3. Kryteria oceny jakości gleb i ziemi
advertisement
MONITORING JAKOŚCI GLEB I ZIEMI NA TERENIE POWIATU WOŁOMIŃSKIEGO grudzień, 2006 r. Państwowy Instytut Geologiczny z siedzibą w Warszawie, ul. Rakowiecka 4, przedstawia RAPORT KOŃCOWY z realizacji zadania pt: „Monitoring gleb i ziemi na terenie powiatu wołomińskiego” Raport Końcowy sporządził zespół w składzie: dr Tomasz Nowicki mgr Dariusz Choromański mgr Wojciech Wołkowicz 2 Spis treści 1. Wstęp .................................................................................................................................................. 4 2. Regulacje prawne w zakresie ochrony gleb i ziemi ....................................................................... 5 2.1. Ustawowe założenia monitoringu jakości gleb i ziemi ...................................................................... 6 3. Kryteria oceny jakości gleb i ziemi .................................................................................................. 8 4. Źródła i przyczyny degradacji gleb i ziemi na terenie powiatu ..................................................... 9 4.1. Przemysł na terenie powiatu wołomińskiego – rys historyczny........................................................ 9 4.2. Poważne awarie z terenu powiatu wołomińskiego ......................................................................... 10 4.3. Identyfikacja potencjalnych źródeł skażeń środowiska na terenie powiatu ................................... 12 4.3.1. Potencjalne „punktowe” źródła skażenia gleb i ziemi.............................................................. 13 4.3.2. Potencjalne „powierzchniowe” źródła skażenia gleb i ziemi ................................................... 14 4.3.3. Potencjalne „liniowe” źródła skażenia gleb i ziemi .................................................................. 15 5. Rolnicze przyczyny degradacji gleb i ziemi .................................................................................. 16 5.1. Wyniki monitoringu gleb ................................................................................................................ 16 6. Badania geochemicznych gleb i osadów wodnych na terenie powiatu .................................... 19 7. Podsumowanie ................................................................................................................................ 22 8. Wnioski i zalecenia .......................................................................................................................... 23 9. Literatura .......................................................................................................................................... 24 Spis Załączników Zał. 1 Mapa stanu jakości gleb i osadów wodnych na terenie powiatu wołomińskiego Zał. 2 Lokalizacja potencjalnych źródeł zanieczyszczeń środowiska oraz miejsc wystąpienia poważnych awarii na terenie powiatu wołomińskiego Spis Tabel Tabela A Zestawienie potencjalnych „punktowych” źródeł skażeń gleb i ziemi Tabela B Zestawienie potencjalnych „powierzchniowych” źródeł skażeń gleb i ziemi Tabela C Zestawienie potencjalnych „liniowych” źródeł skażeń gleb i ziemi Tabela 1 Rejestr miejsc, w których wykonano badania metali ciężkich oraz stwierdzono przekroczenie dopuszczalnych zawartości zanieczyszczeń w glebie (wg PIG) Tabela 2 Rejestr miejsc, w których wykonano badania zawartości wybranych metali ciężkich w glebie (wg IUNG) Tabela 3 Rejestr miejsc, w których wykonano badania i stwierdzono przekroczenie dopuszczalnych zawartości zanieczyszczeń w osadach wodnych (wg PIG) Tabela 4 Poważne awarie wg informacji uzyskanych ze starostwa powiatowego oraz WIOŚ Tabela 5 Ważniejsze potencjalne miejsca wystąpienia zanieczyszczeń oraz obiekty uciążliwe dla środowiska na terenie powiatu wołomińskiego Tabela 6 Wykaz stacji paliw i LPG na terenie powiatu wołomińskiego Aneks Wyciągi opisów poważnych awarii wg WIOŚ 3 1. Wstęp Podstawą oceny stanu jakości gleby i ziemi są wyniki badań zawartości różnych substancji zanieczyszczających, które ze względu na swój charakter mogły się znaleźć w środowisku. Już sama ich obecność daje podstawy do uznania środowiska za zanieczyszczone bez względu na pomierzony ładunek. Z punktu widzenia ekologii środowiska takie rozumowanie jest jak najbardziej uprawnione, gdyż już samo istnienie substancji o antropogenicznym rodowodzie jest rozumiane jako zanieczyszczenie (skażenie). W myśl Art. 3 pkt 49 Ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 roku Prawo ochrony środowiska poprzez zanieczyszczenie rozumie się emisję, która może być szkodliwa dla zdrowia ludzi lub stanu środowiska, może powodować szkodę w dobrach materialnych, może pogarszać walory estetyczne środowiska lub może kolidować z innymi, uzasadnionymi sposobami korzystania ze środowiska. Przepisy wykonawcze do Prawa ochrony środowiska określają dopuszczalne progi występowania substancji w środowisku, dopiero po przekroczeniu których środowisko należy uznać za zanieczyszczone i w związku z tym podjąć działania sanacyjne i przeprowadzić rekultywację (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 roku w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi) (3). W poniżej przedstawionej ocenie stanu jakości gleb i ziemi na terenie powiatu wołomińskiego posługiwano się pojęciem zanieczyszczenie rozumianym w kontekście ekologii środowiska, natomiast ostateczna ocena została sformułowana zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa. Opracowanie opiera się na materiałach obejmujących zarówno obszary ze stwierdzonymi przekroczeniami standardów jakości gleb i ziemi jak również obszary i miejsca potencjalnie narażone na występowanie tychże przekroczeń. 4 2. Regulacje prawne w zakresie ochrony gleb i ziemi Prawodawstwo polskie (Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 roku Prawo ochrony środowiska) (2) nakłada na starostów obowiązek prowadzenia corocznie aktualizowanych rejestrów zawierających informacje o terenach, na których stwierdzono przekroczenie standardów jakości gleby lub ziemi. Ze względu jednak na fakt, ze akumulacja zanieczyszczeń jest procesem powolnym, a skutki rozproszonej emisji najczęściej nie są wykrywalne w krótkim czasie, obowiązku tego nie należy traktować jako konieczności corocznych badań obszarów już uznanych za zanieczyszczone. Natomiast szczegółowymi badaniami potwierdzonymi odpowiednią dokumentacją należy każdorazowo objąć obszary, na których doszło do awarii i niekontrolowanych emisji oraz migracji zanieczyszczeń do gleb. Właściwie prowadzony monitoring jakości gleb i ziemi pozwala na ustalenie potrzeb oraz sposobu realizacji zadań w zakresie rekultywacji, które starosta określa w powiatowym Programie Ochrony Środowiska (8). Zapisy zawarte w Programie mają na celu kontrolę oraz sukcesywne doprowadzanie do przestrzegania standardów jakości gleby i ziemi. W Programie Ochrony Środowiska na podstawie analizy wyników monitoringu środowiska ustala się między innymi: naruszenie standardów jakości środowiska wraz z podaniem zakresu tego naruszenia podstawowe kierunki i zakres działań niezbędnych do przywracania standardów jakości środowiska, odpowiadającego wymaganym kryteriom podmioty, do których skierowane są obowiązki ustalone w programie (np. obowiązek rekultywacji) kolejność realizowania przez starostę zadań w zakresie rekultywacji harmonogram rzeczowo – finansowy planowanych działań Regulacje prawne w zakresie ochrony gleb użytkowanych rolniczo i gleb pod lasami (Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych) wskazują także na pewne obowiązki w odniesieniu do „przywrócenia wartości przyrodniczych i użytkowych” terenów zdegradowanych. W obecnym stanie prawnym pomimo braku jednoznacznych odniesień do standardów wynikających z Prawa ochrony środowiska należ uznać, że przywrócenie 5 wspomnianych wartości przyrodniczych i użytkowych bez spełnienia standardów jakości gleby i ziemi zawartych w Rozporządzeniu jest niemożliwe. 2.1. Ustawowe założenia monitoringu jakości gleb i ziemi Zaprezentowane w niniejszym opracowaniu wyniki stanu jakości gleb i ziemi na terenie powiatu wołomińskiego omówiono przy zastosowaniu kryteriów oceny, które określone zostały w wydanym na podstawie art. 105 ustawy Prawo ochrony środowiska Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165, poz. 1359). Rozporządzenie określa standardy jakości gleby lub ziemi z uwzględnieniem ich funkcji aktualnej i planowanej dla następujących rodzajów gruntów: 1) grupa A: nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy - Prawo wodne, obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagrożenia dla zdrowia lub środowiska – dla obszarów tych stężenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, z zastrzeżeniem pkt. 2 i 3; 2) grupa B: grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, nieużytki, a także grunty zabudowane i zurbanizowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, użytków kopanych oraz terenów komunikacyjnych; 6 3) grupa C: tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne Cytowane Rozporządzenie określa także sposób oceny jakości gleby i ziemi używanej w pracach ziemnych oraz używanych do tego celu osadów pochodzących z dna zbiorników powierzchniowych wód stojących lub wód płynących. Jakość tych materiałów powinna spełniać kryteria dopuszczalnych wartości stężeń dla gruntów będących w miejscu przeznaczenia (grupa A, B lub C). 7 3. Kryteria oceny jakości gleb i ziemi Stan jakość gleb i ziemi na terenie powiatu należy rozpatrywać, zgodnie z obowiązującymi przepisami, w ujęciu uwzględniającym aktualny i planowany sposób użytkowania terenu. Jest to podstawowe kryterium umożliwiające w sposób przestrzenny ujęcie jakości środowiska na obszarze 12 gmin. O sposobie użytkowania danego terenu decyduje zapis w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. Zatwierdzony plan jest więc ostateczną i wiążącą informacją na temat danego obszaru w ujęciu jego użytkowania, a w konsekwencji niezbędnego stanu jakości. Ze względu na dość zróżnicowany stan zaawansowania przygotowywanych miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, metodycznie nie jest możliwe oparcie się, dla terenu całego powiatu, na informacjach odnośnie przeznaczenia terenów w poszczególnych gminach (gminy miejskie, np. Marki, Kobyłka posiadają uchwalone miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego dla zdecydowanej większości swego obszaru, natomiast część gmin wiejskich, np. Strachówka, Poświętne, Tłuszcz, posiadają pokrycie swego terenu miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego tylko w kilku procentach). Przy ocenie stanu jakości gleby i ziemi na terenie powiatu wołomińskiego wykorzystano założenia wynikające z wytycznych Rozporządzenia, przyjmując podział terenu powiatu na określone obszary użytkowania. W obrębie powiatu przyjęto podział na grunty grupy A - obszary chronione na podstawie przepisów prawa wodnego oraz obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyrody oraz na grunty grupy B - grunty rolne oraz łąki na glebach pochodzenia organicznego i grunty leśne, a także zgeneralizowane obszary zurbanizowane ze zwartą zabudową. Trzecią grupę stanowiły grunty grupy C wynikające z Rozporządzenia. 8 4. Źródła i przyczyny degradacji gleb i ziemi na terenie powiatu 4.1. Przemysł na terenie powiatu wołomińskiego – rys historyczny Wyraźne przemiany cywilizacyjne na obszarze obecnego powiatu wołomińskiego dokonały się dopiero w ostatniej ćwierci XIX wieku. Po zniesieniu pańszczyzny i uwłaszczeniu chłopów w 1864 roku zaczął się okres szybkiego uprzemysłowienia i rozwoju gospodarki typu kapitalistycznego. Sprzyjały temu nowe linie kolejowe, ulepszane drogi oraz rozwój bliskiej Warszawy. W 1898 roku oddano do użytku szosę strużańską, łączącą Legionowo ze Strugą. W końcu wieku powstały nowe linie kolejowe. W 1897 roku otwarto linię z Pilawy przez Mińsk Mazowiecki i Tłuszcz do Ostrołęki oraz uruchomiono marecką kolejkę wąskotorową z Warszawy Targówka do Marek, a w roku 1899 przedłużono jej kursowanie do Radzymina. Na przełomie 1897 i 1898 roku uruchomiono linię kolejową Zegrze – Rembertów przez Strugę. Miała ona charakter strategiczny, łączyła garnizony wojskowe w Jabłonnie i Zegrzu z poligonem artyleryjskim w Rembertowie. Dzięki temu odcinkowi kolejowemu uzyskano połączenie kolei nadwiślańskiej z terespolską z pominięciem węzła warszawskiego. W końcu XIX wieku hrabia Roniker, właściciel dóbr ząbkowskich od wybudowanych w Ząbkach dwóch cegielni poprowadził linię kolejową w kierunku warszawskiego Bródna. Służyła ona głownie do przewozu cegły. Cegielnie ząbkowskie zaopatrywały w cegłę rozbudowującą się wtedy szybko prawobrzeżną Warszawę. W 1882 roku Anglicy z Bradfordu, bracia Briggs założyli w Markach wielką fabrykę, w której wyrabiano przędzę czesankową i przędzę wełnianą farbowaną. Fabryka zatrudniała początkowo 800 robotników, aby w 1991 roku osiągnąć zatrudnienie prawie 3 000 osób. Fabrykanci dla robotników zbudowali osiedle domów mieszkalnych, szpital, szkołę i ochronki dla dzieci, a dla siebie piękny pałac nad rzeka Długą. Jan i Alfred Briggs przyczynili się również do wybudowania w Markach kościoła. Przędzalnia braci Briggsów była jedną z pierwszych fabryk w Królestwie Polskim, w której już w 1883 roku zainstalowano oświetlenie elektryczne. W pobliskim Pustelniku zbudowano dwie cegielnie, a kilka następnych w okolicach Radzymina. W tym okresie w Strudze powstał zakład metalowy. 9 W 1898 roku z inicjatywy dziedzica Wołomina Henryka Wojciechowskiego powstała tam duża cegielnia, a w 1905 roku huta szkła oraz kilka mniejszych zakładów przemysłowych. Poza wymienionymi zakładami na terenie ówczesnego powiatu radzymińskiego funkcjonowały również: browary (w Radzyminie, Zagościńcu, Trojanach), kilka gorzelni, fabryka materiałów drzewnych wyposażona w maszynę parową koło Strachówki, fabryka wyrobów mosiężnych i bawełnianych oraz fabryka płótna lnianego i wyrobów wełnianych w Jadowie. W okresie powojennym następował stopniowy rozwój przemysłu zarówno z punktu widzenia dużych zakładów jak też drobnych warsztatów i punktów usługowych. Część dużych zakładów w swych granicach (lub zbliżonym zasięgu) istnieje do dziś (m. in. „FOC Fomar Roulunds” Marki, Przemysłowy Instytut Maszyn Budowlanych Kobyłka). Natomiast wiele warsztatów usługowych i niewielkich obiektów prowadzących działalność gospodarczą zamknięto i zlikwidowano. Generalnie, w chwili obecnej powiat wołomiński należy do dość uprzemysłowionych jednostek samorządu terytorialnego. Szczególnie jest to widoczne w jego zachodniej części. Pozostały obszar powiatu to głównie tereny rolnicze, które tylko w niewielkim stopniu zmieniają swój charakter i stają się miejscem lokalizacji niewielkich firm i zakładów. 4.2. Poważne awarie z terenu powiatu wołomińskiego Zagrożenia powodowane przez różnego typu awarie infrastruktury technicznej związanej z działalnością przemysłową stwarzające zagrożenia dla zdrowia i życia ludzi wymuszają konieczność prewencji i przeciwdziałania w celu zapewnienia właściwego poziomu bezpieczeństwa dla mieszkańców oraz środowiska naturalnego. Ustawa Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. wprowadziła w miejsce nazwy stosowanej do roku 2001 - “nadzwyczajne zagrożenie środowiska” określenia “poważne awarie” oraz “poważne awarie przemysłowe” wraz z odpowiednimi regulacjami. Definicje poważnej awarii i poważnej awarii przemysłowej precyzuje art. 3 w/w ustawy (odpowiednio punkt 23 i 24). poważna awaria - to zdarzenie, w szczególności emisja, pożar lub eksplozja powstała w trakcie procesu przemysłowego, magazynowania lub transportu, w których występuje jedna 10 lub więcej niebezpiecznych substancji, prowadzące do natychmiastowego powstania zagrożenia życia lub zdrowia ludzi lub środowiska lub powstania takiego zagrożenia z opóźnieniem poważna awaria przemysłowa - rozumie się przez to poważną awarię w zakładzie Potencjalne zagrożenia dla środowiska naturalnego na terenie powiatu wołomińskiego wynikające z zaistnienie poważnych awarii głównie mogą mieć charakter chemiczny, pożarowy, wybuchowy. Potencjalnymi źródłami zagrożenia są: urządzenia techniczne (instalacje) w zakładach magazynujących lub stosujących w procesie produkcji toksyczne środki przemysłowe (amoniak, chlor, produkty ropopochodne, inne chemiczne), transport materiałów i substancji niebezpiecznych (toksycznych, łatwopalnych, wybuchowych) głównie na drogach krajowych, wojewódzkich oraz szlakach kolejowych i wodnych, a także rurociągami, powodując m. in. potencjalne zagrożenie zanieczyszczenia gleb oraz pożarowe na terenach leśnych, magazynowanie materiałów i substancji niebezpiecznych, występowanie palnej i zwartej zabudowy, jak również lokalizacji zwartych, iglastych kompleksów leśnych, co stwarza zagrożenie pożarowe. Wymienione wyżej zagrożenia, poza zasięgiem lokalnym ograniczającym się do terenu danego zakładu, w niesprzyjających warunkach mogą potencjalnie przyjąć rozmiary niebezpieczeństwa o większym zasięgu - obejmującym część obszaru danej miejscowości lub wykraczającym poza jego granice administracyjne. Analizując prawdopodobieństwo występowania sytuacji mogących znacząco wpłynąć na środowisko gruntowo – wodne w świetle obecnie obowiązujących uregulowań formalno – prawnych, należy uznać je za coraz mniejsze. Zarówno duże zakłady produkcyjne, jak również mniejsze firmy bezwzględnie powinny posiadać dokumenty i pozwolenia w zakresie gospodarki odpadami jak również gospodarki wodno – ściekowej. Te dwa elementy w minionych latach były głównymi źródłami skażeń środowiska. Mogące pojawić się poważne awarie wynikające z produkcji i procesów technologicznych, są ograniczane, jednak nie są możliwe do uniknięcia. Sytuacji takich jest jednak coraz mniej, a 11 każda z nich powinna być i zwykle bywa ewidencjonowana, a jej skutki dość szybko usuwane przez specjalistyczne firmy. Według informacji uzyskanych z Urzędu Powiatowego, a także z Wojewódzkiej Inspekcji Ochrony Środowiska, Delegatura Mińsk Mazowiecki, na terenie powiatu wołomińskiego odnotowano 7 poważnych awarii (Tabela 4). Są to awarie, które zapisano w Rejestrze obszarów zanieczyszczonych (Starostwo Powiatowe) oraz w rejestrze prowadzonym przez Delegaturę WIOŚ w Mińsku Mazowieckim. Awarie te zaistniały w ostatnich 10 latach. Zinwentaryzowane poważne awarie z terenu powiatu wołomińskiego spowodowały degradację środowiska gruntowo – wodnego o różnej skali toksyczności. Ze względu na szybkę interwencję odpowiednich służb (Państwowa Straż Pożarna, Jednostka Ratownicza, Policja) ich skutki zostały wyeliminowane i w większości przypadków formalnie potwierdzone stosownymi badaniami chemicznymi. Szczegółową informację dotyczącą zaistniałych poważnych awarii przedstawiono w Tabeli 4 oraz w Aneksie (na końcu opracowania), natomiast lokalizacje miejsc zaistnienia awarii przedstawiono na mapie, Zał. 2. 4.3. Identyfikacja potencjalnych źródeł skażeń środowiska na terenie powiatu Analiza terenu powiatu wołomińskiego pod kątem pojawienia się na jego obszarze ewentualnych skażeń środowiska pozwoliła na wyodrębnienie kilku grup obiektów, których istnienie powoduje potencjalne ryzyko wystąpienia zanieczyszczeń gruntów i wód. Wspomniane obiekty zlokalizowane są głównie w zachodniej, bardziej zurbanizowanej części powiatu (głównie gminy Marki, Radzymin, Zielonka, Ząbki, Kobyłka, Wołomin) (9). Na pozostałym obszarze obiekty te ulokowane są w granicach większych miejscowości oraz siedzib gmin. Generalnie, poprzez obszary skażone rozumie są miejsca, w których do gruntu, wód powierzchniowych lub podziemnych w wyniku działalności człowieka są, były lub mogły być wprowadzane substancje zanieczyszczające (stałe, płynne lub gazowe), które nie występują w gruncie, wodach powierzchniowych i podziemnych w stanie naturalnym i w ilościach powodujących lub stwarzających ryzyko widocznego 12 zachwiania stanu równowagi ekosystemów, prowadzące do degradacji środowiska, lub stanowiące zagrożenie dla zdrowia ludzi. Ze względu na różną powierzchniowo wielkość miejsc, w których może potencjalnie dojść do wprowadzenia zanieczyszczeń, należy wyodrębnić trzy podstawowe geometryczne grupy. Pierwszą grupą są obiekty – miejsca, które można określić jako „punktowe”. Miejsca te (obiekty) możliwe są do przedstawienia w skali 1: 1 000 i 1: 500. Kolejną grupą są obiekty – miejsca, które można określić jako „powierzchniowe”. Dotyczy to miejsc, które można przedstawić na mapach w skalach mniejszych niż 1: 5 000 (zanieczyszczenia małoobszarowe – skala mapy 1: 5 000, średnioobszarowe – skala mapy 1: 10 000 i wielkoobszarowe – skala mapy 1: 25 000 i 1: 50 000). Trzecią grupą obiektów – miejsc, w których mogło dojść do emisji zanieczyszczeń są obiekty „liniowe” (dominuje wymiar X). Identyfikując przyczyny pojawiania się zanieczyszczeń gleb należy tu zwrócić uwagę także na zanieczyszczenia pyłowe przenoszone drogą powietrzną. Tą drogą odbywa się powolna degradacja przypowierzchniowej warstwy glebowej i jest związana zarówno z przemysłem jak również z tzw. „niską emisją” obserwowaną w miastach i wsiach, związaną ze spalaniem stałych paliw kopalnych i ogrzewaniem budynków mieszkalnych jaj i budynków użyteczności publicznej. 4.3.1. Potencjalne „punktowe” źródła skażenia gleb i ziemi Poniżej przedstawiono zestawienie obiektów „punktowych”, które istnieją na terenie powiatu wołomińskiego i których funkcjonowanie może generować określone rodzaje zanieczyszczeń. Przedstawione poniżej obiekty posiadają niewielką powierzchnię potencjalnego oddziaływania. Tabela A. Zestawienie potencjalnych „punktowych” źródeł skażeń gleb i ziemi Lp. Rodzaj obiektu „punktowego” Źródło potencjalnego zagrożenia dla środowiska Substancje mogące spowodować zanieczyszczenie 1. Stacje i magazyny paliw płynnych oraz Ośrodki Maszynowo – Transportowe (OMT) Zbiorniki paliwowe oraz miejsca tankowania; warsztaty naprawcze i magazyny smarów benzyny, oleje mineralne 13 2. Szpitale Miejsca magazynowania materiałów pędnych przy awaryjnych generatorach prądu benzyny, oleje mineralne 3. Stare stacje transformatorowe Zbiorniki z substancjami chłodzącymi oleje mineralne, PCBs 4. Stacje demontażu pojazdów miejsca rozbiórki i magazyny smarów oraz miejsca składowania elementów pojazdów benzyny, oleje mineralne 5. Miejsca zrzutu ścieków do wód powierzchniowych - metale ciężkie, oleje mineralne 4.3.2. Potencjalne „powierzchniowe” źródła skażenia gleb i ziemi Poniżej przedstawiono istniejące na terenie powiatu wołomińskiego obiekty „powierzchniowe”, których istnienie i funkcjonowanie może generować zanieczyszczenie wskazane w poniższej Tabeli. Tabela B. Zestawienie potencjalnych „powierzchniowych” źródeł skażeń gleb i ziemi Lp. Rodzaj obiektu „powierzchniowego” Źródło potencjalnego zagrożenia dla środowiska Substancje mogące spowodować zanieczyszczenie 1. Magazyny Paliw i Bazy Magazynowe zbiorniki paliwowe oraz miejsca załadunku benzyny, oleje mineralne 2. Ciepłownie miejsca magazynowania produktów do spalania i popiołów metale ciężkie, oleje mineralne, WWA 3. Zakłady przemysłowe specjalistyczne instalacje, odpady, ścieki różne substancje w zależności od wykorzystywanej technologii 4. Składowiska odpadów nieeksploatowane składowiska oraz składowiska czynne metale ciężkie, oleje mineralne, pestycydy, WWA 5. Powierzchniowa infrastruktura kolejowa oraz lokomotywownie warsztaty naprawcze, miejsca, magazyny smarów i zużytych olejów oraz miejsca magazynowania remontowanych elementów pojazdów benzyny, oleje mineralne, WWA, metale ciężkie 14 4.3.3. Potencjalne „liniowe” źródła skażenia gleb i ziemi Poniżej przedstawiono zestawienie obiektów „liniowych”, które istnieją na terenie powiatu wołomińskiego, a których obecność może generować lub generuje określone rodzaje zanieczyszczeń. Tabela C. Zestawienie potencjalnych „liniowych” źródeł skażeń gleb i ziemi Lp. Rodzaj obiektu „liniowego” Źródło potencjalnego zagrożenia dla środowiska Substancje mogące spowodować zanieczyszczenie 1. Linie kolejowe torowiska oleje mineralne, WWA; różne transportowane substancje 2. Rurociągi i ropociągi rurociąg oleje mineralne, benzyny, WWA 3. Trasy komunikacyjne pasy drogowe metale ciężkie, benzyny, oleje mineralne, WWA; różne transportowane substancje 4. Nowoprojektowane ciągi komunikacyjne pasy drogowe metale ciężkie, benzyny, oleje mineralne, WWA Niezależnie od w/w zestawień ogólnych, z istniejących na terenie powiatu obiektów mogących wpływać na środowisko gruntowo – wodne część wyodrębniono szczegółowo, biorąc pod uwagę ich specyficzny charakter funkcjonowania. Wykonane zestawienie objęło łącznie 37 obiektów o różnym charakterze. W zestawieniu tym zamieszczono następujące typy obiektów: wyrobiska poeksploatacyjne (W) (14), bazy paliwowe (BP), składowiska (S), zakłady produkcyjne (ZP), inne usługi (J). Całość przedstawiona została w Tabeli 5 oraz na mapie, Zał. 2. W/w zestawienie obiektów nie uwzględnia stacji paliw, które są istotnym potencjalnym źródłem zanieczyszczeń środowiska gruntowo – wodnego. Stacje paliw istniejące na terenie powiatu wołomińskiego (stan wg informacji Komendy Powiatowej Straży Pożarnej na dzień 31.12.2007 r.) zestawiono w Tabeli 6. 15 5. Rolnicze przyczyny degradacji gleb i ziemi Jedną z przyczyn pogarszania się jakości gleby na terenach rolnych, także na terenie powiatu wołomińskiego, są występujące w nadmiarze azotany, których źródłem jest nadmierne nawożenie związkami azotu, zanieczyszczenia z atmosfery lub wykorzystywane do nawożenia gleb ścieki. Rośliny uprawiane na glebach o nadmiernej zawartości azotu szkodzą zdrowiu ludzi i zwierząt. Nawozy mineralne przez swą koncentrację i zakwaszające działanie nasilają wymywanie składników (wapnia i magnezu) z gleby. Zakwaszanie jest jedną z najpospoliciej występujących form degradacji gleb na terenach rolnych. Innym zagrożeniem dla środowiska naturalnego ze strony rolnictwa jest przenikanie do gleby i wód podziemnych pestycydów. Są to grupy związków chemicznych pochodzenia naturalnego i syntetycznego, stosowane do niszczenia pasożytów człowieka, zwierząt hodowlanych i roślin. Stosowanie pestycydów może mieć niekiedy dość duży wpływ na pogarszanie jakości gleb użytkowanych rolniczo. Generalne zagrożenie ze strony środków ochrony roślin na gleby tereny powiatu wołomińskiego jest niewielkie. Nie można jednak wykluczyć, że lokalnie takie sytuacje mogą mieć miejsce. 5.1. Wyniki monitoringu gleb Identyfikacja lokalnych skażeń gleby jako zadanie starosty jest procesem wieloetapowym, w którym istotną rolę pełnią wstępne wskazania obszarów, w przypadku których w wyniku działalności kontrolnej organów lub skarg mieszkańców stwierdzono, iż istnieje ryzyko wystąpienia zanieczyszczeń. Odrębnym zadaniem są obserwacje długofalowych zmian chemizmu gleb w ramach badań prowadzonych w sieci krajowej, wykonywanych przez Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach (5, 7). Celem tych badań jest śledzenie zmian różnych cech gleb użytkowanych rolniczo, szczególnie właściwości chemicznych, zachodzących w określonych przedziałach czasu, pod wpływem rolniczej i poza rolniczej działalności człowieka. Pierwszy krajowy system oceny zanieczyszczenia gleb, uwzględniający wpływ właściwości fizykochemicznych na mobilność metali w środowisku glebowym i ryzyko ich pobierania przez rośliny był oparty na kryteriach opracowanych przez IUNG w Puławach (Kabata - Pendias i in., 16 1995) (6). Przyjęte kryteria uwzględniały wyniki wieloletnich badań nad pobieraniem metali przez różne gatunki roślin, przy uwzględnieniu szerokiego zakresu warunków siedliskowych oraz poziomu zanieczyszczenia metalami. We wprowadzonym w 2002 r. uregulowaniu prawnym w postaci Rozporządzenia Ministra Środowiska (Dz. U. „w Nr sprawie 165, poz. standardów 1359) jakości określono gleby oraz standardów dopuszczalną zawartość jakości ziemi” zanieczyszczeń (około 40 substancji i pierwiastków) w glebie, której przekroczenie powoduje zaliczenie jej do zanieczyszczonych (tzw. standardy jakości gleby). Przyjęto tutaj więc podział gleb na 2 klasy: gleby nie zanieczyszczone i gleby zanieczyszczone. Rozporządzenie nie uwzględnia właściwości gleby, ale wprowadza zróżnicowane wartości graniczne zawartości zanieczyszczeń w zależności od sposobu użytkowania gruntu oraz głębokości warstwy. W stosunku do gleb uznanych za zanieczyszczone wprowadzono obowiązek rekultywacji. Ze względu na liczne uwagi krytyczne ze strony środowisk naukowych oraz potencjalnych użytkowników i wykonawców Rozporządzenie ma być poddane nowelizacji. Najobszerniejsze dostępne informacje o stanie zanieczyszczenia gleb użytkowanych rolniczo w Polsce metalami ciężkimi opierają się na wynikach dwóch programów monitoringu gleb realizowanych w IUNG w Puławach. Program Monitoringu I obejmował 45 260 punktów poboru próbek glebowych na terenach użytkowanych rolniczo w całym kraju. Badania prowadzono w latach 1992 - 1997. Oznaczenia właściwości gleb i zawartości zanieczyszczeń były prowadzone w lokalnych stacjach chemiczno - rolniczych i opracowywane w IUNG. W tym czasie na terenie powiatu wołomińskiego pobrano łącznie 132 próbki gleb użytkowanych rolniczo (Tabela 2, Zał. 1). Przebadano w nich zawartość wybranych metali ciężkich (kadm, ołów, nikiel, miedź i cynk) w warstwie powierzchniowej 0,0 – 20,0 cm. Program Monitoringu II „Monitoring chemizmu gleb ornych Polski” finansowanego przez Inspektorat Ochrony Środowiska obejmuje 216 punktów poboru próbek glebowych na terenie gruntów ornych w całym kraju. Zgodnie z zasadami monitoringu gleb badania są prowadzone w układzie 5-letnim (1995, 2000 i 2005). Celem tego programu (obejmującego oznaczanie ponad 50 parametrów glebowych) jest ocena zmian jakości gleb ornych w kraju ze szczególnym uwzględnieniem obszarów narażonych na wpływ czynników antropogennych (około 50 % prób glebowych z tych terenów). Program realizowany jest na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony 17 Środowiska. Na terenie powiatu wołomińskiego nie ma żadnego punktu monitoringowego z sieci analizowanej w tym programie. Wyniki Monitoringu I z zastosowaniem aktualnie obowiązujących kryteriów (Rozporządzenie w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi) do oceny uzyskanych danych wykazały, że ponad 99 % wszystkich gleb użytkowanych rolniczo w Polsce latach 19921997 można zaliczyć do nie zanieczyszczonych badanymi metalami ciężkimi. Także wyniki badań 5 metali ciężkich w próbkach gleb z terenu powiatu wołomińskiego nie wykazały przekroczeń (Tabela 2) dla żadnych z gruntów uwzględniających ich funkcje aktualne i planowane. Badania prowadzone w roku 1995 powtórzono w części punktów w roku 2000 i w okresie tym nie zaobserwowano istotnych zmian w zawartości wybranych metali w glebach. Należy więc się spodziewać, że na terenie powiatu wołomińskiego, z punktu widzenia jakości gleb użytkowanych rolniczo nie zaszły znaczące zmiany w ich jakości. Według aktualnie obowiązujących w Polsce przepisów prawnych wszystkie przebadane użytki rolne w skali powiatu spełniają kryteria zawartości metali wymagane dla gleb rolniczych (stan wg danych za 1995 r). 18 6. Badania geochemicznych gleb i osadów wodnych na terenie powiatu Gleby z terenu powiatu wołomińskiego w ujęciu kompleksowym zostały przebadane w ramach prac przy realizacji “Atlasu geochemicznego Polski w skali 1 : 2 500 000” (Lis, Pasieczna 1995) opracowanego przez Państwowy Instytut Geologiczny (1). Ogółem na obszarze powiatu wołomińskiego wykonano analizy chemiczne 52 próbek gleb na zawartość wybranych metali ciężkich. Wykonane badania chemiczne miały na celu określenie mobilnej części pierwiastków występujących w glebach, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne lub wietrzenie kruszyw naturalnych. Wybrano zatem metodykę analityczną opartą na kwasowym ługowaniu próbek. Ługowanie kwasowe jest najbardziej przydatne dla badań w dziedzinie ochrony środowiska, ponieważ podczas tego procesu uwalniana i oznaczana jest ta część pierwiastka, która jest słabo związana z nośnikiem (głównie w formach sorpcyjnych). Słabo związana, łatwo migrująca część pierwiastków stanowi największe zagrożenie dla organizmów żywych, gdyż jest najłatwiej przyswajana przez rośliny, wchodząc w konsekwencji w łańcuch pokarmowy innych organizmów. Wyniki badań geochemicznych 52 próbek gleb na zawartość wybranych metali ciężkich nałożone na mapę powiatu i przeanalizowane w odniesieniu do dopuszczalnych zawartości dla poszczególnych grup użytkowania gruntów zapisanych w Rozporządzeniu dały w efekcie obraz stanu jakości gruntów na analizowanym obszarze (Zał. 1, Tabela 1). Obraz ten jest zadowalający i pokazuje generalnie dobry stan jakości gruntów w ujęciu wykonanego zdjęcia geochemicznego. Wyjątkiem okazała się być jedna próbka (punkt nr 11 wg Tabeli 1 i Zał. 1) pobrana z terenu gminy Radzymin. W próbce tej stwierdzono przekroczenie dopuszczalnej zawartości ołowiu dla gruntów z grupy B Rozporządzenia, gdzie wartość graniczna wynosi 100 mg/kg s.m. Uzyskana zawartość na poziomie 143 mg/kg s.m. wskazuje na istnienie w rejonie miejsca poboru próbki obszaru, który należy uznać za zanieczyszczony. Dla uzyskania lepszego obrazu stanu jakości środowiska gruntowego na terenie powiatu wykorzystano także wyniki badań osadów dennych z wód stojących i cieków powierzchniowych. Wyniki te w sposób pośredni wskazują na stan jakości środowiska w powiecie. Same osady wodne nie stanowią jako takiego środowiska 19 gruntowego, jednak ich ewentualne „wykorzystywanie” podlega już przepisom i wymogom zawartym w Rozporządzeniu. To „wykorzystywanie” dotyczy zarówno dosłownego używania w pracach ziemnych osadów pochodzących z dna zbiorników powierzchniowych wód stojących lub wód płynących jak również czyszczenia tych zbiorników i deponowania w ich bezpośrednim sąsiedztwie wydobytych osadów. Zaproponowane spojrzenie na generalną jakość osadów wodnych na terenie powiatu wołomińskiego wskazuje na pewien problem, który należy mieć na uwadze w kontekście utrzymywania dobrej jakości środowiska na analizowanym obszarze. Do stworzenia obrazu jakości osadów dennych wykorzystano wyniki badań zawarte w cytowanym wcześniej “Atlasie geochemicznym Polski w skali 1 : 2 500 000” (Lis, Pasieczna 1995). Do analizy przyjęto 48 punktów badawczych, z których pobrano próbki przebadane tą samą metodyką jak próbki glebowe. Uzyskane wyniki dotyczą stanu jakości osadów wodnych w odniesieniu do wybranych metali ciężkich (Tabela 2). Lokalizacja punktów badawczych naniesiona na mapę powiatu poparta analizą wyników w odniesieniu do dopuszczalnych progów dla poszczególnych grup użytkowania gruntów wg Rozporządzenia, dała przestrzenny obraz stanu jakości osadów z analizowanego obszaru (Zał. 1). Obraz uzyskany z wykorzystaniem 46 punktów badawczych wskazuje na pewien niezadowalający stan. O ile grunty terenu powiatu można uznać generalnie za czyste, o tyle osady wodne w kontekście ich potencjalnego wykorzystywania w pracach ziemnych stanowią już pewien problem. Spośród 48 punktów badawczych, w przypadku 16, jakość osadów wodnych w odniesieniu do zapisów zawartych w Rozporządzeniu należy uznać za zanieczyszczone. Fakt ten zaistnieje oczywiście dopiero wtedy, gdy będzie potrzeba wykorzystywania tych osadów, nie mniej jednak stan ten należy mieć na uwadze. Przekroczenia dopuszczalnych zawartości dotyczą ewentualnego wykorzystywania osadów w pracach ziemnych na gruntach z grupy B. Dla tych 16 punktów badawczych zawartości arsenu, baru, cynku, kadmu i ołowiu powodują złą jakość osadów. Obraz przestrzenny występowania podwyższonych zawartości metali ciężkich w osadach wodnych przedstawiono na Zał. 1. 20 Analiza wyników badań osadów wodnych wskazuje także na istnienie dodatkowo kilku punktów badawczych (3 punkty), w których zawartości metali ciężkich przekraczają dopuszczalne zawartości dla terenów z grupy A (Tabela 3). Informację tę należy także brać pod uwagę w kontekście potencjalnego „wykorzystywania” przebadanych osadów. 21 7. Podsumowanie Przeprowadzona analiza jakości gleb i gruntów dla całego obszaru powiatu, pokazała generalnie dobry stan ich jakości gleb w odniesieniu do występowania metali ciężkich i zdecydowanie gorszy stan jakości osadów wodnych w kontekście ich potencjalnego wykorzystywania. Wnioski te opierają się zarówno na analizie wyników badań monitoringu gleb (IUNG Puławy), jak również badań geochemicznych gleb i osadów (PIG Warszawa). W przeprowadzonej analizie stanu środowiska na terenie powiatu wołomińskiego uwzględniono także miejsca wystąpienia poważnych awarii (informacje punktowe i odnoszące się do dość ograniczonego obszaru), dla części których przekroczone zostały standardy jakości gleby i ziemi i gdzie koniecznym okazało się podjęcie działań rekultywacyjnych. Informacja o 7 zarejestrowanych obszarach, w których nastąpiły przekroczenia standardów jakości gleby i ziemi, znajduje się zarówno w zasobach informacyjnych dotyczących środowiska w Starostwie Powiatowym, jak również w Głównym Inspektoracie Ochrony Środowiska. Jest to baza danych dość „żywa”, uwzględniająca zaistniałe na analizowanym obszarze awarie, które w efekcie pogorszyły stan środowiska gruntowo – wodnego i obligowały do podjęcia określonych działań. Nie jest możliwe rejestrowanie tego typu sytuacji w sposób ciągły na poziomie całego powiatu, a jedynie poprzez rejestrowanie ewentualnych zgłoszeń dokonanych przez właścicieli lub użytkowników terenu. Bazę danych o awariach mogą także uzupełniać informacje o zanieczyszczeniach pojawiających się na terenach będących we władaniu Starosty, bądź na których starosta zobowiązany jest do podjęcia prac rekultywacyjnych. Dlatego też istotniejszym z punktu widzenia dalszego monitorowania stanu jakości środowiska gruntowego dla całego powiatu jest analizowanie i doprecyzowywanie danych pochodzących z przedstawionej analizy uwzględnionych wyników badań. Istniejące obecnie informacje dotyczą niestety tylko wybranych metali ciężkich, ale jest możliwe stopniowe rozszerzanie zakresu analitycznego, zgodnego z zapisami Rozporządzenia. Wymaga to jednak pewnych nakładów finansowych i podjęcia decyzji strategicznych (np. dotyczących kierunków dalszego rozwoju i administracyjnie w obrębie powiatu). sposobu zagospodarowywania terenów leżących 8. Wnioski i zalecenia Realizacja zapisów ustawy Prawo ochrony środowiska wymaga od Starostów prowadzenie aktualizowanych rejestrów zawierających informacje o terenach, na których stwierdzono przekroczenie standardów jakości gleby lub ziemi. Odbywa się to w ramach państwowego monitoringu środowiska. Dla właściwej realizacji wspomnianych zadań na terenie powiatu wołomińskiego należy: 1. Prowadzić coroczną (stan na koniec grudnia) aktualizację prowadzonego rejestru i wizualizację na przygotowanych mapach miejsc wszystkich zaistniałych awarii, które doprowadziły do pogorszenia stanu jakości środowiska gruntowego i wymagały lub wymagają podjęcia prac rekultywacyjnych 2. Wykonać weryfikację zarejestrowanego przekroczenia standardów jakości gleby wynikających z Rozporządzenia, we wskazanym punkcie badawczym nr 11 (Zał. 1) zlokalizowanym na terenie gminy Radzymin. Weryfikacja ta pozwoli na aktualną ocenę wyniku badań uzyskanego przy realizacji „Atlasu geochemicznego Polski w skali 1: 2 500 000” 3. Przygotować koncepcję aktualizacji części (około 30 %) analiz gleb pochodzących z „Atlasu geochemicznego Polski w skali 1: 2 500 000”, uwzględnionych w niniejszym opracowaniu (należy zweryfikować głównie punkty leżące w zachodniej części powiatu – 12 punktów, uwzględniając także kilka punktów z części wschodniej – 6 punktów) 4. Przygotować koncepcję ewentualnego rozszerzenia zakresu analityki badawczej gleb z uwzględnieniem kierunków i planów rozwoju powiatu 5. Przeanalizować rzeczywisty stan w zakresie wykorzystywania osadów wodnych do prac ziemnych na terenie powiatu, w ujęciu gminnym, pod kątem realnej oceny problemu jakości tych osadów 23 9. Literatura 1. Lis J., Pasieczna A. – „Atlas geochemiczny Polski w skali 1: 2 500 000”, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 1995 2. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 roku Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62 poz. 627 z późniejszymi zmianami) 3. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165, poz. 1359) 4. Stuczyński T. i zespół – Wyznaczanie obszarów na których przekroczone są standardy jakości gleb. Poradnik metodyczny dla administracji. Biblioteka Monitoringu Środowiska 2004 5. Kabata-Pendias A., Pendias H. - Biogeochemia pierwiastków śladowych. Wyd. 2, Wyd. Nauk. PWN. Warszawa, 1999 6. Kabata-Pendias A. i zespół - „Podstawy oceny chemicznego zanieczyszczenia gleb. Metale ciężkie, siarka i WWA”, Biblioteka Monitoringu Środowiska, 1995 r. 7. Terelak H i zespół – „Pierwiastki śladowe (Cd, Cu, Ni, Pb, Zn) w glebach użytków rolnych Polski”, Biblioteka Monitoringu Środowiska, 2000 r. 8. Program Ochrony Środowiska dla powiatu wołomińskiego na lata 2004 - 2011, Wołomin 2004 9. Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1: 50 000 wraz objaśnieniami, Arkusze: Okuniew, Wyszków, Serock, Kamieńczyk, Radzymin, Warszawa Wschód, Tłuszcz 10. „Projekt strefy ochronnej ujęcia wód podziemnych w Kobyłce, przy ul. Wygonowej SUW WYGONOWA” 1998 r. 11. „Aneks do dokumentacji hydrogeologicznej ujęcia wód podziemnych z utworów czwartorzędowych „Graniczna” w rejonie Wołomina, Lipiny Kąty, woj. mazowieckie”, POLGEOL, 1999 r. 12. „Projekt strefy ochronnej ujęcia „Długa” w Zielonce” 13. „Projekt strefy ochronnej ujęcia w Postoliskach”” 14. „Inwentaryzacja i waloryzacja obszarów przyrodniczo cennych na terenie powiatu wołomińskiego”, Państwowy Instytut Geologiczny, grudzień 2006 15. Dokumentacje i decyzje udostępnione przez Wydział Ochrony Środowiska Starostwa Powiatowego 24
