Mchy

Mchy wodne
Szymon Jusik
Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska
UP w Poznaniu
[email protected]
Książki i klucze pomocne podczas identyfikacji mszaków wodnych:
1. Wójcik H. 2003. Porosty, mszaki, paprotniki. MULTICO, Warszawa.
2. Podbielkowski Z., Rejment-Grochowska I., Skirgiełło A. 1986. Rośliny
zarodnikowe. PWN, Warszawa.
3. Rejment-Grochowska I. 1950. Wątrobowce (Hepaticae). Występowanie,
budowa, rozmnażanie, systematyka oraz klucz do oznaczania 100
pospolitych gatunków z 15 tablicami rysunkowymi. PZWSz, Warszawa.
4. Szafran B. 1963. Flora słodkowodna Polski. Tom 16. Mchy. PWN,
Warszawa.
5. Rejment-Grochowska I. 1971. Flora słodkowodna Polski. Tom 17.
Wątrobowce. PWN, Warszawa.
6. Szafran B. 1957, 1961. Flora polska. Rośliny zarodnikowe Polski i ziem
ościennych. Mchy. Tom I i II. PWN, Warszawa.
7. Rejment-Grochowska I. 1966. Wątrobowce (Hepaticae). Tom I. PWN,
Warszawa.
Książki i klucze pomocne podczas identyfikacji mszaków wodnych:
1. Coudreuse J., Haury J., Bardat J., Rebillard J.-P. 2005. Les bryophytes
aquatiques et supra aquatiques. Clé d’identification pour la mise en œuvre
de l’Indice Biologique Macrophytique en Rivière. Agence de l’Eau Adour
Garonne, Paris.
2. Schumacker R., Váña J. 2005. Identification keys to the liverworts and
hornworts of Europe and Macaronesia (distribution and status). Sorus,
Poznań.
3. Ochyra R., Żarnowiec J., Bednarek-Ochyra H. 2003. Census catalogue of
Polish mosses. Biodiversity of Poland, Vol. 3, Polish Academy of Sciences,
Institute of Botany, Kraków.
4. Szwejkowski J. 2006. An annotated checklist of Polish liverworts and
hornworts. Biodiversity of Poland, Vol. 4, Polish Academy of Sciences,
Institute of Botany, Kraków.
Książki i klucze pomocne podczas identyfikacji mszaków wodnych:
5. Bednarek-Ochyra H. 2006. A taxonomic monograph of the moss genus
Codriophorus P. Beauv. (Grimmiaceae), W. Szafer Institute of Botany,
Polish Academy of Science, Kraków.
6. Nyholm E. (1986-1998). Illustrated flora of Nordic mosses, Fasc. 1-4,
Nordic Bryological Society.
Górskie i wyżynne rzeki krzemianowe
Przykład silnie przekształconego morfologicznie odcinka
rzeki
36 rodzajów, 87
gatunków potencjalnie
wodnych
OGÓŁEM
60 rodzajów, 195
gatunków potencjalnie
wodnych
14 rodzajów, 28
gatunków potencjalnie
wodnych
Rodzaje wodnych mchów ortotropowych
Rodzaje wodnych mchów plagiotropowych
Torfowiec (Sphagnum sp.)
• Łodyżki na szczycie o
nieograniczonym wzroście, od
dołu zamierające, najczęściej
nierozgałęzione
• Gałązki boczne w górze
łodyżki gęsto skupione,
tworzące tzw. główkę
Torfowiec (Sphagnum sp.)
• Listki wklęsłe lub rynienkowate
• Żebra w listkach brak
• Obecne komórki dwojakiego rodzaju: chlorofilowe
(żywe) – zielone i wąskie oraz wodne (martwe) –
hyalinowe i szerokie
• Kształt komórek chlorofilowych jest istotną cechą
taksonomiczną
Torfowiec (Sphagnum sp.)
• Występuje na torfowiskach,
zatorfionych brzegach wód
oraz w olsach
• Preferuje silnie kwaśny
odczyn podłoża
• Wpływa zakwaszająco na
środowisko wodne
• W Polsce występuje 36
gatunków z rodzaju torfowiec
• Szeroko rozpowszechnione
na terenie całego kraju
• Wszystkie gatunki z rodzaju
są wskaźnikami w systemie
MIR (L = 10, W = 2)
Skrzydlik (Fissidens sp.)
• Drobny mech ortotropowy z dużymi
listkami
• Łodyżki zazwyczaj nie rozgałęzione
• W Polsce występuje 5 gatunków
wodnych, w tym 3 pod całkowitą
ochroną
Skrzydlik (Fissidens sp.)
• Listki językowate lub lancetowate
• Listki złożone z blaszki właściwej i
skrzydełka, w przekroju w kształcie litery „Y”
• Komórki 6-boczne, w nasadzie listka krótko
prostokątne
blaszka
właściwa
skrzydełko
Skrzydlik paprociowaty (Fissidens adianthoides)
Skrzydlik (Fissidens osmundoides)
Skrzydlik (Fissidens sp.)
• Porasta brzegi potoków i
rzek oraz głazy i kamienie
zanurzone w wodzie
• Preferuje podłoże zasobne w
węglany o odczynie od
obojętnego do zasadowego
• Występuje w całej Polsce,
najczęściej na południu kraju
oraz na Pomorzu
• Wszystkie gatunki z rodzaju
są wskaźnikami w systemie
MIR (L = 7, W = 2)
Dwurożek przeświecający (Dichodontium pellucidum)
• Drobny mech ortotropowy
• Darnie żółto-zielone, zbite, o
pokroju „gwiazdkowatym”
Dwurożek przeświecający (Dichodontium pellucidum)
•Łodyżki zwykle nierozgałęzione o
długości <2 cm
Dwurożek przeświecający (Dichodontium pellucidum)
• Listki lancetowatojęzykowate, pochwiaste
• Listki bez wyraźnego
obrzeżenia
• Żebro prawie do szczytu listka
Dwurożek przeświecający (Dichodontium pellucidum)
• Listki w bok od łodygi
odstające
• Komórki kwadratowe od
brzegu listka i prostokątne w
pobliżu żebra
Dwurożek przeświecający (Dichodontium pellucidum)
komórki nasady
listka
przekrój poprzeczny
listka
przekrój poprzeczny
górnej części listka
Dwurożek przeświecający (Dichodontium pellucidum)
Dwurożek przeświecający (Dichodontium pellucidum)
• Porasta kamienie i głazy okresowo
zalewane przez wody potoków.
Zwykle ponad permanentnym
poziomem zanurzenia
• Występuje na południu kraju oraz na
Pomorzu Zachodnim
• Gatunek wskaźnikowy w systemie
MIR (L = 9, W = 2)
Blindia (Blindia acuta)
• Drobny mech ortotropowy,
łodyżki zwykle o długości <3 cm
• Darnie żółto-zielone, zbite, o
pokroju „szczeciniastym”
Blindia (Blindia acuta)
• Listki szydlaste,
całobrzegie o długości
do 3 mm i szerokości
0,5 mm
• Komórki skrzydłowe
wyraźne, duże,
brunatno-czerwonawe,
kwadratowe lub krótko
prostokątne
Blindia (Blindia acuta)
• Porasta skały, głazy i kamienie
w potokach
• Występuje w wodach oligomezotroficznych, ubogich w
biogeny
• Preferuje skały bezwapienne
• Mech typowo górski, występuje
w Karkonoszach oraz Karpatach
do 2000 m n.p.m.
• Gatunek wskaźnikowy w
systemie MIR (L = 10, W = 3)
Tępolistka (Codriophorus)
• Krótkie łodyżki, widlasto
rozgałęzione, z czarnymi lub
brunatnymi listkami w dolnej części
i ciemno zielonymi w górnej
• wszystkie gatunki wskaźnikowe w
systemie MIR (L = 10, W = 2)
Tępolistka (Codriophorus)
• Listki rynienkowate z
zawiniętymi brzegami
u nasady
• Komórki listka o
silnie zgrubiałych
ścianach
komórkowych,
zatokowo wycinanych
co najmniej w części
listka
Tępolistka językowata (Codriophorus aciculare)
Rozłupek nierodzajny (Schistidium apocarpum)
Rozłupek nierodzajny (Schistidium apocarpum)
Rozłupek strunieniowy (Schistidium rivulare)
Rozłupek strunieniowy (Schistidium rivulare)
Płaskomerzyk pokrewny (Plagiomnium affine)
• Duży mech ortotropowy
• Łodyżki nierozgałęzione o
długości do 5 cm
Płaskomerzyk pokrewny (Plagiomnium affine)
• Listki duże, jajowate, na szczycie
zaokrąglone z ostrym kończykiem
• Brzeg listków obrzeżony i ostro
pojedynczo piłkowany
Płaskomerzyk pokrewny (Plagiomnium affine)
• Żebro dochodzi do szczytu
listków
• Komórki listków sześcioboczne
Krągłolist macierzankowy = płaskomerzyk punktowany
(Rhizomnium punctatum = Mnium punctatum)
Płaskomerzyk falisty (Plagiomnium undulatum
= Mnium undulatum)
• Jeden z największych
mchów ortotropowych
Polski
Płaskomerzyk falisty (Plagiomnium undulatum
= Mnium undulatum)
• Łodyżki o wysokości do 15
cm, listki o długości do 15
mm i szerokości do 4 mm
Płaskomerzyk falisty (Plagiomnium undulatum
= Mnium undulatum)
• Listki wydłużonojęzykowate, na szczycie
zaokrąglone, z krótkim,
ostrym kończykiem
• Brzeg listków obrzeżony i
ostro pojedynczo piłkowany
Płaskomerzyk falisty (Plagiomnium undulatum
= Mnium undulatum)
• Żebro dochodzi do szczytu listków
• Komórki listków nieregularne od
wydłużono- do okrągłąwosześciobocznych
Merzyk groblowy (Mnium honum)
• Drobny mech ortotropowy
• Łodyżki pojedyncze, nie rozgałęzione
• Pokrojowo podobny do prątników
(Bryum sp.)
Merzyk groblowy (Mnium honum)
Merzyk groblowy (Mnium honum)
• Listki lancetowate na
szczycie zaostrzone o
długości do 4 mm i
szerokości 0,8 mm
• Listki wyraźnie obrzeżone,
podwójnie odstająco
ząbkowane
obrzeżenie
podwójne
ząbkowanie
Merzyk groblowy (Mnium honum)
• Żebro kończy się przed szczytem
listka, na grzbiecie ząbkowane
• Komórki okrągławo-sześcioboczne
ząbkowane
żebro
Wszystkie omówiome gatunki merzyków (Mnium honum,
Plagiomnium affine, P. undulatum, Rhizomnium punctatum)
• Porastają brzegi rzek i potoków płynących
przez zacienione lasy
• Zwykle zasiedlają wynurzone partie brzegu
(preferują podłoże humusowe), zanurzone
podczas wysokich stanów wody
• Pospolite w całej Polsce, zarówno na
nizinach, wyżynach, jak i w górach
Prątnik nabrzmiały (Bryum pseudotriquetum)
• W Polsce występuje15 gatunków
wodnych mchów należących do rodzaju
prątnik
• Drobne mchy ortotropowe o
nierozgałęzionej łodyżce
• Sterczące, sztywne kępy
Prątnik nabrzmiały (Bryum pseudotriquetum)
• Listki z wyraźnym
obrzeżeniem (inaczej niż u
Dicranum bonjeanii i
Dichodontium pellucidum)
• Liście bez refleksu świetlnego
przez środek (inaczej niż
Dicranum bonjeanii)
Prątnik nabrzmiały (Bryum pseudotriquetum)
pokrój
nasada liścia
zbiegająca
po łodydze
Prątnik nabrzmiały (Bryum pseudotriquetum)
Prątnik nabrzmiały (Bryum pseudotriquetum)
Prątnik nabrzmiały (Bryum pseudotriquetum)
• Pospolity mech brzegów
cieków i torfowisk
• Zwykle występuje ponad
permanentnym poziomem
zanurzenia
• Wszystkie gatunki z rodzaju
prątnik są wskaźnikami
systemu MIR (L = 6, W = 1)
Prątnik blady (Bryum pallens)
przekrój poprzeczny
brzeżnej części liścia
Prątnik blady (Bryum pallens)
Prątnik blady (Bryum pallens)
• Pospolity mech brzegów
cieków i torfowisk
• Zwykle występuje ponad
permanentnym poziomem
zanurzenia
• Wszystkie gatunki z
rodzaju prątnik są
wskaźnikami systemu MIR
(L = 6, W = 1)
Bagniak (Philonotis)
• Mech ortotropowy tworzący
gęste, zwarte darnie barwy od
żółto-zielonej do niebieskozielonej („poduszeczki”)
Bagniak (Philonotis)
• Łodyżki widlasto rozgałęzione,
często brunatno-czerwonawe
• Dolne partie łodyżek gęsto okryte
chwytnikami, wyglądającymi jak
„wełniana skarpeta”
„wełniana
skarpeta” z
chwytników
Bagniak (Philonotis)
Bagniak (Philonotis)
• Listki jajowatolancetowate, na szczycie
zaostrzone, niektóre
delikatnie sierpowato zgięte
• Brzeg listków piłkowany
• Żebro dochodzi do szczytu
listka lub wychodzi z niego
w postaci kolca
• Komórki listków od
prostokątnych do
romboidalnych (1:3-8)
Bagniak zdrojowy (Philonotis fontana)
Bagniak (Philonotis)
• Porastają brzegi potoków,
źródliska, bagna i podmokłe użytki
zielone
• Preferują wapienne podłoże,
zasobne w węglany. Zwykle ponad
permanentnym poziomem
zanurzenia
• Występują głównie w górach, na
wyżynach i Pomorzu oraz na
Polesiu Lubelskim
• Wszystkie gatunki z rodzaju
bagniak są wskaźnikowe w
systemie MIR (L = 9, W = 2)
• W Polsce występuje 6 gatunków z
rodzaju bagniak, wszystkie poza
bagniakiem zdrojowym (Ph.
fontana) są chronione
Zdrojek pospolity (Fontinalis antipyretica)
• Duży mech plagiotropowy
• Największy mech wodny w
Polsce, dorastający do 50 cm dł.
• Listki w wyraźnych trzech
szeregach
Zdrojek pospolity (Fontinalis antipyretica)
• Listki „łódeczkowate”, z kilem, w
przekroju w kształcie litery „V” (u F.
squamosa sierpowaty kształt listków,
w przekroju w kształcie litery „C”)
Fontinalis antipyretica
Fontinalis squamosa
Zdrojek pospolity (Fontinalis antipyretica)
kil
Zdrojek pospolity (Fontinalis antipyretica)
• Listki
gałązkowe
bez żebra
Zdrojek pospolity (Fontinalis antipyretica)
budowa
liścia
puszka na
gałązce
pokrój
zęby perystomu wewn.
zęby perystomu zewn.
Zdrojek pospolity (Fontinalis antipyretica)
• Przyczepiony do zanurzonych kamieni,
powalonych drzew oraz rumoszu
drzewnego, unika silnego nurtu
• Najpospolitszy mech wodny w Polsce,
występujący zarówno w rzekach, jak i
jeziorach
• Gatunek wskaźnikowy w systemie
MIR (L = 6, W = 2)
Rodzaj zdrojek (Fontinalis) – kształty liści
(zachowano proporcje wielkości)
F. antipyretica
F. squamosa
F. dalecarlica F. hypnoides
Tęposz nadbrzeżny (Leptodictyum riparium = Amblystegium
riparium)
• Pędy płożące się, zwykle płaskie,
przylegające do podłoża i rozrastające
się tylko w jednej płaszczyźnie
• Makroskopowo listki z falistymi
skupiskami „włosów” na szczycie
• Listki jajowato-lancetowate
powolnie zwężone w
kończyk
Tęposz nadbrzeżny (Leptodictyum riparium = Amblystegium
riparium)
• Listki łodyżkowe o długości 3 mm i
szerokości 1 mm
• Żebro zwykle pojedyncze, sięgające
do 3/4 długości listka
żebro NIE do końca
• Komórki skrzydłowe płaskie,
krótko prostokątne
• Porasta przedmioty zanurzone w wodzie:
głazy, kamienie, drewno, umocnienie, itp.
• Pospolity w wodach płynących i
stojących w całym kraju
• Gatunek wskaźnikowy w systemie MIR
(L = 1, W = 1)
• Bardzo tolerancyjny i odporny na
zanieczyszczenia oraz przekształcenia
hydromorfologiczne rzek
• Tworzy wiele zróżnicowanych
morfologicznie form
Tęposz nadbrzeżny (Leptodictyum riparium = Amblystegium
riparium)
Rodzina krzywoszyjowate Amblystegiaceae –
kształty liści (zachowano proporcje wielkości)
Leptodictyum
riparium x17
Hygroamblystegium
tenax x17
Hygroamblystegium
fluviatile x17
Hygroamblystegium
tenax puszka x8
Leptodictyum
riparium
Hygroamblystegium
tenax
Wodnokszywoszyj (Hygroamblystegium sp.)
• Wodny mech plagiotropowy o drobnych listkach
(1,5-2 mm)
• Darnie zwykle barwy ciemnozielonej, matowe
• W Polsce występują 2 gatunki z tego rodzaju
(H. fluviatile i H. tenax)
Wodnokszywoszyj (Hygroamblystegium sp.)
• Pędy sztywne, często pozbawione części listków,
zwłaszcza w dolnej części łodyżek, obecne wówczas
wyłącznie pozostałości żeber
Wodnokszywoszyj (Hygroamblystegium sp.)
przekrój poprzeczny
żebra
listki
• Małe (1,5-2 mm długości) sztywne
listki z grubym (do 1/3 szerokości
listka u nasady), odstającym żebrem
• Żebro pojedyncze dochodzi do
końca listków lub wychodzi z nich
jako krótki kolec
Wodnokszywoszyj (Hygroamblystegium sp.)
• Komórki listków romboidalnosześcioboczne
• Komórki skrzydłowe krótkoprostokątne
Wodnokszywoszyj rzeczny (Hygroamblystegium fluviatile)
• Listki tępe na szczycie
• Żebro u większości listków
kończy się tuż przed
szczytem
Wodnokszywoszyj zanurzony (Hygroamblystegium tenax)
• Listki zaostrzone na
szczycie
• Żebro dochodzi do szczytu
listka lub z niego wychodzi w
postaci kolca
Wodnokszywoszyj (Hygroamblystegium sp.)
• Porastają kamienie, drewno i
gałęzie zanurzone w wodach
wartko płynących potoków
• Występują w rzekach Pomorza,
Śląska, Gór Świętokrzyskich, Jury
Krakowsko-Częstochowskiej i
Karpat
• Gatunki wskaźnikowe w systemie
MIR (L = 5, W = 2)
• Gatunki znajdujące się pod
całkowitą ochroną i zagrożone
wyginięciem (kategoria zagrożenia
R na czerwonej liście mszaków
Polski)
Hygroamblystegiu
m fluviatile
Leptodictyum
riparium
Platyhypnidium
riparioides
Brzeżnik strumieniowy (Platyhypnidium riparioides =
Rhynchostegium riparioides)
• Duży mech plagiotropowy
• Pędy wyraźnie
trójwymiarowe/sferyczne
• Zanurzone w wodzie dolne
części łodyżek często bezlistne,
obecne tylko pozostałości żeber
Brzeżnik strumieniowy (Platyhypnidium riparioides =
Rhynchostegium riparioides)
Brzeżnik strumieniowy (Platyhypnidium riparioides =
Rhynchostegium riparioides)
• Listki (zwłaszcza łodyżkowe) o
łopatkowatym kształcie, na brzegach ostro
ząbkowane
Brzeżnik strumieniowy (Platyhypnidium riparioides =
Rhynchostegium riparioides)
• Żebro pojedyncze NIE do końca,
jednak niekiedy kończy się tuż
przed szczytem listka
• Komórki listków wydłużone
(1:8-15), w górnej części krótsze
Brzeżnik strumieniowy (Platyhypnidium riparioides =
Rhynchostegium riparioides)
• Zwykle pod wodą na
głazach, kamieniach,
powalonych drzewach,
rumoszu drzewnym i grubych
korzeniach drzew zanurzonych
w wodzie
• Pospolity na terenach
górskich i wyżynnych,
rozproszony na niżu
• Gatunek wskaźnikowy w
systemie MIR (L = 5, W = 1)
Krótkosz strumieniowy (Brachythecium rivulare)v
• Duży mech plagiotropowy,
podobny pokrojem do
Platyhypnidium rirarioides
• Pędy wyraźnie
trójwymiarowe/sferyczne
Krótkosz strumieniowy (Brachythecium rivulare)
• Łodyżki z
równoległymi
odgałęzieniami
gałązek, często
tylko z jednej
strony (inaczej niż
Sciuro-hypnum
plumosum)
Krótkosz strumieniowy (Brachythecium rivulare)
• Listki jajowato-trójkątne, na szczycie zwykle z
dzióbkowatymi zakończeniami (inaczej niż
Platyhypnidium)
• Żebro NIE do końca (dochodzi do 2/3 długości listka)
listek łodyżkowy
listki gałązkowe
Krótkosz strumieniowy (Brachythecium rivulare)
• Komórki listków wydłużone
(około 1:8)
• Komórki skrzydłowe prostokątne,
półprzezroczyste, tworzące
wypukłą grupę
Krótkosz strumieniowy (Brachythecium rivulare)
• Przytwierdza się do okresowo
zalewanych wodą głazów, kamieni i
drewna
• Bardzo pospolity w całej Polsce, w
górach do wysokości 1800 m n.p.m.
• Gatunek wskaźnikowy w systemie
MIR (L = 8, W = 2)
Wiewiórecznik piórkowaty (Scirpo-hypnum plumosum =
Brachythecium plumosum)
• Duży mech plagiotropowy podobny do
Brachythecium rivulare
• Pędy makroskopowo z dzióbkowatym
zakończeniem listków
Wiewiórecznik piórkowaty (Scirpo-hypnum plumosum =
Brachythecium plumosum)
• Listki powolnie
zwężone w długo
kończyk
• Żebro NIE do końca
(dochodzi do 2/3
długości listka)
• Komórki listków
wydłużone
Wiewiórecznik piórkowaty (Scirpo-hypnum plumosum =
Brachythecium plumosum)
• Przytwierdza się do
okresowo zalewanych wodą
głazów, kamieni i drewna
• Pospolity na południu
kraju oraz na Pomorzu
• Gatunek wskaźnikowy w
systemie MIR (L = 9,
W = 3)
Krzewik źródliskowy (Thamnobryum alopecurum =
Thamnium alopecurum)
• Duży mech plagiotropowy o pokroju
drzewkowatym
• Łodyżka główna podziemna (w formie kłącza),
łodyżki 2 rzędu pionowe, w górze krzaczasto
rozgałęzione
łodyżka
2 rzędu
kłącze
Krzewik źródliskowy (Thamnobryum alopecurum =
Thamnium alopecurum)
• Listki łodyżek 2 i 3 rzędu jajowatolancetowate, na brzegach drobno ząbkowane
• Żebro kończy się tuż przed szczytem listka
Krzewik źródliskowy (Thamnobryum alopecurum =
Thamnium alopecurum)
• Zwykle przyczepiony do
skał nad brzegami potoków.
Preferuje skały wapienne, ale
rośnie też na bezwapiennych.
Typowe siedliska są silnie
zacienione
• Występuje na południu
kraju oraz na kilku
stanowiskach na Pomorzu
• Gatunek wskaźnikowy w
systemie MIR (L = 7, W = 1)
• Mech objęty ścisłą ochroną
gatunkową w Polsce
Moczarnik (Hygrohypnum sp.)
• Płaskie pędy z
sierpowato zgiętymi
listkami skierowanymi w
jednym kierunku
• Żebro NIE do końca lub
często widlaste
• Czyste, wartko płynące
potoki
• W Polsce 11 gatunków
wodnych, wszystkie
wskaźnikowe w systemie
MIR (L = 9, W = 2)
Leptodictyum
riparium
Platyhypnidium
riparioides
Hygrohypnum
luridum
Dziękuję za uwagę