Czym różni się palenie tytoniu u kobiet i mężczyzn? – implikacje dla
advertisement
460 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(3): 460-465 Czym różni się palenie tytoniu u kobiet i mężczyzn? – implikacje dla profilaktyki What are the gender differences in tobacco smoking between women and men? – implications for prophylaxis Patrycja Kuźmicka, Beata Karakiewicz, Iwona Rotter Zakład Zdrowia Publicznego, Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie Wprowadzenie. Praca dotyczy problematyki palenia tytoniu w kontekście różnic płci i wskazuje na istotne z punktu widzenia edukacji zdrowotnej, poradnictwa antytytoniowego i leczenia uzależnienia od tytoniu czynniki uwarunkowane przez płeć, które mogą podnieść skuteczność prowadzonych interwencji antytytoniowych. Introduction. The study discusses the problem of tobacco smoking in the contex of gender differences and points to the factors essential from the point of view of health education, anti-smoking counseling and treatment for tobacco smoking addiction, which are conditioned by gender and may improve the effectiveness of anti-smoking campaigns. Cel pracy. Dokonanie syntetycznego przeglądu badań naukowych dotyczących palenia tytoniu w populacji kobiet i mężczyzn w kontekście różnic płci oraz wskazanie istotnych z punktu widzenia profilaktyki implikacji dla interwencji antytytoniowych. Aim. To make a synthetic review of scientific research concerning tobacco smoking in the populations of women and men in the contex of gender differences and to point out essential implications for prophylaxis in antismoking campaigns. Materiał i metody. W pracy dokonano przeglądu aktualnego piśmiennictwa wyszukanego tematycznie: palenie tytoniu vs różnice płci z wykorzystaniem bazy Academic Search Complete (EBSCO). Metodą badań była metaanaliza. Material & methods. The paper reviews current literature selected according to the theme: tobacco smoking vs. gender differences, using the Academic Search Complete (EBSCO) database. Meta-analysis was the research method. Wyniki. Na palenie tytoniu jako zachowanie antyzdrowotne wpływa wiele czynników powiązanych z płcią i można je zaklasyfikować do następujących grup: kulturowe, społeczne, psychologiczne, genetyczne i hormonalne, związane z atrakcyjnością fizyczną i inne. Z różnic płci w paleniu tytoniu wynikają implikacje dla działań profilaktycznych np. wypracowanie strategii radzenia sobie z nałogiem palenia w populacji kobiet, dla których ważniejszy będzie – w odróżnieniu od mężczyzn – aspekt behawioralny palenia bardziej niż fizyczne uzależnienie od nikotyny. Results. Tobacco smoking as an unhealthy behavior is influenced by many gender-related factors and they can be classified into the following groups: cultural, social, psychological, genetic and hormonal, related to physical attractiveness and other factors. Gender differences in tobacco smoking result in the implications for prophylaxis, e.g. working out a strategy of coping with the smoking habit in the population of women, who – unlike men – attach more importance to the behavioral aspect of smoking than to the physical nicotine addiction. Wnioski. Uwzględnienie specyficznych potrzeb kobiet i mężczyzn w projektowaniu programów edukacyjnych i rzucania palenia, kampanii społecznych i w indywidualnych konsultacjach medycznych stwarza nowe szanse i wyzwania w prewencji uzależnienia od tytoniu. Conclusions. Taking into consideration specific needs of women and men in designing the educational and smoking cessation programs, in public campaigns and in individual medical consultations, helps to create new chances and challenges in prevention of tobacco addiction. Słowa kluczowe: palenie tytoniu, różnice płci Keywords: tobacco smoking, gender differences © Probl Hig Epidemiol 2012, 93(3): 460-465 Adres do korespondencji / Address for correspondence www.phie.pl Nadesłano: 16.06.2012 Zakwalifikowano do druku: 08.08.2012 Wprowadzenie Dym tytoniowy i zaburzenia zdrowia związane z jego wdychaniem należą do najważniejszych problemów zdrowia publicznego w skali globalnej. Według aktualnych szacunków WHO w XX wieku palenie tytoniu zabiło 100 milionów osób, w XXI wieku liczba ofiar tego nałogu może wzrosnąć do miliarda [1]. Mgr Patrycja Kuźmicka Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie, Zakład Zdrowia Publicznego, ul. Żołnierska 48, 71-210 Szczecin tel. 91 48 00 920, fax 91 48 00 923, e-mail: [email protected] Na świecie pali codziennie ok. 250 milionów kobiet – ok. 22% kobiet w krajach rozwiniętych i 9% kobiet w krajach rozwijających się oraz prawie 1 miliard mężczyzn – 35% mężczyzn w krajach rozwiniętych i 50% mężczyzn w krajach rozwijających się [2]. Czym różni się palenie tytoniu jako zachowanie antyzdrowotne w populacji kobiet i mężczyzn? Czy Kuźmicka P, Karakiewicz B, Rotter I. Czym różni się palenie tytoniu u kobiet i mężczyzn? – implikacje dla profilaktyki z różnic tych wynikają implikacje dla profilaktyki uzależnienia od tytoniu lub promocji zdrowia? Odpowiedzi na te pytania, zaczynając od najszerszego kontekstu kulturowego, a kończąc na uwarunkowaniach zachowania jednostki, stara się udzielić niniejsza praca, stanowiąca przegląd aktualnych badań naukowych prowadzonych w różnych regionach świata. Cel pracy Dokonanie syntetycznego przeglądu badań naukowych dotyczących palenia tytoniu w populacji kobiet i mężczyzn w kontekście różnic płci oraz wskazanie istotnych z punktu widzenia profilaktyki implikacji dla interwencji antytytoniowych. Materiał i metody W pracy dokonano przeglądu aktualnego piśmiennictwa wyszukanego tematycznie: palenie tytoniu vs różnice płci z wykorzystaniem bazy Academic Search Complete (EBSCO). Do analizy wybrano 23 adekwatnych tj. powiązanych z tematem niniejszej pracy publikacji naukowych. Metodą badań była metaanaliza. W trakcie przeglądu dostępnego piśmiennictwa szczególną uwagę zwracano na aspekt różnic płci w sposobie palenia tytoniu i wynikających z nich implikacji dla profilaktyki. Czynniki różnicujące palenie tytoniu w populacji kobiet i mężczyzn przyporządkowano do następujących grup: kulturowe, społeczne, psychologiczne, genetyczne i hormonalne, związane z atrakcyjnością fizyczną i inne. Wyniki i dyskusja Palenie tytoniu vs płeć – czynniki kulturowe Interesujące różnice kulturowe w zakresie palenia tytoniu wykazano w grupie Białych i Afroamerykanów zamieszkujących Stany Zjednoczone (11-19 lat) [3]. Biała młodzież zapytana o przewidywany sposób reakcji rodziców, gdyby dowiedzieli się, że ich podopieczni palą, odpowiadała najczęściej, że rodzice staraliby się z nimi po prostu porozmawiać – „nie spodobałoby im się to, co robię, ale nie próbowaliby mnie powstrzymać”, „prawdopodobnie by ze mną o tym porozmawiali”. Z kolei nie-białe mniejszości przewidywały surowe kary rodziców za palenie tytoniu – „mama zbiłaby mnie”, „mogliby mnie za to wyrzucić z domu” [3]. Białe kobiety nie martwią się o negatywne stereotypy związane z paleniem tytoniu, utratę pracy czy gorsze perspektywy zdobycia wykształcenia [3]. Natomiast w grupie Afroamerykanek niepalenie tytoniu stanowi pozytywną i wyrazistą pośród innych grup etnicznych w USA oznakę tożsamości płciowej 461 i kulturowej. Dla Afroamerykanek palenie tytoniu przeszkadza w zdobyciu społecznej akceptacji i w koncepcji (pomysłowi) na samego siebie, nie wiąże się ze zdrową i obiecującą przyszłością. Niepaląca Afroamerykanka nosi w sobie dumę i reputację, dba o swój wygląd i dąży do sukcesu edukacyjnego i zawodowego [3]. Tak spójny i pozytywny obraz Afroamerykanki jako osoby niepalącej skłania do refleksji nad idealnym wizerunkiem osób młodych w naszym kręgu kulturowym. Jakie wartości są bliskie młodym osobom? Co jest dla nich warunkiem udanego i szczęśliwego życia? Jak ma się palenie tytoniu do bliskich im wartości? W innym badaniu, rozpatrującym pochodzenie etniczne i rasę (odmianę) w kontekście palenia tytoniu stwierdzono, że białe dzieci w wieku 11-14 lat z londyńskich szkół średnich częściej kiedykolwiek paliły tytoń i szybciej stawały się regularnymi użytkownikami papierosów w porównaniu do czarnoskórych i azjatyckich dzieci, przy czym chłopcy w młodszym wieku eksperymentowali z tytoniem w porównaniu do dziewcząt [4]. Na podstawie opisanych powyżej wyników badań można stwierdzić, że biała młodzież w porównaniu do pozostałych grup etnicznych w najmniejszym stopniu preferuje styl życia wolny od dymu tytoniowego [3,4], a ich rodzice są bardziej tolerancyjni wobec palenia tytoniu przez podopiecznych i raczej nie stosują wzmocnienia negatywnego tj. surowych kar za nieprzestrzeganie zakazu sięgania po papierosy [3]. Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia powinny zawsze uwzględniać kontekst społeczno-kulturowy i obyczajowość ludzi, do których kierujemy działania profilaktyczne. Przykładowo, działania z zakresu profilaktyki palenia tytoniu na Tajwanie należałoby prowadzić w miejscach przebywania młodych dorosłych tj. na uczelniach wyższych, w miejscu pracy, w ośrodkach wojskowych itd., ponieważ inicjacja palenia tytoniu przez kobiety i mężczyzn w Azji ma miejsce później niż w zachodnich społeczeństwach, np. na Tajwanie pomiędzy 19 a 21 rokiem życia [5]. Ponadto palenie tytoniu przez mężczyzn z Tajwanu jest bardzo wrażliwe na środowisko społeczne – mężczyźni palą w towarzystwie i z przyjaciółmi w celu nawiązania bliższych relacji interpersonalnych. Natomiast kobiety poprzez palenie pragną zapanować nad własnym ciężarem ciała, poradzić sobie z negatywnymi emocjami – niepokojem, złością, frustracją, smutkiem i depresją oraz ze stresem [5]. W związku z powyższym należałoby kształcić u azjatyckich kobiet umiejętność radzenia sobie z negatywnymi emocjami bardziej niż edukować je nt. szkodliwości palenia. Ponadto należałoby przeciwdziałać wizerunkowi kobiety palącej – szczupłej i pewnej siebie, ponieważ to właśnie brak kontroli i pewności siebie trzyma kobiety z Azji w tym szkodliwym nałogu [5]. 462 Jako kolejny przykład w omawianym tu kontekście kulturowym mogą stanowić różnice w sposobie palenia tytoniu przez nastoletnią młodzież w wieku 12-19 lat w USA; ok. 2/3 Afroamerykanów i ok. 1/3 Latynosów. Postrzegana przez młodzież dyskryminacja, niesprawiedliwe traktowanie z powodu rasy (odmiany) w ciągu ostatnich 6 miesięcy w szkole i pracy przyczyniała się do związku z paleniem tytoniu wśród dziewcząt, a postrzegana dyskryminacja w sklepach i przez policję przyczyniała się do związku z paleniem tytoniu przez chłopców [6]. Palenie tytoniu vs płeć – czynniki społeczne Wsparcie społeczne i relacje interpersonalne odgrywają większą rolę u kobiet niż u mężczyzn w prewencji uzależnienia od tytoniu i podczas próby zerwania z nałogiem [7]. Palenie tytoniu przez pozostałych członków rodziny (szczególnie partnera), przyjaciół, kolegów i koleżanek w pracy należałoby ocenić w początkowej fazie poradnictwa antytytoniowego w celu zidentyfikowania czynników i sytuacji mogących utrudniać rzucenie palenia i zwiększyć ryzyko powrotu do nałogu. Dotyczy to w szczególności populacji kobiet [7]. Osoby palące należałoby zachęcać do szukania wsparcia wśród bliskich im byłych palaczy lub osób niepalących, które utwierdzą je w przekonaniu, że rzucenie palenia jest możliwe. Zwłaszcza byli palacze mogą podzielić się doświadczeniem i problemami towarzyszącymi abstynencji oraz wskazać na pomocne w rzuceniu palenia metody. Natomiast palące pary należałoby zachęcać do ustalenia z partnerem nowych, wspólnych rytuałów stanowiących alternatywę dla palenia [7]. Tak jak w przypadku profilaktyki uzależnienia od alkoholu i innych substancji psychoaktywnych, tak w profilaktyce uzależnienia od tytoniu istotną kwestią wydaje się jakość relacji rodzic-dziecko. Jako przykład może stanowić badanie brazylijskie – nastoletnie dziewczęta z Sao Paulo (Brazylia), które nigdy nie doświadczały uwagi i troski ze strony rodziców 4 razy częściej paliły tytoń w ostatnim miesiącu w porównaniu do dziewcząt, które często doświadczały uwagi i troski ze strony rodziców. Natomiast w grupie chłopców bardzo istotna wydaje się sama obecność rodzica – pośród chłopców, których rodzice (jeden lub obydwoje) zmarli, prawdopodobieństwo palenia wzrastało 3,7-krotnie. Natomiast nie istniała istotna różnica w prawdopodobieństwie palenia pomiędzy grupą chłopców, których rodzice nie żyli ze sobą (byli np. rozwiedzeni) a grupą chłopców, których rodzice żyli ze sobą [8]. Podobnie badania holenderskie pokazały znaczenie jakości relacji rodzic-dziecko, jakże ważnej Probl Hig Epidemiol 2012, 93(3): 460-465 w populacji dziewcząt – związek pomiędzy paleniem tytoniu a zachowaniami problemowymi był obecny pośród dziewcząt, ale nie chłopców (9-13 lat) – inicjacja palenia tytoniu przez dziewczęta była związana z deficytem uwagi, zainteresowania i troski ze strony rodziców oraz z zachowaniami przestępczymi [9]. Rola wsparcia społecznego w profilaktyce palenia tytoniu wśród osób dorosłych widoczna była w badaniach kanadyjskich – gdy palenie tytoniu rozpatrywane było pod kątem typu gospodarstwa domowego, największe rozpowszechnienie palenia tytoniu stwierdzono wśród kobiet i mężczyzn – samotnych. Samotne matki paliły najczęściej w porównaniu do zamężnych kobiet z dziećmi poniżej 25 roku życia [10]. Podobne wyniki uzyskano w badaniu nad skutecznością leczenia uzależnienia od tytoniu bupropionem – stwierdzono dużo większe znaczenie stanu cywilnego w populacji kobiet niż w populacji mężczyzn [11]. Stan cywilny nie wpływał znacząco na odsetki 6-miesięcznej abstynencji od papierosów u mężczyzn, natomiast odsetki abstynencji u zamężnych kobiet wynosiły 31% vs. 15,2% wśród niezamężnych kobiet [11]. Palenie tytoniu vs płeć – czynniki psychologiczne Palenie tytoniu jako zachowanie antyzdrowotne jest regulowane przez podobne psychologiczne mechanizmy u kobiet i mężczyzn, jakkolwiek część kobiet jest „powściągliwie” palących („self-restrained smokers”), które nieustannie kontrolują swój nałóg np. poprzez bycie zajętym, koncentrowanie się na innych czynnościach, głębokie oddychanie. Być może dlatego kobiety generalnie wypalają mniej papierosów dziennie od mężczyzn [12]. Ponadto, jak pokazało to szwajcarskie badanie, kobiety miały mniej wiary w siebie w zdolność powstrzymania się od palenia w momencie zadziałania bodźca wewnętrznego np. przygnębienia, gniewu, ale też bodźca zewnętrznego np. napicia się alkoholu z przyjaciółmi. Częściej też używały strategii określanej jako „radzenie sobie z pokusą palenia” („coping with the temptation to smoke”) i wymieniały więcej wad z palenia w porównaniu do mężczyzn [12]. Wysokie poczucie sensu życia – posiadanie i osiąganie celi życiowych, poczucie, że codzienne czynności i działania są znaczące i sensowne – to czynnik ochronny przed intensywnym paleniem w populacji kobiet, ale nie mężczyzn – palenie dużych ilości papierosów wydaje się typowo kobiecym sposobem radzenia sobie z napięciem egzystencjalnym, wewnętrzną pustką i niezadowoleniem, co pokazało badanie węgierskie [13]. W związku z powyższym, realizując programy rzucania palenia, należałoby pomagać osobom palą- Kuźmicka P, Karakiewicz B, Rotter I. Czym różni się palenie tytoniu u kobiet i mężczyzn? – implikacje dla profilaktyki cym w odnalezieniu satysfakcjonujących celi życiowych i nabrania znaczenia (sensu) w codzienności, codziennych doświadczeniach i aktywności [13]. Alternatywne do palenia tytoniu zajęcia powinny sprawiać przyjemność i poprawiać jakość życia byłego palacza [7]. Kobiety częściej niż mężczyźni używają papierosów, żeby poradzić sobie z negatywnymi stanami emocjonalnymi i są bardziej skłonne do negatywnych stanów uczuciowych (afektywnych) i stanów depresyjnych podczas próby zerwania z nałogiem [7,14]. Zdarzenia stresowe, w kwestii kontynuowania abstynencji od papierosów i zdolności do rzucenia palenia, wydają się mieć większy niekorzystny wpływ na status palenia w populacji kobiet niż mężczyzn. W szczególności zdrowotne i finansowe zdarzenia stresowe są ważnymi czynnikami ryzyka jeżeli chodzi o używanie tytoniu w populacji kobiet [15]. Stąd też w programach rzucania palenia należałoby zawrzeć elementy radzenia sobie z negatywnym nastrojem i techniki radzenia sobie ze stresem [4,7,15]. W farmakoterapii natomiast należałoby rozważyć zastosowanie bupropionu lub warenikliny w przypadku niepowodzenia nikotynowej terapii zastępczej [7]. W grupie nastolatków w wieku 10-13 lat z Los Angeles negatywny stres rówieśniczy i szkolny był ważnym czynnikiem ryzyka inicjacji palenia, zarówno w grupie chłopców, jak i dziewcząt [16]. W związku z tym warto rozważyć projektowanie programów profilaktyki palenia tytoniu uwzględniających radzenie sobie ze stresem dla młodych osób przechodzących na kolejny szczebel edukacji, tj. z jednej szkoły do drugiej, ze względu na oddziaływanie w tym czasie na młodzież zupełnie nowych stresorów – nowego środowiska szkolnego, zmiany rówieśników i wzrastającego przeciążenia obowiązkami szkolnymi [16]. Palenie tytoniu vs płeć – czynniki genetyczne i hormonalne Mężczyznom generalnie jest łatwiej rzucić palenie niż kobietom i pewną rolę mogą odgrywać tu geny odpowiedzialne za receptor dopaminy oraz aktywność enzymów metabolizujących i inaktywujących dopaminę w mózgu (np. COMT) [7]. Obecnie trwają badania nad identyfikacją specyficznych genów odpowiedzialnych za metabolizm nikotyny, a dotychczasowe dokonania w tym zakresie wymagają naukowego potwierdzenia [7]. Kobiety, które próbują przestać palić w lutealnej (przedmenstruacyjnej) fazie cyklu menstruacyjnego mają cięższe objawy zespołu abstynencji od nikotyny i tym samym mniejszą szansę na zerwanie z nałogiem. W przypadku kobiet należałoby wziąć pod uwagę fazę cyklu menstruacyjnego w ustalaniu daty zerwania 463 z nałogiem – istnieją dowody, że rzucanie palenia może być bardziej skuteczne w fazie folikularnej – przedowulacyjnej, w 4-9 dniu cyklu menstruacyjnego niż w fazie lutealnej (poowulacyjnej) [7]. Palenie tytoniu vs płeć – czynniki związane z atrakcyjnością fizyczną Przeprowadzona w 2007 r. w Wielkiej Brytanii kampania społeczna „Rzucić palenie, aby zachować wygląd twarzy” („Give up to save face”) skierowana wyłącznie do kobiet, miała błędne założenia – późniejsze badania fokusowe pokazały, że wygląd i atrakcyjność fizyczna w kontekście palenia tytoniu są w równej mierze ważne dla młodych, w wieku 17‑24 lat kobiet, co dla mężczyzn [17,18]. Tymczasem wspomniana kampania koncentrowała się na negatywnym wpływie palenia tytoniu wyłącznie w grupie kobiet – dotyczyła m.in. pojawiania się zmarszczek i starzenia się skóry. Natomiast analogiczna kampania skierowana do młodych mężczyzn opierała się na domniemaniu, że dla mężczyzn ważniejsza od wyglądu będzie atrakcyjność seksualna (potencja). W związku z powyższym autorzy badań zasugerowali, że należałoby przekonywać młode osoby eksperymentujące z paleniem, zarówno kobiety jak i mężczyzn, że palenie tytoniu ma bezpośredni i znaczący wpływ na zdrowie, wygląd i starzenie się skóry oraz stan i wygląd uzębienia, nawet jeżeli skutki palenia nie są jeszcze widoczne gołym okiem [17,18]. Poza tym należałoby zastanowić się, jak najlepiej prezentować dowody na wczesne starzenie się skóry wskutek palenia, aby przekonać młodych palaczy, że zmiany w wyglądzie są doprawdy istotne [17]. Wykorzystując element negatywnego wpływu palenia tytoniu na wygląd, należałoby rozpatrywać go w kategoriach ogólnych tzn. wpływu palenia tytoniu na kondycję zdrowotną i estetykę skóry, zębów oraz uwzględniać troskę osoby palącej o ewentualne przybieranie na wadze po zaprzestaniu palenia. Tak skonstruowane interwencje antytytoniowe, uwzględniające aspekt atrakcyjności fizycznej w prewencji uzależnienia od tytoniu, należałoby kierować zarówno do kobiet, jak i mężczyzn [17,18]. Ponadto należałoby w nich zachęcać palaczy do zdrowego stylu życia – stosowania zasad zbilansowanej diety i do regularnej aktywności fizycznej. Dodatkowo jeśli pacjent używa jedzenia i palenia tytoniu, ażeby poradzić sobie z negatywnymi stanami emocjonalnymi, w programie poradnictwa antytytoniowego należałoby uwzględnić także strategie radzenia sobie z negatywnymi emocjami [7]. W programach edukacyjnych należałoby poruszać problematykę trosk młodych palących kobiet dotyczących przybierania na wadze – palące kobiety 464 (śr. wieku 19,2 lat) znacząco częściej podawały troskę o przybranie na wadze, jeśli przestaną palić w porównaniu do mężczyzn (57,9% vs 26,3%) – stanowiło to dla nich istotną barierę w rzuceniu palenia [19]. Z kolei we wspomnianym już wcześniej badaniu fokusowym troskę o przybieranie na wadze po zaprzestaniu palenia wyrażały tylko młodsze, 17-letnie dziewczęta. Pozostałe osoby, zarówno kobiety jak i mężczyźni twierdzili, że „inne, zwłaszcza młode, nastoletnie dziewczęta, nie oni sami, używają palenia do kontroli ciężaru ciała oraz żeby wyglądać szczupło i atrakcyjnie” [17]. Palenie tytoniu vs płeć – inne czynniki Dla dziewcząt w wieku 13-17 lat mieszkających na obrzeżach Baltimore, odstęp czasowy od zapalenia pierwszego papierosa do codziennego palenia był krótszy o ok. 5 miesięcy w porównaniu do chłopców [20]. Może to oznaczać, że dziewczęta szybciej uzależniają się od palenia papierosów, jakkolwiek dużą rolę mogą tu odgrywać czynniki behawioralne. Porównanie wyników testu Fagerstroma (FTND) i kwestionariusza Glover-Nilsson Smoking Behavioral Questionnaire (GN-SBQ), przeprowadzonych wśród dorosłych kobiet i mężczyzn pokazało, że dla kobiet dużo ważniejszy jest sam gest palenia (wyższe wyniki przy następujących stwierdzeniach: „trzymam i poruszam papierosem jako część rytuału palenia”, „w miejscach, w których nie wolno palić – bawię się papierosem lub paczką papierosów”), większą rolę odgrywają czynniki kognitywne („w sytuacji braku papierosów mam problemy z koncentracją uwagi przed przystąpieniem do zadania”) oraz zachowania frustracyjne („czy jesteś mocno sfrustrowany, jeżeli nie masz papierosów albo jeżeli nie możesz znaleźć swoich papierosów?”, „czy jeśli jesteś sam w restauracji, na przystanku, na przyjęciu itp. czujesz się bezpiecznie i bardziej pewny siebie, jeżeli trzymasz papierosa?”) i naśladownictwo społeczne („czy zapalasz papierosa, jeśli twoi przyjaciele zaczynają palić?”) [21]. Innymi słowy badanie pokazało, że kobiety są bardziej uzależnione od palenia tytoniu w wymiarze behawioralnym – mają znacząco wyższe wyniki testu GN-SBQ, natomiast mężczyźni częściej są uzależnieni od samej nikotyny – mają znacząco wyższe w porównaniu do kobiet wyniki testu FTND. W związku z powyższym zarówno nikotynową terapię zastępczą, jak i terapię behawioralną należałoby włączyć do kompleksowego leczenia uzależnienia od tytoniu w populacji kobiet, aby zwiększyć ich szansę na rzucenie palenia, co sugerują również autorzy innych badań [21,22]. Farmakoterapię należałoby łączyć z interwencjami psychospołecznymi, w których doradcy i pacjenci Probl Hig Epidemiol 2012, 93(3): 460-465 identyfikują rolę i funkcję palenia w życiu osoby palącej poprzez analizę behawioralną i dyskutują nad alternatywami do palenia oraz strategiami radzenia sobie z wywołującymi chęć zapalenia papierosa sytuacjami [7]. Powody, dla których kobiety reagują gorzej od mężczyzn na plastry nikotynowe nie są znane, ale palenie tytoniu przez kobiety w porównaniu do mężczyzn wydaje się umacniane mniej przez nikotynę, a bardziej przez nienikotynowe czynniki [23]. Należą do nich: sam gest palenia – ruch dłoni do ust, zapach i smak papierosa, wdychanie dymu papierosowego oraz relacje interpersonalne [7]. W ostatnim czasie dodano kolejny czynnik wzmacniający palenie u kobiet, ale nie u mężczyzn – podatność na werbalną informację np. na temat zawartości nikotyny na paczce papierosów. Badane kobiety miały większą satysfakcję z palenia tytoniu, gdy na opakowaniu papierosów podana była informacja o zawartości nikotyny [24]. Warto przy tym wspomnieć o badaniu nad skutecznością programu rzucania palenia, którego integralną częścią było rozprowadzanie i dystrybucja darmowej nikotynowej terapii zastępczej dla osób palących zamieszkujących Nowy York, którzy telefonicznie zgłosili się do udziału w programie. W wyniku interwencji w latach 2002-2005 w Nowym Yorku palenie tytoniu w populacji młodych dorosłych osób w wieku 18-24 lat spadło z 23,8% do 18,8%, lecz głównie wskutek zmniejszenia rozpowszechnienia palenia tytoniu w populacji młodych dorosłych kobiet (aż o ponad 40% – z 23,2% do 13,5%). Natomiast młodzi mężczyźni wymagali stosowania bardziej skutecznych strategii antytytoniowych – w ich populacji rozpowszechnienie palenia tytoniu znacząco nie spadło (pozostało na poziomie 24%) [25]. Wnioski Podsumowując, uwzględnienie specyficznych potrzeb kobiet i mężczyzn w projektowaniu programów profilaktycznych i rzucania palenia, kampanii społecznych i w indywidualnych konsultacjach medycznych stwarza nowe szanse i wyzwania w prewencji uzależnienia od tytoniu. Wiele badań wskazuje na to, że kobiety stawiają czoło niepowtarzalnym i unikalnym barierom podczas próby zerwania z nałogiem palenia i wymagają stosowania dopasowanych interwencji antytytoniowych. W szczególności wymagają większego wsparcia emocjonalnego i społecznego w prewencji uzależnienia od tytoniu oraz łączenia farmakoterapii z terapią behawioralną w leczeniu uzależnienia od tytoniu. Kuźmicka P, Karakiewicz B, Rotter I. Czym różni się palenie tytoniu u kobiet i mężczyzn? – implikacje dla profilaktyki 465 Piśmiennictwo / References 1. Światowa epidemia palenia tytoniu – raport WHO 2008 Pakiet MPOWER. WHO 2009. http://www.gis.gov.pl/ userfiles/file/Dep_%20Zdrowia%20Publicznego%20i%20 Promocji%20Zdrowia/OZiPZ/mpower.pdf (20.04.2011). 2. Mackay J, Eriksen M. The Tobacco Atlas. WHO, Brighton 2002. http://whqlibdoc.who.int/publications/2002/9241562099. pdf (20.04.2011). 3. Mermelstein R, et al. Explanations of ethnic and gender differences in youth smoking: a multi-site, qualitative investigation. Nicotine Tobacco Res 1999, 1: 91-98. 4. Best D, Rawaf S, Rowley J, et al. Ethnic and gender differences in drinking and smoking among London adolescents. Ethnicity Health 2001, 6: 51-57. 5. Tsai Y, Tsai T, Yang C, et al. Gender differences in smoking behaviors in an Asian population. J Womens Health 2008, 17: 971-978. 6. Wiehe SE, Aalsma MC, Liu GC, et al. Gender differences in the association between perceived discrimination and adolescent smoking. Am J Publ Health 2010, 100: 510‑516. 7. Torchalla I, Okoli CTC, Hemsing N, et al. Gender differences in smoking behaviour and cessation. J Smoking Cessation 2011, 6: 9-16. 8. Sanchez ZM, Opaleye ES, Martins SS, et al. Adolescent gender differences in the determinants of tobacco smoking: a cross sectional survey among high school students in Sao Paulo. BMC Public Health 2010, 10: 748. 9. Meer G, Crone M, Reijneveld S. Gender differences in the association between pre-adolescent smoking initiation and emotional or behavioural problems. BMC Publ Health 2010, 10: 615. 10. Kirkland S, Greaves L, Devichand P. Gender differences in smoking and self reported indicators of health. BMC Women’s Health 2004, 4: 1-12. 11. Collins BN, Wileyto E. P, Patterson F, et al. Gender differences in smoking cessation in a placebo-controlled trial of bupropion with behavioral counseling. Nicotine Tobacco Res 2004, 6: 27-37. 12. Etter J, Prokhorov AV, Perneger TV. Gender differences in the psychological determinants of cigarette smoking. Addiction 2001, 97: 733-743. 13. Thege BK, Stauder A, Kopp MS. Relationship between meaning in life and intensity of smoking: do gender differences exist? Psychol Health 2010, 25: 589‑599. 14. Cooley ME, Blood E, et al. Gender differences in smoking relapse. Oncol Nurs Forum 2006, 33: 401-402. 15. McKee SA, Maciejewski PK, Falba T, et al. Sex differences in the effects of stressful life events on changes in smoking status. Addiction 2003, 98: 847-855. 16. Booker CL, Unger JB, Azen SP, et al. A longitudinal analysis of stressful life events, smoking behaviors, and gender differences in a multicultural sample of adolescents. Substance Use Misuse 2008, 43: 1509-1531. 17. Grogan S, Fry G, Gough B, et al. Smoking to stay thin or giving up to save face? Young men and women talk about appearance concerns and smoking. Br J Health Psychol 2009, 14: 175-186. 18. Grogan S, Hartley L, Conner M, et al. Appearance concerns and smoking in young men and women: Going beyond weight control. Drugs Educ Prev Policy 2010, 17: 261-269. 19. Pirie PL, Murray DM, Luepker RV. Gender differences in cigarette smoking and quitting in a cohort of young adults. Am J Public Health 1991, 81: 324-327. 20. Thorner ED, Jaszyna-Gasior M, Epstein DH, et al. Progression to daily smoking: is there a gender difference among cessation treatment seekers? Substance Use Misuse 2007, 42: 829‑835. 21. Bohadana A, Nilsson F, Rasmussen T, et al. Gender differences in quit rates following smoking cessation with combination nicotine therapy: Influence of baseline smoking bevavior. Nicotine Tobacco Res 2003, 5: 111-116. 22. Cepeda-Benito A, Reynoso JT, Erath S. Meta-analysis of the efficacy of nicotine replacement therapy for smoking cessation: differences between men and women. J Consult Clin Psychol 2004, 72: 712-722. 23. Perkins KA, Scott J. Sex differences in long-term smoking cessation rates due to nicotine patch. Nicotine Tobacco Res 2008, 10: 1245-1251. 24. Perkins KA, Doyle T, Ciccocioppo M, et al. Sex differences in the influence of nicotine dose instructions on the reinforcing and self-reported rewarding effects of smoking. Psychopharmacol 2006, 184: 600-607. 25. Ellis JA, Perl SB, Davis K, et al. Gender differences in smoking and cessation behaviors among young adults after implementation of local comprehensive tobacco control. Am J Publ Health 2008, 98: 310-316.
