Ćwiczenia z historii starożytnej

Historia stacjonarna, rok I, semestr zimowy
Ćwiczenia z historii starożytnej – plan zajęć
Wschód, Egipt, Grecja i Rzym
prowadzący: Adam Pałuchowski
Konsultacje: p. 225B (dawniej 226), drugie piętro, krótki korytarz na lewo od sali komputerowej,
należy wchodzić główną klatką schodową, a nie klatką schodową z podwórza, przez filologię
klasyczną (tel. 71 375 25 30)
Zasady oceniania
 Stosuje się oczywiście ogólne zasady regulaminu studiów.
 Najważniejszą oceną jest ocena ze sprawdzianu, zwłaszcza z jego części faktograficznej. Termin
poprawkowy będzie traktowany jako termin pierwszy tylko wtedy, gdy student dostarczy
usprawiedliwienie lekarskie nieobecności w pierwszym terminie (podobnie jak na egzaminie w
sesji). W terminie poprawkowym poprawia się wyłącznie oceny niedostateczne. Obowiązuje cały
materiał zawarty w poniższym planie zajęć, nawet jeśli jakieś jego partie wypadną z takich czy
innych powodów (np. z powodu godzin dziekańskich), jednak wyłącznie do ćwiczeń
bezpośrednio poprzedzających sprawdzian. W terminie poprawkowym obowiązuje taki sam
zakres materiału jak w pierwszym terminie. Zaliczenie przedmiotu nie jest możliwe bez zaliczenia
sprawdzianu.
 Na każdych zajęciach oceniana jest aktywność, poprzez plusy lub konkretną ocenę. Nie
obowiązuje zasada „trzy plusy = 5”. Aktywność na zajęciach jest bardzo ważna, ale z drugiej
strony „pusta gadanina” i aktywność bez solidnej wiedzy na pewno nie będą dobrze oceniane (a
mogą nawet, w skrajnych przypadkach, zdenerwować, i to przede wszystkim nie prowadzącego,
jak wynika z dość długiego już doświadczenia tego ostatniego). Rozumie się samo przez się,
prowadzący ocenia także trafność i oryginalność spostrzeżeń. Dobre oceny z aktywności na
pewno nie wystarczą, aby uzyskać dobrą ocenę końcową.
 Oceny z wywołania do odpowiedzi.
 Referaty trwają do 15 minut (przekroczenie czasu powoduje obniżenie oceny). Są fakultatywne
(prowadzący nie będzie zrozpaczony, jeśli nie będą się cieszyły szczególnym zainteresowaniem).
 Można oczywiście poznać swoje oceny cząstkowe – na końcu każdych zajęć.
 Ocena końcowa nie będzie średnią wszystkich ocen cząstkowych. W żadnym wypadku nie będzie
tzw. „zaliczania na lepszą ocenę” pod koniec semestru (słuch prowadzącego okazuje się ponoć
beznadziejnie uszkodzony, gdy padają pytania o owo zaliczanie).
 W semestrze dopuszczalne są dwie nieobecności nie usprawiedliwione zwolnieniem lekarskim,
bez potrzeby zaliczenia ćwiczeń na konsultacjach. Wszystkie inne nieobecności,
usprawiedliwione czy nie usprawiedliwione, muszą być zaliczone na konsultacjach, w przeciągu
dwóch tygodni od pierwszej obecności na zajęciach po okresie nieobecności (chyba że
prowadzący zwolni z tego obowiązku po wyjaśnieniach studenta). Po upływie dwutygodniowej
karencji, każda nieobecność nie usprawiedliwiona zostanie zamieniona na ocenę niedostateczną
cząstkową. Ćwiczenia nie będą zaliczone, jeżeli student opuści więcej niż połowę zajęć, bez
względu na powód nieobecności (zatem nawet mimo przedłożenia usprawiedliwienia
lekarskiego), z jedynym wyjątkiem – odpowiednio udokumentowanymi studiami na dwóch
kierunkach jednocześnie (w tym ITS).
 Jest rzeczą zrozumiałą, że w najlepiej pojętym interesie studenta jest poprawić jak najszybciej
każdą ocenę niedostateczną cząstkową, ponieważ kartek w kalendarzu codziennie ubywa, a
dodatkowych konsultacji lub choćby tylko przedłużania konsultacji planowych pod koniec
semestru „się nie przewiduje”.
Skróty
AM = A. Mączakowa, Wybór źródeł do dziejów starożytnej Grecji i hellenizmu, Wydawnictwa
Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1983
B, EGC = A. Bresson, L’économie de la Grèce des cités (fin VIe–Ier siècle a.C.), t. I: Les structures et
la production, t. II: Les espaces de l’échange, Paris 2007–2008
1/10
BW1 = B. Bravo – E. Wipszycka, Historia starożytnych Greków, t. 1: Do końca wojen perskich,
Warszawa 1988 (PWN)
B3W2 = B. Bravo – M. Węcowski – E. Wipszycka – A. Wolicki, Historia starożytnych Greków, t. II:
Okres klasyczny, Warszawa 2009 (WUW)
BW3 = B. Bravo – E. Wipszycka, Historia starożytnych Greków, t. 3: Epoka hellenistyczna,
Warszawa 1992 (PWN)
Ch = Wybór źródeł do historii starożytnej, wyd. A. S. Chankowski, Instytut Historyczny UW,
Warszawa 1995
DJ = E. Dąbrowa – M. Józefowicz-Dzielska, Wybór tekstów źródłowych do ćwiczeń z historii
starożytnej, Uniwersytet Jagielloński, Skrypty Uczelniane nr 316, Kraków 1979
DKP = K. Ziegler – W. Sontheimer (wyd.), Der Kleine Pauly. Lexikon der Antike, München 1979
F, DHS = T. J. Figueira, „The demography of the Spartan Helots”, [w:] N. Luraghi, S. E. Alcock
(wyd.), Helots and their masters in Laconia and Messenia: histories, ideologies, structures,
Cambridge MA–London 2003, 193–239
FHAW = Prószyński i Spółka, seria Fontana History of the Ancient World
inskr. = inskrypcja
JD = Jerzy Danielewicz, Liryka starożytnej Grecji, Wrocław 1987
JMS = M. Jaczynowska – D. Musiał – M. Stępień, Historia starożytna, Warszawa 2002
L, GAK = W. Lengauer, Starożytna Grecja okresu archaicznego i klasycznego, Warszawa 1999
LO, CR = L. Owczarek, Cesarstwo rzymskie. Wybór tekstów źródłowych do ćwiczeń z historii
starożytnej, WSP Kielce 1986
LO, G = L. Owczarek, Wybór źródeł do ćwiczeń z historii starożytnej, Kielce 1976
LO, R = L. Owczarek, Rzym od czasów najdawniejszych do upadku republiki. Teksty Źródłowe do
ćwiczeń z historii starożytnej, WSP Kielce 1979
L, SHPS = E. Lévy, Sparte. Histoire politique et sociale jusqu’à la conquête romaine, Paris 2003
(Editions du Seuil, Points H329)
MS = Sartre M., Wschód rzymski. Prowincje i społeczeństwa prowincjonalne we wschodniej części
basenu Morza Śródziemnego w okresie od Augusta do Sewerów (31 r. p.n.e.–235 r. n.e.),
Wrocław 1997
MW, ESA = M. Weber, Economie et société dans l’Antiquité, précédé de Les causes sociales du
déclin de la civilisation antique, Paris 2001 (La Découverte/Poche 108, 11998,
Agrarverhältnisse im Altertum 1924, Die sozialen Gründe des Untergangs der antiken Kultur
1896)
NH = N. G. L. Hammond, Dzieje Grecji, Warszawa 1994
OM = O. Murray, Narodziny Grecji, Warszawa 2004 (FHAW)
PHI on-line = The Packard Humanities Institute, Searchable Greek Inscriptions
(www.epigraphy.packhum.org/inscriptions)
P, MH = C. Préaux, Le monde hellénistique. La Grèce et l’Orient de la mort d’Alexandre à la
conquête romaine de la Grèce, 323–146 avant J.-C., I–II, Paris 42002 (t. II) 62003 (t. I)
R, HES = M. I. Rostovtseff, Histoire économique et sociale du monde hellénistique, Robert Laffont
Paris 1989
TLG Digital Library = Thesaurus Linguae Graecae, A Digital Library of Greek Literature
(http://www.tlg.uci.edu/)
TŹ = tekst źródłowy
Vademecum = Wipszycka E. (red.), Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu, t. I/II:
Źródłoznawstwo starożytności klasycznej, Warszawa 22001, t. III: Źródłoznawstwo czasów
późnego antyku, Warszawa 1999
XP m = Xenia Posnaniensia, monografie
XP sa = Xenia Posnaniensia, series altera (wykłady)
Z, HPS = A. Ziółkowski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2009
Z, HR = A. Ziółkowski, Historia Rzymu, Poznań 2004
Grecja
2/10
1 talent = 60 min, 1 mina = 100 drachm, 1 talent = 6000 drachm, 1 drachma = 6 oboli
1 stater złoty i z elektrum = 20 drachm, 1 stater srebrny = 4 drachmy, 1 stater srebrny z Eginy = 2
drachmy.
1 talent attycki (lub, inaczej, eubejsko-attycki) monetarny = ok. 26 kg, ciężarowy = 27 kg (za: B,
EGC, I, s. 94). 1 talent tracko-macedoński monetarny i jednocześnie ciężarowy (w tym systemie
prawdopodobnie brak rozróżnienia) = ok. 21,5 kg (za: B, EGC, I, s. 94). 1 medymn (medimnos,
produkty sypkie) = ok. 30 kg lub ok. 39 litrów, a nie, jak do tej pory się przyjmowało, ok. 40 kg lub
ok. 52 litrów (za: B, EGC, I, s. 94). W Egipcie ptolemejskim 1 artaba = 30-40 litrów (B, EGC, I, s.
109: 39,4 l) = 24-32 kg zboża.
1 plethron = od 729 do 1225 m2 (por. DKP, s.v.), przeciętnie ok. 900 m2, ale nigdy 2960 m2 (jak w
Vademecum, t. I/II, s. 580).
Dniówka robotnika wykwalifikowanego w Grecji, w drugiej połowie V wieku p.n.e., to 1–1,5
drachmy (za: L, GAK, s. 171). Natomiast w Egipcie ptolemejskim, robotnik rolny zarabia dziennie
tylko 2 obole, czyli 120 drachm rocznie (za: P, MH, t. I, s. 364).
Rzym
1 denar srebrny = 4 sesterce, 1 sesterc = 4 asy.
1 Iugerum = 2520,5 m2 (por. Vademecum, t. I/II, s. 580) lub 2523 m2 (por. DKP, s.v.), zatem ok. ¼ ha
(ha = 10 tys. m2).
Dniówka niewykwalifikowanego robotnika w czasach Cycerona (Pro Sexto Roscio Amerino 28) to 3
sesterce, za Katona Starszego (Agr. XXII 3), czyli wiek wcześniej, to zaledwie 2 sesterce. Graffiti
pompejańskie informują, że modius pszenicy (6,5 kg) kosztował 3 sesterce, a bochenek chleba 0,5 kg
poniżej 1 asa. Za Augusta szeregowy legionista otrzymywał 900 sesterców rocznego żołdu (za: C.
Wells, Cesarstwo rzymskie, FHAW Warszawa 2005, ss. 21, 223–224).
Październik
Ćw. 1: Wprowadzenie: regulamin, zasady oceniania, plan zajęć, literatura itp. Zagadnienia
chronologiczne (ujęcie techniczne). Era chrześcijańska: problem nie istniejącego roku „0” i jego
konsekwencje. Podział dziejów starożytnych na epoki. Od prehistorii do historii: rewolucja
neolityczna i pierwsze osady typu miejskiego. Pierwociny cywilizacji. Obszary najstarszych
cywilizacji: uwarunkowania środowiskowe.
Ćw. 2–3: Wschód starożytny: państwa i cywilizacje Mezopotamii i Azji Mn. (Sumer, Akad,
Babilonia, Mitanni, Asyria, Hetyci, Media, Persja, Partowie). Mozaika etniczno-kulturowa: migracje
ludnościowe i ich konsekwencje, kolejne zmiany państw dominujących.
TŹ: DJ, s. 13–17 tź nr 1, 2, 3 (Sumer, epos babilońsko-asyryjski o Gilgameszu z pierwszej połowy II
tys. p.n.e., reformy Urukaginy ok. 2378 p.n.e.), s. 19–20 tź nr 5 (Akad, Sargon Akadyjski: ? – ok.
2284 lub 2350–2295 p.n.e.), s. 21–24 tź nr 7 (Babilonia Hammurabiego), s. 26–27 tź nr 9 i s. 27–30 tź
nr 10 (Asyria, okres nowoasyryjski, IX–VIII w. p.n.e., Aszurnasirpal II 884 lub 883 – 859 lub 858,
zarówno w tź 9, jak i w tź 10).
Wykaz 40-tu ludów Bliskiego Wschodu.
*TŹ nr 7: Kodeks Hammurabiego. Stela odnaleziona w Suzie, ponieważ tam została przeniesiona
przez jednego z władców Elamu, w połowie XII wieku p.n.e. W czasach Hammurabiego Babilonia nie
kontrolowała Elamu. Tekst kodeksu dzielił się na trzy części: 1. i 3. (rodzaj klamry spinającej)
sankcja boska, 2. właściwy tekst prawa.
Literatura: odpowiednie partie JMS.
Referat 1: Najstarsze systemy pisma (źródła: W. V. Davies, Egipskie hieroglify, Warszawa 1998; J.
Friedrich, Zapomniane pisma i języki, Warszawa 1991; A. Łukaszewicz, Świat papirusów, Warszawa
2001; A. Mierzejewski, Zapisane na glinie, Warszawa 1979; K. Myśliwiec, Święte znaki Egiptu,
Warszawa 1992; C. B. F. Walker, Pismo klinowe, Warszawa 1998; M. Kuckenburg, Pierwsze słowo.
Narodziny mowy i pisma, Warszawa 2006).
Chronologia Bliskiego Wschodu (za: Z, HPS, s. 76, u którego jest, dokładnie, „chronologia
Mezopotamii”, ale, bez poważniejszego błędu, można rozszerzyć ją na cały Bliski Wschód właśnie,
3/10
bo Wyżyna Irańska to już Środkowy Wschód, a imperia mezopotamskie brały we władanie również
syryjskie, czyli zachodnie ramię Żyznego Półksiężyca):
ok. 2900 – 2300/2250 p.n.e.: okres wczesnodynastyczny
2300/2250 – 1950 p.n.e.: I okres imperialny (Akad i III dynastia z Ur)
regres cywilizacyjny w okresie gutejskim ok. 2200/2150 – 2100/2050 (?) p.n.e. (dominacja
Gutejów/Gutejczyków w Sumero-Akadzie, po wygaśnięciu dynastii Sargona za jego
prawnuka Szarkaliszarriego, syna wnuka Sargona – Naramsina, rozciąga się na czas od
jednego do kilku pokoleń)
1950 – ok. 1530 p.n.e.: okres starobabiloński
1950 – ok. 1700 p.n.e.: podokres Isin-Larsa
ok. 1700 – ok. 1530 p.n.e.: podokres starobabiloński właściwy
ok. 1530 – ok. 1480 p.n.e.: I okres przejściowy
ok. 1480 – 1104/1026 p.n.e.: okres średniobabiloński (Kasyci i II dynastia z Isin)
ok. 1363 – 1076 p.n.e.: okres średnioasyryjski
ok. 1100 – 911 p.n.e.: II okres przejściowy
911 – 546 p.n.e.: II okres imperialny
911 – 626/610 p.n.e.: podokres późnoasyryjski
626/610 – 539 p.n.e.: podokres nowobabiloński (chaldejski)
*V i IV tysiąclecie można śmiało określić jako okres predynastyczny (dla Sumerów, w Sumeryjskiej
Liście Królów, z grubsza, „przed potopem”), związany z potężnym ośrodkiem Uruk (wczesne Uruk
ok. 4300 – 3500 p.n.e. i późne Uruk 3500 – 3100/2900 p.n.e., por. Z, HPS, s. 60–61 i 83–86). Z kolei
jeszcze wcześniej, bo w VII i VI tysiącleciu p.n.e. należy umieścić mezopotamskie kultury Samarra i
Obeid (por. Z, HPS, s. 57–60).
Ćw. 4–5: Egipt i jego specyfika cywilizacyjna.
TŹ: DJ, s. 34–38, 42–44, 46–48, tź nr 1 (Pepi II: VI dynastia, ok. 2300 p.n.e.), 2 (par. I–IV i XV), 3 i
6.
*TŹ nr 6: Ramzes II został pochowany w grobowcu KV7 w Dolinie Królów, w Tebach Zachodnich,
natomiast Ramasseum, również w Tebach Zachodnich (nekropolia tebańska, czyli Miasto Umarłych),
jest główną świątynią boskiego kultu władcy. Z kolei Wielka Świątynia w Abu Simbel poświęcona
była kultowi Amona, Re, Ptaha i Ramzesa II. Tebański egzemplarz inskrypcji TŹ nr 6, wraz z
płaskorzeźbą przedstawiającą bitwę pod Kadesz, pochodzi z Ramasseum.
Literatura: odpowiednie partie JMS.
*Etymologia Hyksosów według Manetona (u Józefa Flawiusza, contra Apionem, 1.14), za LSJ, s. v.
„hyksos = basileis poimenes, in the sacred language of Egypt, Man(etho) ap. J.Ap.1.14”. Tłumaczenie
w wyborze źródeł Dąbrowy (tź nr 3): „Cały ten ich lud nazywał się ‘Hyksos’, to znaczy ‘królowiepasterze’, gdyż ‘hyk’ w języku sakralnym oznacza ‘króla’, a ‘sos’ w języku mówionym oznacza
‘pasterza’ albo ‘pasterzy’”. Hyksosi w wersji egipskiej: czyta się ‘hekau-sast’ lub inna wersja to
‘heka-hasut’, co tłumaczymy w pierwszym przypadku jako ‘król pasterski’ lub ‘pan obcej ziemi’, a
pisze się ‘HoAw-sAst’ (A. Wojciechowska). Z, HPS, s. 168 (za Kanonem Turyńskim): Hyksosi
znaczy „władcy obcych krajów” (Józef Flawiusz źle zrozumiał Manetona).
Referat 2: Architektura i sztuka starożytnego Egiptu (źródła: N. Grimal, Dzieje starożytnego Egiptu,
Warszawa 2004; K. A. Kitchen, Ramzes Wielki i jego czasy, Warszawa 2002; K. Michałowski, Nie
tylko piramidy, Warszawa 1974; D. Wildung, Egipt. Od czasów prehistorycznych do rzymskich,
Warszawa 1998).
Chronologia starożytnego Egiptu (za: The Oxford History of Ancient Egypt, ed. I. Shaw, Oxford 2000;
inaczej w Z, HPS, s. 116):
ok. 5300 – 3000 p.n.e.: okres predynastyczny
3000 – 2686 p.n.e.: okres wczesnodynastyczny (tynicki), dynastie I–II
2686 – 2160 p.n.e.: Stare Państwo, dynastie III–VIII
2160 – 2055 p.n.e.: I okres przejściowy, dynastie IX–X
Pouczenia Ipuwera
2055 – 1650 p.n.e.: Średnie Państwo, dynastie XI–XIV
4/10
znakomicie rozplanowane, na „hippodamejski” sposób, imponujące osiedle robotników w
Kahun, u wejścia do oazy Fajum, z XX wieku p.n.e. (zatem tuż po I okresie przejściowym),
a obraz ogólnego, wręcz „apokaliptycznego” upadku w Pouczeniach Ipuwera – wniosek:
chyba nie znowu taka „apokalipsa”
1650 – 1550 p.n.e.: II okres przejściowy, dynastie XV–XVII
1550 – 1069 p.n.e.: Nowe Państwo, dynastie XVIII–XX
1069 – 664 p.n.e.: III okres przejściowy, dynastie XXI–XXV
664 – 332 p.n.e.: okres późny, dynastie XXVI–XXXI
332 – 30 p.n.e.: okres grecki
30 p.n.e. – 395 n.e.: okres rzymski
395 – 641 n.e.: okres bizantyjski (koptyjski)
Ćw. 6: Geografia Morza Śródziemnego – osadnictwo greckie. Periodyzacja historii starożytnej Grecji.
Od paleolitu do końca epoki brązu: Kreta i kultura minojska. Grecja lądowa w epoce brązu:
Achajowie i ich państwo czy państwa? Wieki ciemne. Kolonizacja jońska.
TŹ: DJ, s. 96–98 tź nr 2 a–b.
Literatura: BW1, s. 5–111; odpowiednie fragmenty z JMS i NH.
Referat 3: Architektura i sztuka Krety w epoce minojskiej (źródła: B. Rutkowski, Sztuka egejska,
Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe Warszawa 1987, s. 13–49, 86–98, 181–211).
Referat 4: Cyklady (źródła: J. V. LUCE, Koniec Atlantydy, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe
Warszawa 1987; L. PRESS, Kultura wysp cykladzkich w epoce brązu, PIW Warszawa 1986; B.
Rutkowski, Sztuka egejska, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe Warszawa 1987, s. 111–140, 149–
164).
Październik/Listopad
Ćw. 7–9: Epoka archaiczna: kształtowanie się polis, konflikty społeczne, Wielka Kolonizacja,
przemiany ustrojowe, tyrania.
TŹ: Koncepcja polis: Strabon, 10.4.16; JD, s. 288–290 Tyrtajos fr. 10 (6–7) i 11 (8). Skala konfliktu
społecznego: DJ, s. 102–103 tź nr 5 (konflikt Sybaris z Krotoną 510 p.n.e.). Tyrania: DJ, s. 99 tź nr 3
b i s. 110–111 tź nr 3 b razem z Arystotelesem, Polityka, 1310b, 12–31 (tekst można znaleźć w OM, s.
187); JD, s. 60–61 Alkajos fr. 129 (Mitylena na Lesbos, VII/VI w. p.n.e.; syn Hyrrasa to Pittakos,
czyli jeden z siedmiu mędrców; Pittakos początkowo w grupie arystokratycznej Alkajosa, przeciw
tyranowi Melanchrosowi, obalonemu w 612 p.n.e.; potem sprzymierzony z tyranem Myrsilosem, po
którego śmierci wybrany ajsymnetą; po uporządkowaniu spraw państwowych zrzekł się funkcji).
Wielka kolonizacja: Ch, s. 28–29 tź Założenie kolonii w Kyrenie (stela z inskrypcją pochodzi z IV
wieku p.n.e., ale jej druga część, czyli Układ – przysięga założycieli, odnosi się do założenia kolonii
w ok. 630 roku p.n.e.). Założenie kolonii opisane też jest bardzo szczegółowo i podobnie przez
Herodota (4.147–158).
*Obrona status quo: ustawodawstwo Zaleukosa w Lokrach Epizefiryjskich (poł. VII w. p.n.e.): zakaz
korzystania z pośredników w handlu, chłopi sprzedają swoje produkty bez pośredników, zakaz
spisywania umów, zawieranie umów wyłącznie przy świadkach.
Literatura: BW1, s. 127–149, 152–154, 158–182, 189–211; odpowiednie fragmenty z JMS i NH.
Referat 5: Tabliczki z pismem linearnym B jako istotne źródło do badań nad Grecją mykeńską: Pylos,
Mykeny i Teby (źródło: A. Uchitel, „Cultic Personnel in Mycenaean Mainland Greece and NeoHittite Anatolia (Py Fn 187 and Kululu Lead Strip 2)”, Eos XCII/1 2005, 7–18).
Referat 6: Homer – źródło historyczne (źródła: encyklopedie; Słownik pisarzy antycznych, Wiedza
Powszechna Warszawa 1982; BW1, s. 118–126; J. Griffin, Homer, Warszawa 1999).
Ćw. 10–11: Ateny i Sparta w epoce archaicznej. Konsekwencja konfliktów społecznych, czyli próba
ich rozwiązania poprzez reformy: reformy Solona i Klejstenesa w Atenach.
TŹ: Funkcjonowanie wspólnych posiłków u Dorów: Dosiadas, Kretika, 4.399 (FHG) = Athenaios,
Deipnosophistai, 4.143a–b. System polityczny Sparty: DJ, s. 100–102 tź nr 4 a–b. Reforma Solona:
5/10
DJ, s. 106–109 tź nr 2; JD, s. 313–314 Solon fr. 36 (30). Reforma Klejstenesa – rewolucja
demokratyczna w Atenach: DJ, s. 111–113 tź nr 4 (zob. mapkę w OM, s. 404).
Literatura: BW1, s. 213–228, 235–258; R. Kulesza, Sparta w V–IV wieku p.n.e., Warszawa 2003, s.
143–158 (rozdz. 5: Syssitie); odpowiednie fragmenty z JMS i NH.
*Reforma Solona, stan faktyczny: 1. Archonci wybierani w procedurze dwuetapowej – klerosis ek
prokriton, czyli najpierw wybór kandydatów w fylach na drodze głosowania, a dopiero potem
losowanie spośród nich archontów – nie od czasów Solona, lecz od roku 487/486 p.n.e.; w
późniejszych czasach wprowadzono losowanie na obu etapach, czyli na etapie preselekcji w fylach i
na etapie właściwego losowania archontów. 2. Zeugici zostali dopuszczeni do archontatu dopiero w
457/456 p.n.e.; de iure zamknięcia archontatu (i innych funkcji publicznych) dla tetów nie zniesiono
nigdy, ale de facto otwarto go dla nich, być może, gdzieś w IV wieku p.n.e.
Referat 7: Religia doby archaicznej (źródła: BW1, s. 297–336; B. Kupis, Historia religii w
starożytnej Grecji, Warszawa 1989, s. 7–114; W. Lengauer, Religijność starożytnych Greków,
Warszawa 1994; W. Lengauer, „Człowiek a bogowie. Kontakty z bóstwem w wierzeniach greckich”,
XP sa nr 18, Poznań 2003).
Ćw. 12–13: Wojny perskie. Reformy Efialtesa w Atenach. I Związek Morski (Związek Ateński,
symmachia ateńska).
TŹ: Państwo perskie za Dariusza I: DJ, s. 84–89 tź nr 5 a–b. Symmachia ateńska: AM, s. 95–96 tź nr
1.
Literatura: BW1, s. 259–295; odpowiednie fragmenty z JMS i NH.
Według Herodota (3.89–95), król perski Dariusz I otrzymywał ze wszystkich swoich 20 satrapii (czy
raczej okręgów podatkowych) łączny podatek w wysokości 14560 talentów eubejskich, czyli 87
milionów, 360 tysięcy drachm (oczywiście oprócz wszelkich innych danin w naturze). Patrz niżej dla
Aten w 431 p.n.e.
Ćw. 14: Wojna peloponeska i demokracja ateńska w czasach Peryklesa (instytucje, funkcjonowanie).
Upadek potęgi Aten: rządy oligarchii. Hegemonia Sparty 404–386 r. p.n.e. Teby Epaminondasa.
Na samym początku wojny peloponeskiej Ateny mają do dyspozycji rocznie łączną składkę w
wysokości 600 talentów od swoich już wyłącznie nominalnych sprzymierzeńców ze Związku
Morskiego (za: Tukidydes, 2.13.3; L, GAK, s. 117 podaje 1200 talentów; B3W2 s. 111 powołują się
na świadectwo Tukidydesa, przy czym podpierają się jeszcze materiałem epigraficznym dla roku
454/453 p.n.e., w którym pojawia się kwota między 396 a 406 talentów, a na s. 112, już bez odesłania
do konkretnego świadectwa historycznego, mówią o „wyśrubowaniu” trybutu w 425 p.n.e. do 1460
talentów, których ściągalność musiała być jednak co najmniej problematyczna, s. 160) lub, ogólnie,
dochód roczny w wysokości 1000 talentów (za: P, MH, t. I, s. 365, która cytuje Anabazę Ksenofonta,
7.1.27, do której odsyłają również B3W2 s. 111). Jako sojusznicy Teb w wojnie przeciwko Sparcie,
Ateńczycy dysponowaliby całkowitym majątkiem ruchomym i nieruchomym w wysokości 5750
talentów (za: P, MH, t. I, s. 365, która cytuje Polibiusza, 2.62, w tym miejscu wspominającego
porozumienie Aten, jako hegemona II Związku Morskiego, i Teb z 378 p.n.e., por.
www.perseus.tufts.edu dla Polibiusza i B3W2, s. 284). Dla porównania patrz dochody Dariusza I,
Delos, Rodos, Antygona Jednookiego i Ptolemeuszy, ćw. 13 i 18.
TŹ: Przyczyny wybuchu wojny peloponeskiej: AM, s. 98–103 tź nr 2 (Tukidydes, 1.139–146).
Ateński model demokratyczny w szczytowym rozwoju za Peryklesa: DJ, s. 113–116 tź nr 5 a–b.
Demokracja u siebie, imperializm na zewnątrz: AM, s. 110–118 tź nr 2 (Tukidydes, 3.36–48).
Literatura: odpowiednie fragmenty JMS i NH.
Ćw. 15: Podboje Aleksandra Wielkiego i ich konsekwencje.
Literatura: BW3, s. 39–50; odpowiedni fragment JMS.
Sprawdzian: Geografia Grecji kontynentalnej, wysp Morza Egejskiego i Azji Mniejszej. Kilka
pytań faktograficznych.
6/10
Ćw. 16: Epoka hellenistyczna – źródła. Chronologia epoki hellenistycznej. Koncepcje władzy w
imperium po śmierci Aleksandra Macedońskiego.
TŹ: Podział imperium Aleksandra w Babilonie (323 p.n.e.): Diodor Sycylijskiego, 18.3, 1–5. Podział
imperium Aleksandra w Triparadeisos (321 p.n.e.): Arrian, Historia po Aleksandrze Wielkim, FGrH,
nr 156, F 9 i 11 (odnośnie do żołnierzy najemnych w Kartaginie, zob. Polibiusz 6.52). Porównanie
podziału imperium w Triparadeisos (321 p.n.e.) z podziałem w Babilonie (323 p.n.e.): zestawienie
fragmentu Arriana (patrz wyżej) z fragmentem Diodora Sycylijskiego (patrz wyżej).
Referat 8: K. Nawotka, „Śmierć i grób Aleksandra Wielkiego”, XP sa nr 22, Poznań 2005.
Grudzień
Ćw. 17–18: Stosunki między władcami hellenistycznymi a poleis. Struktura władzy w świecie
hellenistycznym: monarchowie – dynaści – poleis i związki plemienne. Otoczenie polis w epoce
hellenistycznej – kontynuacja czy innowacja? Plany unifikacyjne Antygona Jednookiego.
Euergetyzm.
TŹ: inskr. List Antygona do Skepsis i inskr. Uchwała miasta Skepsis ku czci Antygona (Ch, s. 59–62);
inskr. Uchwała Związku Wyspiarzy o wysłaniu theorów na Ptolemaje do Aleksandrii (Ch, s. 63–64);
inskr. Uchwała Związku Jonów (Paniones) o honorach kultowych dla króla Antiocha (Ch, s. 66–67);
inskr. z Delos ku czci Athenodorosa (AM, s. 251, nr 4: euergetyzm).
Nezjarcha reprezentuje Ptolemeuszy w strefie egejskiej, zwłaszcza w okresie tzw. „równowagi sił”
(od 281 p.n.e., czyli wyeliminowania Lizymacha, po 222 p.n.e., czyli Selazję, inaczej za Filadelfa
i Euergetesa). Wycofanie się Ptolemeuszy ze strefy egejskiej przypada na okres „rozpadu równowagi
sił” (określenie używane przez Rostovtzeffa, podobnie jak i wcześniejsza „równowaga sił”), czyli od
Filopatora (221–203 p.n.e.), przez Epifanesa (203–181 p.n.e.), po Filometora (181–145 p.n.e.).
*Odnośnie do inskr. Uchwała Związku Wyspiarzy...: Za Ptolemeusza II Filadelfa były pierwsze próby
otwarcia drogi morskiej do Indii przez Morze Czerwone. Najpierw wykorzystywano port Berenike
nad Morzem Czerwonym, potem Filadelf zlecił ok. 275 p.n.e. udrożnić kanał Morze Śródziemne –
peluzyjska odnoga Nilu w Delcie – Zatoka Heroopolitańska (inaczej Heroonpolitańska, od
miejscowości Heroopolis lub Heroonpolis na południowy wschód od Pelusium, głęboka zatoka
północno-wschodnia Morza Czerwonego, na jej północnym krańcu Suez). Kanał powstał w VII wieku
p.n.e. na rozkaz faraona Nekao, a odnowiony został przez Dariusza i Kserksesa.
Administracja Seleukidów, na przykładzie Azji Mniejszej za Antiocha III (najlepiej poświadczonej),
przy czym na innych obszarach monarchii wyglądała zapewne podobnie: w Sardes siedziba wicekróla
dla całego obszaru „po drugiej stronie gór Taurus” – satrapie zarządzane przez strategów – hyparchie
z hyparchami – jednostki najniższego rzędu pod opieką „epimeletów miejsca” (oczywiście należy
jeszcze pamiętać o bardziej lub mniej autonomicznych osadach wojskowych, czyli katoikiach, o
poleis i związkach plemiennych oraz świątyniach). Administracja Ptolemeuszy: gdzieś od końca II i w
I wieku p.n.e. (pod koniec panowania Ptolemeuszy) epistrategie kierowane przez epistrategów (w
czasach Augusta trzy – Tebaida, Heptanomia i Arsinoida, Delta, od mniej więcej końca II wieku n.e.
cztery) – nomy z metropoliami (głównymi ośrodkami administracyjnymi i gospodarczymi), kierowane
przez nomarchów – toparchie kierowane przez toparchów, grupujące kilka wsi (komai) – wsie (komai)
z komarchami (oprócz tego osobny status dla trzech poleis – Aleksandria, Naukratis i Ptolemais, od
czasów Hadriana czwarta polis – Antinoopolis).
R, HES, ss. 160–161: W 278 p.n.e. Delos uzyskuje z dwuprocentowego cła (pentekoste) tylko 17900
drachm, czyli niecałe 3 talenty dochodu rocznego. Obroty handlowe w ciągu roku wynosiły zatem
niecały milion drachm (niecałe 166 talentów). P, MH, t. II, s. 494: W 165 p.n.e. ambasador Rodos,
Astymedes, stwierdza przed senatem rzymskim, że przed ustanowieniem portu bezcłowego na Delos
(167–166 p.n.e.), przekazanej Atenom, jego ojczyzna uzyskiwała z cła portowego dochód roczny w
wysokości 1 miliona drachm (czyli ponad 166 talentów). Skoro cło portowe wynosiło zwykle 2%,
znaczy to, że rocznie przez port Rodos przechodziły towary o łącznej wartości 50 milionów drachm,
inaczej ponad 8300 talentów.
R, HES, s. 110: Dochód roczny Antygona Jednookiego w 315 p.n.e., uzyskiwany z ziem przez niego
kontrolowanych, wynosi 66 milionów drachm, czyli 11000 talentów (Diod., 19.56.5, oczywiście za
7/10
Hieronimem z Kardii). P, MH, t. I, ss. 364–365: Szacuje się roczny dochód Ptolemeuszy w pieniądzu
między 10 a 15 tys. talentów (co stanowi roczne dochody od 500 do 750 tys. robotników rolnych), do
czego należy jeszcze doliczyć łączne dochody w zbożu w wysokości, prawdopodobnie, 6 milionów
artab, czyli 144 do 192 tys. ton (co stanowi wyżywienie roczne 500 tys. osób). Gdy idzie o ilość
zboża, B, EGC, I, s. 109 wraca do wielkości zaniżonej zdaniem P, MH, t. I, s. 364, czyli do 1,5 mln
artab, zatem ok. 45,5 tys. ton (Hieron., in Dan., 11.5).
Dla porównania dochody króla perskiego Dariusza I, patrz wyżej ćw. 13.
*Bitynia: (OCD3) Zipoites przed 315–ca 279, Nikomedes I ca 279–ca 255, Ziaelas ca 255–ca 230,
Prusias I Cholos ‘Kulawy’ ca 230–182, Prusias II Kynegos ‘Myśliwy’ 182–149, Nikomedes II
Epiphanes 149–ca 127, Nikomedes III Euergetes ca 127–ca 94, Nikomedes IV Philopator ca 94–
75/74 i zapisanie Bitynii w testamencie Rzymowi.
*Galaci: Tektosagowie (również w okolicach Tuluzy) – Tolistobogowie (sic!, z Tolisto-Bojowie?, cf.
IG, II2, 3429 i TLG Digital Library: Τολιστοβώγιοι; forma Tolistoagowie wydaje się być nie
potwierdzona w żadnej inskrypcji, cf. PHI on-line, ani u żadnego autora starożytnego, cf. TLG Digital
Library, jest natomiast używana nie tylko przez BW3, s. 376, ale także przez Ed. Willa, Histoire
politique du monde hellénistique (323–30 av. J.-C.), I–II, Paris 21979–1982, t. I, ss. 143 i 296; nie
występuje już w ogóle u M. Sartre’a, L’Anatolie hellénistique de l’Egée au Caucase (334–31 av. J.C.), Paris 2003, por. s. 74) – Trokmowie (sic!, cf. IK Kyme, 15 i TLG: Τρόκμοι, forma Tromkowie nie
jest potwierdzona w żadnej inskrypcji, cf. www.epigraphy.packhum.org/inscriptions, ani u żadnego
autora starożytnego, cf. TLG) – wojna o sukcesję między synami Zipoitesa, króla Bitynii,
Nikomedesem I i Zipoitesem.
Referat 9: Ch. Marek, „Grecka polis w okresie hellenistycznym. Upadek czy kontynuacja?”, XP sa nr
21, Poznań 2005; E. Wipszycka, „Polis w czasach hellenistycznych”, w: E. Wipszycka, O
starożytności polemicznie, Warszawa 1994, s. 44–59.
Referat 10: Założenia urbanistyczne w świecie hellenistycznym – model pergamoński
i ortogonalny (źródło: S. Parnicki-Pudełko, Architektura starożytnej Grecji, Warszawa 1975
i BW3 odpowiedni rozdział).
Ćw. 19: Egipt ptolemejski – specyficzne stosunki społeczno-gospodarcze.
TŹ: Revenue Laws, Fragmenty dotyczące monopolu olejowego (AM, s. 282–287, nr 1); Papirus Yale
36, Instrukcja diojkety dotycząca zasiewów (AM, s. 288, nr 2).
*Doreai: 1. Sardis, VII.1, 1: Mnesimachos, oficer wojsk królewskich, posiada od końca IV wieku
p.n.e., na równinie koło Sardes, majątki ziemskie, które otrzymał jako dorea od Antygona
Jednookiego jeszcze zanim ten przyjął tytuł królewski – pożyczka od świątyni Artemidy w Sardes, z
hipoteką ustanowioną na dorea – pożyczka nie spłacona, stąd przeniesienie własności dorea na
świątynię, ale w tym samym dokumencie aluzja do możliwości odebrania posiadłości przez króla; 2.
C.B. Welles, Royal Correspondence in the Hellenistic Period, New Haven 1934, ss. 60–71, nr 10–13:
około 275 p.n.e. – Aristodikides z Assos – dorea od Antiocha I ma być przyłączona do Skepsis lub
Ilionu w Troadzie; 3. C.B. Welles, Royal Correspondence, ss. 98–104, nr 18–20: w 254–253 p.n.e.
Laodyka otrzymuje od Antiocha II, z którym bierze rozwód, na mocy fikcyjnej sprzedaży, posiadłość
między Zeleią a Kyzikos – zakup ma być opłacony z pierwszych dochodów uzyskanych z posiadłości.
Pełny komentarz do wyżej zacytowanych dokumentów: M. Sartre, L’Anatolie hellénistique de l’Egée
au Caucase (334–31 av. J.-C.), Paris 2003, ss. 166–167.
Referat 11: Antioch IV, arcykapłan Jazon i Machabeusze (źródła: J. Bright, Historia Izraela,
Warszawa 1994; BW3 odpowiedni rozdział; M. Grant, Dzieje dawnego Izraela, Warszawa 1991;
Starożytny Izrael. Od czasów Abrahama do zburzenia Jerozolimy przez Rzymian, praca zbiorowa,
przełożył ks. W. Chrostowski, Warszawa 1994; J. Warzecha, Dawny Izrael, Warszawa 1995).
Ćw. 20–21: Początki Rzymu: Etruskowie i epoka królewska. Kwestia pochodzenia Etrusków,
protourbanizacja i urbanizacja Villanova (Z, HR, s. 17–86). Tzw. ustawodawstwo Romulusa. Okres
etruski w Rzymie i przewrót oligarchiczny.
TŹ: 1) LO, R, s. 8–9, tź 2 (= Herodot, 1.94)*. 2) LO, R, s. 20–21, tź f. 3) LO, R, s. 29–33, tź 4 (= Liv.,
1.57–60, zwłaszcza par. 59).
8/10
* Odnośnie do pochodzenia Etrusków z małoazjatyckiej Lidii, por. Herodot, 8.62: We wrześniu 480
roku p.n.e. Temistokles, po wykorzystaniu wszystkich innych dostępnych argumentów strategicznych
i politycznych, grozi Spartaninowi Eurybiadesowi, wodzowi naczelnemu helleńskich wojsk
sprzymierzonych (przeciw Persom Kserksesa), że jeśli ten nie nakaże stoczyć rozstrzygającej bitwy
morskiej w cieśninie między Salaminą a wybrzeżem Attyki, natomiast wyda rozkaz wycofania się
floty w kierunku Peloponezu, Ateńczycy, których okręty stanowiły połowę greckiej floty pod
Salaminą (180 okrętów na ogólną liczbę 366 lub 378), opuszczą siły sprzymierzone i odpłyną osiedlić
się w Italii. Groźba zadziałała w sposób piorunujący, z wiadomą korzyścią dla Ateńczyków (na ten
temat, zob. L, SHPS, s. 241 i nast.).
Referat 12: A. Ziółkowski, „Rzym ostatnich królów”, XP sa nr 8, Poznań 1999.
Ćw. 22–23: Narastanie konfliktu między patrycjuszami a plebejuszami we wczesnej republice.
Stopniowe wyciszenie konfliktu stanów między leges Liciniae Sextiae 367 p.n.e. a lex Hortensia 287
p.n.e.
TŹ: 1) LO, R, s. 54–55, tź b (= Liv., 2.32–33) i LO, R, s. 62–63, tź g (lex duodecim tabularum, czyli
Prawo XII Tablic). 2) LO, R, s. 66–67, tź j (= Liv., 6.35–36 i 42: leges Liciniae Sextiae). 3) LO, R, s.
68–69, tź l (= Liv., 10.6: lex Ogulnia).
*Leges Liciniae Sextiae (tź LO, R, s. 66–67, tź j): 1 km2 = 100 ha, czyli cała Etruria ma powierzchnię
ok. 20 000 km2  100 ha = ok. 2 mln ha. 500 iugera = ok. 134 ha (za OCD3, ad nom. Licinius Stolo,
Gaius, RE 161). Veii i Capena (zdobycie Wejów w 396 p.n.e. i utworzenie pierwszego ager publicus
Veientanus Capenas): ok. 1600 km2 (20 000 km2/12 miast związku etruskiego)  100 ha = ok. 160 000
ha. Ziemie orne w Italii stanowią maksymalnie 70% powierzchni państwa, czyli dla Wejów i Kapeny
ok. 112 000 ha (dla porównania zob. F, DHS, s. 203 i 228: w Mesenii, zgodnie ze spisem
sporządzonym w 1960 roku, zaledwie 44% obszaru nadaje się pod uprawę, a i to grubo ponad średnią
wyznaczoną dla całej Grecji). Aby utworzyć ager publicus Rzymianie konfiskują maksymalnie 30%
ziemi ornej, czyli 30% z 112 000 ha daje 33 600 ha. Tymczasem tylko dla samych 300 senatorów
potrzeba by 500 iugera = 134 ha  300 = 40 200 ha, sporo więcej, niż jest do dyspozycji. Jeśli przyjąć
relacje porównywalne z rzymskimi w V wieku p.n.e., kiedy (według MW, ESA, s. 320) ziemie
uprawne (od 15 000 do 18 000 ha) stanowią od 25 do 36% całego ager Romanus (od 50 000 do
60 000 ha), ilość ziemi dostępnej viritim na ager publicus Veientanus Capenas należałoby jeszcze
odpowiednio pomniejszyć. Zatem: ok. 40% ziemi uprawnej z ok. 160 000 ha daje ok. 64 000 ha, z
czego 30% to 19 200 ha, przy czym dla samych senatorów potrzeba by ponad dwa razy więcej (por.
wyżej).
Styczeń
Ćw. 24–25: Organizacja armii rzymskiej i jej dyscyplina. Zmiany w gospodarce rolnej Rzymu, III–II
wiek p.n.e.
TŹ: 1) LO, R, s. 75–82, tź 4 (= Plb., 6.21–23, 6.26–31, 6.39 i 42) i LO, R, s. 82–85, tź a (= Liv., 8.6–8
i 12: wojna ze Związkiem Latyńskim, 339 p.n.e.; por. też podobnie pedagogiczno-moralizujący
wydźwięk u Polibiusza 6.54–55). 2) LO, R, s. 143–146, tź 3a–b (= Plin., HN, 18.6–21 i Cato, De agri
cultura).
Ćw. 26–27: Ustrój republiki rzymskiej w okresie rozkwitu, w III wieku p.n.e. Kryzys agrarny w
drugiej połowie II wieku p.n.e. – ponowne narastanie konfliktu społecznego. Optymaci i popularzy.
TŹ: 1) LO, R, s. 70–75, tź 3 (= Plb., 6.11–18). 2) LO, R, s. 154–167, tź 1a–e (= Appian, BC, 1.7–8 +
Sall., Iug., 41–42 + Plut., Vit. Ti. Gracch., 8–9, 10–13, 19–20 i C. Gracch., 1, 4–5 + App., BC, 1.9 i
12–14). Dla chętnych: Mały poradnik wyborczy Kwintusa Tulliusza Cycerona (Ch, s. 138–152).
Referat 13: L. Morawiecki, „Legum ac libertatis auctor et vindex. Marek Juniusz Brutus
i jego program polityczny”, XP sa nr 10, Poznań 2001.
Referat 14: S. von Schnurbein, „August w Germanii (w świetle najnowszych badań
archeologicznych)”, XP sa nr 20, Poznań 2004.
9/10
Ćw. 28: Zmiany polityczne, administracyjne i społeczne za panowania Augusta – nowy model
państwa.
TŹ: Res gestae Divi Augusti (Ch, s. 177–184).
Czy poniżej cytowane, niezwykłe epitafium, które w testamencie Trymalchion nakazał umieścić na
swoim grobie z jeszcze bardziej niezwykłym pomnikiem (Satyryki 71, C. Petronius Arbiter, zm. w 66
roku n.e. z rozkazu Nerona, przekład Leopolda Staffa), nie jest aby ukrytą kpiną z pewnych partii
testamentu Augusta?
„Gajusz Pompejusz Trymalchion Mecenacjanus tu leży. Przyznano mu sewirat w jego nieobecności;
mógł mieć dostęp do wszystkich dekuryj rzymskich, ale nie chciał. Był oddany, dzielny i wierny.
Wyrósł z małego. Zostawił trzydzieści milionów sesterców, nigdy nie słuchał filozofów”.
Referat 15: J. P. Martin, „Kult panującego w cesarstwie rzymskim”, XP sa nr 23, Poznań 2005.
Ćw. 29–30: Wczesne cesarstwo rzymskie. Kryzys cesarstwa 235–284 n.e. (symptomy i głębokie
przyczyny). Nowy model państwa za panowania Dioklecjana. Późne cesarstwo rzymskie.
TŹ: 1) LO, CR, s. 101–108 (wczesne cesarstwo): Polityka zagraniczna Augusta (Suet., Iul., 20, 23),
Podboje Tyberiusza (Suet., Tib., 9), Pasywna polityka zagraniczna Nerona (Suet., Ner., 18), Wojny
Domicjana (Suet., Dom., 6), Troska Hadriana o bezpieczeństwo granic i rozwój gospodarczy
cesarstwa (SHA, Hadr., 9, 11–14), Wojny Marka Aureliusza (SHA, Marc., 22, 24), Polityka
zewnętrzna Karakalli (Hdn., 4.9 i SHA, M. Ant., 6), Sytuacja cesarstwa za rządów Aleksandra Sewera
(Hdn, 6.2; SHA, Alex. Sev., 55–56; Hdn., 6.7). 2) LO, CR 109–111 (kryzys III wieku): Maksyminus
Trak i barbarzyńcy (SHA, Max., 10, 12, 13), Klaudiusz i barbarzyńcy (SHA, Clod., 6, 7, 9), Zasługi
Aureliana dla państwa rzymskiego (SHA, Aurel., 41).
Referat 16: M. Piérart, „Kulty religijne a hellenizacja rzymskiego Koryntu”, XP sa nr 6, Poznań
1999.
Referat 17: W. Kuhoff, „Cesarz Dioklecjan. Historyczne znaczenie tetrarchii”, XP sa nr 17, Poznań
2003.
10/10