Taksonomia aksjologiczna wartości
advertisement
Epistemologiczne aspekty ujęcia systemowego teorii wartości Tadeusz Gospodarek Poznań 15-18.09.2015 Taksonomia aksjologiczna wartości • Wartość określa się między innymi jako: – – – – – • to, co być powinno; to, co daje przyjemność, satysfakcję, zadowolenie; to, co szczególnie cenne; przedmiot dążenia, pożądania, cel; to, co zaspokaja czyjeś zainteresowania, potrzeby. Wartość można podzielić na : – wartości dodatnie – jeżeli dana rzecz jest traktowana pozytywnie – wartości ujemne – jeżeli mówimy o danej rzeczy negatywnie • Wartości względne – jeżeli dana rzecz jest oceniana przez jej cechy – wartości utylitarne – ze względu na użyteczność rzeczy; – wartości instrumentalne –dana rzecz jest środkiem osiągnięcia celu; – wartości przyjemnościowe (hedonistyczne) – dostarczają przyjemności; • Jeżeli danej rzeczy przypisujemy doskonałość, wówczas wartość: – absolutną – bezwzględną • Biorąc pod uwagę dziedzinę, wyróżniamy wartości: etyczne, estetyczne, religijne, poznawcze, ogólno kulturowe. 1 Dlaczego warto zająć się tematyką epistemologii wartości? • • • • • • • • • • Turbulencja otoczenia Rewolucja informacyjna Redefinicja pojęć Relatywizm etyczny i moralny Rola informacji i dezinformacji Braki prawd epistemicznych Trudności pomiaru i oceny Zjawiska adaptatywne Nowe zjawiska kulturowe Globalizacja ⇒ Złożoność problematyki Będąc podmiotem poznającym zagadnienie wartości możemy nie być rozdzieleni od przedmiotu poznania, albowiem tkwimy zwykle w otoczeniu, w którym dana wartość bytuje. Hipotezy: 1. Znajdujemy się na etapie koniecznej redefinicji naszego układu wartości i budowania nowych kryteriów aksjologicznych znaczenia „wartościowy”. 2. Nie da się zagadnień związanych z epistemologią wartości badać w sposób analityczny w układzie izolowanym, stosując kartezjański redukcjonizm. Konieczne jest podejście holistyczne (systemowe). 2 Wartość jako zagadnienie złożone • Rozważania licznych filozofów nie uwzględniają kwestii udziału informacji, globalizacji i wiedzy multidyscyplinarnej w analizie wartości. • Ujęcie systemowe jest zazwyczaj mylone z koncepcją „systemu wartości” jako pewnego konstruktu hierarchicznego pozytywów. • Występuje wyraźna luka epistemologiczna pomiędzy ujęciem intencjonalnym i konsekwencjalnym bytowania wartościowego. • Nie ma dobrej i uniwersalnej definicji wartości, nadającej się do zastosowania do wszelkich bytów uznawanych za pozytywy. • Występuje eklektyzm epistemologiczny (byt/uposażenie) w odniesieniu do wypowiadania sądów o faktach związanych z wartością. • Subiektywizm oceny wartości wywołuje problem braku kryteriów epistemicznych sądów aksjologicznych w odniesieniu do wartości. • Istnieją reprezentacje formalne wartości i jej równoważniki. Kontekst bytowania wartości • Wartość bytuje w zbiorowiskach ludzkich (zbiory iteresariuszy wartości), które wykazują działania i zachowania inteligentne. • Zbiory interesariuszy są zorganizowane, samorefleksyjne i uczące się (systemy społeczne i ekonomiczne). • Opis bytowania wartości w czasie w takim środowisku nie podlega prostym regułom formalnym (indeterminizm). • Ocena aksjologiczna i definicja wartości jest na ogół zmienna w czasie i wśród grup interesariuszy (miejscu). • Nie można przewidzieć zmian wartości danego pozytywu w czasie w sposób pewny (brak kryteriów epistemicznych). • Występujący psychologizm w ocenach wartości prowadzi do subiektywizmu i relatywizmu wartości pozytywów (konieczny kompromis pragmatyczny kryteriów aksjologicznych). 3 System z funkcjonującą wartością To, co pozwala określić wartość stanowi pewien układ: – zbiór interesariuszy wartości posługujących się nią, – zbiór korzyści rozumianych jako stany psychofizyczne lub emocjonalne systemu wynikające z pozyskania pozytywu, – kapitał jako reprezentacja wymierna korzyści wnoszonych przez dany pozytyw (lub inna miara i skala umożliwiająca porównanie), – zasoby (w tym wiedza i doświadczenie) jako źródła powstawania pozytywów użytecznych, – zbiór użyteczności danego pozytywu, przekładających się na zbiór korzyści. – zbiór informacji powiązanych z wartością, możliwych do uwiadomienia przez system w układzie wartości. System z funkcjonującą wartością c.d. • Układ, w którym zdefiniowano wartość jako pewien pozytyw przynoszący określoną korzyść dowolnemu interesariuszowi nazwiemy układem wartości. • W układzie wartości kluczowym interesariuszem jest system z funkcjonującą wartością – Celem działania tego systemu jest ustalanie czym jest wartość, jak ją mierzyć, jak oceniać i jak ma ona bytować w układzie wartości. • Pojawia się też kwestia bytowania w układzie wartości podsystemów: – – – – – posiadających, generujących, ustalających, przejmujących, wpływających na wartość. 4 Dwa lematy Lemat 1: • każdy system generujący lub przejmujący wartość zawiera w sobie podsystem ją definiujący; Lemat 2: • każdy system z funkcjonującą wartością zawiera się w jakimś układzie wartości. Układ wartości 5 Cztery kluczowe elementy funkcjonowania wartości w układzie • • • • Zasoby Użyteczność Korzyści Kapitał (reprezentacja) Bez zasobów nie powstanie kapitał. Bez kapitału nie powstaną wartościowe zasoby • Kwestie do rozważenia – Czy musi coś istnieć a priori, żeby powstały wartościowe zasoby (pytanie do teorii RBT)? – Czy w tym celu musi istnieć wiedza lub informacja dana a priori ? – Skąd się wziął i czym jest pierwotny kapitał? – Jak ustalić wymienialność zasobów i ich ocenę aksjologiczną (oszacowania równoważnika wartości)? 6 Wartość nie istnieje jeżeli obiekt wartościowy nie jest użyteczny. Nie istnieje użyteczność bezwartościowa. Kwestie do rozważenia: – – – – Skąd się bierze użyteczność? Czy małpa znając użyteczność kamienia potrafi ocenić jego wartość? Czy redefinicja użyteczności zmienia wartość pozytywu? Czy istnieje obiektywna miara użyteczności? Wartość pozostaje w równowadze dynamicznej z kapitałem z nią powiązanym. Kapitał sam z siebie stanowi wartość (intrinsic value) i jest jej reprezentacją wymierną. • Kwestie do rozważenia – Co jest nadrzędne – wartość czy kapitał? – Jakie kryterium przyjąć dla oceny wartości kapitału? – Czym jest pieniądz w ocenie wartości? 7 Użyteczność nie powstanie bez wartościowych zasobów. Wartościowe zasoby są z definicji użyteczne. • Kwestie do rozważenia – Czy muszą być dane zasoby a priori, żeby powstała jakakolwiek użyteczność? – Czy użyteczność definiuje zasoby, czy też relacja ta jest zwrotna? – Czy możliwe jest ustalenie kryterium dla uznania danego zasobu za wartościowy? Układ relacji i mapa interesariuszy w układzie wartości Jak powstaje wartość? 8 Luka epistemologiczna intencjonalno – konsekwencjalna Proces autoadaptatywny definiowania i ustalania wartości przez system Intencjonalne sądy na temat wartości 9 Wartość w sensie systemowym rozumiana jest jako ontologia bytująca w układzie wartości, której wymiar stanowi wypłatę w grze wieloosobowej pomiędzy interesariuszami. Wynik gry ustala stan równowagi oceny wartości przez intresariuszy w sensie Pareto optymalnym. Lemat 3: Nie istnieje jedyny uniwersalny: • model struktury i działania systemu generującego wartość, • sposób sterowania systemem generującym wartość, • cel działania danego systemu generującego wartość i sposób jego osiągnięcia, • łańcuch wartości dowolnego systemu generującego wartość, przy tym kluczowym w powyższych zdaniach jest słowo „jedyny”. 10 Układ przestrzenny systemowego ujęcia wartości Układ systemu definiowania wartości Wartość w systemie należy rozpatrywać w układzie czterech kategorii • stanu • posiadania • ekspresji • pomiaru 11 Układ systemu definiowania wartości II Wartość w systemie należy również Rozpatrywać w układzie czterech kategorii • twórczości • użyteczności • tożsamości • społecznej Hierarchia potrzeb wg A. Maslowa „System wartości” a system z funkcjonującą wartością Kategorie pozytywów + Etyka prawa naturalnego 12 Zbiór praw człowieka jako wyraz dociekań prawa naturalnego Wartości absolutne Pięć zasadniczych kwestii aksjologicznych 1. Jak oceniać stopień korzyści danego pozytywu: • • dla systemu określającego wartość (w tym generującego ją)? dla otoczenia tego systemu? 2. Co jest pozytywem i jak bardzo korzystny on jest? 3. Co to znaczy równoważność korzyści w przypadku danego pozytywu? 4. Czy istnieje obiektywna miara korzyści niesionych przez dany pozytyw? 5. Jak zbudować racjonalne kryterium uznania wartości danego pozytywu? 13 Wnioski • Aktualna wiedza na temat wartości wymaga istotnych uzupełnień związanych z udziałem informacji oraz procesów globalizacji w definiowaniu i pomiarze. • Ujęcie systemowe jest racjonalnym wyborem metodologicznym w analizach dotyczących wartości i prowadzi do spójnej teorii opisowej. • Luka epistemologiczna pomiędzy intencjonalnym i konsekwencjalnym ujęciem nie jest możliwa do wypełnienia ze względu na złożoność zagadnień związanych z wartością. • Istnieje możliwość redukcji zagadnień mierzalnych w teorii wartości za pomocą metod teorii reprezentacji. • Niektóre obiekty wartościowe stanowią analogi informacji i podlegają prawu C. Shannona (ilości informacji). • W przypadku sądów o faktach na temat wartości, nie istnieją kryteria epistemiczne prawdziwości tych sądów, a jedynie możliwy jest pragmatyczny kompromis i osiągnięcie prawdy akceptowalnej tu i teraz. Epistemologiczne aspekty ujęcia systemowego teorii wartości Dziękuję za uwagę Tadeusz Gospodarek [email protected] Poznań 18.09.2015 14 Filozof to ktoś, kogo świat zwykle nie akceptuje, ponieważ, jak się sądzi, nie przysparza on społeczeństwu ani przyjemności, ani pożytku. [David Hume] 15
