Rozwój dziecka w wieku przedszkolnym

1. ROZWÓJ DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM
Wiek przedszkolny to nazwa okresu w życiu dziecka poprzedzającego rozpoczęcie
obowiązkowej nauki szkolnej. W Polsce przypada on na wiek dziecka pomiędzy trzecim, a
szóstym rokiem życia. Wiek przedszkolny to okres kształtowania się podstawowych struktur
osobowości. Około 3 roku życia następuje wyodrębnienie struktury „ja” co sprzyja
późniejszemu osiągnięciu poczucia własnej tożsamości i możliwości kontrolowania własnego
zachowania. Wszechstronny rozwój dziecka, który dokonuje się w okresie przedszkolnym,
ma istotny wpływ na opanowywanie przez nie umiejętności czytania. Rozwój procesów
intelektualnych pozwala dziecku na odbiór informacji, ich przechowywanie oraz reprodukcję,
a także na przetwarzanie (M. Bogdanowicz 1985). Wzrost interakcji, w wyniku rozszerzenia
się kontaktów społecznych dziecka z osobami dorosłymi i rówieśnikami powoduje
zwiększenie się i rozbudowanie jego doświadczeń oraz perspektywy czasowej. W miarę jak
wzrasta samodzielność i postępuje rozwój intelektualny dziecka poszerza się sfera jego
zainteresowań, wybiegając coraz bardziej poza najbliższe otoczenie. Efektem są stałe postępy
w rozwoju umysłowym oraz w procesie rozwoju fizycznego, które powodują równoczesne
przekształcenie się zachowań.
Zmiany, które zachodzą w rozwoju dziecka w okresie przedszkolnym, mają duże znaczenie w
oddzieleniu się czynności poznawczych od działań praktycznych.
Rozwój dziecka to wzajemne powiązanie i przeplatające się ze sobą sfery rozwoju
fizycznego, psychicznego, społecznego i emocjonalnego. W wieku przedszkolnym, mimo że
jest to okres intensywnych zmian, różnice w rozwoju dziecka trzy i czteroletniego są
stosunkowo niewielkie. Dopiero u dziecka pięcioletniego i sześcioletniego obserwujemy
odrębny rytm rozwoju.
A) ROZWÓJ FIZYCZNY
\ Ukształtowanie cech dziecka zależne jest od całego szeregu czynników, przede wszystkim
natury biologicznej i środowiskowej. Czynnikiem biologicznym są pewne predyspozycje,
które dzieci dziedziczą po swoich rodzicach. Są one predysponowane do osiągnięcia dużych
lub małych wymiarów ciała, do szybkiego lub wolniejszego tempa procesów rozwojowych.
Na to dziedziczne podłoże nakładają się warunki środowiskowe, w jakich dziecko wzrasta.
Jeżeli od urodzenia otoczone jest ono właściwą, racjonalną opieką, która zaspokaja jego
potrzeby fizyczne i psychiczne – rozwój będzie przebiegał zgodnie z zadatkami
dziedzicznymi. Dziecko przebywające w złych warunkach środowiskowych, nieodpowiednio
żywione, źle pielęgnowane, wychowujące się w złej atmosferze rodzinne – rośnie gorzej,
rozwija się wolniej, nie ma szans realizowania swych genetycznych przesłanek. Pojawiają się
opóźnienia rozwojowe (R. Kurniewicz-Witczakowa 1978).
Rozwój nie przebiega w jednakowym tempie i rytmie. Okres od 4 do 7 roku życia nie należy
do okresów o wybitnie nasilonych procesach rozrostu organizmu, nie mamy tu gwałtownych
skoków w przyrastaniu wysokości i ciężaru ciała.. Przeciętna postaw dziecka w wieku
przedszkolnym charakteryzuje: wypukły „duży” brzuch, w kręgosłupie wyraźnie zaznaczone
wygięcia lędźwiowe, nieznaczne wygięcie piersiowe, lekki przykurcz bioder i lekkie ugięcie
kolan.
Wraz z dojrzewaniem układu nerwowego oraz narządów ruchu, następuje rozwój sprawności
ruchowych. Przebiega on w dwóch kierunkach: rozwoju umiejętności praktycznych,
polegających na zdolności posługiwania się przedmiotami i narzędziami codziennego użytku
oraz rozwoju sprawności ruchowych, wywodzących się z tak zwanych ruchów swobodnych i
postawno– lokomocyjnych. Dziecko w wieku przedszkolnym może osiągnąć wysoki poziom
sprawności ruchowej, jeśli będzie poddawane systematycznym ćwiczeniom odpowiadającym
jego rozwojowi i naturalnym zainteresowaniom i potrzebom. Zachodzące w rozwoju
fizycznym dziecka zmiany pomiędzy trzecim a siódmym rokiem życia charakteryzują się
zwiększoną wydolnością całego organizmu oraz poszczególnych jego organów. Stąd dziecko
6 letnie jest bardzo aktywne ruchowo. Równocześnie rozwój układu nerwowego ułatwia
szybsze przyswojenie nowych form działalności oraz umożliwia lepszą kontrolę nad
własnymi ruchami, by skutecznie nimi kierować lub je korygować. Taki poziom rozwoju
ruchowego pozwala na podjęcie przez dziecko różnorodnej działalności oraz angażowanie się
w gry i zabawy nieodzowne dla dalszego rozwoju procesów poznawczych i określonych
umiejętności (K. Kamińska 1999).
B) ROZWÓJ PSYCHICZNY
Z rozwojem fizycznym związany jest rozwój psychiczny dziecka. W trakcie swojej
aktywności ruchowej poznaje ono coraz więcej nowych przedmiotów i zjawisk. Posługując
się przedmiotami, coraz łatwiej różnicują ich cechy. Ale dopiero w szóstym roku życia
rozpoznaje prawidłowo konkretne przedmioty i ich kształty, np. figury geometryczne.
Zdaniem L. Wołoszynowej dopiero udział możliwie największej liczby narządów
zmysłowych w percepcji zwiększa zmysłową aktywność dziecka, zapewniając mu pełniejsze,
konkretniejsze i dokładniejsze spostrzeżenia (L. Wołoszynowa 1967, s.84).
Rozwój procesów poznawczych
Percepcja to proces, który jest możliwy dzięki rozwojowi organizmu, aktywności własnej
oraz zdobywaniu doświadczeń. Rozwój zmysłowego poznawania świata to postępujące wraz
z wiekiem subtelniejsze i dokładniejsze różnicowanie własności i aspektów postrzeganego
obiektu (M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża 1992, s. 96). charakterystyczny dla
wieku przedszkolnego rozwój percepcji jest ściśle powiązany z działaniem podejmowanym
przez dziecko. Budowanie, konstruowanie, manipulowanie, układanie, rysowanie itd.
powodują, że różne czynności inicjowane spontanicznie przez dziecko rozwijają u niego
coraz to bardziej świadome czynności postrzegania. Poprzez rozwój spostrzeżeń dziecko
uzyskuje lepszą orientację w otaczającym go świecie, a wyodrębnione właściwości
przedmiotów lepiej ukierunkowują jego działanie. Jest to wynikiem doskonalenia się
zdolności do dokonywania analizy i syntezy spostrzeżeniowej.
Rozwój fizyczny ma bezpośredni i pośredni wpływ na zachowanie się dzieci. Bezpośrednio
rozwój fizyczny determinuje to, co dzieci mogą robić. Jeżeli na przykład dzieci są dobrze na
swój wiek rozwinięte, będą mogły współzawodniczyć w zabawach i w sporcie na tych
samych warunkach co ich rówieśnicy. Jeżeli nie są dobrze rozwinięte fizycznie, wówczas ich
sytuacja we współzawodnictwie jest gorsza i mogą być wykluczone z grupy rówieśniczej.
Pośrednio rozwój fizyczny wywiera wpływ na postawy dzieci w stosunku do siebie samych i
innych ludzi. To z kolei znajduje odbicie w sposobie przystosowania się dzieci (E. B. Hurlock
1985).
Poziom dokonywania analizy i syntezy zależy nie tylko od możliwości rozwojowych
dziecka, lecz i od treści konkretnych spostrzeżeń. W wieku przedszkolnym zwiększa się
zakres tego, co może być przedmiotem analizy
Rozwój percepcji wzrokowej i słuchowej musi odpowiadać wymaganiom jakie stawia przed
dzieckiem proces nauki czytania i pisania. Proces ten wymaga subtelnego różnicowania
znaków graficznych oraz analizy struktur językowych w celu wyodrębnienia wyrazów w
zdaniach oraz dźwięków w wyrazach.
W wieku przedszkolnym pojawiają się zaczątki myślenia pojęciowego, tworzącego się w
wyniku operowania przez dziecko schematami poznawczymi obok stale dominującego
myślenia konkretno – wyobrażeniowego. Dziecko w wieku 3-5 lat dokonuje uogólnień na
podstawie mało istotnych szczegółów, jakie dostrzega w otoczeniu i które to przykuwają jego
wagę w sposób bezpośredni. Około 6 roku życia zaczyna się kształtować u dziecka myślenie
pojęciowe. Obrazy zaczynają pozostawać w pamięci w oderwaniu od konkretu.
Dziecko w wieku przedszkolnym przejawia silne i rozległe potrzeby poznawcze. Procesy
poznawcze dziecka przedszkolnego charakteryzuje: animizm (ożywianie przedmiotów
martwych) i antropomarfizm (nadawanie przedmiotom cech ludzkich). Zdaniem H.
Mystkowej (1974, s.29) to „magiczne” dziecięce myślenie ginie stopniowo w miarę
gromadzenia doświadczeń, zdobywania coraz większej liczby informacji, rozwijania się
czynności umysłowych: postrzegania, porównywania, a także poznania przyczyn i skutków
służących rozwojowi wyobraźni.
W okresie przedszkolnym pojawia się u dziecka tendencja do myślenia krytycznego, która
przybiera często postać zachowań cechujących się tym, że nie chce się ono podporządkować
regułom i często krytykuje wszystko i wszystkich dookoła. Wraz z rozwojem myślenia
pojęciowego pojawia się spontaniczne podejmowanie prób samodzielnego czytania.
C) ROZWÓJ SPOŁECZNO – EMOCJONALNY
Wiek przedszkolny w porównaniu z wcześniejszymi okresami rozwojowymi cechuje
wzbogacanie i różnicowanie życia uczuciowego. Mimo że już w wieku poniemowlęcym
obserwujemy w zachowaniu się dzieci przejawy takich uczuć, jak gniew, strach, radość,
wstyd, niechęć czy też zazdrość, ale przejawy te są często niewyraźne i niejednoznaczne. W
wieku przedszkolnym te jakości uczuciowe występują bardzo wyraziste, w postaci czystej i
nieskażonej. Dziecko w tym wieku nie potrafi jeszcze stłumić i opanować swoich emocji i
uczuć do tego stopnia, aby nie zaważyło to na ich wyrazie zewnętrznym. Wiele czynności
dziecka ma charakter ekspresyjny, to znaczy służą one właśnie wyrażaniu przeżyć
emocjonalnych, których dziecko nie umie maskować. W zachowaniu dziecka bardzo
wyraźnie odzwierciedlają się afekty, tj. uczucia silne, gwałtowne i krótkotrwałe. Radość,
gniew czy strach dziecko uzewnętrznia w żywych gestach i mimice twarzy, w okrzykach i
ruchach całego ciała, a także w słowach, którym nadaje zależnie od przezywane uczucia
odpowiednią intonację. Dziecko nie tylko łatwo przejawia afekty, ale też łatwo one u niego
powstają i wybuchają. Tę właściwość uczuć nazywamy impulsywnością.
Dziecko w wieku przedszkolny jest nie tylko impulsywne, skłonne do wyładowywania
swoich afektów, lecz także zmienne w swoich uczuciach i nastrojach. Jego emocje szybko się
wytwarzają, ale też szybko gasną, a raczej przeradzają się w inne, nawet krańcowo odmienne.
Dziecko niemal w jednej chwili potrafi przejść od śmiechu do łez; raz jest pogodne i wesołe,
to znów niespokojne albo zasmucone (labilne uczuciowo).
W ostatniej fazie okresu przedszkolnego, około połowy szóstego roku życia, dzieci
dojrzewają emocjonalnie. Uczą się opanowywać swe afekty i ich przejawy zewnętrzne
ruchowe i słowne. U tych dzieci obserwuje się wydatny rozwój uczuć wyższych
intelektualnych, społecznych, moralnych i estetycznych. Uczucia wyższe, są skierowane na
określone obiekty w sposób bardziej trwały niż przy doznawaniu chwilowych emocji (M.
Przetacznikowa, G. Makiełło-Jarża, 1980). pryzmat własnych potrzeb i zainteresowań. Wraz z
nawiązywaniem coraz szerszych kontaktów społecznych dziecko zaczyna dostrzegać
potrzeby innych oraz liczyć się z nimi. Zainteresowania dziecka 5, 6-letniego wykraczają
poza najbliższe otoczenie. Dziecko 5-letnie przenosi swoje zainteresowania na pogranicze
fikcji i rzeczywistości, a dziecko 6-letnie bardziej interesuje się rzeczywistością.
W ogólnym rozwoju dziedzina uczuciowa jest najbardziej „delikatna”, wymagająca
najwięcej uwagi ze strony rodziców i wychowawców, a jednocześnie jest sferą, którą
najtrudniej kształcić przez planowe, programowe działania. Dla właściwego rozwoju uczuć
dziecka, a tym samym całej jego aktywności (poznawczej i motorycznej) największe
znaczenie ma autentyczne zainteresowanie się jego odczuciami, aprobata dla jego osoby,
atmosfera, jaka go otacza i zacieśnienie związków uczuciowych z rodziną i wychowawcą.
Opracowała J. Rusakowicz