przypuszczalnie należy on do osoby (osób) przemieszczających się przez te tereny lub też
jest to kopiec kultowy, na którym ustawiono drewniane wyobrażenie pogańskiego
bóstwa. Według obserwacji leśniczego spora grupa kopców znajduje się też koło Zubek,
przy rzeczce Kołodzieżance oraz w leśnictwie Zielona, za Zubrami. Znaleziska te jednak
nie zostały jednak do tej pory sprawdzone przez archeologów.
CIEKAWOSTKI PRZYROIDNICZE – dotychczas
mało znane i rzadko opisywane.
Uroczysko „Boryk”
Park „Boryk” położone jest pomiędzy dwiema wsiami, które stanowią jedną
całość. Tymi wsiami są: Gródek oraz Waliły Stacja. Park „Boryk” rozciąga się wzdłuż
ulicy Szkolnej. Jego północną granicę stanowią tory kolejowe. Natomiast wschodnią pola
uprawne oraz monokulturowe uprawy leśne modrzewia europejskiego.
W obrębie Parku można wyróżnić dwie odrębne części: Nadleśnictwo oraz
Uroczysko „Boryk”. Siedzibę Nadleśnictwa stanowi wybudowany w 1997 roku budynek
nawiązujący architektonicznie do zabytkowego obiektu tzw. „Nadleśniczówki”. W
dawnej drewnianej siedzibie, liczącej sobie ponad 70 lat, znajdują się obecnie lokale
mieszkalne. Oprócz budynku biurowego, w którym prowadzone są też zajęcia
edukacyjne, i bazy mieszkalnej Nadleśnictwo dysponuje rozbudowanym zapleczem
gospodarczym tj. magazynami, garażami, wiatami, warsztatami i kotłownia.
Centralną cześć parku, położoną około 300 metrów od siedziby Nadleśnictwa,
stanowi uroczysko „Boryk”. Położone jest ono pośród około 200 letnich sosen, na
niewielkim morenowym wyniesieniu terenu. Rozciąga się z niego malowniczy widok na
pola uprawne i położone w dolinie Supraśli Olsy.
Uroczysko „Boryk” zasłynęło corocznymi imprezami takimi jak: „Basowiszcza”,
„Siabrouskaja Biasieda”. Jest to również miejsce cotygodniowych dyskotek oraz innych
spotkań w okresie letnim. Amfiteatr jest również wykorzystywany w trakcie gminnych i
państwowych uroczystości. Także Szkoła Podstawowa oraz Publiczne Gimnazjum w
Gródku organizują tutaj spotkania i występy z okazji Dnia Dziecka, Dni Gródka,
rocznicy wstąpienia Polski do Unii Europejskiej itp.
Na obszarze parku zachowany został pierwotny charakter ekosystemu boru
wysokiego. Północno – wschodnią granicę parku stanowi ols rosnący na wilgotnych,
torfowych glebach doliny rzeki Supraśl. Najcenniejszymi drzewami są dwustuletnie
sosny (Pinus silvestris) otaczające amfiteatr wraz z miejscem na ognisko i wiatą
przeznaczoną do tańca. Równie okazałe są lipy drobnolistne (Tilia cordata) oraz lipy
szerokolistne (Tilia grandifolia) rosnące w pobliżu Nadleśnictwa.
Do drzew rosnących na terenie parku zaliczyć należy świerki pospolite (Picea
abies), sosny zwyczajne (Pinus silvestris), klony zwyczajne (Acer platanoides), dęby
szypułkowe (Quercus rober), dęby czerwone (Quercus rubra). Wyróżnić należy krzewy
bzu czarnego (Sambucus nigra), bzu koralowego (Sambucus racemosa), maliny
właściwej (Rubus ideaeus), róży dzikiej (Rosa canina), jeżyny popielicy (Rubus caesius),
jałowca pospolitego (Juniperus communis).
Wśród drzew można spotkać stanowiska zawilca gajowego (Anemone nemorosa),
borówki czarnej (Vaccinium myrtillus), poziomki pospolitej (Fragaria vesca).
W parku można zobaczyć liczne gatunki ptaków: sikorki – bogatka (Parus major),
czubatka (Parus cristatus), dzięcioły (Picidae), zięby (Frugilla coelebs), sójki (Garrulus
glandarius), gady: zaskrońce (Natrix natrix), jaszczurki (Lacerta vivipara).
Zbiornik wodny na Wyżarach.
W okolicy leśniczówki Wyżary poprzez zbudowanie tamy na Raduniance,
utworzono kilkuhektarowy zbiornik wodny. Dawniej składowano w nim drewno.
Obecnie nie wykorzystuje się go gospodarczo. Mają tu swoje siedziby bobry i wydry.
Zbiornik jest też stale zarybiany. Jest to też miejsce gdzie można podziwiać wiele
gatunków płazów. Zbiornik ten jest pięknie położony w kompleksie lasów wilgotnych,
łęgów, olsów, borów świerkowych torfowcowych oraz licznych źródlisk.
Jezioro Wiejki.
Wiejki są jedynym na tym obszarze jeziorem polodowcowym. Zachowały
się tu liczne zbiorowiska roślinne z wieloma rzadkimi gatunkami roślin. Występuje tu
między innymi brzoza niska Betula humilis, stoplamek krwisty Dactylorhiza incarnata,
stoplamek plamisty Dactylorhiza maculata, rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia,
bobrek trójlistkowy Menyaanthes trifoliata, bagno zwyczajne Ledum palustre, żurawina
błotna Oxyccocus palustris oraz dziewięciornik błotny Parmassia palustris.
Ze względu na swą unikalność na terenie jeziorka utworzono rezerwat. Jego
celem jest zachowanie obecnego stanu jeziora z taflą wody i narastającym płem.
Opracowanie:
uczniowie Szkoły Podstawowej im. Partyzantów Braci M. i A. Chrzanowskich,
ul. A. i G. Chodkiewiczów 18, 16-040 Gródek
Mikołaj Nos kl. VB
Mateusz Adamczyk kl. VB
Krzysztof Tarasewicz kl. VA
Opieka Dydaktyczna:
mgr Irena Nos
mgr Monika Jaroszuk