017_byt_czlowiek_i_s..
advertisement
Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. BYT, CZŁOWIEK I SPOŁECZEŃSTWO WEDŁUG ŚW. TOMASZA Myśliciel, August Rodin [E. Wójcicka - Romaniuk] edukacja filozoficzna, gimnazjum, BYT, CZŁOWIEK I SPOŁECZEŃSTWO WEDŁUG ŚW. TOMASZA– lekcja 17 ŚW. TOMASZ Św. Tomasz z Akwinu (1225 - 1274) był Włochem, pochodził z rodu hrabiów Akwinu. Urodził się na zamku Roccasecca pod Akwinem, w Królestwie Neapolitańskim. Jego wuj Siibald był opatem zamożnego benedyktyńskiego klasztoru na Monte Cassino, gdzie Tomasz od 5 do 14 roku życia pobierał nauki - rodzina oczekiwała, że Tomasz zostanie następcą wuja. Od 1239 roku studiował sztuki wyzwolone na uniwersytecie w Neapolu, ale po pięciu latach porzucił zakon benedyktynów i przyłączył się do dominikanów. W drodze do Paryża został uwięziony przez rodzinę, która chciała, żeby Tomasz objął wysokie stanowisko kościelne, jednak wbrew rodzinie w 1243 r. został dominikaninem. Jego życie upłynęło na pracy naukowej, jako zakonnik był wolny od spraw osobistych. Przebywał i pracował w Neapolu, Paryżu, Kolonii, stosownie do potrzeb naukowych i pedagogicznych zakonu. W 1274 roku został wezwany przez papieża do Lyonu na sobór, zmarł w drodze. Św. Tomasz Klasztor na Monte Cassino ŚW. TOMASZ W 1319 roku Kościół rzymskokatolicki rozpoczął wstępne postępowanie w sprawie kanonizacji Tomasza z Akwinu. Akt kanonizacji ogłosił 18 lipca 1323 roku w Awinionie papież Jan XXII. Na soborze trydenckim tylko dwie księgi umieszczono na ołtarzu - Biblię i Summę Teologii Tomasza z Akwinu. Atrybutami świętego Tomasza są: dominikański habit, słońce na piersiach, mitra u nóg, kielich i hostia oraz książka i gołąb. Św. Tomasz ŚW. TOMASZ Arystoteles, Św. Tomasz był przekonany o słuszności zasad perypatetyckich, dlatego też pracował nad uzgodnieniem ich z nauką chrześcijańską Z pomocą przyszedł mu papież Urban IV, który powołał kompetentnych uczonych do studiów nad filozofią Arytotelesa: Wilhelmowi z Moerbecke powierzył przełożenie dzieł Arystotelesa, a Tomaszowi ich interpretację krytyczną i poprawienie jego błędów. System filozoficzny Tomasza można więc najkrócej scharakteryzować jako konsekwentne przystosowanie klasycznych poglądów Arystotelesa do treści zawartych w teologicznej doktrynie chrześcijańskiej. Św. Tomasz ŚW. TOMASZ Tomasz oddzielił wiedzę od wiary, dziedzinę rozumu od dziedziny objawienia. Są wprawdzie niektóre prawdy dostępne rozumowi a zarazem objawione, np. nieśmiertelność duszy. Na ogół jednak wiara i wiedza stanowią dwie różne dziedziny. Rozum poznaje nie tylko rzeczy materialne, ale również Boga, Jego istnienie, Jego własności, Jego działanie. Istnieją jednak prawdy, które są dla rozumu niedostępne, jak Trójca święta, grzech pierworodny, Wcielenie, stworzenie świata w czasie. Są to prawdy wiary, które jedynie objawienie może ludziom udostępnić. To stanowcze rozgraniczenie, było zupełnie nowe, było początkiem krytycznego rozsegregowania prawd ze względu na ich różną naturę. Tomasz oddzielił wiedzę od wiary ŚW. TOMASZ Niektóre prawdy przekraczają rozum, ale żadna mu się nie sprzeciwia. Nie może być sprzeczności między objawieniem a rozumem, bo nie ma podwójnej prawdy o tej samej rzeczy, jednej objawionej, a drugiej wyprowadzonej przez rozum, bo wszelkie prawdy, tak objawione jak i naturalne, pochodzą od Boga. Św. Tomasz z Akwinu ŚW. TOMASZ Na tej podstawie powstała prosta koncepcja rozgraniczenia filozofii i teologii. Teologia buduje na podstawie objawienia, filozofia wyłącznie na zasadach rozumu. Nawet gdy traktują o tych samych prawdach, każda traktuje inaczej. Filozofia, jeśli służy teologii, to jedynie w tym sensie, że przygotowuje do wiary, i że jej broni. ŚW. TOMASZ Tylko jednostkowe przedmioty są substancjami, bytami samodzielnymi. Są one zawsze złożone: 1. Złożone są z istoty (essentia) i istnienia (existentia). Istotą każdej rzeczy jest to, co wspólne jej gatunkowi i zawarte w definicji. Istota Boga jest taka, że implikuje jego istnienie. I w tym leży zasadnicza różnica między Bogiem a stworzeniem. Stąd Bóg jeden jest bytem koniecznym (musi istnieć, bo to leży w Jego istocie) i niezależnym (istnieje z własnej natury), a stworzenie jest bytem przypadkowym i zależnym (bo istnienie nie leży w Jego naturze). Stąd też Bóg jest bytem prostym, a stworzenie złożonym, bo składa się przynajmniej z istoty i istnienia. 2. 2. Istota substancji cielesnych jest złożona z formy i materii. Forma jest podstawą tego, co w jednostkach jest gatunkowe, a materia tego, co indywidualnie różne, forma jest źródłem jedności w substancjach, materia – mnogości, jeśli zaś mnogości, to i cielesności. I w tym leży zasadnicza różnica między światem duchowym a cielesnym. Co cielesne, składa się z formy i materii, co zaś jest czysto duchowe, posiada tylko formę. Forma jest aktem, materia tylko potencją. Bóg jest czystym aktem. ŚW. TOMASZ Istnienie Boga nie jest prawdą oczywistą, nie wymagającą dowodzenia, potrzebny jest dowód. Przyznawał, że gdybyśmy znali istotę Boga, to pojęlibyśmy od razu, że istnieje. Ale Jego istoty nie znamy bezpośrednio, nie możemy więc istnienia Boga wywodzić a priori z Jego istoty. Nie pozostaje więc nic innego, jak oprzeć dowód istnienia Boga na doświadczeniu. W doświadczeniu dany jest byt skończony i niedoskonały, bardzo daleki od Boga. Niemniej jest to jedyna droga do upewnienia się o Jego istnieniu. Analiza bytu skończonego przekonuje, że nie posiada on w sobie samym przyczyny swego istnienia, i wskazuje na Boga jako na swą przyczynę Bóg Stworzyciel, Michał Anioł ŚW. TOMASZ • • • • • Dowód istnienia Boga jest więc możliwy, musi wyprowadzać istnienie Boga ze znanych nam Jego dzieł. Tomasz dał pięć dowodów istnienia Boga: z istnienia ruchu (ex motu) wnosi, że istnieje pierwsza przyczyna ruchu; z niesamoistności świata (ex ratione causae efficientis) wnosi, że istnieje istota samoistna będąca przyczyną świata; z przypadkowości rzeczy (ex possibili et necessario) wnosi, że istnieje poza nimi istota konieczna; z faktu, że istnieją istoty różnej doskonałości (ex gradibus perfectionis), wnosi, iż istnieje istota najdoskonalsza; z powszechnej celowości przyrody (ex gubernatione rerum) wnosi, że istnieje istota najwyższa, rządząca przyrodą a działająca celowo. Bóg Ojciec, /Kaplica Zgromadzenia Sióstr Sług Jezusa w Kielcach/ ŚW. TOMASZ Własności Boga nie były za czasów Tomasza przedmiotem sporu, były ustalone powagą Pisma świętego i Ojców i Tomasz nie różnił się w tym punkcie od innych filozofów swego wieku. Sporne było: • czy można je rozumem poznać, czy też raczej należy je uważać za przedmiot wiary i objawienia; • jeśli można je poznać, to w jaki sposób; • jaka własność Boga jest zasadnicza, czyli co stanowi Jego "istotę metafizyczną", z której wynikają inne własności. Tomasz był zdania, że własności Boga można poznać rozumem, ale rozum ludzki nie może poznać ich wprost, lecz tylko pośrednio, drogą "negacji” lub "eminencji" - czyli przez zaprzeczenie, bądź przez nieskończone wzmożenie własności istot skończonych. Istotą metafizyczną Boga jest samoistność: Bóg jest jedynym bytem, który istnieje sam przez się, wszystkie inne są bytami zależnymi. Bóg jest samoistny, niezmienny, wieczny, niematerialny, jest bytem prostym. Własnością Boga jest doskonałość, mądrość, wszechmoc, inteligencja, wola itd. Tymi wieloma różnorodnymi pojęciami ograniczony umysł ludzki próbuje ująć prostą naturę Boga. Bóg Ojciec Błogosławiący, D. Gerard ŚW. TOMASZ Stosunek Boga do świata jest stosunkiem stwórcy do stworzenia. Tomistyczne pojęcie stworzenia zawierało następujące składniki: 1. Świat został stworzony z niczego, nie zaś z odwiecznej materii, która, jako odwieczna, byłaby niezależna od Boga. 2. Stworzenie dokonane zostało wprost przez Boga. Gdyby bowiem świat nie był wprost stworzony przez Boga, to byłby wynikiem sumowania się przyczyn, czyli dziełem przypadku, i nie miałby tej jedności, jaką rzeczywiście posiada. 3. Stworzenie jest aktem woli, nie konieczności. Bóg rozporządzał wielu możliwościami, a urzeczywistnił tylko jedną. 4. Stworzenie odbyło się według idei Bożych. Bóg miał w wiecznych Swych ideach niejako program świata, stworzenie polegało na zrealizowaniu tych idei. 5. Stworzenie nastąpiło w czasie. Bóg nie tylko stworzył świat, ale też kieruje nim. Toteż świat jest uporządkowany, rozwija się celowo wedle planu boskiego, czyli opatrzności. Bóg Ojciec pierwszy raz poważnie zastanowił się nad istotą ziemi (nie świata), S. I. Witkiewicz ŚW. TOMASZ Budowa świata nie jest faktem ostatecznym, lecz da się wytłumaczyć. Tomasz tłumaczył ją racjonalnie, tak samo jak racjonalnie dowodził istnienia Boga i stworzenia świata. Tłumaczył świat jako dzieło Boże, a więc dzieło rozumne i celowe. Mnogość i różnorodność stworzeń były potrzebne, bo bez nich Bóg nie mógłby był wyrazić pełni Swej istoty. Istnieją różnorodne stworzenia, o różnym stopniu doskonałości: od żywiołów, przez złożone ciała nieorganiczne, rośliny, zwierzęta aż do człowieka. Te znamy z doświadczenia, ale poza nimi muszą być inne jeszcze, wyższe. Musi bowiem istnieć ciągłość między stworzeniem a Bogiem. Te pośrednie istoty to czyste inteligencje, czyli anioły. Stanowią one, według Tomasza, niezbędny składnik hierarchicznego układu świata. Te istoty pośrednie między Bogiem a człowiekiem mają też własności pośrednie, nie poznają przez zmysły, jak człowiek, ani z własnej natury, jak Bóg, lecz poznają przez iluminację. Biały Anioł, fresk, 1235 ŚW. TOMASZ Według Tomasza, podobnie jak według Arystotelesa, ciało należy do natury człowieka. Jeśli i dusza, i ciało stanowią części człowieka, to w jaki sposób są złączone? Jak forma z materią. W myśl arystotelesowskiego hilemorfizmu Tomasz pojął duszę jako formę istoty organicznej, tzn. jako pierwiastek czynny tej istoty. Dusza ludzka jest formą człowieka, jest to dusza rozumna, gdyż rozumne poznawanie jest czynnością właściwą i wyróżniającą człowieka. Wbrew tradycji Tomasz stanął na stanowisku psychofizycznej jedności człowieka. św. Tomasz z Akwinu, F. Angelico, fresk ŚW. TOMASZ Tomasz stał na stanowisku: - receptywności poznania. Poznanie polega na upodobnieniu podmiotu do poznawanego przedmiotu. Jest ono procesem receptywnym, który polega na tym, że przedmiot wraża w duszę swój "obraz". To wrażanie obrazu w duszę odbywa się przy zetknięciu z przedmiotem, zetknięcie zaś odbywa się przez pośrednictwo zmysłów. Wszelkie poznanie ludzkie jest pochodzenia empirycznego. Człowiek nie posiada idei wrodzonych. - łączności poznania wyższego z niższym, umysłowego ze zmysłowym. Władze poznawcze człowieka są bądź zmysłowe, bądź umysłowe. Władze wyższe posługują się niższymi, więc umysłowe zmysłowymi. Od władz niższych, zmysłowych, musi się rozpoczynać proces poznania. W doczesnym życiu umysł, złączony z ciałem, nie może obejść się bez pośrednictwa zmysłów. Zaczyna od ujmowania konkretnych, jednostkowych przedmiotów, ale dąży do poznawania ich ogólnych, istotnych własności, zaczyna od zmysłów, ale potem wybiega daleko poza zmysły. Posiadamy rozum i dzięki niemu poznanie postępuje naprzód na drodze abstrakcji. Wrażanie obrazu w duszę odbywa się przy zetknięciu z przedmiotem, zetknięcie to odbywa się za pośrednictwo zmysłów ŚW. TOMASZ Odrębność tej teorii poznania przejawiała się również w zagadnieniach szczegółowych: Przedmioty materialne w przeciwieństwie do duszy, możemy poznawać rozumem. Posiadamy o nich wiedzę ogólną i pewną. Własną duszę poznajemy tylko pośrednio. Bezpośrednio poznajemy tylko czynności duszy, władze duszy i samą duszę - wyłącznie na drodze refleksji. Św. Tomasz ŚW. TOMASZ Tomasz wraz z Arystotelesem cenił każde dobro i każdemu chciał wyznaczyć należne mu miejsce. Ostateczny cel życia widział w szczęściu, ale szczęście pojmował zgodnie ze swoją teocentryczną i intelektualistyczną filozofią. Pojmował je jako poznanie, ale poznanie Boga. Poznanie jest najwyższą funkcją człowieka, Bóg zaś najdoskonalszym przedmiotem poznania. Bóg był dla niego ostatecznym celem i miarą czynów ludzkich. Pod tym względem tomizm nie różnił się od augustynizmu. Jednak w analizie życia moralnego uwzględnił nie tylko ostateczny cel, ale też cele bliższe, dzięki czemu przy ogólnej teocentrycznej postawie znajdował miejsce na badania empiryczne. Św. Tomasz i Arystoteles ŚW. TOMASZ Św. Tomasz przyjął naukę Arystotelesa o człowieku jako zjawisku społecznym i politycznym. Tworzenie przez ludzi większych społeczności jest według św. Tomasza z jednej strony naturalne, gdyż człowiek jest naturą społeczną, a z drugiej ma pewien cel, mianowicie "dobre życie", którego nikt nie może zapewnić sobie w pojedynkę. Większe społeczności ŚW. TOMASZ • • • • • • W swojej filozofii zawarł św. Tomasz własną wizję państwa i panującego w nim porządku. Odróżnił władzę sprawowaną właściwie, czyli skierowaną na dobro społeczności, od władzy sprawowanej niewłaściwie, obliczonej na własne korzyści rządzących. "Jeżeli więc niesprawiedliwe rządy są sprawowane przez jednego tylko, który w nich szuka swojej korzyści, a nie dla dobra poddanej sobie społeczności, taki władca nazywa się tyranem." Nazwa pochodzi od przemocy, gdyż zamiast rządzić sprawiedliwością, uciska on siłą. "Jeżeli natomiast niesprawiedliwe rządy sprawowane są nie przez jednego, ale przez kilku, nazywa się oligarchią, to znaczy władzą nielicznych, kiedy bowiem nieliczni, aby się wzbogacić, uciskają lud, różnią się od tyrana tylko liczbą. Jeśli z kolei niegodziwe rządy sprawowane są przez licznych, nazywa się to demokracją, czyli władzą ludu: kiedy mianowicie lud plebejuszy dzięki potędze tłumu uciska bogatych, cały lud jest jakby jednym tyranem". Podobnie należy rozróżnić rządy sprawiedliwe. "Kiedy rządy sprawuje jakaś społeczność nazywa się to republiką. Jeśli zaś rządy sprawowane są przez nielicznych, ale cnotliwych, nazywa się je arystokracją, czyli władzą najlepszą albo najlepszych, ich samych zaś nazywa się elitą. Jeśli natomiast sprawiedliwe rządy należą tylko do jednego, nazywa się on królem." ŚW. TOMASZ Z konieczności zapewnienia przez państwo pokoju i porządku wynikał pogląd na temat własności. Św. Tomasz uważał, że utrzymanie własności prywatnej stanowi konsekwencje prawa natury i jest niezbędne do normalnego życia społecznego. Takie stanowisko tłumaczyło, prawo do posiadania ogromnych majątków przez grupę, która znajdowała się na szczycie hierarchii społecznej. Jednak właściciel zawsze powinien mieć na uwadze dobro ogółu, iść za słowami apostoła który uczył - "Powiedz bogatemu, by dzielił się z ubogimi." Była to demokratyczna wizją społeczeństwa, dająca możliwość rozwoju gospodarczego. Wszystko to otwierało drogę do udziału w polityce klas posiadających i prowadziło do rozluźnienia twardych reguł feudalnych kryteriów urodzenia. Powiedz bogatemu, by dzielił się z ubogimi ŚW. TOMASZ Tak więc, hierarchiczna budowa społeczeństwa oraz hierarchia celów ludzkości, określały stosunki między jednostką i społeczeństwem, jednostką a państwem oraz między państwem a kościołem. Z głoszonej przez św. Tomasza dwoistości ludzkiej natury wynikał pogląd dotyczący państwa. Człowiek jako istota ziemska, cząstka społeczeństwa, musi się podporządkować władzy świeckiej, ale jako istota obdarzona nieśmiertelną duszą, podlega Bogu, a więc bezpośrednio władzy duchownej. Przy czym cele niebieskie są ważniejsze od świeckich, z czego wynika, że państwo powinno być podporządkowane kościołowi. Tak więc św. Tomasz nie pozostawiał żadnych złudzeń co do prymatu kościoła nad państwem. To papież mógł kontrolować władzę świecką i interweniować w sferze polityki, to właśnie on stał na szczycie hierarchii, łącząc najwyższą władze doczesną z najwyższą władzą duchowną. Watykan - Stolica Apostolska, siedziba papieży ŚW. TOMASZ Najogólniejszymi własnościami tomizmu były więc: • Dualizm między bytem absolutnym a względnym, między Bogiem a stworzeniem; • Hilemorfizm, który bronił jedności ludzkiej natury i przeciwstawiał się rozrywaniu duszy i ciała, dualistycznemu rozumieniu człowieka; • Obiektywizm czyli postawa umysłu zwrócona ku światu zewnętrznemu i przekonanie, że rzeczy zewnętrzne są nam dane bardziej bezpośrednio niż wewnętrzne; • Empiryzm czyli przekonanie, że wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia; • Uniwersalizm, przekonanie o wyższości ogółu nad jednostką; • Realizm umiarkowany, który przeciwstawiał się z jednej strony skrajnemu realizmowi platończyków, a z drugiej - nominalizmowi; • Intelektualizm czyli nauka o pierwszeństwie intelektu w poznaniu i działaniu. ŚW. TOMASZ To, co było w tomizmie nowe, to oparcie filozofii chrześcijańskiej głoszącej istnienie Boga, opatrzności, nieśmiertelnej duszy, wolnej woli na doświadczeniu. Obiektywną i empiryczną postawą różnił się od wcześniejszej tradycji scholastycznej. Filozofię chrześcijańską Tomasz zbliżył z powrotem do filozofii starożytnej, Ściślej mówiąc nawrócił od antyku platońskiego do antyku perypatetyckiego. Platon Św. Augustyn Św. Tomasz Arystoteles BIBLIOGRAFIA •Chenu M.D., Wstęp do filozofii św. Tomasza z Akwinu, Kęty 2001. •Gilson É., Tomizm. Wprowadzenie do filozofii św. Tomasza z Akwinu, Warszawa 1960. •Kenny A., Tomasz z Akwinu, Warszawa 1999. •Tatarkiewicz W., Historia filozofii, t. 1, Warszawa 2002. •Weisheipl J., Tomasz z Akwinu. Życie, myśl i dzieło, Poznań 1985.
