Edukacja przyrodnicza i jej znaczenie dla rozwoju dziecka w wieku
advertisement
Publiczne Przedszkole „Promyk Słońca” w Dziwnowie EDUKACJA PRZYRODNICZA I JEJ ZNACZENIE DLA ROZWOJU DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM Literatura: T. Parczewska, Edukacja ekologiczna w przedszkolu, Lublin 2009, WUMC-S M. Sawicki, Edukacja środowiskowa, Warszawa 1997, WNSemper Katarzyna Kołakowska Izabela Łyjak „Człowiek coraz bardziej odgradza się od swego naturalnego środowiska, co przyczynia się do narastającego stępienia potrzebnej mu wrażliwości ekologicznej, zmniejszenia poczucia odpowiedzialności za skutki wykorzystywania środków technicznych, sprzyja rozwojowi niszczycielskich technologii, umacnianiu instrumentalnego stosunku do przyrody” Człowiek żyje w przyrodzie i w społeczeństwach. Wchodzi w związki z przyrodą oraz z innymi ludźmi. Tym samym procesy poznawcze u dzieci dotyczą sfer rzeczywistości odnoszącej się do świata życia społecznego oraz do przyrody. Chociaż świat przyrody jest radykalnie inny od świata ludzi, to z punktu widzenia współistnienia są ze sobą zespolone, w jedności tworzą „do-okolny świat życia”, czyli całość tego, co otacza człowieka, w czym człowiek tkwi, co na niego oddziaływuje i na co on sam działa. Najważniejszym i celem ukierunkowywanie wychowania rozwoju dziecka przedszkolnego zgodnie z jego „jest wspomaganie wrodzonym potencjałem i możliwościami rozwojowymi w relacjach ze środowiskiem społeczno-kulturowym i przyrodniczym. Realizacja zadań wynikających z ogólnego celu związana jest z podejmowaniem działań w ramach określonych obszarów edukacyjnych. Jednym z nich jest obszar edukacji ekologicznej, który w swym zakresie obejmuje następujące cele: budzenie zaciekawienia otaczającym światem, rozwijanie zdolności poznawczych, poznawanie rzeczywistości przyrodniczej poprzez obserwowanie, eksperymentowanie, odkrywanie, wdrażanie do zachowań akceptowanych społecznie, wyrabianie właściwego stosunku do otaczającej przyrody, właściwe reagowanie na cierpienie ludzi i zwierząt, dostrzeganie zależności pomiędzy stanem naturalnego środowiska a zdrowiem człowieka, wprowadzanie w świat wartości uniwersalnych, kształtowanie pozytywnych cech charakteru, takich jak: chęć niesienia pomocy potrzebującym, oszczędność, gospodarność, empatia, rozwijanie poczucia odpowiedzialności poprzez dokonywanie odpowiednich wyborów, kształtowanie umiejętności dostrzegania i rozwiązywania problemów przyrodniczych, dostrzeganie i poznawanie zagrożeń cywilizacyjnych. 2 Formułowanie powyższych celów w przedszkolu i konsekwentna ich realizacja mają ogromne znaczenie w edukacji dziecka w wieku przedszkolnym. Działania wychowawczodydaktyczne, opierające się na kontaktach dziecka z przyrodą, skupiające się przede wszystkim na: zapoznawaniu z wyglądem, sposobem życia roślin i zwierząt z najbliższego środowiska w różnych porach roku, kształtowaniu umiejętności obserwowania rzeczywistości przyrodniczej i społecznej, kształtowaniu umiejętności dostrzegania piękna w obiektach i zjawiskach przyrodniczych (tęcza, rosa, szadź, śpiew ptaków, zachód słońca, płatki śniegu pod mikroskopem, pąki kwiatów itp.) uwrażliwianiu na zło wyrządzane w przyrodzie, w tym również człowiekowi, kształtowaniu umiejętności współbrzmienia z przyrodą, rozumieniu współzależności zachodzących w przyrodzie są jednym z najskuteczniejszych czynników oddziaływania wychowawczego. Poprzez treści z zakresu edukacji przyrodniczej wzbudza się zainteresowanie dzieci otaczającym światem, ukazując jednocześnie miejsce człowieka w przyrodzie. Bezpośrednie obcowanie z naturą stanowi niewyczerpalne źródło wrażeń, przeżyć i aktywnego działania. Budzenie zaciekawienia otaczającym światem jest pierwszym krokiem do budowania więzi emocjonalnej z przyrodą, do wyrabiania właściwego stosunku do otaczającej przyrody. Przybliżanie prawidłowych zachowań pozwala na kształtowanie postawy szacunku dla środowiska, ułatwia zrozumienie zjawisk i praw rządzących przyrodą. Święty Franciszek z Asyżu odnosił się do przyrody jako do cudownego daru udzielonego przez Boga rodzajowi ludzkiemu. Jego dekalog może być doskonałą receptą na kształtowanie świadomości ekologicznej dzieci (młodzieży i każdego człowieka): 1. Bądź człowiekiem pośród stworzenia, bratem między braćmi. 2. Traktuj wszystkie rzeczy stworzone z miłością i czcią. 3. Tobie została powierzona Ziemia jak ogród: rządź nią z mądrością. 4. Troszcz się o człowieka, o zwierzę, o zioło, o wodę i powietrze, aby Ziemia nie została ich zupełnie pozbawiona. 5. Używaj rzeczy z umiarem, gdyż rozrzutność nie ma przyszłości. 6. Tobie jest powierzona misja odkrycia misterium posiłku: aby życie napełniało się życiem. 7. Przerwij węzeł przemocy, aby zrozumieć, jakie są prawa istnienia. 3 8. Pamiętaj że świat nie jest jedynie odbiciem twego obrazu, lecz nosi w sobie wyobrażenie Boga Najwyższego . 9. Kiedy ścinasz drzewo, zostaw choć jeden pęd, aby jego życie nie zostało przerwane. 10. Stąpaj z szacunkiem po kamieniach, gdyż każda rzecz posiada swoją wartość. W przyrodzie i poprzez przyrodę człowiek poznaje świat wartości, bez których jego rozwój byłby niepełny. Właściwa troska o środowisko wskazuje równocześnie na rozwój życia duchowego: „Kto z szacunkiem odnosi się do przyrody, umie obronić się przed pokusą pychy i wynoszenia się nad innych, nie traci przy tym właściwej sobie samodzielności i oryginalności. Myśli we wspólnocie z innymi. Podejmuje działania indywidualne, lecz w poczuciu odpowiedzialności za drugich”. Poprzez edukację przyrodniczą, biorąc pod uwagę relację dziecko – przyroda dokonuje się harmonijny i wszechstronny rozwój człowieka. Zamierzeniem edukacji ekologicznej jest więc ukształtowanie u wychowanków świadomego stosunku do środowiska przyrodniczego, szacunku dla różnych form życia, właściwych postaw wobec przyrody i jej ochrony. Postawa nie jest jednak wrodzoną właściwością. Kształtuje się przez długotrwały kontakt ze środowiskiem zewnętrznym pod wpływem czynników związanych z aktywnością własną a także pod wpływem osób i instytucji, z którymi jednostka ma do czynienia w trakcie swego rozwoju. Od pierwszych dni życia dziecko wykazuje zainteresowanie otaczającym go światem, również przyrodniczym. W wyniku ograniczeń motorycznych, na początku, jedynie nasłuchuje i obserwuje zjawiska przyrodnicze. W miarę rozwoju zaczyna dominować potrzeba poznawania, w wyniku której kształtuje się postawa badawcza. Dzieci rodzą się wyposażone w dar dostrzegania piękna, estetyki i harmonii panującej w świecie przyrody. Zachwyt otaczającym światem wyrażają w sposób subiektywny, spontaniczny i naturalny poprzez: śpiew, taniec, okrzyki, podskoki, piski radości. Proces kształtowania się postaw wymaga od samego początku stymulacji i pomocy poprzez umiejętne zbliżenie jednostki do przyrody. Pierwszymi osobami wprowadzającymi dziecko w tajemniczy świat przyrody, jej praw i piękna są rodzice i rodzina. To oni pierwsi budzą szacunek i miłość do różnych form życia, kształtują postawy wobec przyrody, pomagają dziecku jej doświadczać. Edukację przyrodniczą należy rozpoczynać w przedszkolu. Świadome i planowane zbliżenie do przyrody umożliwia duża otwartość dziecka w wieku przedszkolnym, wrażliwość 4 na otoczenie (zwłaszcza przyrodnicze), gotowość do jego poznawania, wchodzenia z nim w bezpośredni, polisensoryczny kontakt, do działania i przeżywania. W przedszkolu dzieci mają możliwość poznawania przyrody w różnorodny sposób: pośredni – za pomocą ilustracji, literatury dziecięcej, filmów, modeli przyrodniczych oraz bezpośredni – poprzez spacery, wycieczki, prace hodowlane w kąciku przyrody, zabawy w ogrodzie przedszkolnym. Dzięki hodowli roślin i zwierząt dzieci poznają budowę i funkcje życiowe organizmów, uczą się wielu umiejętności praktycznych oraz mają możliwość kształtowania takich cech charakteru jak: odpowiedzialność, cierpliwość, dokładność, sumienność. Powodzenie w prowadzeniu hodowli daje poczucie sukcesu, sprawstwa, zadowolenia, budzi wiarę we własne siły. Zapoznawanie dzieci w wieku przedszkolnym z otoczeniem społecznym i przyrodniczym powinno opierać się na bezpośrednich doświadczeniach i przeżyciach w powiązaniu z działaniem. Tak prowadzona edukacja przyrodnicza, na etapie wychowania przedszkolnego, jest bardzo ważna, ponieważ zaspokaja: potrzeby poznawcze dzieci (poznawanie przyrody, kultury, przejawów życia społecznego), potrzeby emocjonalne i estetyczne (nawiązywanie kontaktów z przyrodą i wytworami stworzonymi przez człowieka), potrzeby twórcze (rozwijanie twórczości plastycznej, muzycznej, językowej, ruchowej itp.), potrzeby więzi społecznych (nawiązywanie interakcji werbalnych i niewerbalnych z rówieśnikami i osobami dorosłymi), potrzeby ludyczne i hedonistyczne (podejmowanie wszelkich form zabawy). Regeneruje również siły psychiczne i fizyczne dzieci, jest doskonałą formą odskoczni od stresogennego środowiska, pozwala na wyzbycie się negatywnych emocji oraz odpoczynek – zarówno czynny jak i bierny. W świetle psychologii poznawczej jednym z czynników stymulujących aktywność dziecka jest otaczające je środowisko. Ponadto ważne jest to, że dzieci w wieku przedszkolnym nabywają określonych zachowań – również w stosunku do przyrody – obserwując innych, ulegając przede wszystkim wpływom osób znaczących, do których należą: rodzice, dziadkowie i nauczyciele. Nauczycielowi, w jego działalności edukacyjnej, pomocne mogą być przykazania ekologiczne, które zachęcają do głębszej refleksji: 1. Jam jest Pan Bóg twój, który stworzył niebo i Ziemię. Weź pod uwagę, że w tym 5 stworzeniu jesteś moim partnerem. Obchodź się więc troskliwie z powietrzem, wodą, Ziemią i zwierzętami, tak jakby byli to twoi bracia i siostry. 2. Weź pod uwagę, że dając ci życie, dałem ci także odpowiedzialność, wolność i ograniczone rezerwy surowców Ziemi. 3. Nie okradaj przyszłości. Szanuj dzieci, dając im możliwość długiego życia. 4. Rozbudzaj w swoich dzieciach miłość do natury. 5. Rozważ, że ludzkość może wprawdzie używać technologii, lecz raz zniszczonego życia nie może stworzyć na nowo. 6. Zatroszcz się o to, aby w twojej wsi, mieście, kraju tworzyły się grupy, które będą się z zaangażowaniem starały o to, aby zapobiec grożącym katastrofom. 7. Odsuń się od wszelkich broni, które powodują niedające się naprawić zniszczenia w podstawowych uwarunkowaniach życia. 8. Ćwicz samodyscyplinę, także przy podejmowaniu małych decyzji w swoim życiu. 9. Znajdź w swoim cotygodniowym wypoczynku czas (w sobotę czy niedzielę), aby żyć ze światem, a nie tylko go używać. 10. Pomyśl o tym: nie posiadasz Ziemi – jesteś jej stróżem. Już na etapie wychowania przedszkolnego dzieci powinny wiedzieć, że przyrodę należy chronić wszędzie – nie tylko w rezerwatach przyrody, parkach narodowych i krajobrazowych, ale również: na miedzach, w rowach, na ścierniskach, gdzie przez wypalanie suchych traw ogień zabija trzmiele i pszczoły, biedronki, mrówki oraz inne organizmy, na nasypach kolejowych, gdzie znajduje schronienie wiele drobnych zwierząt, które można zniszczyć związkami chemicznymi wyciekającymi z nieszczelnych cystern, na łąkach i polach, gdzie często zwalcza się chwasty przy użyciu herbicydów, na drogach i ścieżkach, gdzie można przejechać pojazdem jeża, żabę czy zaskrońca. Znaczenie edukacji przyrodniczej ma ogromny wpływ na rozwój dziecka w wieku przedszkolnym. W efekcie działań związanych z edukacją przyrodniczą dokonuje się rozwój człowieka w kontekście korzyści dla przyszłości związanej ze środowiskiem przyrodniczym. Człowieka żyjącego w poczuciu poszanowania wszelkiego życia, odkrywającego piękno tkwiące w każdym stworzeniu, również w sobie samym; człowieka żyjącego w poczuciu odpowiedzialności, która powinna obejmować nas samych, osoby najbliższe, innych ludzi, zwierzęta, rośliny, środowisko; człowieka skłonnego do współodczuwania, który umie postawić się w roli rośliny, zwierzęcia, czy też innego 6 człowieka. Właściwie prowadzona działalność wychowawczo-dydaktyczna wyróżni dziecko, które w dorosłym życiu nigdy nie będzie pragnęło zawładnąć przyrodą ani jej sobie podporządkować, lecz zechce żyć z nią w zgodzie, harmonii i przyjaźni, w poczuciu odpowiedzialności za jej los. 7
