System euroatlantycki.indd - Instytut Studiów Politycznych PAN

„Redaktorom monografii, prof. dr. hab. Józefowi M. Fiszerowi oraz
dr. Pawłowi Olszewskiemu, udało się zgromadzić kompetentny zespół badawczy, posiadający już w swoim dorobku znaczące osiągnięcia w zakresie
badań nad bezpieczeństwem międzynarodowym i to w różnych jego aspektach. (…) Monografia prezentuje wysoki poziom merytoryczny i warsztatowy. Jest napisana komunikatywnym językiem, a narracja prowadzona jest
w sposób klarowny i rzeczowy. Czytelnik może się w niej zapoznać z nieznanymi dotąd lub mało znanymi aspektami przemian współpracy euroatlantyckiej w nowo kształtującym się wielobiegunowym ładzie międzynarodowym,
znaczeniem otoczenia międzynarodowego dla systemu euroatlantyckiego,
a także stojącymi przed nim najważniejszymi wyzwaniami oraz zagrożeniami. Publikacja niewątpliwie stanowi znaczący wkład w polskie badania
nad systemem euroatlantyckim. Jestem również głęboko przeświadczony,
że spotka się ona z pozytywnym odbiorem środowiska naukowego, ekspertów oraz praktyków”.
Z recenzji prof. dr. hab. Janusza Józefa Węca
ISBN 978-83-7151-236-0
SYSTEM EUROATLANTYCKI W WIELOBIEGUNOWYM
’$'=,( 0,}'=<1$52'2:<0
SERIA:
SYSTEM EUROATLANTYCKI
W WIELOBIEGUNOWYM ŚWIECIE
NR 1
,167<787678',™:32/,7<&=1<&+3$1
=$.’$'(8523(,67<.,
SYSTEM EUROATLANTYCKI
W WIELOBIEGUNOWYM
’$'=,( 0,}'=<1$52'2:<0
Redakcja naukowa
J™=() M. ),6=(5 IbPAWE’ O/6=(:6.,
SYSTEM EUROATLANTYCKI
W WIELOBIEGUNOWYM
ŁADZIE MIĘDZYNARODOWYM
INSTYTUT STUDIÓW POLITYCZNYCH PAN
ZAKŁAD EUROPEISTYKI
Seria:
SYSTEM EUROATLANTYCKI
W WIELOBIEGUNOWYM ŚWIECIE
Nr 1
SYSTEM EUROATLANTYCKI
W WIELOBIEGUNOWYM
ŁADZIE MIĘDZYNARODOWYM
Redakcja naukowa
JÓZEF M. FISZER I PAWEŁ OLSZEWSKI
WARSZAWA 2013
Seria: SYSTEM EUROATLANTYCKI
W WIELOBIEGUNOWYM ŚWIECIE
Redaktor naukowy serii: prof. zw. dr hab. Józef M. Fiszer
Zakład Europeistyki Instytutu Studiów Politycznych
Polskiej Akademii Nauk
Publikacja powstała w ramach realizacji przez Zakład Europeistyki Instytutu
Studiów Politycznych PAN projektu badawczego nr 2011/01/B/HS5/02630 pt.
„Rola euroatlantyckiego systemu w wielobiegunowym świecie w kontekście
kształtującego się nowego ładu globalnego”, finansowanego przez Narodowe
Centrum Nauki w Krakowie.
Recenzent: prof. dr hab. Janusz J. Węc
Opracowanie redakcyjne: Hanna Januszewska
Projekt okładki: Agnieszka Miłaszewicz
Korekta: zespół
© Copyright by Authors and Dom Wydawniczy ELIPSA,
Warszawa 2013
ISBN 978-83-7151-236-0
Realizacja wydawnicza:
Dom Wydawniczy ELIPSA
ul. Inflancka 15/198, 00-189 Warszawa
tel./fax 22 635 03 01, 22 635 17 85
e-mail: [email protected], www.elipsa.pl
SPI S T REŚCI
WSTĘP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
ROZDZIAŁ 1. STRATEGIA „SOFT POWER” UNII EUROPEJSKIEJ A EUROATLANTYCKA WSPÓŁPRACA W WIELOBIEGUNOWYM ŚWIECIE – Paweł
Olszewski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2. Soft Power w ujęciu teoretycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3. Unia Europejska vs. Stany Zjednoczone – wspólne interesy i pola
rywalizacji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.4. Unijna strategia „soft power” w praktyce – wybrane przypadki . . .
1.5. Zakończenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
39
39
41
48
55
59
R OZDZIAŁ 2. NATO I UE: DWA EUROATLANTYCKIE FILARY
BEZPIECZEŃSTWA POLSKI – Stanisław Koziej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2. NATO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3. Unia Europejska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.4. Wspólnota interesów – jako podstawa systemu bezpieczeństwa . . .
2.5. Zakończenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
63
63
63
69
79
83
ROZDZIAŁ 3. BEZPIECZEŃSTWO POLSKI W ŚWIETLE ZMIAN W SYTUACJI
MIĘDZYNARODOWEJ – Tomasz Paszewski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2. Bezpieczeństwo militarne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3. Globalne stosunki gospodarcze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.4. Rewolucja energetyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.5. Zachód pogrążony w długach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.6. Zachwiane filary bezpieczeństwa europejskiego . . . . . . . . . . . . . . .
89
89
91
94
97
99
103
6
Spis treści
3.7. Polityka bezpieczeństwa RP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
3.8. Zakończenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
Rozdział 4. BEZPIECZEŃSTWO EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ
W PERSPEKTYWIE ŁADU GLOBALNEGO ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM
ROLI POLSKI – Agnieszka Orzelska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
4.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2. Rozbieżności wśród krajów Europy Środkowo-Wschodniej
w ocenie obecnego ładu globalnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.3. Zmiana ładu globalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.4. Zagrożenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.5. Układ sił wyłaniający się w świetle obecnych trendów – skrajne
scenariusze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.5.1. Wariant pesymistyczny. Bezpieczeństwo Europy Środkowo-Wschodniej w obliczu rozpadu wspólnoty transatlantyckiej i powrotu Rosji do mocarstwowej polityki . . .
4.5.2. Wariant optymistyczny. Bezpieczeństwo Europy
Środkowo-Wschodniej w obliczu umocnienia WPZiB
i zacieśniania relacji UE z NATO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.6. Kluczowe elementy ładu światowego dla bezpieczeństwa Europy
Środkowo-Wschodniej w obecnym porządku światowym . . . . . . . .
4.6.1. Dominująca pozycja USA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.6.2. Silna wspólnota transatlantycka oparta na NATO i UE. . . .
4.6.3. Polityka państw sąsiadujących z EŚW. . . . . . . . . . . . . . . . .
4.6.4. Sytuacja w Europie Środkowo-Wschodniej. . . . . . . . . . . . .
4.7. Przeszkody na drodze do umacniania współpracy regionalnej
w Europie Środkowo-Wschodniej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.8. Zakończenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdział 5. UKRAINA: WYBÓR EUROATLANTYCKI CZY EUROAZJATYCKI
– Agnieszka Cianciara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.1. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.2. Przegląd relacji Ukraina – UE i Ukraina – Rosja w latach
2004–2012. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.3. Polityka wewnętrzna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.4. Gospodarka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.5. Społeczeństwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.6. Polityka zagraniczna i bezpieczeństwa Ukrainy . . . . . . . . . . . . . . . .
5.7. Zakończenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
113
115
116
118
120
121
122
123
123
127
130
133
134
136
139
139
141
143
147
152
154
158
Spis treści
Rozdział 6. REGION MORZA CZARNEGO W POLITYCE UNII EUROPEJSKIEJ
I STANÓW ZJEDNOCZONYCH AMERYKI W XXI WIEKU – Tomasz
Stępniewski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.1. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.2. Region Morza Czarnego w polityce Unii Europejskiej . . . . . . . . . .
6.2.1. Geopolityczne znaczenie regionu Morza Czarnego dla Unii
Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.2.2. Ewolucja polityki Unii Europejskiej wobec regionu Morza
Czarnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.2.3. Perspektywy polityki Unii Europejskiej w regionie Morza
Czarnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.3. Region Morza Czarnego w polityce Stanów Zjednoczonych
Ameryki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.3.1. Strategia Stanów Zjednoczonych Ameryki wobec regionu
Morza Czarnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.3.2. Płaszczyzna energetyczna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.3.3. „Reset” w stosunkach USA–Rosja (i NATO–Rosja) . . . . . .
6.3.4. Perspektywy polityki Stanów Zjednoczonych Ameryki
w regionie Morza Czarnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.4. Zakończenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
163
163
164
165
165
168
169
170
172
174
175
176
Rozdział 7. BAŁKANY ZACHODNIE W SYSTEMIE BEZPIECZEŃSTWA
EUROATLANTYCKIEGO – Patrycja Sokołowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
7.1. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
7.2. Problemy ekonomiczne i nowi aktorzy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
7.3. Bałkany Zachodnie jako główny szlak nielegalnej imigracji do
państw UE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
7.4. „Bałkańska Oś” przemytu zagrożeniem dla euroatlantyckiego
systemu bezpieczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
7.5. Słabość systemów politycznych, kwestie narodowościowe
i niezakończone procesy państwowotwórcze wyzwaniem dla
systemu bezpieczeństwa euroatlantyckiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
7.5.1. Czarnogóra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
7.5.2. Macedonia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
7.5.3. Albania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
7.5.4. Bośnia i Hercegowina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
7.5.5. Serbia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
7.5.6. Kosowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
7.6. Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
8
Spis treści
Rozdział 8. MIEJSCE I ROLA RFN W EUROATLANTYCKIM SYSTEMIE
BEZPIECZEŃSTWA MIĘDZYNARODOWEGO W MULTIPOLARNYM ŁADZIE
MIĘDZYNARODOWYM – Krzysztof Garczewski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
8.1. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
8.2. Niemcy wobec euroatlantyckiego systemu bezpieczeństwa
międzynarodowego w okresie rządów CDU/CSU/SPD . . . . . . . . . . . 208
8.3. FDP wobec euroatlantyckiego systemu bezpieczeństwa międzynarodowego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
8.4. SPD wobec euroatlantyckiego systemu bezpieczeństwa międzynarodowego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
8.5. Partie skrajnej lewicy wobec euroatlantyckiego systemu bezpieczeństwa międzynarodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
8.6. Partie skrajnej prawicy wobec euroatlantyckiego systemu bezpieczeństwa międzynarodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
8.7. ONZ w polityce zagranicznej i bezpieczeństwa współczesnych
Niemiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
8.8. Niemieckie partie polityczne wobec aspiracji RFN do stałego
członkostwa w RB ONZ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
8.9. Niemcy wobec konfliktu rosyjsko-gruzińskiego w 2008 r. . . . . . . . 222
8.10. Konflikt w Afganistanie na tle procesu normalizacji niemieckiej
polityki zagranicznej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
8.11. Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
Rozdział 9. „NOWA” MOCARSTWOWOŚĆ W KSZTAŁTUJĄCYM SIĘ ŁADZIE
MIĘDZYNARODOWYM. PZYKŁAD BRAZYLII I TURCJI – Jakub Wódka . . . .
9.1. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.2. Zmierzch Zachodu – mit czy rzeczywistość? . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.3 „Nowi wpływowi” – Turcja i Brazylia. Porównanie potencjału . . .
9.3.1. Geopolityczny gambit. Turecko-brazylijski sojusz . . . . . . .
9.3.2. Przemiany wewnętrzne a wiarygodność międzynarodowa .
9.3.3. Ambicje regionalne i globalne Turcji i Brazylii. . . . . . . . . .
9.3.4. Soft power. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.4. Zakończenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
229
229
231
237
244
245
251
257
260
Rozdział 10. TERRORYZM JAKO ZAGROŻENIE DLA BEZPIECZEŃSTWA
EUROATLANTYCKIEGO I NOWEGO ŁADU MIĘDZYNARODOWEGO – Józef
M. Fiszer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10.1. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10.2. Geneza terroryzmu oraz jego istota. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10.3. Ewolucja terroryzmu na przełomie XX i XXI wieku . . . . . . . . . . . .
267
267
273
279
Spis treści
9
10.4. Terroryzm a walka o niepodległość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
10.5. Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292
Rozdział 11. TRANSATLANTYCKIE PARTNERSTWO NA RZECZ HANDLU
I INWESTYCJI ORAZ JEGO ZNACZNIE DLA EKSPORTU GAZU LNG Z USA
DO EUROPY – Rafał Jarosz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
11.1. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
11.2. Negocjacje dotyczące transatlantyckiej umowy o wolnym handlu . 298
11.3. Stan prawny w zakresie eksportu gazu ziemnego LNG z USA
i proces wydawania licencji eksportowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
11.4. Sytuacja na rynku gazu ziemnego w USA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
11.5. Analizy dotyczące skutków uruchomienia eksportu LNG z USA . . 306
11.6. Rynek gazu LNG w Europie i perspektywy jego rozwoju . . . . . . . . 308
11.7. Potencjalne korzyści uruchomienia amerykańskiego eksportu LNG
do Europy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
11.7.1. Bezpieczeństwo energetyczne UE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
11.7.2. Konkurencyjność europejskiej gospodarki . . . . . . . . . . . . . 313
11.7.3. Rynek globalny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314
11.7.4. Relacje transatlantyckie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
11.8. Zakończenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
NOTY O AUTORACH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
TA BL E O F C ONTENTS
INTRODUCTION . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Chapter 1. THE UE “SOFT POWER” STRATEGY AND THE TRANSATLANTIC
COOPERATION IN THE MULTIPOLAR WORLD – Paweł Olszewski . . . . . . . . .
1.1.
1.2.
1.3.
1.4.
1.5.
39
Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Theoretical aspects of soft power . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
European Union vs. United States – common interests and areas of
competition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
The UE “soft power” strategy in practice – case studies . . . . . . . . . 55
Conclusion. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Chapter 2. NATO AND EU: THE TWO EUROATLANTIC PILLARS OF
POLAND’S SECURITY – Stanisław Koziej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1. Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2. NATO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3. European Union. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.4. Common interests as the basis of the security system . . . . . . . . . . .
2.5. Conclusion. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
63
63
63
69
79
83
Chapter 3. SECURITY OF POLAND IN VIEW OF THE SHIFTING INTERNATIONAL CONTEXT – Tomasz Paszewski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
3.1. Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
3.2. Military security . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
3.3. Global economic relations. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
3.4. Energy revolution . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
3.5. Indebted West . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
3.6. Shaky pillars of European security . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
Table of contents
11
3.7. Poland’s security policy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
3.8. Conclusion. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
Chapter 4. SECURITY OF CENTRAL AND EASTERN EUROPE IN VIEW OF
THE GLOBAL ORDER, WITH SPECIAL EMPHASIS ON THE ROLE OF POLAND
– Agnieszka Orzelska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
4.1. Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
4.2. Different positions of Central and Eastern European countries on the
global order . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
4.3. Changes in global order . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
4.4. Challenges . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
4.5. Balance of power emerging from the current trends – extreme
scenarios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
4.5.1. Negative scenario. Security of Central and Eastern Europe
challenged by the breakdown of the transatlantic community
and reemergence of imperial Russia . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
4.5.2. Positive scenario. Security of Central and Eastern Europe
in view of the consolidation of CFSP and strengthening of
EU-NATO ties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
4.6. Key features of the global order affecting the security of Central and
Eastern Europe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
4.6.1. Dominant role of the US . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
4.6.2. Robust transatlanic community based on NATO and EU. . . . . 127
4.6.3. Policies of the CEE’s neighbouring countries . . . . . . . . . . . 130
4.6.4. Situation in Central and Eastern Europe . . . . . . . . . . . . . . . 133
4.7. Obstacles to consolidation of regional cooperation in Central and
Eastern Europe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
4.8. Conclusion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
Chapter 5. UKRAINE: EUROATLANTIC OR EUROASIAN CHOICE – Agnieszka
Cianciara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
5.1. Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
5.2. Review of Ukraine-EU and Ukraine-Russia relations in 2004–2012 141
5.3. Domestic politics. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
5.4. Economy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
5.5. Society . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
5.6. Ukraine’s foreign and security policy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
5.7. Conclusion. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
12
Table of contents
Chapter 6. EUROPEAN UNION AND UNITED STATES POLICY IN THE BLACK
SEA REGION IN THE 21ST CENTRUY – Tomasz Stępniewski . . . . . . . . . . . . . 163
6.1. Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
6.2. EU policy towards the Black Sea region . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
6.2.1. Geopolitical significance of the Black Sea region to the
European Union . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
6.2.2. Evolution of EU policy in the Black Sea region . . . . . . . . . 165
6.2.3. Perspectives of EU policy in the Black Sea region . . . . . . . 168
6.3. US policy in the Black Sea region . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
6.3.1. US strategy in the Black Sea region. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
6.3.2. Energy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
6.3.3. US–Russia (and NATO–Russia) ‘reset’ . . . . . . . . . . . . . . . . 174
6.3.4. Perspectives of US policy in the Black Sea region . . . . . . . 175
6.4. Conclusion. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
Chapter 7. WESTERN BALKANS IN THE EUROATLANTIC SECURITY SYSTEM
– Patrycja Sokołowska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
7.1. Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
7.2. Economic problems and new actors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
7.3. Western Balkans as the main gateway for illegal immigration to the
EU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
7.4. „Balkan axis” of trafficking as a threat to the euroatlantic security
system . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
7.5. Fragility of political systems, ethnic problems and unfinished
state-building processes as a challenge to the euroatlantic security
system . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
7.5.1. Montenegro. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
7.5.2. Macedonia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
7.5.3. Albania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
7.5.4. Bosnia and Hercegovina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
7.5.5. Serbia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
7.5.6. Kosovo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
7.6. Conclusion. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
Chapter 8. G ERMANY, EUROATLANTIC SECURITY SYSTEM AND
MULTIPOLAR GLOBAL ORDER – Krzysztof Garczewski . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
8.1. Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
8.2. Germany under the CDU/CSU/SPD government and the euroatlantic
security system . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
8.3. FDP and the euroatlantic security system . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
Table of contents
13
8.4.
8.5.
8.6.
8.7.
8.8.
SPD and the euroatlantic security system . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
Far-left parties and the euroatlantic security system. . . . . . . . . . . . . 213
Far-right parties and the euroatlantic security system . . . . . . . . . . . 216
United Nations and German foreign and security policy . . . . . . . . . 217
German political parties and Berlin’s quest for a permanent seat on
the UN Security Council. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
8.9. Germany and 2008 Russia-Georgia conflict . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
8.10. Afghanistan imbroglio and the normalization process of German
foreign policy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
8.11. Conclusion. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
Chapter 9. „NEW” POWERS IN THE NEW GLOBAL ORDER. THE CASE OF
BRAZIL AND TURKEY – Jakub Wódka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
9.1. Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
9.2. Fall of the West – myth or reality? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
9.3 „New influentials” – Turkey and Brazil. Comparing the potentials . 237
9.3.1. Geopolitical gambit. Turco-Brazilian alliance . . . . . . . . . . . 244
9.3.2. Domestic transformation and international credibility. . . . . 245
9.3.3. Regional and global ambitions of Turkey and Brazil . . . . . 251
9.3.4. Soft power . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
9.4. Conclusion. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
Chapter 10. TERRORISM AS A THREAT TO EUROATLANTIC SECURITY AND
THE NEW INTERNATIONAL ORDER – Józef M. Fiszer . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
10.1. Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
10.2. Origins of terrorism and its essence . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
10.3. Evolution of terrorism at the turn of the century . . . . . . . . . . . . . . . 279
10.4. Terrorism and struggle for independence . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
10.5. Conclusion. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292
Chapter 11. TRANSATLANTIC TRADE AND INVESTMENT PARTNERSHIP
AND ITS SIGNIFICANCE TO EUROPE AS REGARDS THE EXPORT OF US GAS
– Rafał Jarosz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
11.1. Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
11.2. Negotiations of the transatlantic Free Trade Agreement. . . . . . . . . . 298
11.3. Legal status of US LNG exports and the process of granting the
exports licence . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
11.4. Natural gas market conditions in the US . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
11.5. Analysis of the effects of US LNG exports . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
11.6. LNG gas market in Europe and perspectives . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
14
Table of contents
11.7. Potential benefits of US LNG exports to Europe . . . . . . . . . . . . . . .
11.7.1. EU energy security . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.7.2. Competitiveness . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.7.3. Global market . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.7.4. Transatlantic relations. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.8. Conclusion. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
312
313
313
314
315
315
ABOUT AUTHORS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
С ОДЕРЖАН ИЕ
ВВЕДЕНИЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Раздел 1. СТРАТЕГИЯ „SOFT POWER” ЕВРОПЕЙСКОГО СОЮЗА И ЕВРОАТЛАНТИЧЕСКОЕ СОТРУДНИЧЕСТВОВ МУЛЬТИПОЛЯРНОМ МИРЕ – Павел
Ольшевски . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1. Введение . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2. Soft Power в теоретическом понимании . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3. Европейский Союз и Соединенные Штаты – общие интересы
и сферы противостояния . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.4. Европейская стратегия „soft power” на практике – избранные
случаи. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.5. Выводы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
39
39
41
48
55
59
Раздел 2. НАТО И ЕС: ДВА ЕВРОАТЛАНТИЧЕСКИХ СТОЛБА БЕЗОПАСНОСТИ ПОЛЬШИ – Станислав Козєй . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1. Введение . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2. НАТО . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3. Европейский Союз . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.4. Общие ентересы как основа системы безопасности . . . . . . . . . .
2.5. Выводы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
63
63
63
69
79
83
Раздел 3. БЕЗОПАСНОСТЬ ПОЛЬШИ В СВЕТЕ ИЗМЕНЕНИЙ МЕЖДУНАРОДНОЙ СИТУАЦИИ – Томаш Пашевски . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1. Введение . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2. Военная безопасность . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3. Глобальные экономические отношения . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.4. Енергетическая революция. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.5. Обремененный долгами Запад . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
89
89
91
94
97
99
16
Содержание
3.6. Неустойчивость столбов Европейской безопасности . . . . . . . . . 103
3.7. Политика безопасности Республики Польша. . . . . . . . . . . . . . . . 105
3.8. Выводы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
Раздел 4. БЕЗОПАСНОСТЬ ЦЕНТРАЛЬНО-ВОСТОЧНОЙ ЕВРОПЫ В ГЛОБАЛЬНОЙ ПЕРСПЕКТИВЕС ОСОБЫМ АКЦЕНТОМ НА РОЛЬ ПОЛЬШИ –
Агнешка Ожельска. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
4.1. Введение . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
4.2. Различия между странами Центрально-Восточной Европы
в оценке мирового порядка . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
4.3. Изменения мирового порядка . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
4.4. Угрозы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
4.5. Баланс сил, возникающий в свете нынешних тенденций – экстремальные сценарии . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
4.5.1. Пессимистический вариант. Безопасность ЦентральноВосточной Европы в условиях развала трансатлантического сообщества и поворота России к империалистической
политике . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
4.5.2. Оптимистический вариант. Безопасность Центрально-Восточной Европы в условиях укрепления ОВПБ и более тесных отношений между ЕС НАТО . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
4.6. Ключевые элементы мирового порядка гарантирующие безопасность Центрально-Восточной Европы на сегодняшний
день. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
4.6.1. Доминирующая позиция США . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
4.6.2. Сильное трансатлантическое сообщество опирающееся на
НАТО и ЕС. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
4.6.3. Политика стран-соседей Центрально-Восточной Европы . 130
4.6.4. Ситуация в Центрально-Восточной Европе . . . . . . . . . . . . . 133
4.7. Препятствия на пути улучшения регионального сотрудничества
в Центрально-Восточной Европе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
4.8. Выводы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
Раздел 5. УКРАИНА: ЕВРОАТЛАНТИЧЕСКИЙ ИЛИ ЕВРАЗИЙСКИЙ ВЫБОР –
Агнешка Цянцяра . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
5.1. Введение . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
5.2. Обзор отношений Украина-ЕС и Украина-Россия в 2004–2012
годах . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
5.3. Внутренняя политика . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
5.4. Экономика . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Содержание
17
5.5. Общество . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
5.6 Украинская политика безопасности и внешняя политика. . . . . . 154
5.7. Выводы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
Раздел 6. ЧЕРНОМОРСКИЙ РЕГИОН В ПОЛИТИКЕ ЕВРОПЕЙСКОГО
СОЮЗА И СОЕДИНЕННЫХ ШТАТОВ АМЕРИКИ В XXI ВЕКЕ – Томаш
Стемпневски . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
6.1. Введение . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
6.2. Черноморский регион в политике Европейского Союза. . . . . . . 164
6.2.1. Геополитическое значение Черноморского региона для
Европейского Союза . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
6.2.2. Эволюция политики Европейского Союза в Черноморском
регионе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
6.2.3. Перспективы политики Европейского Союза в Черноморском регионе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
6.3. Черноморский регион в политике Соединенных Штатов Америки . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
6.3.1. Стратегия Соединенных Штатов Америки в Черноморском
регионе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
6.3.2. Энергетические аспекты. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
6.3.3. „Перезапуск” в отношениях США–Россия (и НАТО–
Россия) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
6.3.4. Перспективы политики Соединенных Штатов Америки
в Черноморском регионе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
6.4. Выводы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
Раздел 7. ЗАПАДНЫЕ БАЛКАНЫ В СИСТЕМЕ ЕВРОАТЛАНТИЧЕСКОЙ
БЕЗОПАСНОСТИ – Патриция Соколовска . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
7.1. Введение . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
7.2. Экономические проблемы и новые игроки. . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
7.3. Западные Балканы как основной канал нелегальной миграции
в страны ЕС . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
7.4. „Балканская Ось” контрабанды как угроза евроатлантической
системе безопасности . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
7.5. Слабость политических систем, этнические проблемы и незавершенные процессы построения государства как вызов евроатлантической системе безопасности . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
7.5.1. Черногория. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
7.5.2. Македония . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
7.5.3. Албания . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
18
Содержание
7.5.4. Босния и Герцоговина. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7.5.5. Сербия . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7.5.6. Косово. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7.6. Выводы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
198
200
201
202
Раздел 8. МЕСТО И РОЛЬ ФРН В ЕВРОАТЛАНТИЧЕСКОЙ СИСТЕМЕ МЕЖДУНАРОДНОЙ БЕЗОПАСНОСТИ В МУЛЬТИПОЛЯРНОМ МИРОВОМ ПОРЯДКЕ
– Кшиштоф Гарчевски . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
8.1. Введение . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
8.2. Германия в евроатлантической системе международной безопасности во время правительств ХДС/ХСС/СПД . . . . . . . . . . . . 208
8.3. ФРН в евроатлантической системе международной безопасности. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
8.4. СПД в евроатлантической системе международной безопасности. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
8.5. Крайние левые партии в евроатлантической системе международной безопасности . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
8.6. Крайние правые партии в евроатлантической системе международной безопасности . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
8.7. ООН во внешней политике и политике безопасности современной Германии. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
8.8. Немецкие политические партии и стремление ФРН к постоянному членству в СБ ООН. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
8.9. Германия и российско-грузинский конфликт 2008 года . . . . . . . 222
8.10. Конфликт в Афганистане на тле процесса нормализации немецкой внешней политики . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
8.11. Выводы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
Раздел 9. „НОВЫЙ” ИМПЕРИАЛИЗМ В СТРОЯЩЕМСЯ МИРОВОМ ПОРЯДКЕ.
ПРИМЕР БРАЗИЛИИ И ТУРЦИИ – Якуб Вудка . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
9.1. Введение . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
9.2. Закат Европы – миф или реальность? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
9.3 „Новые и влиятельные” – Турция и Бразилия. Сравнение потенциала. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
9.3.1. Геополитический гамбит. Турецко-бразильский союз . . . . 244
9.3.2. Внутренние изменения и международный авторитет . . . . . 245
9.3.3. Региональные и глобальные амбиции Турции и Бразилии. 251
9.3.4. Soft power . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
9.4. Выводы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
Содержание
19
Раздел 10. ТЕРРОРИЗМ КАК УГРОЗА ЕВРОАТЛАНТИЧЕСКОЙ БЕЗОПАСНОСТИ И НОВОМУ МЕЖДУНАРОДНОМУ ПОРЯДКУ – Юзеф М. Фишер . . 267
10.1. Введение . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
10.2. Генезис терроризма и его сущность . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
10.3. Эволюция терроризма на переломе XX и XXI столетий . . . . . . 279
10.4. Терроризм и борьба за независимость . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
10.5. Выводы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292
Раздел 11. ТРАНСАТЛАНТИЧЕСКОЕ ПАРТНЕРСТВО ПО ТОРГОВЛЕ
И ИНВЕСТИЦИЯМ И ЕГО ЗНАЧЕНИЕ ДЛЯ ЭКСПОРТА СПГ ГАЗА ИЗ США
В ЕВРОПУ – Рафал Ярош . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
11.1. Введение . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
11.2. Переговоры по трансатлантическому соглашению о свободной
торговле . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298
11.3. Правовые аспекты экспорта СПГ газа из США и процесс
выдачи экспортных лицензий . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
11.4. Ситуация на рынке природного газа в США . . . . . . . . . . . . . . . . 303
11.5. Анализ последствий начала экспорта СПГ газа из США . . . . . . 306
11.6. Рынок СПГ газа в Европе и перспективы его развития . . . . . . . 308
11.7. Потенциальные выгоды начала экпорта американского СПГ газа
в Европу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
11.7.1. Энергетическая безопасность ЕС . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
11.7.2. Конкурентоспособность европейской экономики . . . . . . . . 313
11.7.3. Глобальный рынок . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314
11.7.4. Трансатлантические отношения . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
11.8. Выводы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
ИНФОРМАЦИЯ О АВТОРАХ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
Wstęp
Nie ulega wątpliwości, że żyjemy w czasach dynamicznych zmian społecznych, politycznych, gospodarczych i kulturalnych, które zachodzą na arenie
międzynarodowej. Jest to efekt rozpadu w latach 1989–1991 tzw. porządku
jałtańsko-poczdamskiego, globalizacji i budowy nowego systemu międzynarodowego, który wyraźnie ewoluuje w kierunku ładu wielobiegunowego
(multipolarnego). Zmianom tym towarzyszą dyskusje i spory wśród badaczy
i polityków na temat obecnego, przejściowego i przyszłego ładu międzynarodowego oraz na temat bezpieczeństwa Europy i całego świata. Pojawiają
się pytania dotyczące systemu euroatlantyckiego w wielobiegunowym ładzie
międzynarodowym oraz szans i zagrożeń dla Europy i Stanów Zjednoczonych, dla Unii Europejskiej i NATO w warunkach postępującej globalizacji i rosnącej w świecie pozycji Chin, Indii, Rosji i Brazylii. Próbując na nie
odpowiedzieć, eksperci i politycy formułują wiele ciekawych acz kontrowersyjnych tez i hipotez. Większość z nich zakłada, że w perspektywie 20–30 lat
powstanie nowy multipolarny ład globalny, w którym kluczową rolę, obok Stanów Zjednoczonych, będą odgrywały mocarstwa wschodzące na czele z Chinami. Przyjmuje się, że gwarantem bezpieczeństwa międzynarodowego nadal
będzie system euroatlantycki, w którym wiodące role należeć będą do Stanów
Zjednoczonych, Unii Europejskiej i NATO. Podkreśla się, że Stany Zjednoczone pozostaną światową potęgą polityczną, wojskową i gospodarczą, ale ich
hegemonalna pozycja będzie ulegała stopniowemu osłabieniu1.
Dziś jest bardzo trudno opracować i przedstawić trafną prognozę co do
przyszłości świata i jego ostatecznego kształtu oraz bezpieczeństwa międzynarodowego. Międzynarodowe środowisko bezpieczeństwa jest bowiem rów1 Patrz: P.D. Wiliams, Security Studies. An Introduction, Routledge, Londyn & Nowy Jork
2012; S. Koziej, Między piekłem a rajem. Szare bezpieczeństwo na progu XXI wieku, Wydawnictwo
Adam Marszałek, Toruń 2006; J.W. Müller, Wo Europa endet? Ungarn, Brüssel und das Schicksal der
liberalen Demokratie, Suhrkamp, Berlin 2013.
22
Wstęp
nież zmienne, złożone i trudne do przewidzenia, a ponadto pozostaje w cieniu
wciąż trwającego kryzysu finansowo-gospodarczego. Nadal nie wiemy, kiedy
się on skończy i jakie będą jego konsekwencje dla Unii Europejskiej, Stanów
Zjednoczonych oraz dla innych państw całego świata. Wręcz nie sposób dziś
odpowiedzieć na pytania dotyczące przyszłego układu sił na świecie i dalszych
losów systemu euroatlantyckiego.
Odwołując się do teorii cykli hegemonicznych możemy powiedzieć, że
obecnie świat znajduje się w fazie delegitymizacji pozycji Stanów Zjednoczonych na arenie międzynarodowej2. Na etapie tym gra o zmianę paradygmatu
światowego – z jednobiegunowego na wielobiegunowy – nie toczy się otwarcie, a potencjalni rywale dotychczasowego hegemona (USA), czyli mocarstwa
wschodzące na czele z ChRL starają się z jednej strony czerpać korzyści z istniejącego wciąż układu sił, a z drugiej strony – podważać go. Przy czym czynią
to w sposób pokojowy i zakamuflowany, pod takimi hasłami jak harmonijny
rozwój, pokojowa współpraca i bezpieczeństwo świata, a w rzeczywistości dążą
do podważenia układu międzynarodowego i powrotu do świata wielobiegunowego, działając na wielu płaszczyznach: politycznej, gospodarczej, finansowej,
wojskowej itd. Dążą do delegitymizacji Stanów Zjednoczonych i osłabienia
ich pozycji na arenie międzynarodowej, uciekając się do tzw. strategii oporu.
Obejmuje ona na przykład krytykę polityki Stanów Zjednoczonych na forum
organizacji międzynarodowych, tworzenie koalicji antyamerykańskich i obnażanie ich słabości. Działania te czasami wspierają także sojusznicy Stanów
Zjednoczonych, na przykład Francja, RFN i Turcja, a także Rosja, co wyraźnie
widać było na przykładzie ich stanowiska wobec wojny domowej w Libii, czy
trwającej już dwa lata wojny domowej w Syrii3.
Szczególnie jaskrawym przykładem takich postaw i zachowań jest RFN,
która występowała przeciwko interwencji zbrojnej Stanów Zjednoczonych
w Iraku w 2003 roku, a w 2011 roku podczas głosowania nad rezolucją nr
1973 w sprawie Libii na forum Rady Bezpieczeństwa ONZ wstrzymała się od
głosu, podobnie jak Chiny, Indie, Brazylia i Rosja4.
2 Patrz: G. Modelski, The Long Cycle of Globar politics and the Nation-State, „Comparative
Studies in Society and History”, vol. 20, nr 2, April 1978, s. 213–236; G. Modelski, W.R.
Thompson, Leading Sectors and World Powers: The Co-evolution of Global Economics and Polities, University of South Carolina Press, Columbia 1996, s. 128–136; R. Gilpin, War and Change in World
Politics, Cambridge University Press, New York 1983.
3 Patrz: J. Zdanowski, Bliski Wschód 2011: bunt czy rewolucja?, Oficyna Wydawnicza AFM,
Kraków 2011, s. 191–203; Y. Al. Haj Saleh, Die Revolution in Syrien, „Neue Gesellschaft Frankfurter Hefte”, nr 9, 2012, s. 12–16.
4 Rezolucja ta została przyjęta dopiero 17 marca 2012 roku Patrz: http://www.un.org/News/
Press/doc/2011/sc 10200.doc. htm. Patrz także: M. Soja, Stosunki UE – NATO w dziedzinie bez-
Wstęp
23
Przy czym warto tutaj dodać, że oficjalnie RFN podkreśla, że jest wiernym
sojusznikiem Stanów Zjednoczonych, a sojusz atlantycki jest gwarantem jej
bezpieczeństwa. M.in. po wyborach parlamentarnych w 2009 roku i utworzeniu rządu CDU/CSU-FDP, w umowie koalicyjnej podpisanej 26 października
2009 roku przez przewodniczących tych partii podkreślono, że w polityce
zagranicznej priorytetowymi celami RFN są:
– umocnienie współpracy transatlantyckiej,
– zacieśnienie współpracy z Rosją w ramach struktur międzynarodowych,
– uzależnienie udziału Bundeswehry w misjach zagranicznych od mandatu ONZ, UE lub NATO,
– pogłębienie współpracy z Polską5.
Miesiąc później, kanclerz Angela Merkel w expose wygłoszonym w Bundestagu również podkreśliła, że w polityce wewnętrznej celem nowego rządu
RFN jest wyjście z recesji gospodarczej, a w polityce zagranicznej wolność,
pokój i bezpieczeństwo, dobrobyt dla wszystkich i postęp społeczny6.
Może więc ma rację amerykański ekspert, znany politolog George Friedman, który w swojej najnowszej książce poświęconej zmianom w układzie
sił międzynarodowych i zagrożeniom dla nowego ładu globalnego pisze, że
dla Stanów Zjednoczonych i dla świata w najbliższych dekadach największe
zagrożenie będą stanowiły Niemcy i Rosja, a nie mocarstwa wschodzące na
czele z ChRL7. Podkreśla on, że relacje Stanów Zjednoczonych z Niemcami
popsuły się głównie ze względu na kryzys finansowy i amerykańską wojnę
w Iraku oraz, że „Amerykanie mają poważne problemy z Rosjanami, natomiast Niemcy dystansują się od ich prób powstrzymania Rosji. (…) W nadchodzących latach relacje Ameryki z Rosją i Niemcami będą się zmieniać
i powinniśmy spodziewać się tutaj znacznego przesunięcia. Bez względu na
nastroje coraz większa obecność Rosji na wschodzie Europy zagraża amerykańskim interesom. (…) Im bardziej Amerykę niepokoić będzie pozycja
Rosji, tym bardziej będzie rósł dystans między nią a Niemcami. (…) We
wszystkich tych manewrach chodzi przede wszystkim o uniknięcie wojny,
pieczeństwa europejskiego i obrony na przełomie XX i XXI wieku, Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń 2011, s. 209–216.
5 Patrz, Wachstum. Bildung. Zusammenhalt, der Koalitionvertrag zwischen CDU, CSU und FDP, 17.
Legislaturperiode, Berlin 2009; CDU podpisało umowę koalicyjną z FDP, „Wprost”, 26.10.2009, s. 3.
6 Patrz: M. Zawilska-Florczuk, Nowy rząd RFN: integracja i edukacja zamiast wielkich reform,
Ośrodek Studiów Wschodnich, www.osw.waw.pl/pl.
7 Patrz: G. Friedman, Następna dekada. Gdzie byliśmy i dokąd zmierzamy, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2012. Por. także J. Żakowski, Ameryka wraca do domu. Wywiad z George’em Friedmanem,
amerykańskim politologiem, właścicielem prywatnej agencji wywiadowczej, o nadmiernym znaczeniu Niemiec
w Europie i militarnych obowiązkach Polski, „Polityka”, 29.10.–6.10.2012, s. 4–46.
24
Wstęp
a w dalszej kolejności o powstrzymanie zbliżenia między Rosją z Niemcami,
które mogłoby w kolejnych dekadach zagrozić hegemonii Ameryki”8.
Rosja już od dłuższego czasu próbuje wykorzystać osłabienie hegemonii
Stanów Zjednoczonych w świecie i umocnienia w ten sposób własnej pozycji geostrategicznej w nowym ładzie międzynarodowym. Próbuje odepchnąć
Stany Zjednoczone i NATO od granic rosyjskich i obszaru poradzieckiego. Jej
celem strategicznym jest również osłabienie więzi transatlantyckich. Czynnikiem wpływającym na ochłodzenie stosunków NATO z Rosją była wojna Rosji
z Gruzją w sierpniu 2008 roku9.
Jak pisze Ronald D. Asmus: „Gruzińsko-rosyjska wojna z sierpnia 2008
roku była małą wojną, która wstrząsnęła światem. Jej wybuch zaszokował
pogrążone w beztroskim zadowoleniu państwa zachodnie, przekonane, że
wojny w Europie należały już do przeszłości. (…) Wojna zakwestionowała
również relacje Zachodu z Rosją – państwem, które wielu polityków uważało
za trudne we współpracy, ale bardzo niewielu oceniało jako zdolne do podjęcia militarnej ofensywy przeciwko któremuś ze swoich sąsiadów. Co jednak chyba najistotniejsze, wspomniana wojna naruszyła u samych podstaw
zasady, w oparciu o które budowano nową politykę bezpieczeństwa w Europie,
stawiając tym samym pod znakiem zapytania jej przyszłość. W efekcie, wspomniana mała wojna wstrząsnęła fundamentem przekonania, że demokracja
oraz duch wzajemnej współpracy odniosły w europie ostateczne zwycięstwo
po tym, jak dwadzieścia lat wcześniej upadła żelazna kurtyna, a myślenie
kategoriami geopolitycznych sfer wpływów, prowadzące do konfliktów i rozlewów krwi, zostało odesłane do lamusa”10.
Dla zbudowania wzajemnego zaufania, prócz „resetu” w stosunkach Stany
Zjednoczone – Rosja, powinien zostać dokonany także „reset” w relacjach
NATO – Rosja. Dzięki temu – przy zachowaniu obecnych instytucji – można
byłoby podjąć konstruktywne negocjacje na temat rosyjskich oczekiwań i wizji
wobec europejskiej architektury bezpieczeństwa. Rosyjskie propozycje, nawołujące do stworzenia nowej architektury bezpieczeństwa europejskiego, spotykają się na ogół z przychylnym przyjęciem przez decydentów francuskich
i niemieckich. Potwierdzeniem tego może być szczyt w Deauville we Francji
Patrz: G. Friedman, Następna dekada…, s. 204–205. Por. także: E. Lucas, Nowa zimna
wojna. Jak Kreml zagraża Rosji i Zachodowi, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2008; C. Ochmann,
Przyszłość Partnerstwa Wschodniego z niemieckiej perspektywy, „Biuletyn Niemiecki”, nr 6, 2010;
S. Żerko, Niemiecka polityka wobec Rosji: kontynuacja mimo wszystko, „Biuletyn Instytutu Zachodniego”, nr 104, 2012; A. Drzewicki, Współczesny wymiar stosunków niemiecko-rosyjskich, „Biuletyn
Niemiecki”, nr 26, 2012.
9 Szerzej na ten temat patrz: R.D. Asmus, Mała wojna, która wstrząsnęła światem. Gruzja,
Rosja i przyszłość Zachodu, Fundacja Res Publica im. Henryka Rzeczkowskiego, Warszawa 2010.
10 Tamże, s. 373.
8
Wstęp
25
(18–19 października 2010 r.), podczas którego spotkali się przywódcy Rosji,
Niemiec i Francji. Termin tego spotkania był nieprzypadkowy, ale zastanawiający, gdyż trwały wówczas prace nad projektem nowej koncepcji strategicznej
Sojuszu i zbliżał się szczyt NATO w Lizbonie (19–20 listopada 2012 r.), na
którym została ona przyjęta. Krytyków tego rodzaju spotkań można podzielić
na dwie grupy. Jedni wskazują, że poprzez takie inicjatywy osłabieniu ulega
solidarność euroatlantycka, a próby porozumienia się z Rosją na zasadach
bilateralnych, z pominięciem interesów NATO czy UE, nie służą tym organizacjom jako całości. Drudzy mówią, że sama idea tego typu spotkań jest
słuszna, lecz niewłaściwy jest dobór partnerów. Powinni w nich uczestniczyć
przedstawiciele UE jako całości, Rosji oraz Turcji – państwa, którego znaczenie na arenie międzynarodowej sukcesywnie rośnie11. Jak trafnie bowiem
zauważa George Friedman: „Turcja i Rosja są historycznymi rywalkami. Obie
leżą nad Morzem Czarnym i obie zabiegały o Bałkany i Kaukaz. Co ważniejsze, Rosjanie uważają, że Turcy zamykają przed nimi Bosfor – bramę do
Morza Śródziemnego. Turcja może dobrze współpracować z Rosjanami ze
względu na jej uzależnienie od rosyjskiej ropy, ale pomysły przesunięcia na
południe granicy na Kaukazie czy oddania Bosforu po prostu nie wchodzą
w grę. Samo istnienie Turcji służy interesom Ameryki w ich relacjach z Rosją.
Stany Zjednoczone chcą zablokowania Rosji na Kaukazie, a jak to się stanie,
jest kwestią drugorzędną – ważne, by Rosja była zablokowana”12.
Stosunki Rosja – Zachód opierają się więc, z jednej strony na kooperacji
(np. w kwestiach nieproliferacji broni masowego rażenia, zakończenia operacji w Afganistanie, czy rozwiązania kryzysu wokół programu nuklearnego
Iranu), z drugiej zaś na konfrontacji (obszar poradziecki i utrzymanie stref
wpływów, przeciwdziałanie Rosji rozszerzeniu NATO na Wschód, budowa
amerykańskiej tarczy antyrakietowej w Europie Środkowej). Nie zmienia to
jednak faktu, że w interesie Zachodu leży europeizacja Rosji. Ale aby ten cel
został zrealizowany, potrzebne są zaangażowanie i wola do modernizacji ze
strony samej Rosji. Musi byto jednak przemiana w rozumieniu zachodnioeuropejskim, a nie rosyjskim. W ten sposób Rosja mogłaby nadrobić stracony
czas i w pełni uczestniczyć w budowie nowego ładu międzynarodowego, który
będzie korzystny dla niej i dla jej relacji z Zachodem, de facto z całym światem.
11 Patrz m.in.: J. Wódka, Polityka zagraniczna Turcji. Uwarunkowania wewnętrzne oraz podmioty
decyzyjne, ISP PAN, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2012; J. Misiągiewicz, Polityka zagraniczna
Turcji po zimnej wojnie, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009; Ő. Terzi, The influence of the
European Union on Turkish foreign Policy, Ashgate, Farnham 2010.
12 Patrz: G. Friedman, Następna dekada…, s. 174. Por. także: A. Szymański (red.), Turcja
i Europa. Wyzwania i szanse, PISM, Warszawa 2011.
26
Wstęp
Warto tutaj zaznaczyć, że Amerykanie wciąż dysponują największym na
świecie potencjałem zbrojnym, a ich wydatki na cele wojskowe w 2011 roku
przekroczyły 700 mld dolarów, a więc były prawie pięciokrotnie wyższe niż
wydatki Chin, które pod tym względem zajmują drugie miejsce. Natomiast
wśród dziesięciu państw na świecie, które w 2011 roku przeznaczyły największe sumy na cele wojskowe była też Rosja, która wydała 64 mld dolarów i RFN, która wydała 43 mld dolarów. Podobnie sytuacja ta wyglądała
w 2012 roku. Prezydent Władimir Putin zapowiada, że w najbliższych dziesięciu latach Rosja przeznaczy aż 600 mld dolarów na modernizację armii
rosyjskiej13.
W Berlinie już od dawna ścierają się dwie koncepcje polityki zagranicznej: tradycyjna, skoncentrowana na wielkich mocarstwach oraz nowa próba
zbudowania wielosektorowej polityki, która realizm łączy z troską o wartości Zachodu i widzi strategicznych partnerów również w mniejszych krajach,
w trym z Polską. Granice między tymi nurtami przebiegają przez wielkie
partie, media czy grupy interesów gospodarczych. Jednocześnie w RFN
trwa obecnie intensywna debata na temat roli, jaką odgrywać ma to państwo w międzynarodowym systemie bezpieczeństwa. Kwestie bezpieczeństwa odgrywają w Niemczech istotną rolę, zarówno w polityce wewnętrznej,
jak i w relacjach zewnętrznych, stając się jednocześnie elementem bieżącej polityki. Politycy, a także kolejne rządy podkreślają, że Niemcy dążą do
pokojowego rozwiązywania współczesnych konfliktów międzynarodowych,
a NATO odgrywa dla Berlina rolę silnego partnera, zapewniającego państwu
zewnętrzne bezpieczeństwo. Zarazem opowiadają się za ścisłą współpracą
NATO i UE w obszarze polityki bezpieczeństwa i obrony. Według nich, europejskie działanie w tym zakresie, wynikające m.in. z europejskiej strategii
bezpieczeństwa z grudnia 2003 roku, nie stanowią konkurencji dla transatlantyckiego systemu, gdyż europejskiego i atlantyckiego bezpieczeństwa
nie da się rozdzielić14.
Niemcy, choć są trzecią potęgą gospodarcza świata (po USA i ChRL), sami
o sobie wolą mówić jako o potędze europejskiej. Biorąc pod uwagę fakt, że
aż 80% wpływów z niemieckiego eksportu pochodzi z handlu z partnerami
europejskimi, w interesie Berlina leży silna i sprawnie funkcjonująca Unia
13 Patrz, Nakłady na zbrojenia opracowane przez Szwedzki Instytut Badań nad Pokojem
(SIPRI): www.sipri.org. 2011 i 2012. Patrz także: U. Beck, Das deutsche Europa, Suhrkamp, Berlin 2013.
14 Patrz, Gemeinsam für Deutschland – mit Mut und Menschlichkeit. Koalitionsvertrag zwischen
CDU, CSU und SPD, 11.11.2005, Berlin 2005, s. 13; J.P. Gougeon, Niemcy XXI wieku, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2011, s. 46–50; S.C. Hofmann, European Security in NATO’s
Shadow. Party, Ideologies and Institution Building, Cambridge University Press, Cambridge, New
York 2013.
Wstęp
27
Europejska. Z kolei kontakty handlowe z Rosją są tam coraz częściej dziś
postrzegane w kategoriach prowadzenia biznesu z krajem Trzeciego Świata:
importuje się gaz ziemny i ropę naftową, eksportuje ciężki sprzęt, ale na
tym koniec. Świadomość, że wzrost gospodarczy jest uzależniony od rozwoju
demokracji i społeczeństwa obywatelskiego u partnera handlowego, wzmacnia w ostatnich latach w Berlinie idealistyczno-realistyczny nurt w polityce
zagranicznej RFN. Jednocześnie w niemieckim dyskursie politycznym coraz
częściej słychać głosy, że bez postępu cywilizacyjnego na Wschodzie i bez zróżnicowanej polityki wschodniej Niemiec nie ma co liczyć na stabilny rozwój
stosunków politycznych i gospodarczych z Rosją. Nawiasem mówiąc, Polska
powinna się w tę debatę włączyć, ponieważ w dużej mierze od naszej postawy
i wiarygodności zależy siła tego drugiego, czyli idealistyczno-realistycznego
nurtu polityki wschodniej RFN15.
Polska obok Niemiec pozostaję dziś jednym z najbardziej proeuropejskich
krajów. Pozytywnie o Unii Europejskiej wyraża się aż 68% Polaków i 60%
Niemców. Także właśnie nad Renem (54%) i Wisłą (41%) mieszka największy odsetek osób wierzących w pozytywny wpływ integracji na gospodarkę
krajów. Przy czym Polacy wykazują umiarkowane poparcie dla przekazywania
Brukseli coraz dalszych kompetencji, a w Niemczech jest za tym większość
(51% pytanych osób)16.
W priorytetach polskiej polityki zagranicznej z 2012 roku zapisano, że stosunki transatlantyckie stanowią fundament polityki bezpieczeństwa Zachodu.
W tym kontekście ważne jest utrzymanie amerykańskiego zaangażowania
w sprawy bezpieczeństwa w Europie. Do tej pory, przez ostatnie dwie dekady,
polska polityka zagraniczna i europejska realizowała zadania, mające na
celu trwałe wpisanie Polski w proces integracji europejskiej i nie bylibyśmy
dzisiaj tam, gdzie jesteśmy. Zadania te zrealizowaliśmy, jednakże zmieniający się dynamicznie kształt procesu integracji europejskiej oraz współpracy
w ramach NATO wymagają z polskiej strony maksymalnego zaangażowania i ciągłej uwagi. W kolejnych latach polityka zagraniczna i europejska
muszą w większym stopniu odgrywać rolę wspierającą w planowaniu i realizacji nowego etapu polskiej modernizacji. Aby tak się stało, potrzebna jest
strategiczna reorientacja polityki rządu oraz wypracowanie nowego instrumentarium działania. Polska powinna teraz rozpocząć nowy okres w polityce
zagranicznej i europejskiej. Wymaga on, aby realizowane były dwie równoPatrz: B. Kerski, Mocarstwowość czy realistyczny idealizm?, „Nowa Europa Wschodnia”, nr 2,
2013, s. 56–61.
16 Patrz: N. Dżikija, Kryzys kruszy wiarę w Unię, „Dziennik Gazeta Prawna”, 15.05.2013,
s. A7; A. Domagała, Integracja Polski z Unią Europejską, Oficyna Wydawnicza Łośgraf, Warszawa 2011.
15
28
Wstęp
ległe agendy – z jednej strony, pełne i niekoniunkturalne zaangażowanie
w odnowę projektu europejskiego, a z drugiej strony zbudowanie silnego,
zewnętrznego wymiaru polskiej modernizacji. W obu przypadkach, potrzebna
jest jakościowa zmiana sposobu, poprzez który Polska mogłaby w kreatywny
sposób angażować się w stosunki międzynarodowe w Europie i na świecie17.
Stany Zjednoczone pod rządami prezydenta Baracka Obamy także
wciąż poszukują nowej wizji dla swojej mocarstwowości i nowego miejsca
w dynamicznie zmieniającym się świecie, a relacje z Unią Europejską nadal
pozostają jednymi z najważniejszych kierunków ich polityki zagranicznej
i elementem transatlantyckiej wspólnoty. Nadal transatlantycka strefa pozostaje najbardziej zintegrowanym pod względem ekonomicznym obszarem na
świecie. Obu tych graczy na arenie międzynarodowej łączy również troska
o zachowanie bezpieczeństwa światowego, gwarantującego stabilność niezbędną dla rozwoju ich potencjału gospodarczego. Pomimo dużego tempa
rozwoju gospodarczego Chin i Indii, to jednak obroty handlowe pomiędzy
Stanami Zjednoczonymi i UE są najistotniejszym źródłem ich bogacenia się.
Gospodarki Unii Europejskiej i Stanów Zjednoczonych odpowiadają za prawie
połowę światowego PKB (47%) i za ponad 30% handlu światowego. Mimo już
wysokiego poziomu współpracy gospodarczej, nadal istnieje znaczny potencjał dla przyszłej współpracy. Kłopoty gospodarcze po obu stronach Atlantyku przyczyniły się do rozpoczęcia rozmów nad przyszłą umową o wolnym
handlu między Unią Europejską a Stanami Zjednoczonymi i powołaniem do
życia Transatlantyckiego Partnerstwa Handlowego i Inwestycyjnego (TTIP).
Ma ono przyczynić się do trwałego wzrostu gospodarczego. 28 listopada
2011 roku podczas szczytu w Waszyngtonie, powołano do życia grupę roboczą ds. pracy i wzrostu (High Level Working Group on Jobs and Growth18),
której zadaniem było szukanie możliwości zwiększenia poziomu inwestycji
i handlu między Unią Europejską a Stanami Zjednoczonymi. Już 19 czerwca
2012 roku grupa ta, w swoim tymczasowym raporcie zarekomendowała liderom politycznym jak najszybsze rozpoczęcie wewnętrznych przygotowań do
przystąpienia do negocjacji. 11 lutego 2013 roku ogłoszono końcową wersję
raportu19, a dwa dni później w wspólnym oświadczeniu20 prezydent Stanów
Zjednoczonych Barack Obama, szef Komisji Europejskiej Jose Manuel Bar17 Patrz: P. Świeboda (red.), Polska globalna. Impuls do debaty, demosEUROPA. Centrum Strategii
Europejskiej, Warszawa 2013, s. 7 i 52. Por. także: Przemówienie ministra spraw zagranicznych
RP Radosława Sikorskiego nt. „Polska a przyszłość Unii Europejskiej”, Berlin 28 listopada
2011 rok.
18 http://ec.europa.eu/enterprise /policies/ international/cooperating-governments/usa/jobs
-growth/index_en.htm.
19 http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2013/february/tradoc_150519.pdf.
20 http://europa.eu/rapid/press-release_MEMO-13-94_en.htm.
Wstęp
29
roso i przewodniczący Rady Europejskiej Herman Van Rompuy ogłosili rozpoczęcie prac nad wewnętrznymi procedurami, niezbędnymi do rozpoczęcia
negocjacji, które mają trwać nie dłużej niż rok i zakończyć się jeszcze przed
wyborami do Parlamentu Europejskiego w maju 2014 roku. Komisja Europejska oczekuje, że negocjacje nad umową o wolnym handlu doprowadzą do
zniesienia w USA ograniczeń na eksport gazu do Unii Europejskiej. Obecne
prawo amerykańskie jest bardzo restrykcyjne i nie pozwala na eksport gazu
do państw, które nie mają podpisanej umowy o wolnym handlu z Stanami
Zjednoczonymi. Notabene, Polska może stać się dużym beneficjentem tego
porozumienia, nie tylko w kwestii profitów gospodarczych, ale także energetycznych.
Okazuje się więc, że dotychczasowy konsensus, osiągnięty w relacjach
pomiędzy Ameryką i Europą w dobie zimnej wojny, nie jest już wystarczający i wymaga dziś daleko idącej modyfikacji jeśli Zachód chce odgrywać
ważną rolę w nowym, multipolarnym ładzie międzynarodowym21. Konieczna
jest m.in. potrzeba wzmocnienia jednolitego stanowiska Zachodu wobec
Rosji, czemu sprzyjać mogłaby ściślejsza współpraca UE z NATO, włącznie
z utworzeniem swego rodzaju Euroatlantyckiego Tandemu Bezpieczeństwa
NATO – UE. Niestety, mimo pewnych prób i toczonych negocjacji, do tej
pory NATO i UE nie wypracowały i nie ustanowiły nowych zasad i mechanizmów takiego współdziałania. Nadal przeważa konkurencja i rywalizacja. UE
próbuje umacniać swoją tożsamość w sferze polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, ale jak dotąd też bez większych rezultatów. Unia Europejska raczej
powiela, a nawet dubluje funkcje i struktury NATO, które w tej sytuacji nie
jest zainteresowane wspieraniem konkurencji. W rezultacie tego, wciąż nie
ma pomysłu na strategiczne współistnienie i współpracę tych dwóch największych graczy na arenie międzynarodowej i najistotniejszych podmiotów
(fundamentów) w systemie euroatlantyckim. Równocześnie słabną więzy
łączące Stany Zjednoczone z ich europejskimi sojusznikami. Ponadto kraje
UE są dziś podzielone, co do tego, jak reagować na wzmacniający się autorytaryzm w Rosji, rosnącą potęgę wojskową Chin, przyjęcie do Wspólnoty Turcji. Nie wiedzą, czy wspierać demokratyczne aspiracje w krajach arabskich
i czy odwieść Baracka Obamę od ograniczenia wojskowej obecności Stanów
Zjednoczonych na naszym kontynencie. Bruksela w efekcie tego w ostatnich
latach nie była w stanie zająć jednomyślnego stanowiska wobec żadnego
Patrz, Transatlantic Trends 2012 Partners, The German Marshall Fund of the United
States, Nowy Jork 2012, s. 1–6; A. de Vasconcelos, M. Zaborowski (eds.), The Obama moment.
European and American perspectives, European Union Institute for Security Studies, Paryż 2009;
T. Buchman, Burzliwy pokój. Historia Europy 1945–2000, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2010.
21
30
Wstęp
z kluczowych problemów międzynarodowych. De facto więc unijna polityka
zagraniczna jest pasywna i nie przynosi większych efektów. Unia Europejska
zbyt małe środki przeznacza też na Europejską Służbę Działań Zewnętrznych
(ESDZ), bo zaledwie 500 mln euro, czyli tyle, ile wydaje Polska rocznie na
działalność Ministerstwa Spraw Zagranicznych. A jest to zaledwie mała część
tego, co wydają na politykę zagraniczną RFN, Francja czy Wielka Brytania.
Inną przyczyną słabej skuteczności unijnej działalności na forum międzynarodowym jest traktatowy wymóg jednomyślności przy podejmowaniu przez
Radę UE decyzji w sprawach zagranicznych. Nie bez znaczenia jest też osobowość i brak doświadczenia pierwszej szefowej unijnej dyplomacji Catherine
Ashton, która od trzech i pół roku kieruje ESDZ Unii Europejskiej. Niestety,
jej sukcesy, a tym samym aktywność i prestiż UE na forum międzynarodowym, są dziś mało widoczne22.
Warto tutaj dodać, że powołany do życia na mocy traktatu z Lizbony
wysoki przedstawiciel Unii Europejskiej ds. zagranicznych i polityki bezpieczeństwa oraz jego urząd, de facto ministerstwo spraw zagranicznych UE,
spełnia trzy podstawowe funkcje. Z upoważnienia Rady UE i w porozumieniu
z ministrami spraw zagranicznych państw członkowskich w Radzie prowadzi,
opracowuje i realizuje wspólną politykę zagraniczną i bezpieczeństwa Unii,
łącznie ze wspólną polityką bezpieczeństwa i obrony (art. 18 ust. 2 TUE),
koordynuje w Radzie i Komisji Europejskiej wszystkie działania zewnętrzne
Unii oraz czuwa nad ich spójnością (art. 18 ust. 4 TUE), a także reprezentuje
Unię w dziedzinie wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, prowadzi
w imieniu Unii dialog polityczny ze stronami trzecimi oraz wyrażą stanowisko UE w organizacjach międzynarodowych i na konferencjach międzynarodowych (art. 27 ust. 2 TUE). Prowadząc wspólną politykę zagraniczną
i bezpieczeństwa, w tym wspólną politykę bezpieczeństwa i obrony, posiada
on prawo do inicjatywy ustawodawczej w tej dziedzinie wobec Rady UE
(art. 30 ust. 1 TUE). W jego dyspozycji znajdują się wspomniana Europejska Służba Działań Zewnętrznych (unijna dyplomacja), Europejska Agencja
Obrony oraz misje petersberskie23.
Jak wynika z powyższego, UE ma już wypracowany pewien mechanizm
i zasady prawne do prowadzenia aktywnej działalności na forum międzynarodowym, w tym także w ramach systemu euroatlantyckiego. Wbrew temu,
co sądzi wielu autorów, Unia Europejska jest i może być nadal atrakcyjnym
partnerem nie tylko dla Stanów Zjednoczonych, ale również Chin, Indii, Rosji
22 Patrz: J. Bielecki, Europa nie mówi głosem baronesy Ashton, „Gazeta Wyborcza”, 25.04.2013,
s. A9; J.J. Węc, Traktat lizboński. Polityczne aspekty reformy ustrojowej Unii Europejskiej w latach
2007–2009, Księgarnia Akademicka, Kraków 2011, s. 164–176.
23 Patrz: J.J. Węc, Traktat lizboński…, op. cit., s. 174.
Wstęp
31
i innych mocarstw wschodzących. Musi tylko zacząć prowadzić politykę międzynarodową zgodnie z paradygmatami postulowanymi przez zwolenników
teorii realistycznej i przemawiać na forum międzynarodowym jednym głosem, a nie głosami poszczególnych państw członkowskich, które dbają o własne, a nie unijne interesy. Unia Europejska powinna brać przykład z Stanów
Zjednoczonych, które w swej polityce zagranicznej kierują się głównie politycznym i gospodarczym pragmatyzmem. Jak pisze cytowany tu już George
Friedman: „Cele Ameryki w Eurazji – rozumianej jako Rosja Półwysep Europejski – są takie same jak w innych regionach: chodzi o to, by nie dopuścić
do dominacji jednej siły (lub koalicji sił) na danym obszarze. Rosja zintegrowana z Europą mogłaby stworzyć taką potęgę: jej ludność, potencjał przemysłowy i bogactwa naturalne co najmniej dorównywałyby amerykańskim,
a najprawdopodobniej nawet je przewyższały”24.
Wbrew temu co pisze George Friedman, że Unia Europejska „nie zmieni
się w wielonarodowe państwo, dużego gracza na arenie międzynarodowej”,
gdyż „jej członków nie łączy dostatecznie wiele, żeby byli skłonni podzielić się
wojskiem. A bez tego Europie brakuje „fundamentalnej siły”25, uważam jednak, że UE ma nie tylko możliwości teoretyczne i ambicje, ale również duże
możliwości praktyczne, aby stać się ważnym aktorem globalnym i aktywnie
kształtować środowisko międzynarodowe, tak w aspekcie gospodarczym, jak
i politycznym oraz w dziedzinie bezpieczeństwa międzynarodowego26.
Unia Europejska już od 2003 roku posiada własną strategię bezpieczeństwa i ciągle doskonali swoje struktury i zasady działania, co znalazło wyraz
w postanowieniach wspomnianego już traktatu z Lizbony. W dobie globalizacji i budowy nowego ładu międzynarodowego, determinowanego przez
mocarstwa wschodzące Unia Europejska musi jednak coraz wyraźniej i głośniej mówić także o interesach transnarodowych i ogólnoświatowych. Najważniejsze wyzwania, stojące dziś przed UE dotyczą także określenia na czym
polegać będą:
– jej legitymizacja polityczna;
– jej ład demokratyczny (luźna federacja państw narodowych czy Stany
Zjednoczone Europy);
– jej granice geograficzne (od Atlantyku aż po Ural);
Patrz: G. Friedman, Następna dekada…, op. cit., s. 165.
Ibidem, s. 191.
26 Patrz: D. Milczarek, Świat na rozdrożu – ewolucja międzynarodowego otoczenia UE, „Studia Europejskie”, nr 4, 2009, s. 10–13; M. Rewizorski, Rola Unii Europejskiej w budowie nowego
ładu międzynarodowego – stan obecny i perspektywy, „Rocznik Integracji Europejskiej”, nr 4, 2010,
s. 141–14; T. Nowak, Perspektywy cywilizacji europejskiej, „Studia Europejskie”, nr 3, 2011, s. 10;
B. Góralczyk, W poszukiwaniu nowego ładu globalnego, „Studia Europejskie”, nr 4, 2010, s. 63–88.
24
25
32
Wstęp
–
–
–
–
model państwa socjalnego;
integracja imigrantów;
możliwości dalszego rozwoju gospodarczego;
jej ład aksjologiczny.
Mimo wielu głoszonych dziś kontrowersyjnych i sceptycznych poglądów,
Unia Europejska a w ślad za nią Europa, jest i będzie dziełem tych, którzy jej
chcą. Jej przyszłość nie zależy od żadnego determinizmu, ale od woli, wyobraźni
i wiedzy tych Europejczyków, którzy widzą w niej nadzieję na realizację najważniejszych celów wspólnotowych i ogólnoświatowych, takich m.in. jak:
– zapewnienie pokoju;
– kultywowanie i rozwijanie przyjaźni;
– zagwarantowanie harmonijnego rozwoju i bezpieczeństwa;
– zapewnienie szacunku dla osoby i wspólnoty ludzkiej;
– zapewnienie demokracji, tolerancji i wolności27.
Wbrew europesymistom, obecny kryzys może przynieść i dobre rezultaty, m.in. może przyspieszyć modernizację UE oraz zmusić ją do budowania Europy jako wspólnoty politycznej i obywatelskiej, opartej na czytelnych
zasadach, a tym samym umocnić jej pozycję na arenie międzynarodowej, co
nie będzie bez znaczenia dla umocnienia systemu transatlantyckiego, a tym
samym dla pokoju na świecie.
Należy więc jak najszybciej utworzyć wspólne gremium polityczno-decyzyjne w postaci na przykład Rady Bezpieczeństwa lub Rady Zarządzającej
NATO – UE. Dzięki temu, militarne instrumenty NATO, ekonomiczne
potencjały UE i polityczna siła ich obydwu – połączone w zintegrowany system działania – stworzyłyby gwarancję na lepsze zapewnienie interesów
Zachodu w nowym ładzie międzynarodowym.
Już dziś efektem finansowo-gospodarczych problemów Europy jest jej
ograniczona zdolność do realizacji własnych interesów w stosunkach z innymi
globalnymi graczami, zwłaszcza z USA i Chinami. Tymczasem w polityce
międzynarodowej liczy się nie tylko potencjał gospodarczy, technologiczny
i ludzki, ale również aktualna sytuacja finansowa, a także szeroko rozumiany potencjał wojskowy, którym nie dysponuje Unia Europejska, a dysponują Stany Zjednoczone i NATO. Co więcej, jednym ze skutków kryzysu
finansowo-gospodarczego, jest postępująca demilitaryzacja Europy. Budżety
27 Patrz: H. Łukaszewicz, Rozmowy o przyszłości Europy i Unii Europejskiej, „Rocznik Instytutu
Europy Środkowo-Wschodniej”, nr 8, 2010, zeszyt 1, s. 13–24. Por. także: J. Knopek (red.),
Unia Europejska jako współczesny aktor stosunków międzynarodowych, Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń 2009
Wstęp
33
obronne europejskich członków NATO zostały w latach 2008–2010 mocno
okrojone, średnio o 7,4%, a w 2011 roku o kolejne 2,8%. Wydatki na bezpieczeństwo narodowe ograniczają nie tylko kraje małe i średnie, ale także te
największe na czele z Francją, Wielką Brytanią i RFN, która dziś przeznacza
jedynie 1,4% PKB na siły zbrojne28.
Daleko idące redukcje budżetów wojskowych, determinowane kryzysem
finansowo-gospodarczym, jeszcze bardziej ograniczają zdolności prowadzenia samodzielnych działań UE w zakresie zapobiegania lub przeciwdziałania
konfliktom i kryzysom w Europie lub na jej obrzeżach, które do tej pory były
niewielkie, a co pokazały – jak już wspominałem rewolucje – rewolucje arabskie, a zwłaszcza wydarzenia w Libii i Syrii.
Co więcej, postępująca demilitaryzacja Europy będzie prowadziła do
osłabienia NATO, a tym samym do erozji systemu euroatlantyckiego. Na
przyszłość NATO i sojusz transatlantycki w dużym stopniu wpłynie też strategiczny zwrot Stanów Zjednoczonych w kierunku Azji i Pacyfiku, wyraźnie potwierdzony w nowych wytycznych strategicznych dla Departamentu
Obrony ze stycznia 2012 roku. Potwierdzeniem tego może być wycofanie
z Europy dwóch z czterech amerykańskich brygad wojskowych oraz rezygnacja przez Stany Zjednoczone z projektu budowy systemu obrony antyrakietowej w Europie29.
Analiza dotychczasowych relacji Stanów Zjednoczonych i Europy, w tym
zwłaszcza współpracy między UE i NATO wskazuje, że w najbliższych
latach możemy mieć do czynienia z dwoma scenariuszami, które będą miały
daleko idące konsekwencje dla systemu euroatlantyckiego, a tym samym dla
Zachodu i jego miejsca w nowym, multipolarnym ładzie międzynarodowym.
Optymistycznym, który zakłada, że wraz z końcem obecnego kryzysu finansowego i gospodarczego wszystkie te podmioty utrzymają znaczącą rolę na
świecie i będą zacieśniały wzajemne relacje polityczne, wojskowe i gospodarcze. Dzięki temu w wielobiegunowym świecie obszar euratlantycki pozostanie bastionem dobrobytu i bezpieczeństwa. Taki sojusz państw, oparty na
doświadczeniach przeszłości30 i nakierowany ku przyszłości oraz działający na
zasadzie konsensusu obu stron, będzie stanowił realną przeciwwagę dla dyna-
28 Patrz, Strategic Suurvey 2012, „The Annual Review of World Affairs”, Internationale
Institute of Strategic Studies, Londyn 2012, s. 153–156; J. Gotkowska, Bundeswehra 3.0. Polityczny, wojskowy i społeczny wymiar reformy, siły zbrojne RFN, „Punkt Widzenia”, nr 28, Ośrodek
Studiów Wschodnich, Warszawa 2012.
29 Patrz, NATO, The Secretary General Annual Report 2012, Brussels 2012, s. 10–13.
30 Patrz: T. Judt, Po wojnie. Historia Europy od roku 1945, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań
2008; J. Holzer, Europa zimnej wojny, ISP PAN, Wydawnictwo Znak, Kraków 2012.
34
Wstęp
micznie rozwijających się państw Azji, ale nie posiadających aż tak silnych
fundamentów historycznych.
Natomiast drugi scenariusz – pesymistyczny, który zakłada postępującą
erozję i zmierzch partnerstwa transatlantyckiego, może być dla Zachodu,
zwłaszcza dla Europy niekorzystny. Może bowiem dojść do daleko idącej
separacji celów oraz polityki obu transatlantyckich partnerów. Stany Zjednoczone ograniczając swoją aktywność międzynarodową i związane z nią
budżety (wydatki) odwrócą się od Europy i swoją aktywność skoncentrują na
Azji, która wyprzedzi całkowicie pod względem konkurencyjności europejskie
rynki. Pociągnie to za sobą marginalizację NATO, co ujemnie odbije się na
bezpieczeństwie Europy i osłabi jej pozycję w wielobiegunowym świecie31.
Oczywiście, w praktyce może też nie sprawdzić się żaden z powyższych scenariuszy, a wystąpią rozwiązania pośrednie, mające charakter pragmatyczny.
Na przykład, że zarówno Unia Europejska jak i Stany Zjednoczone rozluźnią
wzajemne więzy polityczne i wojskowe, ale będą czerpały zyski z nadal dobrze
rozwijającej się współpracy gospodarczej oraz wymiany handlowej. Inna możliwa opcja, to okresowe pogłębianie współpracy ekonomicznej i politycznej,
a także wojskowej, determinowane pojawiającymi się zagrożeniami zewnętrznymi, na przykład kryzys w ChRL lub ich rozpad, co pociągnie za sobą destabilizację w Azji i zagrozić może bezpieczeństwu międzynarodowemu. Inna
przyczyna, to zagrożenia asymetryczne, takie jak terroryzm międzynarodowy
czy proliferacja broni masowego rażenia lub konflikty regionalne, na przykład wojna między Iranem i Izraelem, albo między Rosją a Turcją.
Trudno dziś jednoznacznie wskazać, która z tych opcji weźmie górę w praktyce. Natomiast nie ulega wątpliwości, że wszystko będzie zależało od tego,
czy Unia Europejska i Stany Zjednoczone szybko wyjdą z kryzysu i nadal będą
ważnymi aktorami na scenie międzynarodowej. Uważam, że tak się stanie,
że Stany Zjednoczone i Unia Europejska wyjdą z kryzysu wzmocnione i będą
odgrywały ważną rolę w nowym, wielobiegunowym ładzie międzynarodowym,
bowiem dla systemu euroatlantyckiego nie ma lepszej alternatywy.
W swojej najnowszej książce Zbigniew Brzeziński, zastanawiając się m.in.
nad geopolitycznymi skutkami ewentualnej utraty przez Stany Zjednoczone
przodującej roli w świecie i kto stałby się geopolityczną ofiarą tego rodzaju
osłabienia oraz jakie byłyby jego implikacje dla wyzwań stojących przed światem XXI wieku pisze, że: „(…) rola Stanów Zjednoczonych na naszym gloPatrz: F. Heisbourg, W. Ischinger, G. Robertson, K. Shake, T. Valasek, All olone? What US
retrenchment means for Europe and NATO, Centre for European Reform, Londyn 2012; W. Łuczak,
Prawdy i mity atlantyckiej tarczy, „Raport. Wojsko. Technika. Obronność”, nr 1, 2013, s. 4–8;
R. Kuźniar (red.), Bezpieczeństwo międzynarodowe, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa
2012.
31
Wstęp
35
bie będzie przez wiele nadchodzących lat zasadnicza. Zmiany w rozkładzie
sił na świecie oraz narastające globalne konflikty sprawiają, że tym bardziej
istotne jest, aby Stany Zjednoczone nie wycofały się na pozycje ignoranckiej mentalności państwa garnizonowego ani nie pławiły się w zadufanym
w sobie kulturowym hedonizmie. W przypadku takiego postępowania geopolityczne perspektywy zmieniającego się świata, w którym środek ciężkości
przesuwa się z Zachodu na Wschód, zaczną wyglądać coraz groźniej. Świat
potrzebuje Stanów Zjednoczonych, które byłyby żywotne ekonomicznie, dysponowały atrakcyjnymi rozwiązaniami socjalnymi, odpowiedzialnie zarządzały swoją potęgą, dysponowały jasną i przemyślaną strategią oraz cieszyły
się szacunkiem na arenie międzynarodowej, a także z pełną świadomością
uwarunkowań historycznych angażowały się w globalne kontakty z nowym
Wschodem”32.
W zasadzie zgadzając się z tymi tezami dodałbym jeszcze, że świat potrzebuje także Unii Europejskiej i NATO oraz potrzebuje sprawnego systemu
euroatlantyckiego. Należy więc dziś uczynić wszystko, aby podmioty te nie
zniknęły z areny międzynarodowej.
***
O powyższych problemach szczegółowo piszą poszczególni autorzy na
łamach niniejszej pracy, która powstała w ramach realizowanego przez
Zakład Europeistyki Instytutu Studiów Politycznych PAN projektu badawczego pt. „Rola euroatlantyckiego systemu w wielobiegunowym świecie
w kontekście kształtującego się nowego ładu globalnego”, finansowanego
przez Narodowe Centrum Nauki w Krakowie .
Prezentowana książka, mająca charakter naukowej monografii, składa się
z jedenastu rozdziałów, podzielonych na wiele podrozdziałów. I tak, rozdział
pierwszy, przygotowany przez Pawła Olszewskiego poświęcony jest unijnej
strategii „soft pover” i jej roli w umacnianiu współpracy euroatlantyckiej.
W rozdziale drugim, Stanisław Koziej analizuje znaczenie NATO i Unii
Europejskiej, czyli najważniejszych instytucji w systemie transatlantyckim,
dla bezpieczeństwa Polski dziś i w przyszłości. Rozdział trzeci, opracowany
przez Tomasza Paszewskiego, ukazuje bezpieczeństwo Polski w świetle zmian
zachodzących obecnie na arenie międzynarodowej. Z powyższymi rozdziałami
koresponduje rozdział czwarty pióra Agnieszki Orzelskiej, który ukazuje bezpieczeństwo Europy Środkowo-Wschodniej w perspektywie ładu globalnego,
ze szczególnym uwzględnieniem Polski. Natomiast rozdział piąty, przygoto32 Patrz: Z. Brzeziński, Strategiczna wizja. Ameryka a kryzys globalnej potęgi, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2013, s. 6–7.
36
Wstęp
wany przez Agnieszkę Cianciarę dotyczy bezpieczeństwa Ukrainy, która wciąż
waha się i nie wie, czy wybrać system euroatlantycki, czy też euroazjatycki na
czele z Rosją. Z rozdziałem tym mocno współgra rozdział szósty, opracowany
przez Tomasza Stępniewskiego, który ukazuje miejsce regionu Morza Czarnego w polityce Europejskiej i Stanów Zjednoczonych w XXI wieku. Rozdział
siódmy zaś, przygotowany przez Patrycję Sokołowską dotyczy kolejnego, newralgicznego dla bezpieczeństwa atlantyckiego regionu, tj. Bałkanów Zachodnich. W rozdziale kolejnym, ósmym, Krzysztof Garczewski analizuje miejsce
RFN w euroatlantyckim systemie bezpieczeństwa międzynarodowego dziś
i w przyszłym, multipolarnym ładzie międzynarodowym.
Dalej, w rozdziale dziewiątym, Jakub Wódka stara się na przykładach Brazylii i Turcji pokazać rolę nowych mocarstw w budowie multipolarnego ładu
międzynarodowego i ich znaczenie dla systemu euroatlantyckiego. W rozdziale przedostatnim, dziesiątym, Józef M. Fiszer analizuje współczesny
terroryzm międzynarodowy, jego źródła oraz skutki dla bezpieczeństwa euroatlantyckiego i nowego ładu międzynarodowego. W konkluzji podkreśla, że
po upadku ZSRR i zakończeniu zimnej wojny państwa Zachodu nie obawiają
się tradycyjnego wroga i agresji zbrojnej, a główne zagrożenia dla swojego
bezpieczeństwa upatrują w terroryzmie, proliferacji broni masowego rażenia,
konfliktach regionalnych, państwach upadłych i przestępczości zorganizowanej. Notabene, na zagrożenia te wskazuje wspomniana już Europejska Strategia Bezpieczeństwa, ogłoszona przez Unię Europejską w grudniu 2003 roku.
W rozdziale ostatnim, jedenastym, Rafał Jarosz stara się przybliżyć istotę
Transatlantyckiego Partnerstwa na rzecz Handlu i Inwestycji, które Stany
Zjednoczone proponują Europie oraz ukazuje jego znaczenie dla eksportu
gazu skroplonego (LWG) z USA do Europy.
Przekazując niniejszą książkę do rąk czytelników i życząc im ciekawej lektury, pragnę serdecznie podziękować wszystkim autorom za wysiłek badawczy
i ich wkład pracy, bez którego praca ta by nie powstała. Jednocześnie liczę,
że publikacja ta pogłębi dyskurs na temat perspektyw systemu euroatlantyckiego i jego roli w nowym ładzie międzynarodowym, a zwłaszcza dla bezpieczeństwa Europy. Debata taka jest pilnie potrzebna, gdyż widzimy, jak
słabnie przywiązanie Europy do NATO. Pilnie należy zastanowić się i dać
odpowiedź na pytanie, co dziś oznacza sojusz atlantycki? Europa bowiem tego
pytania wciąż jasno nie stawia i coraz mniej interesuje się światem i chyba
coraz mniej go rozumie.
Unia Europejska dryfuje już od wielu lat i koncentruje się na walce z kryzysem finansowym i gospodarczym. Jeśli zaś chce odgrywać istotną rolę
w świecie i umocnić pozycję Europy w nowym ładzie międzynarodowym,
musi wreszcie przekształcić się z unii gospodarczo-walutowej w silną fede-
Wstęp
37
rację państw narodowych, która obejmie unię walutową, fiskalną, bankową,
społeczno-polityczną i wojskową. Europa potrzebuje dziś nowego modelu
integracji, a Unia Europejska potrzebuje nowych reform, nowych elit i przywódców politycznych, a także potrzebuje NATO i zacieśnienia współpracy
w ramach systemu euroatlantyckiego. Tylko bowiem silna wspólnota transatlantycka, oparta na silnym NATO i prężnej UE, mogą stanowić gwarancję dla bezpieczeństwa Zachodu i jego wysokiej pozycji w wielobiegunowym
ładzie międzynarodowym. Dzięki temu Europa nie będzie ani pół peryferią,
ani też peryferią w wielobiegunowym ładzie międzynarodowym.
Prof. zw. dr hab. Józef M. Fiszer
ROZDZIAŁ 1
PAWEŁ OLSZEWS KI
Strategia „soft power” Unii Europejskiej
a euroatlantycka współpraca
w wielobiegunowym świecie1
1.1. WPROWADZENIE
Na temat Unii Europejskiej i środków jej oddziaływania na pozostłych
aktorów współczesnych stosunków międzynarodowych napisano już wiele
książek i opublikowano mnóstwo artykułów naukowych. Problem ten był
także przedmiotem dyskusji na wielu konferencjach naukowych. Część badaczy i komentatorów uznaje, że Unia Europejska jest aktorem globalnym,
który stara się znaleźć właściwe sobie miejsce w systemie stosunków międzynarodowych. Jednak przy realizacji tegoż celu napotyka na szereg przeszkód
mających swoje podłoże w kilku czynnikach. Po pierwsze, Unia Europejska
nie jest państwem, więc nie korzysta z wszystkich instrumentów będących
w dyspozycji klasycznego państwa. Po drugie, jest ona zbiorem 27 państw
członkowskich, z których każde ma własne cele międzynarodowe, a forum
UE traktuje jako miejsce realizacji partykularnych interesów narodowych.
Po trzecie, Unia nie ma jednej i skoordynowanej polityki międzynarodowej
i obronnej, w ramach których mogłaby realizować swoje żywotne interesy,
a zarazem działać na rzecz budowy własnej strefy wpływów w strategicznych
dla niej regionach świata. Ponadto, państwa członkowskie UE i ona sama
znajdują się w stanie kryzysu gospodarczego i politycznego.
Wobec powyższego, proces kształtowania stosunków transatlantyckich
zależny jest nie tylko od unijnych decydentów, lecz przede wszystkim od przy1 Artykuł powstał w ramach realizacji przez Zakład Europeistyki Instytutu Studiów Politycznych PAN projektu badawczego nr 2011/01/B/HS5/02630 pt. „Rola euroatlantyckiego systemu w wielobiegunowym świecie w kontekście kształtującego się nowego ładu globalnego”,
finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki w Krakowie.
40
ROZDZIAŁ 1
wódców największych państw członkowskich. Ci są z kolei wyraźnie podzieleni
na obóz proamerykański skupiony wokół Wielkiej Brytanii i obóz antyamerykański, którego przedstawicielem jest Francja. Amerykańscy decydenci polityczni dostrzegają istnienie tego podziału i umiejętnie z niego korzystają.
Niemniej, wskazane wydaje się być postawienie tezy, że Unia Europejska jako
organizacja międzynarodowa nie jest równorzędnym partnerem dla mocarstwa światowego, jakim w dalszym ciągu są Stany Zjednoczone. W związku
z tym nadal otwartym pozostaje pytanie, czy Unia Europejska może stanowić
jakikolwiek „biegun” w nowo kształtującym się ładzie międzynarodowym?
Motyw, który skłonił autora do podjęcia badań nad tematem niniejszego artykułu składa się z trzech podstawowych założeń. Po pierwsze, Unia
Europejska, jest w ujęciu teoretycznym zwolennikiem podejścia liberalnego w zakresie polityki międzynarodowej, a Stany Zjednoczone realizmu
w ramach polityki zagranicznej. Po drugie, z racji tego że są to odmienne
od siebie podmioty stosunków międzynarodowych, to istnieją między nimi
wyraźne przeciwieństwa w sposobach, metodach i środkach prowadzenia
odpowiednio polityki międzynarodowej i polityki zagranicznej, tak względem siebie, jak i wobec innych aktorów. Unia Europejska z racji tego, że nie
jest państwem nie stosuje metod typowych dla państwa, wykorzystuje natomiast zespół instrumentów soft power, który w tytule niniejszego opracowania został nazwany „strategią” – co w niniejszym ujęciu potwierdza liberalne
podejście Unii Europejskiej do stosunków międzynarodowych. Z kolei Stany
Zjednoczone stosujące realpolitik po 11 września 2001 roku nadały swojej
polityce zagranicznej skrajnie realistyczny i mocarstwowy charakter. Znalazło to odzwierciedlenie w stosunkach transatlantyckich, głównie za sprawą
wspomnianego wcześniej podziału państw członkowskich UE na zwolenników
i sceptyków zacieśniania stosunków z USA. Ponadto, Unia Europejska jest
aktorem pozapaństwowym, zatem rodzi się pytanie, czy w ogóle można wobec
niej używać terminu soft power?
Główną tezą niniejszego opracowania jest stwierdzenie, że Unia Europejska tak w stosunkach transatlantyckich, jak i w pozostałej działalności
międzynarodowej może stosować wyłącznie instrumenty soft power, ponieważ
te, które można zaliczyć do tzw. „hard power” są nieskuteczne. Za przykład podać tu należy stosowanie sankcji gospodarczych i politycznych wobec
reżimu białoruskiego, irańskiego czy syryjskiego, co ewidentnie wskazuje na
brak w UE potencjału do budowy własnej pozycji geostrategicznej, nie tylko
w oparciu o inne instrumenty niż te przynależne do katalogu funkcjonującego w ramach soft power, lecz także brak strategicznej wizji i działanie ad
hoc pozbawione czynnika realnego nacisku. Za ich pomocą Unia Europejska
jest jedynie zdolna kształtować swoją krótkoterminową pozycję międzynaro-
PAWEŁ OLSZEWSKI – Strategia „soft power” Unii Europejskiej…
41
dową, a ich stosowanie w długim okresie czasu powoduje deprecjację, a nawet
marginalizację znaczenia Unii Europejskiej w stosunkach globalnych, a tym
bardziej transatlantyckich.
Artykuł został podzielony na trzy części, z których pierwsza to teoretyczne
rozważania o pojęciu soft power, druga to prezentacja wspólnych interesów, jak
i ich konfliktu na linii Unia Europejska – Stany Zjednoczone. Część trzecia
to analiza wybranych studiów przypadku, w szczególny sposób charakteryzujących i prezentujących unijną politykę „soft power”.
1.2. SOFT POWER W UJĘCIU TEORETYCZNYM
Za twórcę pojęcia soft power (tzw. miękka siła) uznaje się amerykańskiego
politologa Josepha Nye’a2. Po raz pierwszy użył tego terminu w książce pt.
Bound To Lead: The Changing Nature Of American Power3.Natomiast jego znaczenie rozbudował w kolejnej swojej książce zatytułowanej Soft Power. Jak osiągnąć
sukces w polityce światowej4. Narzędzia soft power do których Ney zaliczył atrakcyjność kultury, polityki i ideologii stosowane są od zarania dziejów, jednak
obecny wzrost zainteresowania Unii Europejskiej, lecz także i innych państw
nie posiadających właściwego potencjału militarnego, tym sposobem funkcjonowania w środowisku międzynarodowym wynika z rozwoju dziedzin wspomagających wykorzystanie „miękkiej siły”, do których zalicza się: marketing
polityczny, czy też międzynarodowe „public relations”5. Żeby jednak przeprowadzić analizę tegoż pojęcia w odniesieniu do działania Unii Europejskiej
w pierwszej kolejności należy zaprezentować i wyjaśnić pojęcie strategii i siły
w stosunkach międzynarodowych.
Zgodnie z encyklopedyczną definicją strategia to dział sztuki wojennej, obejmujący teorię i praktykę przygotowania i prowadzenia wojny, jej poszczególnych kampanii i najważniejszych bitew: (…) jest uzależniona od konkretnej polityki określającej cel
wojny oraz niezbędnych do jej prowadzenia sił i środków6. Scruton definiuje ją jako
(…) sztukę planowania i realizacji ogólnych celów kampanii zbrojnej. Twierdzi, że
(…) Strategia nie zajmuje się skutecznym użyciem siły, lecz uzyskaniem potencjalnej
2 Biografia Josepha Nye’a patrz: http://www.hks.harvard.edu/about/faculty-staff-directory/
joseph-nye [data dostępu: 29.11.2012 r.].
3 J. Nye, Bound To Lead: The Changing Nature Of American Power, New York 1991.
4 J. Nye, Soft Power. Jak osiągnąć sukces w polityce światowej, Wydawnictwa Akademickie i Profesionalne, Warszawa 2007.
5 B. Ociepka, Nowa dyplomacja publiczna – perspektywa teorii stosunków międzynarodowych i komunikowania międzynarodowego, „Przegląd Strategiczny”, nr 1, 2012, s. 13.
6 Wielka Encykopedia PWN, t. 24, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 118.
42
ROZDZIAŁ 1
siły7. Z kolei potęgę państwa w ujęciu politologicznym w syntetyczny sposób
definiuje Raymond Aron pisząc, że potęga to zdolność jednej jednostki politycznej do narzucania własnej woli innym jednostkom8, co można przyjąć
za uproszczoną definicję, jednakże bardzo przejrzystą w swej treści i dobrze
dostosowaną do potrzeb tej analizy. Ponadto na poziom potęgi państwa w stosunkach międzynarodowych wpływ mają takie uwarunkowania, jak zasoby
energetyczne, stabilność władzy, czy też zdolność skutecznego kreowania
środowiska międzynarodowego, zgodnego z własnym interesem narodowym.
Literatura przedmiotu rozpatruje termin siły/potęgi na trzech zsynchronizowanych ze sobą płaszczyznach. Są nimi kolejno potęga militarna, potęga
ekonomiczna oraz będąca przedmiotem analizy niniejszego tekstu, soft power.
Dokładnie w taki sam sposób płaszczyzny siły (potęgi) rozpatruje Joseph Nye,
co obrazuje tabela nr 1.
Tabela nr 1. Płaszczyzny potęgi według Josepha Nye’a
Płaszczyzny potęgi
Zachowania
Przymus
Potęga militarna
Odstraszanie
Ochrona
Pokusa
Potęga ekonomiczna Przymus
Soft power
Atrakcyjność
Ustanawianie
agend
Główne środki
Groźba
Siła
Zapłaty
Sankcje
Wartości
Polityka
Kultura
Instytucje
Polityka rządowa
Dyplomacja przymusu
Wojna
Sojusz
Pomoc
Łapówki
Sankcje
Dyplomacja publiczna
Dyplomacja bilateralna
i multilateralna
Źródło: J. Nye, Soft Power…, op. cit., s. 62.
Sam termin soft power jest pojęciem bardzo obszernym i pojemnym,
a tym samym niestabilnym analitycznie i wątpliwym dowodowo, co stanowi
ogromne utrudnienie dla procesów przeprowadzania na jego podstawie
rozważań. Ponadto, sprawia wrażenie oderwanego od zastanej rzeczywistości i tym samym prowokuje badaczy do prezentowania odmiennych opinii
i sądów prowadzących często do samozaprzeczenia. Tworzy jednocześnie wrażenie zetknięcia z analizą filozoficzno-egzystencjalną zastanej rzeczywistości zbliżoną do mesjanizmu i romantyzmu literackiego aniżeli do realizmu
analizy politologicznej opartej o fakty. Niemniej jednak jest także i z tego
powodu wdzięcznym i wymagającym elementem, przez pryzmat którego
7
8
R.S. Scruton, Słownik myśli politycznej, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2002, s. 393.
R. Aron, Pokój i wojna między narodami, Centrum im. Adama Smitha, Warszawa 1995, s. 69.
PAWEŁ OLSZEWSKI – Strategia „soft power” Unii Europejskiej…
43
przeprowadza się wywód badawczy i w ramach którego utrzymanie spójności
i charakteru przyczynowo-skutkowego analizy jest niezwykle trudne, żeby nie
stwierdzić, że jest niemożliwe. Zgodnie z definicją, „soft power” charakteryzuje się zdolnością otrzymania tego, czego chcesz, dzięki atrakcyjności raczej niż za
pomocą przymusu lub zapłaty. Wyrasta ona z atrakcyjności kultury danego kraju, ideałów politycznych i realizowanej polityki9. Prezentując taki tok rozumowania Ney
przedstawił zdolności i możliwości danego podmiotu politycznego zarówno do
poszerzania grona sojuszników w polityce międzynarodowej, jak i poszerzania
własnej strefy wpływów przy użyciu kultury, czy też wartości politycznych.
Zatem soft power wyklucza w ramach stosunków międzynarodowych wszelkie
formy przymusu, agresji i przemocy zastępując je dialogiem i współpracą.
Zasadniczym celem doboru instrumentów prowadzenia polityki zagranicznej
w tym zakresie jest budowanie pozytywnego wizerunku podmiotu międzynarodowego, głównie poprzez wdrożenie w życie wartości o charakterze uniwersalnym. Tym samym, przy wyborze narzędzi polityki zagranicznej istotne
znacznie odgrywa już nie tylko potęga militarna, ale autorytet, pozycja międzynarodowa i w głównej mierze atrakcyjność danego podmiotu politycznego
będąca wypadkową trzech wyżej wymienionych elementów, tj. kultury, wartości politycznych i sposobu prowadzenia polityki zagranicznej. W przypadku
Europy, czy też Unii Europejskiej wszystkie trzy elementy znajdują realne
odzwierciedlenie nie tylko w jej historii i tożsamości (o ile Unia Europejska
takową posiada), lecz także w unijnej strategii, dokumentach programowych
i prowadzonych działaniach.
Kulturowo Europa jest dużo atrakcyjniejszym obszarem niż Stany Zjednoczone, głównie za sprawą swojej różnorodności10, o ile przyjmiemy, że
jest ona bardziej zróżnicowana i różnorodna niż Stany Zjednoczone, co i tak
może budzić szereg wątpliwości i gromadzić wiele kontrargumentów. W jednej z broszur informacyjnych Komisja Europejskiej znajdujemy następujące
stwierdzenie: mówimy wieloma różnymi językami i wywodzimy się z różnych kultur.
Razem tworzymy bezcenne bogactwo Unii Europejskiej – różnorodność kulturową opartą
na wspólnych wartościach11. Słowa te znajdują swoje odzwierciedlenie w przekonaniu, że współczesna Europa jest spadkobierczynią dorobku starożytnych
J. Nye, Soft Power…, op. cit., s. 25.
Ewa Rewers określając europejską przestrzeń kulturową twierdzi, że jest ona: 1. wielokulturową przestrzenią eksperymentowania poprawności politycznej i przestrzenią wciąż
nieujarzmionego ryzyka; 2. projektem kosmopolitycznej przestrzeni konstruowanym przez
kosmopolityczne elity w ramach globalnej konkurencji. Zob. szerz. E. Rewers, Europejska przestrzeń kulturowa czy przestrzenny miszmasz?, w: J.P. Hudzik, W. Woźniak (red.), Sfera publiczna. Kondycja – przejawy – przemiany, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2006, s. 200.
11 Budżet Unii Europejskiej w pigułce, Urząd Publikacji Unii Europejskiej, Luksemburg
2010, s. 4.
9
10
44
ROZDZIAŁ 1
Greków i Rzymian, wielokulturową i otwartą liberalną mozaiką społeczeństw
budowaną na różnorodności, lecz stoją one jednocześnie w zupełnej opozycji do realiów rozpolitykowanej, lokalnej i nacjonalistycznej perspektywy
w której ją dzisiaj odnajdujemy. Owa Unia Europejska, pełna sprzeczności,
nie ma ani formy, ani charakteru wielokulturowych Stanów Zjednoczonych,
gdzie wspólnota interesów i społeczeństwa jest budowana na poczuciu przynależności do grona obywateli posiadających to samo obywatelstwo i ten sam
zestaw wartości oparty o postanowienia Deklaracji Niepodległości. Europa
w której nie ma silnie rozbudowanego poczucia europejskości, ale jest mocno
ugruntowana przynależność narodowa i Unia Europejska pozbawiona swoich
własnych i indywidualnych cech wspólnoty wartości, chcąc na tych „wirtualnie” stworzonych, „wyobrażonych” normach budować swoje oddziaływanie na
arenie międzynarodowej, charakteryzując je określeniem „soft power”, które
w historycznym ujęciu wiecznie walczącej Europy, przepełnionej konfliktami
i faktycznym stosowaniem polityki „hard power” wydaje się być, co najmniej
wątpliwa lub też sztucznie kreowana przez polityków usilnie dążących do zbudowania wizerunku pokojowej, demokratycznej i koncyliacyjno-konsensualnej
Unii Europejskiej. Jospeh Nye porównując kulturę europejską z amerykańską przytoczył w celu udowodnienia wyższości kultury europejskiej banalny
argument o piłce nożnej, która jako sport europejski jest bardziej popularna
w świecie niż amerykański baseball czy futbol amerykański12. Problem polega
jednak na tym, że nie sposób dzisiaj ustalić, gdzie realnie rozpoczęła się
historia piłki nożnej. Z jednej strony miała ona swoje prapoczątki w przedkolumbijskiej Ameryce i zawodach Azteków, z drugiej grano w nią w średniowiecznej Wenecji, a rozwinięto na Wyspach Brytyjskich. Argument powyższy
jest tyleż wiarygodny badawczo, co teza, że koszykówka amerykańska jest
bardziej popularna od tenisa stołowego. Trywializm tych porównań idealnie
oddaje sztucznie kreowaną atrakcyjność europejskiej „soft power” nad amerykańską lub inaczej powszechnie stosowaną na świecie „hard power”.
Z kolei wartości polityczne odnoszą się do budowanej w Europie od 1945
roku tzw. kultury pokoju, opartej w głównej mierze na zasadach uniwersalnych. Trzeba pamiętać, że w przeszłości politykę siły w znacznej mierze
realizowali Europejczycy, co wyraźnie potwierdza historia takich państw, jak
Francja, Wielka Brytania czy Niemcy. Europa po doświadczeniach I i II wojny
światowej odstąpiła od metod siłowych, przyjmując metodę pokojowego rozwiązywania sporów przy użyciu tzw. miękkiego oddziaływania politycznego.
Wyraźnie propokojowa i prokonsensualna polityka międzynarodowa Unii
Europejskiej wykreowała jej pozornie pozytywny wizerunek na świecie, przez
12
J. Nye, Soft Power…, op. cit., s. 111.
PAWEŁ OLSZEWSKI – Strategia „soft power” Unii Europejskiej…
45
co zwiększono – wcześniej wspomnianą – atrakcyjność Wspólnoty. Jednocześnie zapomniano o konieczności odejścia od europocentrycznego postrzegania
świata, które poza Europą nie występuje, a tym samym nie stanowi głównego czynnika w ocenie roli miejsca Unii Europejskiej w świecie. Ponadto,
aby wartości polityczne mogły realizować swój cel zwiększania potencjału
zewnętrznego UE, muszą być stosowane według jednych standardów tak
wobec sojuszników, jak i rywali politycznych, gospodarczych czy kulturowych.
Jest to podstawowy czynnik budujący wiarygodność i przewidywalność danego
podmiotu politycznego w stosunkach międzynarodowych, w tym konkretnym
przypadku – wiarygodność Unii Europejskiej. Mamy tu do czynienia z polityką warunkowości, wielokrotnie łamaną przez Unię Europejską oraz szereg
innych zasad, których wspólnoty same nie dochowują.
W obszarze polityki zagranicznej koncepcja soft power polega na stosowaniu takich jej determinantów, jak przestrzeganie prawa międzynarodowego,
nieingerowania w sprawy wewnętrzne innych państw, czy też poziom kultury
realizowanej polityki zagranicznej. Ważne jest także, aby polityka zagraniczna (w przypadku UE polityka międzynarodowa) była spójna i realizowana
zgodnie z przyjętą strategią, a zarazem przy optymalnym wykorzystaniu istniejących instrumentów polityki zagranicznej (międzynarodowej).
Na kanwie powyższych rozważań wyłania się schemat mechanizmu kształtowania polityki soft power, zależny z jednej strony od liczby i efektywności jej
zasobów, a z drugiej od tak zwanego potencjału atrakcyjności, który zilustrował Robert Potocki (wykres nr 1.)
Wykres nr 1
Mechanizm powstawania soft power
Zasoby
soft power
Zdolność kreowania
soft power
Potencjał
atrakcyjności
Stosowanie
soft power
Anulowanie
soft power
Źródło: R. Potocki, D. Miłoszewska, Rola soft power w środowisku międzynarodowym, w: A. Zaremba,
B. Zapała (red.), Wymiary bezpieczeństwa na progu XXI wieku. Między teorią a praktyką, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010, s. 53.
46
ROZDZIAŁ 1
Z powyższego wykresu wynika, że pomiędzy zasobami soft power a „potencjałem atrakcyjności” danego podmiotu politycznego występuje sprzężenie
zwrotne – co czyni oba czynniki zależne od siebie. Brak w łańcuchu powiązań któregokolwiek z nich uniemożliwia kreowanie polityki soft power, a tym
samym zmusza aktorów międzynarodowych do stosowania innych strategii.
Ponadto żeby móc stosować politykę soft power w perspektywie powyższego
modelu, podmiot ją wykorzystujący musi dysponować sprawnym ośrodkiem
decyzyjnym. Nabiera to szczególnego znaczenia zwłaszcza w kontekście Unii
Europejskiej i jej problemów z rozbiciem decyzyjnym na Przewodniczącego
Rady Europejskiej, Przewodniczącego Komisji Europejskiej, Przewodniczącego Parlamentu Europejskiego, czy nawet Wysokiego Przedstawiciela
ds. Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa.
Państwa i aktorzy pozapaństwowi mogą w polityce międzynarodowej kierować się strategią soft power tylko wtedy, gdy mają ku temu wystarczający
potencjał. W przypadku Unii Europejskiej, głównymi zaletami jej „miękkiej
siły” jest m.in. uznany przez społeczność międzynarodową status mocarstwa cywilnego, które w przeciwieństwie do Stanów Zjednoczonych odchodzi
o polityki siły i konfliktu. W art. 21 ust. 1 TUE czytamy: działania Unii na
arenie międzynarodowej oparte są na zasadach, które leżą u podstaw jej utworzenia, rozwoju i rozszerzenia oraz które zamierza wspierać na świecie: demokracji, państwa prawa,
powszechności i niepodzielności praw człowieka i podstawowych wolności, poszanowania
godności ludzkiej, zasad równości i solidarności oraz poszanowania zasad Karty Narodów Zjednoczonych oraz prawa międzynarodowego. Zapisy te stanowią swoisty katalog wartości, które składają się na „miękką siłę” Unii Europejskiej. Wobec
powyższego, odnosi się słuszne wrażenie, że Europa przestała odczuwać
pragnienie stania się potęgą militarną, a dąży jedynie do przeistoczenia się
w potęgę polityczną, dla której najważniejszy w polityce międzynarodowej
jest multilateralizm. Dlatego też większą rolę przykłada się do liczby skutecznych dyplomatów niż liczby posiadanych czołgów, czy karabinów. Unia
Europejska jest także uważana za jednego z kluczowych mediatorów we
współczesnych stosunkach międzynarodowych, postrzega się ją wręcz jako
orędownika pokojowego rozwiązywania sporów. I w rzeczy samej pozostaje
jedynie orędownikiem, próbującym „zaklinać rzeczywistość” i zmieniać ją
sztucznie bez osiągania realnych efektów. Przykładem może być tutaj chociażby zamiana nazewnictwa konfliktu bliskowschodniego na „bliskowschodni
proces pokojowy”.
Inną częścią unijnej strategii soft power jest także dyplomacja publiczna,
którą rozumie się jako „dwustronną, dialogową formę politycznego komunikowania międzynarodowego, skierowaną do publiczności za granicą,
realizowaną dzięki pośrednictwu środków przekazu i poprzez kanały bezpo-
PAWEŁ OLSZEWSKI – Strategia „soft power” Unii Europejskiej…
47
średnie”13. Włączenie strategii wywodzącej się z dziedziny „Public Relations”
do dyplomacji UE ma na celu prowadzenie „wizerunkowej polityki zagranicznej”14. Jest ona istotna zwłaszcza tam, gdzie unijna dyplomacja rozpoczyna
pracę czy też tam, gdzie stykają się interesy kilku podmiotów międzynarodowych. Bruksela realizuje swoją dyplomację publiczną m.in. poprzez wizyty
studyjne, współpracę z samorządami lokalnymi, czy też współpracę z organizacjami pozarządowymi, próbuje odgrywać znaczącą rolę w ramach stosunków międzynarodowych, lecz faktycznie w porównaniu do swojej aktywności
jest niestety mało skuteczna.
Strategia soft power Unii Europejskiej napotyka także liczne ograniczenia,
które niwelują jej, przytaczaną już wcześniej, atrakcyjność. W syntetyczny
sposób przedstawia to wykres nr 2.
Wykres nr 2
Zespół ograniczeń strategii soft power Unii Europejskiej15
Poziom ograniczenia
Typ ograniczenia
Historyczny
przeszłość kolonialna części jej państw członkowskich
(Francja, Portugalia, Wielka Brytania, Belgia, Dania,
Holandia, Niemcy, Szwecja, Włochy)
+
negatywne doświadczenia historyczne części
państw członkowskich przenoszone na współczesną politykę
(np. antagonizmy polsko-rosyjskie)
+
Polityczny
„polityczny karzeł”
+
rozbity ośrodek decyzyjny
+
niespójna polityka międzynarodowa
+
Kulturowy
brak wypracowanej tożsamości europejskiej powszechnie
akceptowanej przez wszystkie państwa członkowskie47
=
stopniowa deprecjacja atrakcyjności modelu integracji europejskiej
Źródło: opracowanie własne.
B. Ociepka, Dyplomacja publiczna jako forma komunikowania, międzynarodowego, w: B. Ociepka
(red.), Dyplomacja publiczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2008, s. 12.
Inne pozycje związane z dyplomacją publiczną patrz także: J. Melissen (red.), The New Public
Diplomacy: Soft Power in International Relations, Palgrave Macmillan, London 2007.
14 B. Ociepka, Nowa…, op. cit., s. 135.
15 Przykładem braku powszechnie akceptowalnej tożsamości europejskiej były spory wokół
preambuły Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy. Część państw członkowskich,
w tym Polska, opowiadała się za wpisaniem do preambuły odwołania do chrześcijańskich
korzeni Europy, a część, jak Francja, opowiadała się przeciw temu rozwiązaniu.
13
48
ROZDZIAŁ 1
Podsumowując, rola soft power w unijnej polityce międzynarodowej, w tym
także w stosunkach transatlantyckich jest wartością niemierzalną. „Miękka
siła” jest strategią „uwodzenia” innych aktorów stosunków międzynarodowych, zatem jej efekty są widoczne dopiero po wielu latach. W związku
z tym w kontekście długości funkcjonowania Unii Europejskiej, niezmiernie
trudno jest udzielić jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o wpływ soft power
na realizację jej interesów polityczno-gospodarczych i interesów jej państw
członkowskich. Wobec powyższego można stwierdzić, że strategia działania
w środowisku międzynarodowym oparta o „miękką siłę” nie daje szans, ani
na szybkie, ani na płynne zmiany prowadzące do transpozycji norm europejskich i transformacji zastanej rzeczywistości. Soft power tym samym jest
kategorią siły, konieczną z punktu widzenia realizacji własnego interesu
w polityce zagranicznej czy międzynarodowej, szczególnie w przypadku
braku odpowiednich zdolności i mechanizmów wykorzystania instrumentów
i koncepcji oscylujących w ramach „hard power”. Nie jest to także przejaw
słabości danego podmiotu politycznego, bowiem odpowiednie wykorzystanie
wszystkich dostępnych środków może okazać się jego atutem. Odpowiadając
na poruszony we wstępie problem zasadności stosowania terminu soft power
w kontekście Unii Europejskiej należy stwierdzić, że jest to zabieg zasadny
wyłącznie z punktu widzenia budowy „potencjału atrakcyjności” Unii Europejskiej, a sam termin soft Power w dalszym ciągu ulega ewolucji. Stanowi
on jednocześnie casus podobny to rozważań nad stosowaniem terminu „polityka zagraniczna” w odniesieniu do Unii Europejskiej. Soft power jest także
domeną, a często jedyną możliwą formą aktywności na arenie międzynarodowej bardzo małych lub słabych aktorów sceny politycznej. Faktem jest
także wykorzystywanie soft power przez najsilniejsze państwa, które jednak
w dużej mierze używają miękkiej siły lub jej instrumentów do utrwalania
swojej dominacji lub poszerzania wpływów gospodarczych. Analizując wobec
powyższego soft power Unii Europejskiej dostrzegamy wszystkie powyższe elementy, jednakże nie można oprzeć się wrażeniu, że w większym stopniu Unia
pasuje do kategorii „słabych” niż silnych graczy.
1.3. UNIA EUROPEJSKA VS. STANY ZJEDNOCZONE
– WSPÓLNE INTERESY I POLA RYWALIZACJI
Stosunki Unii Europejskiej ze Stanami Zjednoczonymi kształtują się na
wielu płaszczyznach, tj. politycznej, ekonomicznej, społecznej, kulturowej
i międzynarodowej. Fundamentem obecnych relacji transatlantyckich jest
podpisana w 1995 roku Nowa Agenda Transatlantycka (ang. New Transatlantic
PAWEŁ OLSZEWSKI – Strategia „soft power” Unii Europejskiej…
49
Agenda, NTA). Jej istotą było kontynuowanie współpracy na rzecz rozwijania polityczno-gospodarczego partnerstwa, a za kluczowe obszary współpracy
przyjęto m.in. promowanie pokoju oraz stabilności i rozwoju demokracji.
Zawiera ona stwierdzenie o „budowaniu mostów przez Atlantyk”, co miało
podkreślać bliskie stosunki amerykańsko-unijne. NTA została rozwinięta
w 1998 roku w ramach Transatlantyckiego Partnerstwa Gospodarczego (ang.
Transatlantic Economic Partnership, TEP). Należy podkreślić fakt, że od kilkunastu lat, wzajemnym stosunkom towarzyszy ciągły dialog prowadzony tak
na poziomie przywódców politycznych, jak i na szczeblu eksperckim. Szczyty
USA–UE organizowane są od 1997 roku. Ton wzajemnym stosunkom nadają
Stany Zjednoczone, co potwierdza m.in. fakt, że dziesięć na osiemnaście
szczytów odbyło się w Waszyngtonie. Dążenie do pogłębiania relacji transatlantyckich tak przez USA, jak i UE powinno być naturalnym zjawiskiem.
Jak powiedział Ron Asmus „stajemy się bardziej atrakcyjni, jeśli jesteśmy
zjednoczeni”16. Konieczność zacieśnienia współpracy transatlantyckiej jest
wynikiem zarówno kształtującego się ładu wielobiegunowego, w którym
Stany Zjednoczone przestają być primus inter pares, jak i problemów natury
ekonomicznej, z którymi borykają się oba te podmioty17. Znamienne są
słowa gen. Stanisława Kozieja, który pisze, że „(…) dzisiaj żadne państwo
w pojedynkę nie jest w stanie poradzić sobie ze złożonymi problemami współczesnego świata”18. Jednak na przestrzeni kilku ostatnich lat relacje unijnoamerykańskie uległy osłabieniu. Unia Europejska przestaje być dla Stanów
Zjednoczonych partnerem w procesie kształtowania nowego ładu międzynarodowego, bowiem nie jest w stanie realnie wzmocnić amerykańskiej pozycji
w świecie, zwłaszcza w znaczeniu politycznym. Dlatego też Stany Zjednoczone, podobnie jak Chiny, dążą do zacieśniania współpracy z kluczowymi
państwami członkowskimi UE, do których należą Wielka Brytania i Niemcy,
co znalazło wyraz w Strategii Bezpieczeństwa Narodowego Stanów Zjednoczonych19. Jest to poniekąd próba wdrożenia chińskiego modelu prowadzenia
polityki zagranicznej wobec Unii Europejskiej, jednak wykonana w znacznie
subtelniejszy sposób niż to robi Pekin. Oddając jednak obiektywizm amerykańskiemu postrzeganiu Europy, to doceniają oni rolę UE w stosunkach
międzynarodowych, jednocześnie podkreślając, że stosunki transatlantyckie
16 E. Jones, A. Liberatore, Mapping the Future of the EU-US Partnership: Policy and Research
Perspectives, Directorate-General for Research, European Commission, Brussels 2010, s. 73.
17 Ostatni szczyt UE–USA z listopada 2011 roku dotyczył w głównej mierze kwestii ekonomicznych. Patrz: EU–US Summit Joint statement, Council of The European Union, Washington,
28 November 2011.
18 S. Koziej, Potrzeba nowelizacji strategii bezpieczeństwa Unii Europejskiej, „Bezpieczeństwo
Narodowe”, nr 20, 2011, s. 21.
19 Strategia Bezpieczeństwa Narodowego USA, Waszyngton maj 2010.
50
ROZDZIAŁ 1
są podstawą ich aktywności w świecie20. W związku z tym wysuwają wobec
Unii Europejskiej i jej państw członkowskich konkretne postulaty, takie
jak legitymizacja interwencji militarnej w Iraku i Afganistanie, podjęcie
intensywniejszej walki z terroryzmem, czy też proliferacja broni masowego
rażenia.
Agenda współpracy politycznej w głównym zakresie dotyczy spraw międzynarodowych poszeregowanych w trzy kluczowe obszary zainteresowania:
a) promocja międzynarodowego pokoju, demokracji i praw człowieka,
b) walka z terroryzmem międzynarodowym,
c) współpraca w zakresie polityki energetycznej.
W ramach promocji międzynarodowego pokoju, demokracji i praw człowieka Unia Europejska, jak i Stany Zjednoczone aktywnie działają na rzecz
promowania przemian polityczno-gospodarczo-społecznych w takich regionach świata, jak Bliski Wschód, Afryka, czy Europa Wschodnia. W zależności
od interesów narodowych (USA) i interesów wspólnotowych (UE) poziom ich
zaangażowania jest zróżnicowany. W przypadku USA centrum jego zainteresowania stanowi tak Bliski Wschód, jak i kontynent azjatycki21. Wobec tych
regionów świata, Amerykanie stosują bardzo pragmatyczną politykę zagraniczną, której celem jest bądź zapewnienie sobie bezpieczeństwa (Bliski
Wschód i przypadek m.in. Iranu) bądź uzyskanie korzyści z wymiany handlowej (m.in. przypadek Chin). Natomiast retoryka odwołująca się do demokracji i praw człowieka ma w większym wymiarze charakter fasady niż realnej
polityki. Z tego też względu Unia Europejska jako propagator ochrony praw
człowieka krytycznie ocenia decyzję Waszyngtonu o kontynuacji funkcjonowania więzienia w Guantanamo na Kubie. Ponadto Stany Zjednoczone przesunięcie ciężaru swoich interesów z Europy w rejon Bliskiego i Dalekiego
Wschodu zaznaczyły w strategii bezpieczeństwa oraz odrębnych strategiach
dotyczących wymienionych regionów22.
Z kolei Unia Europejska odwołuje się do zasad uniwersalnych i w większym
wymiarze zwraca uwagę na najbliższe sąsiedztwo, które w większości przekonuje warunkową pomocą finansową uzależnioną od stopnia realizacji reform
wprowadzających standardy europejskie do których zalicza się przede wszystkim ustanowienie stabilnych instytucji gwarantujących demokrację, poszanowanie zasad państwa prawa i praw człowieka oraz poszanowanie i ochronę
Ibidem.
Patrz: J. Tomaszewski, Zmiany w polityce bezpieczeństwa USA, „Bezpieczeństwo Narodowe”,
nr 23–24, 2012, s. 91–117.
22 Ibidem.
20
21
PAWEŁ OLSZEWSKI – Strategia „soft power” Unii Europejskiej…
51
praw mniejszości23. Zastosowany w tym przypadku instrument finansowy nie
współgra z założeniami strategii soft power, a zgodnie z zestawieniem J. Nye’a
zaprezentowanym w tabeli nr 1, jest to środek wykorzystywany przez podmiot
określany mianem potęgi finansowej, jaką UE teoretycznie w dalszym ciągu
pozostaje, mimo trwającego kryzysu gospodarczego.
Należy także wyraźnie podkreślić wybiórcze i instrumentalne wykorzystywanie kwestii ochrony praw człowieka przez Unię Europejską. Najlepszym
tego przykładem jest stosunek Unii Europejskiej do łamania praw człowieka
w Chinach. Część autorów24 jednym tchem stawia tezę, że demokratyzacja
Chin jest dla Unii Europejskiej jednym z priorytetów, ale jednocześnie uważa,
że jest to niemożliwe z powodu zbyt rozbudowanych kontaktów handlowych,
których Europa boi się stracić. Miałoby to bowiem katastrofalne skutki dla
gospodarek państw członkowskich UE. Relacje unijno-chińskie wielokrotnie
ulegały pogorszeniu w wyniku zbyt agresywnej i antychińskiej polityce UE
w obszarze ochrony praw człowieka. Klasyczny przykład to odwołanie przez
Pekin szczytu Unia Europejska – Chiny w 2008 roku w związku ze spotkaniami przywódców państw europejskich z Dalajlamą. Poza tym propagowanie
wartości jakimi są prawa człowieka jest przedmiotem ostrej dyskusji także
w samej Unii Europejskiej. Część państw stanowczo podnosi ten problem
w relacjach unijno-chińskich (Dania, Holandia), a część (Francja, Niemcy,
Włochy) dąży do jego zmarginalizowania w agendzie spotkań i dyskusji, kierując się wyłącznie interesem ekonomicznym25.
Należy podkreślić, że w kontekście kształtującego się ładu międzynarodowego i wykorzystania pozamilitarnych środków nacisku, wielu autorów
i badaczy uważa, że rola praw człowieka będzie rosła, tym bardziej, że problemy te coraz intensywniej stają na agendzie organizacji pozarządowych.
Dla Unii Europejskiej rodzi to szansę przejęcia kluczowej roli w tym obszarze stosunków międzynarodowych, jednak zasadnym jest postawienie tezy, że
ich propagowanie jest, jak dotychczas, pasywnym instrumentem soft power,
nie przynoszącym realnych korzyści – nawet politycznych. Ponadto prawa
człowieka jako jeden z czynników mogących wpływać na relacje międzynarodowe wydaje się być co najmniej wątpliwy, a wykorzystywanie go w formie
hasła i w wybranych przypadkach ukazuje jedynie dwulicowość i niespójność
koncepcyjną stosujących „prawa człowieka” jak swoistą „kartę przetargową”.
Co więcej, myślenie w kategoriach znaczącej roli Unii Europejskiej w kształJest to jeden z warunków formalnych, które musi spełnić państwo ubiegające się
o członkostwo w Unii Europejskiej.
24 K. Hołdak, A. Konarzewska, Stosunki Unii Europejskiej z Chinami, „Bezpieczeństwo Narodowe”, nr 3–4, 2007, s. 290.
25 Ibidem, s. 290.
23
52
ROZDZIAŁ 1
towaniu ładu światowego w oparciu o prawa człowieka i potencjalną zdolność Unii do wywierania wpływu na Chiny, świadczyć może o zastosowaniu
przez autorów tych tez, formy życzeniowej, a nie technik i metod badawczych odzwierciedlających rzeczywistość. Zastosowanie takiego życzeniowego
romantyzmu, to niestety swoiste „oczarowywanie” rzeczywistości, które
sprawdza się w literaturze pięknej ale nie w realich politycznych, chyba, że
przyjmiemy w tym względzie założenie stworzenia świata „wyobrażonego”
i marketingowej manipulacji.
Walka z międzynarodowym terroryzmem toczy się na dwóch wzajemnie
uzupełniających się poziomach. Pierwszym z nich jest walką doraźną, skierowaną na szybką likwidację zagrożenia terrorystycznego. Przykładem są
wielokrotnie przytaczane interwencje w Iraku i Afganistanie, a także „zlikwidowanie” przywódcy Al-Qaidy, Osamy Bin Ladena. Drugi poziom to
niwelowanie przyczyn terroryzmu, z którymi ani Stany Zjednoczone ani też
Unia Europejska po dziś dzień nie są w stanie sobie poradzić. Łączyć oba te
poziomy stara się Sojusz Północnoatlantycki, będący de facto główną areną
współpracy państw członkowskich UE z USA, jednakże także i on nie ma
możliwości sięgnięcia do źródeł zjawiska terroryzmu gdyż aby to uczynić
musiałby stać się organizacją uniwersalną, charytatywną i humanitarną.
Istotą podjętej przez Stany Zjednoczone decyzji o interwencji militarnej w Iraku i Afganistanie była zarówno walka z terroryzmem międzynarodowym po wydarzeniach z 11 września 2011 roku, jak i zastosowanie
tzw. uderzenia wyprzedzającego (prewencyjnego)26. W zasadniczej kwestii
należy zwrócić szczególną uwagę na różnice w sposobie postrzegania przez
Stany Zjednoczone i Unię Europejską zasad prewencji. Unia Europejska
jako całość pod tym pojęciem rozumie działania o charakterze dyplomatycznym, bez użycia sił militarnych. W jednym z dokumentów Komisji Europejskiej czytamy: UE zobowiązała się do osiągnięcia swoich celów polityki zagranicznej
poprzez dyplomację – czyli siłą swoich argumentów i pomysłów. Sankcje gospodarcze
i wojskowe operacje są rozpatrywane tylko w ostateczności, do użycia gdy dyplomacja
została wyczerpana27, niemniej jednak Unia Europejska wobec braku zdolności
bojowych nie jest w stanie przyjąć innej niż dotychczas stosowanej polityki.
Z kolei Stany Zjednoczone zasady prewencji w głównej mierze sprowadzają
do budowania przewagi militarnej i zarazem możliwości użycia siły. Jest to
jedna z przyczyn, dla których Amerykanie decydują się na działania w poje26 W literaturze spotyka się także określenie „wojna prewencyjna”, a w okresie urzędowania Georga W. Busha funkcjonowała tzw. doktryna wojny prewencyjnej.
27 The European Union and the United States. Global partners, global responsibilities, Delegation of
the European Commission to the United States, 2006, s. 17.
PAWEŁ OLSZEWSKI – Strategia „soft power” Unii Europejskiej…
53
dynkę, nie widząc przy tym innych środków, jak głównie tych o charakterze
zbrojnym28.
Mimo że Unia Europejska jako całość nie brała udziału we wstępnej
fazie, ani w konflikcie afgańskim ani irackim, włączając się dopiero później
w ramach zorganizowanych misji, to nie uniknęła zamachów terrorystycznych w Hiszpanii i w Wielkiej Brytanii. Wobec powyższego nie ma wątpliwości, iż ataki te nie były skierowane w UE, ale w Hiszpanię i Wielką Brytanię,
które weszły w koalicję antyiracką i przystąpiły do wojny w Iraku. Od tego
czasu Unia Europejska dynamiczniej niż wcześniej rozwija instytucjonalnoprawne mechanizmy walki z terroryzmem, podejmując także współpracę ze
Stanami Zjednoczonymi. Część jej państw członkowskich aktywnie uczestniczy w operacji ISAF prowadzonej przez Sojusz Północnoatlantycki w Afganistanie, a sama Unia Europejska bierze czynny udział w odbudowywaniu
tego państwa29. Jednak podejmowana przez Brukselę walka z międzynarodowym terroryzmem ma charakter defensywny, oparty w głównej mierze na
reaktywności i spóźnionych decyzjach politycznych. Co prawda po zamachach
w Madrycie i Londynie unijne władze zintensyfikowały prace nad programowymi aspektami przeciwdziałania terroryzmowi w postaci m.in. przeciwdziałania „praniu brudnych pieniędzy” czy też walką z finansowaniem
działalności terrorystycznej30, jednak poziom implementacji poszczególnych
przepisów prawa unijnego do krajowych porządków prawnych przez część
państw członkowskich jest bardzo niski31, a Unia na szczeblu centralnym nie
jest w stanie wymusić owej implementacji.
Od 2009 roku fundamentem wzajemnych relacji pomiędzy Unią Europejską a Stanami Zjednoczonymi w zakresie polityki energetycznej jest Rada
ds. Energii UE-USA, w której współpraca odbywa się na szczeblu ministerialnym. Do jej głównych zadań należy m.in. wspieranie działań na rzecz
wzmocnienia stabilności rynków energetycznych, promowanie modernizacji
istniejącej infrastruktury przesyłowej oraz dywersyfikacji źródeł energii, czy
28 R. Potocki, Potęga a nieład światowy. Dylematy „siły miękkiej” w relacjach transatlantyckich, w:
G. Rdzanek (red.), Europatlantycka obronność na rozdrożu, Oficyna Wydawnicza Arboretum, Wrocław 2004, s. 80.
29 Na temat roli Unii Europejskiej w odbudowie Afganistanu patrz: K. Hołdak, Zaangażowanie UE w odbudowę Afganistanu, „Bezpieczeństwo Narodowe”, nr 1–2, 2007, s. 185–200.
30 Jak przykład należy podać Council Decision of on the Conclusion of the Agreement between the
European Union and the United States of America on the processing and transfer of Financial Messaging
Data from the European Union to the United States for the purposes of the Terrorist Finance Tracking Program, Council of the European Union, 2010/0178 (NLE).
31 F. Jasiński, P. Rakowski, Walka z przestępczością zorganizowaną i terroryzmem, w: F. Jasiński,
K. Smoter (red.), Obszar wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości Unii Europejskiej. Geneza, stan
i perspektywy rozwoju, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa 2005, s. 278.
54
ROZDZIAŁ 1
też wspieranie partnerstwa unijno-amerykańskiego (na szczeblu przedsiębiorstw i inwestorów) w zakresie „zielonych technologii”. Jednak strategie
polityki energetycznej obu tych podmiotów znacząco się różnią. Przykładowo, państwa unijne zwiększenie bezpieczeństwa energetycznego upatrują
głównie w efektywności energetycznej i wykorzystaniu odnawialnych źródeł
energii. Ma to na celu zmniejszenie zależności od zewnętrznych dostawców,
w tym Rosji (nie potwierdza tego casus Gazociągu Północnego). Z kolei Stany
Zjednoczone owe bezpieczeństwo energetyczne starają się budować w oparciu o rozwiązania technologiczne w dziedzinie energii32. Sposób patrzenia
na kwestie energetyczne jest odzwierciedleniem patrzenia na kwestie bezpieczeństwa. I o ile polityka Stanów Zjednoczonych w obszarze bezpieczeństwa energetycznego jest spójna, bezkompromisowa i pragmatyczna, a także
prowadząca do uniezależnienia od źródeł zewnętrznych, o tyle w kontekście
unijnej polityki energetycznej nie można tego stwierdzić. Chaos decyzyjny
oraz brak wizji kształtowania owej polityki automatycznie wyklucza zbudowanie europejskiego systemu bezpieczeństwa energetycznego. Problemy te
dostrzegają także państwa członkowskie UE, które na własną rękę dywersyfikują dostawy surowców energetycznych, a Unia Europejska nie jest w stanie realizować nawet jednego wspólnego projektu, o czym świadczy przykład
Nabucco. Ponadto nadmierna unijna troska o ochronę środowiska blokuje
szereg koncepcji związanych z kształtowaniem i ugruntowaniem bezpieczeństwa energetycznego, a także powiększaniem kosztów pozyskiwania energii odnawialnej. Jest to nie tylko kwestia braku ujednolicenia i formalnego
uwspólnotowienia polityki bezpieczeństwa energetycznego, lecz także braku
wspólnych regulacji na linii ochrona środowiska – bezpieczeństwo energetyczne oraz co najważniejsze powszechny nadmiar regulacji dotyczących tych
kwestii, utrudniających realizację obu polityk.
Stany Zjednoczone i Unia Europejska są od siebie po części uzależnione,
choć owo uzależnienie w większym stopniu dotyczy Unii Europejskiej.
Należy zauważyć, że mimo istniejących różnic w postrzeganiu obecnej sytuacji zarówno przez Waszyngton, jak i Brukselę podmioty te mają względnie
spójną i wzajemnie uzupełniającą się wizję nowego ładu międzynarodowego.
Przedwczesne zatem wydają się być tezy o zaniku transatlantyckiego partnerstwa, jednak zdecydowanie prawdziwe jest kierowanie przez USA swojej
polityki zagranicznej głównie ku Azji. Potwierdziła to zresztą w ostatnim czasie Hilary Clinton, mówiąc, że Europa w dalszym ciągu pozostaje strategicz-
32
s. 71.
A. Konarzewska, Stany Zjednoczone a Europa, „Bezpieczeństwo Narodowe”, nr 5–6, 2007,
PAWEŁ OLSZEWSKI – Strategia „soft power” Unii Europejskiej…
55
nym partnerem Stanów Zjednoczonych33, jednakże oficjalne strategie Stanów
Zjednoczonych i prowadzone działania, wyraźnie pokazują przesunięcia amerykańskiej optyki zainteresowania na Azję i Bliski Wschód.
1.4. UNIJNA STRATEGIA „SOFT POWER ” W PRAKTYCE
– WYBRANE PRZYPADKI
W pierwszej części rozważań nad strategią soft power przytoczono główne
środki do jej realizacji. Jednym z nich były instytucje. Unia Europejska jako
organizacja międzynarodowa wykształciła własne instytucje takie, jak Rada
Unii Europejskiej, Komisja Europejska, Parlament Europejski – są one
skierowane do wewnątrz UE. Nowo powstałym organem Unii Europejskiej,
skierowaną do zewnątrz, jest Europejska Służba Działań Zewnętrznych
(ang. European External Action Service, EEAS) podlegająca bezpośrednio Wysokiemu Przedstawicielowi ds. Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa (ang.
High Representative of the Union for Foreign Affairs and Security Policy, HR). Funkcjonowanie obu tych instrumentów działań politycznych wpisuje się w strategię
soft power Unii Europejskiej, która w swoim założeniu zakłada dialog i współpracę jako najważniejsze metody działania. Celem ich powołania było wzmocnienie znaczenia i pozycji międzynarodowej Unii Europejskiej, a także, co
ważne z punktu widzenia niniejszego artykułu, wsparcie skutecznego promowania unijnych interesów i wartości w świecie34. Oba te elementy są zawarte
w celach Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej,
odnoszących się także do wszystkich działań zewnętrznych, do których należą:
1) ochrona swoich wartości, podstawowych interesów, bezpieczeństwa,
niezależności i integralności,
2) umacnianie i wspieranie demokracji, zasad państwa prawa, praw człowieka i zasad prawa międzynarodowego,
3) utrzymanie pokoju, zapobieganie konfliktom i umacnianie bezpieczeństwa międzynarodowego zgodnie z celami i zasadami Karty Narodów
Zjednoczonych, jak również z zasadami Aktu Końcowego z Helsinek
oraz celami Karty Paryskiej, w tym z celami i zasadami dotyczącymi
granic zewnętrznych,
33 Secretary Clinton’s Speech on The U.S. and Europe: A Revitalized Global Partnership,
29.11.2012, http://www.brookings.edu/events/2012/11/29-transatlantic-clinton [data dostępu:
11.02.2013]. Patrz także: H. Clinton, Americas Pacific Century, Departament Stanu USA,
11.11.2011, http://www.state.gov/secretary/rm/2011/10/175215.htm [data dostępu: 10.02.2012].
34 A. Chojan, Europejska Służba Działań Zewnętrznych – postęp czy regres w politycznej integracji
Europy?, „Myśl Ekonomiczna i Polityczna”, nr 1 (36), 2012, s. 143.
56
ROZDZIAŁ 1
4) wspieranie trwałego rozwoju gospodarczego i społecznego oraz środowiskowego krajów rozwijających się, przyjmując za nadrzędny cel likwidację ubóstwa,
5) przyczynianie się do opracowywania międzynarodowych środków służących ochronie i poprawie stanu środowiska oraz zrównoważonego
zarządzania światowymi zasobami naturalnymi, w celu zapewnienia
trwałego rozwoju,
6) niesienie pomocy narodom, krajom i regionom dotkniętym klęskami
żywiołowymi lub katastrofami spowodowanymi przez człowieka,
7) wspieranie systemu międzynarodowego opartego na silniejszej współpracy wielostronnej i na dobrych rządach na poziomie światowym35.
Całościowa i efektywna realizacja powyższych celów stanowiłaby pełną
sukcesu strategię soft power. Jednak praktyka jest zupełnie inna. Do każdego
z nich literatura dostarcza dziesiątki przypadków, potwierdzających zarówno
jej sukcesy, jak i porażki. Pozostaje poza dyskusją, że obecnie stosowana przez
UE strategia soft power skupia się głównie na promowaniu demokracji i praw
człowieka. W czerwcu 2012 roku z inicjatywy Europejskiej Służby Działań
Zewnętrznych ukazał się raport zatytułowany „Prawa człowieka i demokracja
na świecie”36. Ten ponad czterystu stronicowy dokument stanowi zestawienie
unijnych działań w zakresie promocji praw człowieka i demokracji. Jak wskazano w raporcie, jednym z instrumentów służących obronie praw człowieka
są tzw. klauzule praw człowieka umieszczane w umowach międzynarodowych37. Znamienne jest jednak to, że w 2011 roku nie została podpisana ani
nie weszła w życie żadna umowa międzynarodowa, której stroną byłaby UE,
a która zawierałaby ową klauzulę. Wspieraniu demokracji, a także – w dużo
mniejszym stopniu – ochronie praw człowieka służy także utworzona w 2004
roku Europejska Polityka Sąsiedztwa38, w tym zainicjowane w 2009 roku Partnerstwo Wschodnie. Jak na razie polsko-szwedzka inicjatywa okazuje się być
porażką, bowiem zastosowana w niej metoda warunkowości (tzw. more for more)
kompletnie nie zdała egzaminu. Bez deklaracji o możliwości przystąpienia
państw objętych Partnerstwem do UE, inicjatywa ta przestała być atrakcyjna,
Wersja skonsolidowana Traktatu o Unii Europejskiej, art. 21 ust. 2 TUE, Dziennik Urzędowy
Unii Europejskiej, C 83 z 30.03.2010.
36 Prawa człowieka i demokracja na świecie, Europejska Służba Działań Zewnętrznych, czerwiec 2012.
37 Klauzula praw człowieka stanowi, że prawa człowieka, przedstawione w Powszechnej
deklaracji praw człowieka, mają wpływ na wewnętrzne i zewnętrzne polityki stron i stanowią
jeden z istotnych elementów umowy. Ibidem, s. 28–29.
38 Na temat Europejskiej Polityki Sąsiedztwa patrz. J.M. Fiszer (red.), Europejska Polityka
Sąsiedztwa, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2012.
35
PAWEŁ OLSZEWSKI – Strategia „soft power” Unii Europejskiej…
57
tak samo jak atrakcyjny przestaje być projekt pod nazwą Unia Europejska39.
Co więcej państwa członkowskie Unii Europejskiej większe zainteresowanie
wyrażają wobec południowego niż wschodniego wymiaru. Jest to jeden z przykładów, który pokazuje, że unijna strategia soft power nie działa, jak należy.
Samo promowanie wartości tak społecznych, jak i politycznych nie wystarcza,
aby wywierać wpływ na państwa takie, jak Ukraina, Białoruś, Azerbejdżan,
Armenia, nie wspominając już o Białorusi, która od wielu lat wyraźnie preferuje kierunek prorosyjski. Z państw Partnerstwa Wschodniego tylko Mołdawia i Gruzja40są względnie zainteresowane przeprowadzaniem reform na
wzór stricte europejski. W tym konkretnym kontekście strategia „miękkiej
siły” UE powinna być wsparta konkretnymi decyzjami politycznymi, by nadać
jej wiarygodność. Tymczasem, w trakcie opracowywania końcowych konkluzji
szczytu Partnerstwa Wschodniego w Warszawie, zastanawiano się, czy wobec
państw tej polsko-szwedzkiej inicjatywy zasadne jest używanie słowa „europejski”, czy też nie41. Jeśli w dalszym stopniu Unia Europejska będzie budowała swój wizerunek i atrakcyjność w taki sposób, to zarówno jej strategię soft
power, jak i jej i tak minimalny wpływ na arenę światową czeka szybka klęska.
W obszarze wspierania procesów demokratyzacji w świecie Unia Europejska opiera swoją politykę głównie na Europejskim Instrumencie na
Rzecz Wspierania Demokracji i Praw Człowieka (ang. European Instrument
for Democracy and Human Rights, EIDHR). Jednak instrument ten okazał się
być wysoce nieskutecznym z powodu braku elastyczności przy podejmowaniu kluczowych dla niego decyzji, co sprawiło, że EIDHR nie był w stanie
odpowiednio szybko reagować na zmianę sytuacji międzynarodowej42. Wobec
wydarzeń tzw. „arabskiej wiosny ludów” unijny dyplomaci zgodnie twierdzili,
że istniała wyraźna potrzeba zmiany strategii w polityce demokratyzacyjnej,
w tym także w obszarze instytucjonalnym. Odpowiedzią na te postulany była
propozycja Radosława Sikorskiego związana z utworzeniem Europejskiego
Funduszu na Rzecz Demokracji. Jak słusznie wskazuje Kinga Brudzińska
powołanie EED jest wypadkową słabości EIDHR i zalet amerykańskiej Naro39 W obszarze innym niż EPS, a także potwierdzającym spadek atrakcyjności Unii Europejskiej jest postawa Turcji, która coraz śmielej głosi tezy o wstrzymaniu swoich dążeń do
uzyskania statusu państwa członkowskiego.
40 Nie ma pewności, czy nowo wybrane władze w Gruzji będą w dalszym ciągu zmierzały
ku Unii Europejskiej, czy raczej wybiorą ściślejszą „integrację” z Federacją Rosyjską.
41 D. Pszczółkowska, Partnerstwo Wschodnie, czyli ocalone słowa na „e”, „Gazeta Wyborcza”,
26.09.2011.
42 Na temat ograniczeń Europejskiego Instrumentu na Rzecz Wspierania Demokracji
i Praw Człowieka patrz: K. Brudzińska, Polityka demokratyzacyjna UE – perspektywy utworzenia
Europejskiej Fundacji na rzecz Demokracji, „Biuletyn PISM”, nr 93, 2011, s. 2530–2531. Na temat
działań finansowanych z EIDHR patrz także: Prawa człowieka…., op. cit., s. 31–34.
58
ROZDZIAŁ 1
dowej Fundacji na rzecz Demokracji (NED). Zasadniczy problem polega jednak na tym, że amerykański NED funkcjonuje całkiem dobrze, a unijny EED
ma problem ze skutecznym rozwinięciem swoich działań. Z kolei w porównaniu do EIDHR, EED nie będzie kolejną unijną instytucją, ale będzie działała
na zasadzie konwencji43. Wszystko to ukazuje ograniczenia w umiejętnym
dostosowywaniu się do panującej sytuacji międzynarodowej, a tym samym
powoduje „oddanie pola” innym aktorom globalnym. Unia Europejska bez
wątpienia przyjęła inną strategię wspierania demokracji niż Stany Zjednoczone. Uznała, że interwencja militarna jest narzędziem kosztownym, nieskutecznym i przynoszącym zupełnie odwrotne skutki. Europa wyciągnęła
słuszne wnioski z „amerykańskiej demokratyzacji Iraku”, ale nie wyciągnęła
wniosków z własnej opieszałości, nieudolności i ze złego doboru priorytetów. Kształtując strategię soft power wobec państw takich, jak Irak, Afganistan, Egipt czy Tunezja w pierwszej kolejności należało zdiagnozować, czy
odmienne kulturowo, historycznie i politycznie państwa są w stanie zmienić
ustój oparty na podłożu religijno-ideologicznym na demokrację i czy przedmiotem „miękkiej siły” winna być faktycznie demokratyzacja, a nie np.
oddolne i wyłącznie humanitarne wsparcie mieszkającej tam ludności. Należy
się także głębiej zastanowić czy obywatele tychże państw chcą funkcjonować
w duchu demokracji i czy wartości i kultura europejska są tym, czego oczekują? Wydaje się, że unijni decydenci dokładnie nie rozważyli tych zagadnień
i „na siłę”, wraz z kierunkiem wyznaczonym przez Stany Zjednoczone, próbują „zaklinać” rzeczywistość.
Trwająca stale rywalizacja mocarstw o wpływy w takich regionach świata,
jak Afryka czy Azja, stawia Unię Europejską na przegranej pozycji. Dokładnie obrazuje to kwestia unijno-chińskiej rywalizacji na kontynencie afrykańskim. Chiny w swojej polityce zagranicznej nie działają zgodnie z zasadą
warunkowości, preferowaną z kolei przez Europejczyków. Podczas gdy Chiny
prowadząc interesy inwestycyjno-handlowe w Afryce nie mieszają się w ich
sprawy wewnętrzne, Unia Europejska de facto „wymusza” na państwach Afryki
reformy wewnętrzne na wzór standardów przyjętych w Europie (np. demokratyzacja)44. Z zasady jest to strategia błędna, bowiem nie przynosi korzyści
w krótkim okresie czasu, co z automatu czyni ją nieefektywną i kosztowną,
a ponadto jest wyrazem angażowania się w wewnętrzne sprawy innego państwa, co jest wbrew regulacjom międzynarodowym i nie uwzględnia ani rzeczywistej kondycji tych państw ani innych uwarunkowań do których zaliczyć
R. Sikorski, Fostering Europe’s infant democracies, „Europe’s World”, Autumn 2011, s. 52.
K. Hoładak, A. Konarzewska, Stosunki Unii Europejskiej z Chinami, „Bezpieczeństwo
Narodowe”, nr 3–4, 2007, s. 294.
43
44
PAWEŁ OLSZEWSKI – Strategia „soft power” Unii Europejskiej…
59
można kwestie historyczne, społeczne i kulturowe oraz tradycje i zwyczaje
w tym tradycje ustrojowe. Co innego Chiny, które poprzez wsparcie ekonomiczne przejmują kontrolę nad „zarządzaniem” owymi państwami, w gruncie rzeczy je od siebie uzależniając tak gospodarczo, jak i politycznie. Zatem
instrumenty europejskiej polityki międzynarodowej w konfrontacji z instrumentami polityki zagranicznej Chin są relatywnie mniej efektywne. Taka
sytuacja ma miejsce w odniesieniu do instrumentów większości mocarstw
wiodących w nowym, wielobiegunowym świecie.
1.5. ZAKOŃCZENIE
W rzeczywistości zdecydowana większość unijnych działań zewnętrznych
oparta jest na narzędziach soft power, przy aktywnym wykorzystaniu instrumentów finansowych, de facto umożliwiających kupowanie efektów, często
krótkoterminowych. Wydaje się, że to nie kultura, wartości, czy tradycje
odgrywają najważniejszą rolę w procesie postrzegania Unii Europejskiej
przez państwa trzecie, ale jej zdolność do udzielania im wsparcia finansowego zgodnie z przytoczoną wcześniej zasadą „więcej za więcej” (more for more).
W sytuacji, gdy skończą się europejskie fundusze na wspieranie przemian
społecznych w państwach trzecich, (wobec, których stosowana jest „miękka
siła) może okazać się, że unijna strategia soft power zakończy swój żywot i albo
UE zacznie w końcu prowadzić politykę międzynarodową zgodnie z podejściem szkoły realistycznej, albo czeka ją całkowita marginalizacja.
Unia Europejska, jako organizacja międzynarodowa o charakterze cywilnym nie ma możliwości wykorzystania innych instrumentów działania w stosunkach międzynarodowych, jak tylko tych składających się na „miękką siłę”.
Pokazuje to słabość UE do działania w międzynarodowej polityce. Słabość
owej strategii wynika co najmniej z dwóch powodów. Po pierwsze, nie znajduje ona żadnego realnego wsparcia w postaci hard power, która dla klasycznych państw jest w dalszym stopniu podstawą funkcjonowania i realizacji
interesów w polityce zagranicznej. Po drugie, słabość owej strategii wynika
z ograniczeń mających swoje źródło w państwach członkowskich, promujących de facto własne interesy kosztem ograniczania aktywności międzynarodowej Unii Europejskiej.
Stawianie pytania, czy Unia Europejska jest atrakcyjnym partnerem dla
mocarstw takich jak USA, Chiny, czy Indie jest bezzasadne, bowiem strategię soft power powinno się stosować do państw/podmiotów będących w gorszej
sytuacji polityczno-gospodarczo-społecznej. Przykładowo, próba stosowania
soft power wobec Stanów Zjednoczonych byłaby strategią chybioną, gdyż są one
60
ROZDZIAŁ 1
na tyle atrakcyjnym i samodzielnym aktorem stosunków międzynarodowych,
że nie dadzą się „uwieść” unijnym instytucjom, wartościom i polityce. Stany
Zjednoczone w swojej polityce zagranicznej wobec innych mocarstw tworzących ład wielobiegunowy, kierują się wyłącznie pragmatyzmem politycznym,
skierowanym na wzmacnianie własnej, słabnącej pozycji międzynarodowej.
Z kolei Unii Europejskiej owego pragmatyzmu wyraźnie brakuje, co bezpośrednio przekłada się na jej miejsce w systemie międzynarodowym.
Bibliografia
Aron R., Pokój i wojna między narodami, Centrum im. Adama Smitha, Warszawa 1995.
Brudzińska K., Polityka demokratyzacyjna UE – perspektywy utworzenia Europejskiej Fundacji na
rzecz Demokracji, „Biuletyn PISM”, nr 93, 2011.
Budżet Unii Europejskiej w pigułce, Urząd Publikacji Unii Europejskiej, Luksemburg 2010.
Chojan A., Europejska Służba Działań Zewnętrznych – postęp czy regres w politycznej integracji
Europy?, „Myśl Ekonomiczna i Polityczna”, nr 1 (36), 2012.
Clinton H., Americas Pacific Century, Departament Stanu USA, 11.10.2011, http://www.
state.gov/secretary/rm/2011/10/175215.htm [data dostępu: 10.02.2012].
Council Decision of on the Conclusion of the Agreement between the European Union and the United
States of America on the processing and transfer of Financial Messaging Data from the European
Union to the United States for the purposes of the Terrorist Finance Tracking Program, Council
of the European Union, 2010/0178 (NLE).
EU-US Summit Joint statement, Council of The European Union, Washington, 28 November 2011.
Fiszer J.M. (red.), Europejska Polityka Sąsiedztwa, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2012.
Hoładak K., Konarzewska A., Stosunki Unii Europejskiej z Chinami, „Bezpieczeństwo Narodowe”, nr 3–4, 2007.
Hołdak K., Zaangażowanie UE w odbudowę Afganistanu, „Bezpieczeństwo Narodowe”, nr 1–2,
2007.
Jasiński F., Rakowski P., Walka z przestępczością zorganizowaną i terroryzmem, w: F. Jasiński,
K. Smoter (red.), Obszar wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości Unii Europejskiej. Geneza,
stan i perspektywy rozwoju, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa 2005.
Jones E., Liberatore A. Mapping the Future of the EU-US Partnership: Policy and Research Perspectives, Directorate-General for Research, European Commission, Brussels 2010.
Konarzewska A., Stany Zjednoczone a Europa, „Bezpieczeństwo Narodowe”, nr 5–6, 2007.
Koziej S., Potrzeba nowelizacji strategii bezpieczeństwa Unii Europejskiej, „Bezpieczeństwo Narodowe”, nr 20, 2011.
Melissen J. (red.), The New Public Diplomacy: Soft Power in International Relations, Palgrave
Macmillan, London 2007.
Nye J., Bound To Lead: The Changing Nature Of American Power, New York 1991.
Nye J., Soft Power. Jak osiągnąć sukces w polityce światowej, Wydawnictwa Akademickie i Profesionalne, Warszawa 2007.
Ociepka B., Dyplomacja publiczna jako forma komunikowania, międzynarodowego, w: B. Ociepka
(red.), Dyplomacja publiczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2008.
PAWEŁ OLSZEWSKI – Strategia „soft power” Unii Europejskiej…
61
Ociepka B., Nowa dyplomacja publiczna – perspektywa teorii stosunków międzynarodowych i komunikowania międzynarodowego, „Przegląd Strategiczny”, nr 1, 2012.
Potocki R., Miłoszewska D., Rola soft power w środowisku międzynarodowym, w: A. Zaremba,
B. Zapała (red.), Wymiary bezpieczeństwa na progu XXI wieku. Między teorią a praktyką,
Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010.
Potocki R., Potęga a nieład światowy. Dylematy „siły miękkiej” w relacjach transatlantyckich, w:
G. Rdzanek (red.), Europatlantycka obronność na rozdrożu, Oficyna Wydawnicza Arboretum, Wrocław 2004.
Prawa człowieka i demokracja na świecie, Europejska Służba Działań Zewnętrznych, 2012.
Pszczółkowska D., Partnerstwo Wschodnie, czyli ocalone słowa na „e”, „Gazeta Wyborcza”,
26.09.2011.
Rewers E., Europejska przestrzeń kulturowa czy przestrzenny miszmasz?, w: J.P. Hudzik, W. Woźniak (red.), Sfera publiczna. Kondycja – przejawy – przemiany Wydawnictwo UMCS, Lublin
2006.
Scruton R.S., Słownik myśli politycznej, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2002.
Secretary Clinton’s Speech on The U.S. and Europe: A Revitalized Global Partnership,
29 November 2012, http://www.brookings.edu/events/2012/11/29-transatlantic-clinton
[data dostępu: 11.02.2013].
Sikorski R., Fostering Europe’s infant democracies, „Europe’s World”, Autumn 2011.
Strategia Bezpieczeństwa Narodowego USA, Waszyngton 2010.
The European Union and the United States. Global partners, global responsibilities, Delegation of
the European Commission to the United States, 2006.
Tomaszewski J., Zmiany w polityce bezpieczeństwa USA, „Bezpieczeństwo Narodowe”,
nr 23–24, BBN, Warszawa 2012.
Wersja skonsolidowana Traktatu o Unii Europejskiej, art. 21 ust. a, Dziennik Urzędowy Unii
Europejskiej, C 83 z 30.03.2010.
Zaremba A., Zapała B. (red.), Wymiary bezpieczeństwa na progu XXI wieku. Między teorią
a praktyką, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010.
ROZDZIAŁ 2
STA NISŁAW KO ZIEJ
NATO i UE: dwa euroatlantyckie filary
bezpieczeństwa Polski
2.1. WPROWADZENIE
Bezpieczeństwo Polski jest jednym z elementów bezpieczeństwa euroatlantyckiego. To w tym obszarze lokujemy najważniejsze zewnętrzne filary naszego
bezpieczeństwa: NATO i UE. Zewnętrzne – bo podstawowym filarem jest własny potencjał bezpieczeństwa. Przede wszystkim o niego musimy dbać, rozwijać
go i umacniać w pierwszej kolejności. Filary zewnętrzne są ważne, ale jednak
uzupełniające, wspierające. Jednakowoż bez nich trudno byłoby zapewnić pełną
skuteczność filara wewnętrznego. Dlatego ich kondycja ma dla bezpieczeństwa
Polski znaczenie kluczowe. Spróbujmy zatem zastanowić się nad nią.
W obszarze euroatlantyckim funkcjonuje wiele indywidualnych i zbiorowych
podmiotów bezpieczeństwa. Od najpotężniejszego supermocarstwa światowego
do wręcz rajskich księstw; od najsilniejszego sojuszu militarnego świata, jakim
jest NATO, do żyjącej już bardziej wspomnieniami dobrych lat OBWE. Dokładna
ocena wszystkich podmiotów bezpieczeństwa i bardzo skomplikowanych relacji
między nimi wykracza poza dopuszczalne i racjonalne ramy jednej publikacji.
Ograniczę się więc tylko do spojrzenia na kondycję dwóch chyba najistotniejszych
w tym obszarze podmiotów bezpieczeństwa, jakimi są NATO i Unia Europejska.
2.2. NATO
Nie ulega wątpliwości, że obecnie, w XXI wieku, NATO jest zupełnie inne
nie tylko w porównaniu z czasami zimnej wojny1, ale także z pierwszym, tro1 Najnowsze szerokie i kompetentne opracowanie na ten temat patrz: R. Kupiecki, Siła
i solidarność. Strategia NATO 1949–1989, PISM, Warszawa 2012. Patrz także: S. Zarychta, Doktryny i strategie NATO 1949–2012, DMW, Gdynia 2012.
64
ROZDZIAŁ 2
chę romantycznym okresem pozimnowojennym, za jaki można uznać lata
dziewięćdziesiąte ubiegłego wieku.
Odnotujmy najważniejsze wyzwania i zmiany, których sojusz doświadczył
na progu tego wieku. Pierwszym poważnym doświadczeniem o jakościowo
nowym charakterze była interwencja w byłej Jugosławii w 1999 roku. Oznaczała ona operacyjne wyjście sojuszu poza traktatowe granice, po 50 latach
koncentrowania się wyłącznie na przygotowaniu obrony własnego terytorium.2 To był historyczny krok w ewolucji sojuszu, z którego konsekwencji
wówczas jeszcze nie bardzo wszyscy zdawali sobie sprawę. A to był właśnie
początek zmiany NATO z organizacji wyłącznie obronnej w organizację bezpieczeństwa militarnego. Bezpieczeństwo – to coś więcej niż tylko obrona. To
obrona plus promowanie stabilności w celu wyprzedzającego eliminowania
źródeł zagrożeń plus reagowanie kryzysowe, jeśli mimo to owe zagrożenia
zaczynają się pojawiać w otoczeniu strategicznym. Taką organizacją w praktyce jest dzisiaj NATO.
Najbardziej spektakularnym znakiem jakościowo nowych warunków środowiska bezpieczeństwa XXI wieku stał się strategiczny atak terrorystyczny
na najpotężniejszego sojusznika 11 września 2001 roku. To w odpowiedzi na
ten atak sojusz zdecydował się użyć swej najsilniejszej broni, czyli „muszkieterskiej” reakcji na podstawie artykułu 5. o kolektywnej obronie.
I wtedy okazało się, że tak naprawdę ten super-środek jest tylko mini-środkiem. Wielka machina militarna NATO, która na mocy art. 5. miała zmiażdżyć każdego, kto ośmieliłby się stanąć na jej drodze, po prostu w ogóle nie
wystartowała przeciwko nowemu, asymetrycznemu zagrożeniu.3 Różne były
oczywiście tego powody. Dla ilustracji przytoczmy tylko jeden. Przez ponad
pół wieku ćwiczono scenariusze i mechanizmy, wedle których to Amerykanie
mieli pomagać Europie w razie potrzeby, a tu okazało się, że Europejczycy
mają pomóc bezpośrednio Ameryce. Ponadto Amerykanie, stojący w obliczu
konieczności szybkiej reakcji w bardzo niejasnej sytuacji i złożonych warunkach (szczególnie w kontrofensywie w Afganistanie), nie bardzo byli zainteresowani ową pomocą, która w istocie rzeczy mogłaby tylko skomplikować
i opóźnić tę reakcję.
Fiasko zastosowania artykułu 5. było chyba największym, jak dotąd,
wstrząsem dla takich krajów, zwłaszcza jak Polska, które wartość sojuszu mierzą głównie odstraszającą siłą tego zobowiązania do kolektywnej obrony. Ona
Patrz: NATO in the Balkans, NATO Briefing, luty 2005.
Jak słusznie zauważa gen. K. Naumann, 12 września 2001 roku był wprawdzie triumfem
sojuszniczej solidarności, ale jednocześnie ukazał początek najpoważniejszego kryzysu NATO.
Patrz: Speech by General Klaus Nauman, former Chairman of the NATO Military Committee at the first
of the SHAPE Lecture Series, www.shape.nato.int.
2
3
STANISŁAW KOZIEJ – NATO i UE: dwa euroatlantyckie filary bezpieczeństwa Polski
65
jest dla nich najważniejsza4. W 2001 roku okazało się w praktyce, że dotychczasowe mechanizmy i procedury użycia tej najważniejszej broni NATO
zupełnie nie przystają do nowych potrzeb. O ile mogły się one sprawdzać
w stosunku do symetrycznych zagrożeń klasyczną agresją ze strony podmiotów państwowych, to są nieskuteczne wobec agresji asymetrycznej ze strony
podmiotów niepaństwowych. Zastanawiające, że to najważniejsze i bezprecedensowe wydarzenie w historii NATO nie doczekało się dotąd poważniejszego
studium analitycznego.
Z pewnością konieczna jest w miarę precyzyjna interpretacja warunków
i metod stosowania tego artykułu. Tym bardziej, że nie można wykluczyć
kolejnej istotnej zmiany fundamentu dotychczasowej obrony kolektywnej
w postaci wycofania resztek amerykańskiej broni nuklearnej z Europy. Niezbędne jest wypracowanie zupełnie nowych procedur i mechanizmów implementacji „reguły muszkieterów” nie tylko zresztą w stosunku do klasycznej
agresji symetrycznej, ale jeszcze bardziej w stosunku do jakościowo nowych
zagrożeń asymetryczną agresją, w tym np. cyberagresją. NATO nie może
dać się zdominować innymi zadaniami poza art. 5. i poza swoim terytorium.
Dzisiaj obserwujemy raczej taką sytuację. NATO „straciło głowę” dla Afganistanu, obrona własnego terytorium została w tyle. Czas zawołać: „NATO!
Wracaj do domu!”5. Nie dosłownie, ale mentalnie.
Z tym wiąże się oczywiście niezwykle ważna sprawa treści sojuszniczego planowania operacyjnego, a w tym tzw. planów ewentualnościowych
(contingency plans). Określają one sposób wspólnego reagowania NATO na
zagrożenia zwłaszcza państw kresowych i są najskuteczniejszą gwarancją uruchomienia NATO w razie potrzeby wsparcia takich sojuszników. Odpowiednia do nowych warunków interpretacja artykułu 5. w koncepcji strategicznej
powinna wychodzić z założenia, aby umożliwić łatwiejsze uwzględnianie
w tych planach szerszego spektrum scenariuszy ważnych dla państwa granicznego, choć niekoniecznie jednakowo dotyczących pozostałych sojuszników.
Drugie doświadczenie o ogromnym znaczeniu wiąże się z kolei z artykułem 4. Traktatu Waszyngtońskiego i zdolnością NATO do wspólnego
wyprzedzającego reagowania w sytuacjach trudnokonsensusowych, na
ewentualne zagrożenia kryzysowe, które jeszcze nie „podpadają” pod gwarancje artykułu 5. W 2003 roku, gdy zbliżała się interwencja w Iraku, Turcja,
obawiając się ewentualnych retorsji irackich w postaci uderzeń powietrznych
lub rakietowych na swoje terytorium (dodatkowo być może przy użyciu broni
4 Patrz np.: Wspólna deklaracja Grupy Wyszehradzkiej przed szczytem w Chicago, „Rzeczpospolita”, 18.04.2012.
5 Patrz np.: J. Ringsmose, S. Rynning, Come Home, NATO? The Atlantic Alliance’s New Strategic Concept, DIIS Report, Copenhagen 2009.
66
ROZDZIAŁ 2
chemicznej), poprosiła NATO o zaplanowanie wzmocnienia jej obrony. I wówczas sojusz przez pewien czas nie mógł podjąć decyzji politycznej uruchamiającej takie uzupełniające i wyprzedzające planowanie ewentualnościowe.
Uniemożliwiały to rozbieżności polityczne na tle interwencji w Iraku. Niektóre państwa przedkładały swoje interesy i ambicje polityczne w rywalizacji z innymi ponad strategiczną solidarność z sojusznikiem, który poczuł się
zagrożony. Co prawda, przy pomocy kruczka proceduralnego, udało się po
pewnym czasie doprowadzić do takiej decyzji, ale był to sygnał, że NATO
nie gwarantuje wspólnego działania w takich sytuacjach kryzysowych, które
są politycznie trudne do jednoznacznej interpretacji i oceny, które w różny
sposób dotykają interesów poszczególnych członków sojuszu, a tym samym
trudno w nich uzyskać konieczny do decyzji konsensus. Można je więc określić mianem trudnokonsensusowych.
Warto zauważyć, że lekcje z tamtej sytuacji zostały pozytywnie uwzględnione w 2012 roku, gdy znowu Turcja znalazła się w obliczu takiego asymetrycznego zagrożenia w postaci incydentów przy granicy turecko-syryjskiej
w następstwie wojny domowej w Syrii. Tutaj NATO jako całość stosunkowo
szybko udzieliło politycznego wsparcia swojemu członkowi6. Na praktyczne
przygotowanie i wykonanie tej politycznej decyzji potrzeba było jednak ok. 2
miesięcy. Po takim czasie dopiero pierwsze baterie PATRIOT zaczęły przybywać na terytorium Turcji.
Tego typu zdarzenia pokazują, że konieczne byłoby w miarę jasne określenie, na ile NATO jest przydatne w sytuacjach kryzysowych, a w jakim stopniu
państwa członkowskie muszą liczyć się z koniecznością samodzielnego działania i tym samym zwiększyć własne zdolności w tym zakresie? Czy możemy
pokonać polityczną barierę konsensusu, czy może w ogóle należy zakładać,
że NATO nie podejmuje się gwarancji w sytuacjach trudnokonsensusowych?
Odpowiedź na to pytanie ma ważne znaczenie z punktu widzenia interesu
naszego bezpieczeństwa, jakim jest spójność NATO. Nie można tutaj pozostawiać zbyt dużego obszaru niedomówień strategicznych, jak jest obecnie,
ponieważ może to prowadzić do dezintegracji sojuszu poprzez renacjonalizację myślenia i praktyki strategicznej.
Trzecie wielkie doświadczenie NATO na początku XXI wieku – to Afganistan7. Pułapka strategiczna, w jakiej się tam znaleźliśmy, jest klasyczną ilu6 North Atlantic Council statement on developments on the Turkish-Syrian border, http://www.nato.
int/cps/en/natolive/news_90447.ht.
7 Ostatnie oficjalne stanowisko w tej sprawie: Chicago Summit Declaration on Afghanistan. Issued
by the Heads of State and Government of Afghanistan and Nations contributing to the NATO-led International Security Assistance Force (ISAF); http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_87595.
htm?selectedLocale=en.
STANISŁAW KOZIEJ – NATO i UE: dwa euroatlantyckie filary bezpieczeństwa Polski
67
stracją negatywnego następstwa podejmowania poważnych decyzji bieżących
(politycznych i operacyjnych) w sytuacji, gdy nie ma się jasnej wizji strategicznej. NATO, jak dotąd, raczej odrzuca wizję przekształcenia się w instrument bezpieczeństwa globalnego (z NATO w GLOBALTO), a tymczasem
właśnie w Afganistanie realizuje zadanie o takim charakterze. Sprzeczność
polega na tym, że nie ma chętnych w Europie do nadmiernego angażowania
się w to zadanie. Po drugie – NATO poszło do Afganistanu z misją reagowania
kryzysowego (stabilizacyjną, wsparcia bezpieczeństwa), a tymczasem bardzo
szybko przyszło mu prowadzić tam najzwyklejszą kampanię wojenną i to jeszcze w najtrudniejszym wydaniu wojny przeciwpartyzanckiej, przekształcającej
się w dodatku w wojnę przeciwpowstańczą na skalę wojny domowej8. Zgodnie
z teorią i doktryną to raczej operacje wojenne powinny stopniowo przekształcać się w stabilizacyjne, pokojowe, pomocowe, odbudowy. W przypadku operacji NATO w Afganistanie mieliśmy do czynienia z czymś odwrotnym. I w tym
tkwi istota pułapki, w jaką tam wpadliśmy. Jesteśmy tam z zasadami i procedurami właściwymi dla operacji kryzysowych, a musimy działać w warunkach wojny. Nie można wygrać wojny niewojennymi metodami. Upieranie się
przy tym może grozić dramatyczną katastrofą w stylu drugiego Wietnamu,
tym razem dla NATO9. Pamiętajmy, że wojny wietnamskiej Amerykanie nie
przegrali w Wietnamie. Przegrali ją w Ameryce, u siebie w domach. Opinia publiczna nie wytrzymała ciśnienia informacji o okrucieństwach wojny,
o nieskuteczności eskalowanych bombardowań, o wysyłanych bez sensu i bez
nadziei na sukces kolejnych tysiącach żołnierzy, śmigłowców, samolotów.
I wreszcie czwarte i najnowsze z fundamentalnych doświadczeń strategicznych, jakie przeżywamy w NATO, to wyraźna nieporadność i wręcz bierność wobec najnowszych wyzwań stwarzanych przez politykę Rosji w jej
strategicznym otoczeniu, zwłaszcza na tle tzw. „bliskiej zagranicy”, którą
Rosja traktuje jako swoją szczególną i wyłączną strefę wpływów10. Znalazły
8 Szerzej na ten temat patrz: S. Koziej, Zmiany w strategii i taktyce wojskowej w pozimnowojennych kryzysach i konfliktach zbrojnych, w: J. Kranz (red.), Świat współczesny wobec użycia siły zbrojnej.
Dylematy prawa i polityki, IWEuroPrawo, Warszawa 2009, s. 297–340. Także S. Koziej, Pozimnowojenne konflikty i kryzysy zbrojne, skrypt internetowy, Warszawa/Ursynów 2008, www.koziej.pl. Także
P. Rogers, Afghanistan: from insurgency to insurrection, OpenDemocracy, 8.10.2009, http://www.
opendemocracy.net/article/afghanistan/afghanistan-from-insurgency-to-insurrection.
9 Avoiding a Second Vietnam. ‘Obama Is Absolutely Right to Re-evaluate Afghanistan Strategy’,
SPIGELONLINE, 5.11.2009. J. Feffer, Afghanistan: NATO’s Graveyard? Is the Transatlantic
Alliance Doomed?, TomDispatch.com, 29.09.2009, http://tomdispatch.org/post/175120/john_
feffer_will_nato_s_60th_anniversary_be_its_last_.
10 Szeroko o dylematach stosunków Rosji z zachodem patrz: E. Lucas, Nowa zimna wojna,
Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2008.
68
ROZDZIAŁ 2
one swoje odzwierciedlenie w wojnie rosyjsko-gruzińskiej z 2008 roku11 lub
kryzysie gazowym na linii Rosja – Ukraina – Europa w 2009 roku12. Nie ulega
wątpliwości, że NATO nie miało niemal nic do powiedzenia w tych kryzysach
zaistniałych wszakże bezpośrednio u swoich granic. Należy dodać, że także
UE, która się w nie bardziej angażowała, również nie okazała się skuteczna.
Nawet nie potrafiła wyegzekwować przez siebie wynegocjowanego z Rosją
porozumienia.
Mówiąc w pewnym uproszczeniu, Rosja planuje, ćwiczy, wojuje u granic
NATO, a NATO niestety zachowuje się biernie, jakby wpadło w strategiczną
drzemkę13. Zauważmy, że ostatni szczyt sojuszu nie wniósł nic nowego do relacji NATO – Rosja. Jedynie usankcjonował wyznawaną już wcześniej dewizę:
współpracować i kontestować. Współpracować w sprawach wspólnego zainteresowania, kontestować działania niezgodne z wyznawanymi przez NATO
standardami. To jest chyba jedyna realna na dziś i na jutro strategia. Czy jednak takie pasywne kontestowanie okaże się skuteczne? Osobiście wątpię, aby
takie podejście przyniosło pozytywne rezultaty i sądzę, że należałoby je skorygować. Jako zasadę należałoby przyjąć, że punktem wyjścia jest kierowanie
się własnym interesem, interesami państw NATO, a nie tym, jak przyjmuje
je Rosja. Punktem odniesienia i punktem wyjścia muszą być własne interesy,
a nie zachowania się Rosji. W innym wypadku „cierpiętnicza uległość” wobec
Rosji odbywać się będzie kosztem przede wszystkim poczucia bezpieczeństwa
wielu państw Europy Środkowo-Wschodniej. W tym świetle trzeba też patrzeć
na rosyjskie propozycje nowej struktury bezpieczeństwa w Europie14.
11 M. Madej, NATO after the Georgian Conflict: A New Course or Business as Usual?, PISM Strategic Files, styczeń 2009.
12 The Russian Ukrainian gas war, EASTWEEK, OSW, 7.01.2009; The Russian – Ukrainian gas
conflict, Russian Analytical Digest, 20.01.2009. Богдан Цырдя, Русско-украинская (американская) газовая война, REGNUM, 16 января 2009, http://www.inosmi.ru/translation/246734.html.
13 Może planowane w tym roku ćwiczenie Steadfast Jazz 2013 tę drzemkę przerwie.
14 Pierwszy raz zgłosił ją 5 czerwca 2008 roku w Berlinie – „President of Russia Dmitry
Medvedev’s Speech at Meeting with German Political, Parliamentary and Civic Leaders”, Berlin, 5.06.2008;
http://www.ln.mid.ru/brp_4.nsf/e78a48070f128a7b43256999005bcbb3/c080dc2ff8d93629c325746
0003496c4? Rozwinął ją w czasie wystąpienia na Uniwersytecie Helsińskim w dniu 20.04.2009 r.,
patrz: http://kremlin.ru/text/appears/2009/04/215266.shtml. Szerzej na ten temat patrz:
A.D. Rotfeld, Czy Europa potrzebuje nowej architektury bezpieczeństwa?, w: Bezpieczeństwo międzynarodowe,
wyzwania i zagrożenia XXI wieku, WSH, Radom 2009; M. Kaczmarski, Rosyjska propozycja nowego
systemu bezpieczeństwa europejskiego, Komentarze, OSW, Warszawa, 16.10.2008; A. Monaghan, At
the table or on the menu? Moscow’s proposals for strategic reform, Research Report, NATO Defense College, Rome, czerwiec 2009; J.Ch. Peuch, Russia Pact Proposal Questioned, ISN, Zurich, 5.03.2009;
M.H. Van Herpen, Medvedev’s proposal for a paneuropean security pact. Its six hidden objectives and how the
west should respond, Cicero Working Paper WP 08 – 03, http://www.cicerofoundation.org/.
STANISŁAW KOZIEJ – NATO i UE: dwa euroatlantyckie filary bezpieczeństwa Polski
69
2.3. UNIA EUROPEJSKA
Unia Europejska ma ambicje bycia ważnym graczem strategicznym nie
tylko na polu ekonomicznym, ale także w dziedzinie bezpieczeństwa. Podkreślmy od razu, że to jest jak najbardziej zgodne z naszymi interesami narodowymi. Od 2003 roku UE ma swoją strategię bezpieczeństwa15, zamierza
usprawnić funkcjonowanie struktur unijnych w tej dziedzinie poprzez stosowne regulacje w Traktacie Lizbońskim. Ale praktyka, jak dotąd, nie jest
zbyt optymistyczna. UE, podobnie jak NATO, przeszła niezbyt pomyślnie
dwa poważne egzaminy bardzo niedawno. Były to – wojna rosyjsko-gruzińska
w 2008 roku i kryzys gazowy w styczniu 2009 roku.
Co do samej strategii, jako fundamentu bezpieczeństwa w ramach UE, to
warto zauważyć, że każda kompletna strategia powinna odpowiadać na cztery
podstawowe pytania strategiczne:
• Jakie są interesy (misja) i strategiczne cele podmiotu danej strategii?
• Jakie są warunki bezpieczeństwa podmiotu, czyli warunki realizacji
interesów (misji) i osiągania celów (chodzi tu o szanse, wyzwania,
ryzyka i zagrożenia)?
• Jakie powinny być optymalne w danych warunkach sposoby działania
podmiotu (cele i zadania operacyjne, etapowe), aby zapewnić realizowanie swych interesów (misji) i osiąganie celów strategicznych (jest to
pytanie o operacyjną koncepcję strategiczną)?
• Jakie zasoby (siły i środki) należy wydzielić dla realizacji przyjętej koncepcji działania (jest to pytanie o koncepcję preparacyjną, czyli skład,
strukturę i sposoby przygotowania systemu bezpieczeństwa danego
podmiotu)16?
Z tego punktu widzenia europejska strategia bezpieczeństwa nie jest kompletna. Wyraźnie brakuje odniesienia się do pierwszego i czwartego problemu
strategicznego. Należałoby zatem postulować uzupełnienie jej w ramach
przyszłej nowelizacji o punkt pierwszy zawierający deklarację prezentującą
wspólne, europejskie interesy (czyli misję w sprawach bezpieczeństwa)17
http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/78367.pdf.
Takie podejście przyjęte zostało w przeprowadzonym w latach 2010–2012 Strategicznym
Przeglądzie Bezpieczeństwa Narodowego. W amerykańskiej Szkole Wojennej Wojsk Lądowych
przyjmuje się, że każda strategia (na każdym szczeblu) – jako rozumowa kombinacja celów
i środków – obejmuje trzy podstawowe elementy: cele (rezultaty końcowe), sposoby (koncepcje) i środki (zasoby). D. Jablonsky, Why Is Strategy Difficult?, w: The U.S. Army War College Guide
to National Security Issues, vol. I, Theory of War and Strategy, SSI, czerwiec 2010, s. 69.
17 W erze globalizacji należy coraz wyraźniej mówić o interesach nie tylko narodowych,
do czego przywykliśmy, ale również o interesach transnarodowych, międzynarodowych, w tym
15
16
70
ROZDZIAŁ 2
i wartości oraz wspólne cele strategiczne Unii Europejskiej w dziedzinie bezpieczeństwa.
Warto byłoby także uzupełnić strategię o punkt końcowy zawierający
wytyczne dotyczące wymagań wobec przygotowania sił i środków bezpieczeństwa Unii Europejskiej18. Naszkicowany tutaj powinien być zarys systemu
bezpieczeństwa Unii Europejskiej: jakie siły i środki państwa członkowskie
winny wydzielać do wspólnej dyspozycji, jakie powinny być wspólne instytucje
bezpieczeństwa, kierunki doskonalenia organizacyjnego, technicznego, operacyjnego, sprawnościowego itp. Pewne elementy takiego systemu zawarte są
w końcowej części dokumentu, ale są one wyraźnie niekompletne.
Brakuje zwłaszcza ustaleń co do sił bezpieczeństwa, jakimi Unia Europejska powinna dysponować. Jest to szczególnie istotne, jako że we współczesnym świecie daje się wyraźnie zauważyć lukę między obecnym potencjałem
bezpieczeństwa, obejmującym przede wszystkim siły zbrojne, a realnymi
potrzebami w dziedzinie bezpieczeństwa19. Uchylanie się od jaśniejszego
zdefiniowania tej kwestii można wytłumaczyć słabością UE właśnie w tym
obszarze. Np. w porównaniu z USA wydatki obronne w Europie są w przeliczeniu na mieszkańca 3–4 razy mniejsze, a wydatki na badania i rozwój
przesądzające o nowoczesności sił zbrojnych – 5 razy mniejsze20.
Wskazuje się też na potrzebę dokładniejszego ustalenia instrumentarium
implementacyjnego. Generalnie można stwierdzić, że do realizacji strategii
potrzebna jest przede wszystkim wola polityczna państw UE, a takowej niestety nie bardzo widać. Jako pewny instrument wymuszający postuluje się np.
dokonywanie w cyklu dwuletnim przeglądów strategicznych, szersze włączenie w to parlamentu europejskiego i parlamentów narodowych. Z pewnością
strategia bezpieczeństwa UE winna być przedmiotem większego zainteresowania państw członkowskich.
Oceniając bardziej szczegółowo tezy zawarte we wprowadzeniu do strategii sądzę, że odnotować należy przede wszystkim zdefiniowanie Unii Europejskiej jako podmiotu bezpieczeństwa o charakterze globalnym. Jest to
także światowych. O tych ostatnich wspomina Z. Brzeziński, analizując rolę USA jako mocarstwa globalnego. Patrz: Z. Brzeziński, Wybór: dominacja czy przywództwo, Wydawnictwo Znak,
Kraków 2004, s. 212 i 241.
18 Na brak szczegółowszego odniesienia się do koniecznej zgodności między celami i środkami w koncepcji strategicznej zwracają też uwagę eksperci unijni w zbiorowym dziele pt.
European defence. A proposals for a White Paper, EU Institute for Security Studies, Paris 2004, s. 28.
19 A Human Security Doctrine for Europe. The Barcelona Report of the Study Group on Europe’s
Security Capabilities, 15.09.2004.
20 О. Колесниченко, От недостижимых концепций к новому подходу, Независимое военное обозрение, 7.10.2011; http://nvo.ng.ru/concepts/2011-10-07/1_koncepts.html; K. Naumann,
What European Defence Capability Requires, www.worldsecuritynetwork.com, 21.03.2005.
STANISŁAW KOZIEJ – NATO i UE: dwa euroatlantyckie filary bezpieczeństwa Polski
71
wyjątkowo ważne założenie. Podmiot o takim potencjale nie może ograniczać
się do roli organizacji regionalnej. Przykład chociażby NATO pokazuje, że
wszelkie sztuczne granice geograficzne (w odniesieniu do NATO tzw. obszar
euroatlantycki) są w dobie globalizacji bez znaczenia i wnoszą więcej zamieszania niż porządku do ładu światowego. Dlatego zupełnie słusznie podejście
globalne jest dosyć często i wyraźnie sygnalizowane w całym dokumencie.
Co do oceny środowiska bezpieczeństwa to wydaje się, iż zbyt kategoryczne i jednostronne jest stwierdzenie, że agresja na dużą skalę przeciwko
jakiemukolwiek państwu Unii Europejskiej jest obecnie nieprawdopodobna.
Sądzę, że bardziej zasadna byłaby nieco stonowana ocena, mówiąca o małym
prawdopodobieństwie takiej agresji w krótkiej i średniej perspektywie (kilku,
może nawet kilkunastu lat). Wypada się natomiast w zupełności zgodzić
z uwypukleniem nowej jakości współczesnych zagrożeń, które są bardziej niż
kiedyś zróżnicowane, mniej widoczne i mniej przewidywalne, w dużym stopniu asymetryczne21.
Na uwagę zasługuje konstatacja o istocie i charakterze zagrożeń ze
strony terroryzmu międzynarodowego. Podkreśla się słusznie, że Europa jest
zarówno celem, jak i bazą dla takiego terroryzmu. Sądzę, że jest to bardzo
istotna ocena i warto byłoby ją nawet jeszcze bardziej rozwinąć, jako że z tego
faktu powinny wyniknąć bardziej skonkretyzowane cele i środki przeciwdziałania.22 Warto również zwrócić uwagę, że ocena zagrożeń terrorystycznych
w strategii europejskiej jest w znacznym stopniu zbliżona do ocen formułowanych w amerykańskich dokumentach strategicznych. Świadczy to o stopniowym kształtowaniu się transatlantyckiego podejścia do spraw terroryzmu
międzynarodowego23.
21 Na temat zagrożeń i działań asymetrycznych patrz. m.in.: K. Liedel, P. Piasecka,
T.R. Aleksandrowicz, Bezpieczeństwo w XXI wieku. Asymetryczny świat, DIFIN, Warszawa 2011;
M. Madej, Zagrożenia asymetryczne bezpieczeństwa państw obszaru euroatlantyckiego, PISM, Warszawa
2007; P. Gawliczek, J. Pawłowski, Zagrożenia asymetryczne, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2003.
22 Ogólnikowość sformułowań strategicznych nie ułatwia ich implementacji. Świadczyć
mogą o tym praktyczne przedsięwzięcia w zakresie obrony przed terroryzmem, które budzą
sporo zastrzeżeń wśród ekspertów. Co prawda Rada Europejska przyjęła specjalną deklarację w tej sprawie (Declaration on combating terrorism, Brussels, 25 March 2004), ustanowiono
także specjalnego koordynatora ds. walki z terroryzmem, ale jego kompetencje i możliwości
są raczej niewielkie – patrz np. wypowiedź na ten temat analityka Instytutu Studiów Bezpieczeństwa Unii Europejskiej w: Assessing the Military Threats of the Future, Monthly Roundtable,
New Defence Agenda, Brussels, 26.04.2004.
23 J. Laurence, The US-EU Counter-Terrorism Conversation:Acknowledging a Two-Way Threat, The
Brookings Institution, February 2010; The Transatlantic Dialogue on Terrorism, Center for Strategic and International Studies, Washington, August 2004.
72
ROZDZIAŁ 2
W dokumencie słusznie wskazuje się na zagrożenia wynikające z proliferacji broni masowego rażenia, a w tym zwłaszcza w powiązaniu z rozprzestrzenianiem technologii rakietowych. Jest to bardzo celne stwierdzenie. W takich
warunkach bowiem Europa może być łatwiej dosięgnięta bronią masowego
rażenia. Implikować to winno zatem m.in. konieczność zwrócenia szczególnej
uwagi na rozbudowę europejskiej obrony przeciwrakietowej, o której niestety
nic nie mówi się w dalszych częściach założeń strategicznych24. Jest to, moim
zdaniem, pewna niekonsekwencja tego tekstu, którą warto byłoby usunąć.
Do słabości strategii zaliczyłbym także zupełne pominięcie spraw bezpośredniej obrony terytorium krajów Unii Europejskiej przed różnymi zagrożeniami, w tym np. atakami terrorystycznymi. Mam tu na myśli zarówno
militarne, jak i pozamilitarne kwestie np. ochrony granic, osłony powietrznej, obrony przeciwrakietowej, operacji antyterrorystycznych, obrony przed
bronią masowego rażenia, ochrony cywilnej, likwidacji skutków katastrof itp.
Bezpieczeństwo wewnętrzne (krajowe) jest wszakże nieodłączną częścią bezpieczeństwa Unii Europejskiej25.
Zastanawia także pominięcie w strategii kwestii bezpieczeństwa informacyjnego, które wszakże na progu XXI wieku staje się coraz istotniejszą dziedziną bezpieczeństwa, w tym bezpieczeństwa międzynarodowego26.
W ocenie dokumentu brukselskiego należy podkreślić wyraźnie zauważalną tendencję do zbliżenia się kształtującego się strategicznego podejścia
europejskiego w sprawach bezpieczeństwa do obowiązującej już strategii
amerykańskiej. Znajduje to m.in. swój wyraz w podkreślaniu konieczności
działań prewencyjnych, które mogą zapobiec bardziej poważnym problemom
w przyszłości27. Chociaż eksperci unijni starają się wykazywać różnice między strategią amerykańską i strategią Unii Europejskiej, m.in. przez odcinanie się od pojęcia „działania uprzedzające”28, to wyraźnie zauważalne realne
zbliżenie koncepcyjne może świadczyć o stopniowym wypracowywaniu przez
24 Tymczasem obrona przeciwrakietowa staje się coraz bardziej istotnym problemem
strategicznym. Missile Defence Fact Sheet, http://www.nato.int/nato_static/assets/pdf/pdf_2011_
06/20110608_Factsheet-Missile_Defence.pdf.
25 Patrz: J. Gryz (red.), System reagowania kryzysowego Unii Europejskiej, Wydawnictwo Adam
Marszałek, Toruń 2009.
26 Na potrzebę taką zwracają uwagę A. Esterle, H. Ranck, B. Schmitt, Information Security.
A New challenge for the EU, „Chaillot Paper”, EU Institute for Security Studies, nr 76, Paris
2005. Patrz także: K. Liedel, Transsektorowe obszary bezpieczeństwa narodowego, DIFIN, Warszawa
2011.
27 Strategię UE określa się wręcz jako strategię działań prewencyjnych – „strategy of preventive engagement”. Patrz np. European defence. A proposals fo for a White Paper, EU Institute for
Security Studies, Paris 2004, s. 24.
28 Patrz: S. Biscop, The European Security Strategy. Implementing a Distinctive Approach to
Security, Royal Institute for International Relations, Brussels 2004. Także Conference Report.
STANISŁAW KOZIEJ – NATO i UE: dwa euroatlantyckie filary bezpieczeństwa Polski
73
społeczność międzynarodową wspólnego podejścia do spraw bezpieczeństwa
w obecnych warunkach29.
Kończąc refleksje na temat europejskiej strategii bezpieczeństwa chciałbym zwrócić uwagę na zawartą w niej propozycję rozważenia w przyszłości
poszerzenia spektrum misji Unii Europejskiej. Jest to teza bardzo ważna,
chyba o najpoważniejszych potencjalnie konsekwencjach, świadcząca o zamiarach odgrywania przez Unię Europejską coraz ambitniejszej roli w dziedzinie
bezpieczeństwa. Moim zdaniem powinna ona być bardzo rozważnie przedyskutowana, zwłaszcza pod kątem wpływu realizacji tych ambicji na relacje
UE – NATO.
Myślę zresztą, że w strategii bezpieczeństwa Unii Europejskiej winny być
zdecydowanie wyraźniej zaprezentowane zasady współdziałania transatlantyckiego30. Same deklaracje woli nie są wystarczające. USA i Unia Europejska
mogą rzeczywiście wspólnie tak wiele zrobić na rzecz bezpieczeństwa świata,
że nie warto ryzykować wystawiając na szwank więzi transatlantyckie w imię
nawet atrakcyjnych, ale doraźnych celów politycznych31. Dlatego euroatlantyckiego tandemu w praktyce nie ma lepszej alternatywy w dziedzinie bezpieczeństwa globalnego. Dlatego więzi transatlantyckie powinny zawsze być
pod specjalną ochroną, także w strategii bezpieczeństwa Unii Europejskiej.
Szczególnie ważnym czynnikiem wpływającym na konieczność przeglądu
i nowelizacji strategii bezpieczeństwa Unii Europejskiej są postanowienia
przyjęte w traktacie z Lizbony. Dlatego wymagają one odrębnego i specjalnego rozpatrzenia.
Zauważmy na wstępie, że Unia Europejska w ujęciu traktatu lizbońskiego
jest wyraźnie innym bytem, niż pozostałe organizacje międzynarodowe
(np. NATO, ONZ czy OBWE). Ma własną osobowość prawną, z kompetencjami przekazanymi jej przez państwa członkowskie. Jest ona samodzielnym
Defending global security: The New politics of transatlantic defence co-operation, New Defence Agenda,
Brussels, May 2004.
29 O podobieństwach i różnicach strategii amerykańskiej i europejskiej patrz. m.in.
S.C. Welsh, Preemptive War, Uniliteralism and Multiliteralism – EU Security Strategy, http:/www.cdi.
org Szerokie studium tej problematyki patrz: Shift or Rift. Assessing US-EU relations after Iraq,
EU Institute for Security Studies, Paris 2003.
30 J. Gryz (red.), Bezpieczeństwo w stosunkach transatlantyckich, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008.
31 Interesujące spojrzenie na relacje euroatlantyckie zawiera praca R. Kagana, Potęga i raj,
Ameryka i Europa w nowym porządku świata, Warszawa 2003. Także T. Valasek, The UE Security
Strategy and Relations with the United States, http:/cdi.org. O sposobach naprawy stsunków transatlantyckich patrz: G. Lindstrom, 2004 Transatlantic Conference: The EU and the US: Redefining the
Partnership, EU Institute for Security Studies, Paris, 4.06.2004. Interesującą ideą jest koncepcja zawarcia tzw. nowego porozumienia transatlantyckiego między UE i USA. Patrz: Towards
a renewed Transatlantic Community, European Policy Centre, February 2005.
74
ROZDZIAŁ 2
podmiotem o zakresie działania (kompetencji) takim, jaki wydzielą jej państwa narodowe wchodzące w jej skład32. Właśnie w wyniku przekazania tych
kompetencji UE staje się samoistnym, funkcjonującym równolegle z narodowymi państwami członkowskimi, podmiotem międzynarodowym. Dotyczy to
także części kompetencji w zakresie bezpieczeństwa i obrony33.
Rozpatrywanie konkretnych problemów bezpieczeństwa i obrony
w ramach Unii Europejskiej rozpocznijmy od zakresu wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa. Powinna ona pokrywać całe spektrum spraw na
nią się składających, włącznie z możliwością zmierzania do wspólnej obrony.
Strategiczne interesy i cele wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa
określa Rada Europejska i zgodnie z jej wytycznymi kształtuje ją Rada UE,
a wcielają w życie wysoki przedstawiciel Unii do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa oraz państwa członkowskie.
Stosowne decyzje w sprawach polityki zagranicznej i bezpieczeństwa
podejmowane są przez te ciała jednomyślnie (wedle zasady consensusu).
Oznacza to, że w praktyce Unia Europejska w tej dziedzinie jest jedynie
potencjalnym, a nie realnym, samodzielnym podmiotem międzynarodowym.
Może podjąć każdą, nawet o najpoważniejszych światowych konsekwencjach,
decyzję w każdej, nawet najważniejszej, sprawie, ale też może w ogóle nawet
nie być w stanie zająć jakiegokolwiek stanowiska nawet w drobnej sprawie.
Zasada jednomyślności powoduje, że w dziedzinie bezpieczeństwa i obrony
państwa członkowskie zachowują pełną swobodę działania w każdym konkretnym przypadku i one każdorazowo będą decydować o możliwości realizacji kompetencji przez UE.
Realne zdolności operacyjne Unii Europejskiej zapewnia wspólna polityka
bezpieczeństwa i obrony. Zapewnia ona potrzebne środki cywilne i wojskowe,
które UE może wykorzystać do działań poza swymi granicami dla utrzymywania pokoju, zapobiegania konfliktom oraz wzmocnienia bezpieczeństwa międzynarodowego zgodnie z zasadami Karty Narodów Zjednoczonych. Działania
takie mogą obejmować wspólne operacje (działania) rozbrojeniowe, zadania
humanitarne i ratownicze, wojskowe doradztwo i pomoc, zapobieganie konfliktom i utrzymywanie pokoju, operacje bojowe w ramach reagowania kryzysowego, włącznie z zaprowadzaniem pokoju i stabilizacją pokonfliktową.
Wszystkie te zadania mogą mieć zastosowanie także w ramach walki z terro32 Unia Europejska ma tylko te kompetencje, które zapisane są w traktacie. Wszystko inne
pozostają w pełnej gestii narodowej.
33 Szerokie omówienie kształtowania się tej problematyki z uwzględnieniem kompetencji instytucji unijnych oraz ich relacji z instytucjami narodowymi, patrz: S. Parzymiec (red.),
Dyplomacja czy siła? Unia Europejska w stosunkach międzynarodowych, Wydawnictwo Naukowe
SCHOLAR, Warszawa 2009.
STANISŁAW KOZIEJ – NATO i UE: dwa euroatlantyckie filary bezpieczeństwa Polski
75
ryzmem, włącznie ze wsparciem państw trzecich w zwalczaniu terroryzmu na
ich terytorium. Są to więc wszystkie możliwe zadania wojskowe poza obroną
własnego terytorium przed agresją.
Rada UE podejmując decyzje o tych operacjach określa cele, zakres
i ogólne warunki ich realizacji, a wysoki przedstawiciel Unii do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa zapewnia koordynację ich cywilnych i wojskowych aspektów. Przeprowadzenie operacji Rada może powierzyć grupie
państw członkowskich, które wyrażają taką wolę i dysponują potrzebnymi
zdolnościami. Państwa te, wspólnie z wysokim przedstawicielem Unii do
spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa, uzgadniają między sobą realizację zadania, a następnie sukcesywnie informują Radę o przebiegu operacji.
Istotnym elementem bezpieczeństwa UE jest tzw. klauzula solidarności.
Mówi ona, że Unia i jej członkowie winny działać wspólnie w duchu solidarności, jeżeli któreś z państw stanie się ofiarą ataku terrorystycznego lub klęski
żywiołowej. Unia powinna mobilizować wszystkie środki, włącznie z wojskowymi, aby zapobiegać zagrożeniom terrorystycznym na terytorium państw
członkowskich, chronić instytucje demokratyczne i ludność cywilną przed
atakami terrorystycznymi oraz – na prośbę władz danego państwa – wspierać
je w likwidacji skutków ataku terrorystycznego lub klęski żywiołowej.
Odrębną sprawą jest obrona państw unijnych przed agresją bezpośrednią
na ich terytorium. W takich sytuacjach pozostałe państwa członkowskie zobowiązane są do udzielenia pomocy i wsparcia przy wykorzystaniu wszystkich
dysponowanych środków, zgodnie z artykułem 51 Karty Narodów Zjednoczonych. Nie może to naruszać szczególnego charakteru polityki bezpieczeństwa
i obrony niektórych państw. Zobowiązania i współpraca w tym zakresie musi
być spójna ze zobowiązaniami w ramach NATO, które dla państw tego sojuszu pozostaje podstawą ich wspólnej obrony.
Indywidualna pomoc i wsparcie w razie agresji nie oznacza oczywiście
ustanowienia systemu wspólnej obrony. Traktat przewiduje jednak taką możliwość w przyszłości wskazując, że CSDP powinna obejmować także sukcesywne tworzenie wspólnej polityki obronnej UE. Ta zaś winna prowadzić do
wspólnej obrony, jeśliby jednomyślnie taką decyzję podjęła Rada Europejska.
Decyzja taka winna być zatwierdzona przez państwa członkowskie zgodnie
z ich konstytucyjnymi procedurami. Polityka obronna UE nie może naruszać
szczególnego charakteru bezpieczeństwa i obrony niektórych państw członkowskich (np. państw neutralnych) oraz musi uwzględniać inne zobowiązania tych z kolei państw, które widzą swą wspólną obronę w ramach NATO
(państw członkowskich NATO).
Jednocześnie, w warunkach braku jednomyślnej zgody na utworzenie
systemu wspólnej obrony UE, traktat umożliwia wcześniejsze ustanowie-
76
ROZDZIAŁ 2
nie takiego systemu tylko przez część państw członkowskich w ramach
tzw. rozszerzonej (wzmocnionej) współpracy. Współpracę taką w dziedzinie
bezpieczeństwa i obrony ustanawia Rada UE jednomyślnie głosami państw
zainteresowanych. Decyzję upoważniającą do podjęcia wzmocnionej współpracy Rada przyjmuje w ostateczności, jeżeli ustali, że cele takiej współpracy
nie mogą zostać osiągnięte w rozsądnym terminie przez Unię jako całość,
oraz pod warunkiem, że uczestniczy w niej co najmniej dziewięć Państw
Członkowskich. Wniosek w tej sprawie powinien być zaopiniowany pozytywnie przez wysokiego przedstawiciela Unii do spraw zagranicznych i polityki
bezpieczeństwa i Komisję Europejską. Informuje się o tym również Parlament Europejski. O przyjęciu kolejnych kandydatów do grupy rozszerzonej
(wzmocnionej) współpracy decydować będzie Rada UE, ale głosami tylko
państw już w tej współpracy uczestniczących.
Jednym z konkretnych przedsięwzięć w ramach zapewnienia warunków
do należytych przygotowań obronnych Unii Europejskiej jest ustanowienie
Europejskiej Agencji Uzbrojenia, Badań i Potencjału Wojskowego. Jej szczegółowe zadania – to:
a) udział w ustalaniu celów rozwoju potencjału wojskowego państw członkowskich oraz ocenie wypełniania przez nie swych zobowiązań w tej
dziedzinie;
b) promowanie harmonizacji potrzeb obronnych oraz wprowadzania efektywnych, kompatybilnych metod zaopatrywania wojsk;
c) proponowanie wielostronnych projektów dla osiągnięcia celów w zakresie potencjału wojskowego, zapewnianie koordynacji programów wdrażanych przez poszczególne państwa członkowskie oraz zarządzanie
specyficznymi programami kooperacyjnymi;
d) wsparcie technologicznych badań obronnych oraz koordynowanie i planowanie wspólnych przedsięwzięć badawczych, a także prowadzenie
studiów w zakresie rozwiązań technicznych potrzebnych z punktu
widzenia przyszłych potrzeb operacyjnych;
e) udział w określaniu i – w razie konieczności – we wdrażaniu wszelkich
działań na rzecz wzmocnienia przemysłowej i technologicznej bazy sektora obronnego oraz poprawy efektywności wydatków wojskowych.
Te państwa członkowskie, których zdolności wojskowe spełniają wyższe kryteria i które podjęły wzajemne bardziej wiążące zobowiązania w tym względzie
z myślą o najbardziej wymagających zadaniach mogą podjąć w ramach Unii
Europejskiej stałą współpracę strukturalną. Współpracę taką ustanawia Rada
UE na wniosek zainteresowanych państw, podejmując decyzję większością kwalifikowaną po konsultacji z wysokim przedstawicielem Unii do spraw zagra-
STANISŁAW KOZIEJ – NATO i UE: dwa euroatlantyckie filary bezpieczeństwa Polski
77
nicznych i polityki bezpieczeństwa. Decyzję o przyjęciu do tej grupy kolejnych
nowych członków lub usunięciu któregoś z członków dotychczasowych podejmuje Rada Ministrów w głosowaniu większościowym, ale z prawem głosowania
tylko państw już uczestniczących w tej współpracy. Każde z państw uczestniczących we współpracy może zeń zrezygnować, składając stosowne oświadczenie w Radzie Ministrów. Wszelkie inne decyzje europejskie w ramach stałej
współpracy strukturalnej podejmuje Rada Ministrów jednomyślnie, ale również z prawem głosowania tylko państw uczestniczących w tej współpracy.
Oznacza to, że – podobnie jak w przypadku rozszerzonej (wzmocnionej)
współpracy – z chwilą ustanowienia takiej grupy uzyskuje ona pełną autonomię działania w ramach Unii Europejskiej. Może ona spełnić ważną rolę
w integracji obronnej Unii Europejskiej34.
Na zakończenie warto wspomnieć, że Parlament Europejski dwa razy
w roku powinien odbywać debatę na temat postępów w implementacji wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, w tym wspólnej polityki bezpieczeństwa i obrony.
W podsumowaniu można stwierdzić, że sposób ujęcia spraw bezpieczeństwa, w tym obronności, w traktacie lizbońskim nie powinien wzbudzać
większych zastrzeżeń i wątpliwości z punktu widzenia zachowania pełnej
suwerenności państwowej i zapewnienia możliwości realizacji własnych interesów narodowych państw członkowskich.
Natomiast taki sposób ujęcia kwestii bezpieczeństwa w Unii Europejskiej
może rodzić wątpliwości zupełnie innego charakteru. Otóż tworzy on swego
rodzaju barierę limitującą potencjalną siłę europejskiego systemu bezpieczeństwa, w tym obrony. Powoduje, że Unia Europejska może zbudować jedynie co najwyżej strukturę sięgającą swymi kompetencjami i możliwościami
działania nie wyżej, niż są obecne możliwości NATO, czyli może zorganizować
najwyżej coś na podobieństwo swego rodzaju „NATO bis”. Przesądzają o tym
prawie identyczne jak w NATO reguły funkcjonowania bazujące na konsensusie. Dopiero utworzenie wspólnoty politycznej (Stanów Zjednoczonych
Europy) mogłoby wnieść do obrony Unii Europejskiej wartości jakościowo
zupełnie inne, niż te, jakie daje NATO. Ale na to się nie zanosi w dającej się
przewidzieć przyszłości, tj. w perspektywie co najmniej pokolenia.
Wynikać z tego muszą pewne praktyczne wnioski. W tym wnioski dla
Polski. Budowanie europejskiego systemu bezpieczeństwa obok NATO jest
przedsięwzięciem bardzo delikatnym i ryzykownym. Skoro nawet pod rzą34 Spotyka się opinię, że stała współpraca strukturalna może odegrać w dziedzinie obronnej rolę podobną do tej, jaką spełnia euro w dziedzinie monetarnej. Patrz: European defence.
A proposals for a White Paper, EU Institute for Security Studies, Paris 2004, s. 61.
78
ROZDZIAŁ 2
dami zasad zapisanych w traktacie nie ma szans na zbudowanie czegoś lepszego niż NATO, zatem angażowanie się w tę ideę ma sens jedynie o tyle,
o ile nie osłabia NATO. Każdy nasz krok na tym polu musi być rozpatrywany
właśnie z tego punktu widzenia.
Nie ulega wątpliwości, że nie leży w strategicznym interesie Polski tworzenie europejskiego „NATO bis”. W naszym interesie jest natomiast rozwijanie europejskiej tożsamości obronnej w ramach NATO, czyli takiej idei,
która wzmacniając obronę europejską prowadzi jednocześnie do wzmocnienia NATO. Wpływając więc na europejską politykę bezpieczeństwa i obrony
w Unii Europejskiej, trzeba popierać działania integracyjne z NATO (wymiar
transatlantycki), natomiast zdecydowanie hamować idące zbyt daleko inicjatywy autonomiczne. Nie można bowiem dopuścić do powstania dwóch
niezależnych, a nawet tylko bardzo luźno ze sobą związanych, organizacji
bezpieczeństwa odpowiadających za to samo w tym samym miejscu. Przyniosłoby to więcej ryzyka niż stabilności w Europie.
W tym stanie rzeczy coraz bardziej oczywista staje się potrzeba wzmocnienia jednolitego stanowiska Zachodu wobec Rosji, czemu służyć mogłaby
ściślejsza współpraca Unii Europejskiej z NATO, włącznie z ustanowieniem
swego rodzaju Euroatlantyckiego Tandemu Bezpieczeństwa NATO – UE35.
Niestety, do tej pory NATO i UE nie wypracowały i nie ustanowiły zasad
i mechanizmów takiego współdziałania36. Raczej przeważała konkurencja
i rywalizacja. UE jest na dorobku w dziedzinie bezpieczeństwa. Zmierzała
raczej utartą ścieżką i dążyła do powielania, a nawet dublowania funkcji
i struktur NATO (groziło to powstaniem europejskiego „NATO-bis”). W tej
sytuacji NATO nie było zainteresowane wspieraniem konkurencji. Na dzisiaj
nie ma wciąż pomysłu na strategiczne współistnienie i wzajemne wsparcie
tych dwóch organizacji.
Koncepcja wspomnianego wyżej tandemu musi oczywiście zakładać taki
podział ról NATO i UE, aby były one uzupełniające się, komplementarne
i przez to wymuszały współdziałanie, a nie takie same, o podobnych zadaniach – czyli generujące rywalizację37. Komplementarność ta musi dotyczyć
wszystkich możliwych dziedzin aktywności na polu bezpieczeństwa (politycznej, ekonomicznej, wojskowej).
35 Spojrzenie na ten problem z punktu widzenia UE patrz: What ambitions for European
defence in 2020?, EUISS, Paris 2009.
36 Na ten temat patrz m.in.: A. Toje, EU, NATO and European Defence – a slow train coming,
EU Institute for Security Studies, Paris, December 2008.
37 Na konieczność takiego właśnie uzupełniania się NATO i UE zwraca się uwagę m.in.
w najnowszej strategii obrony Francji. Patrz: The French White Paper on defence and national security, PRESIDENCE DE LA REPUBLIQUE 2008.
STANISŁAW KOZIEJ – NATO i UE: dwa euroatlantyckie filary bezpieczeństwa Polski
79
W dziedzinie wojskowej np. podział ról między UE i NATO mógłby polegać
na tym, że UE koncentrowałaby się głównie na rozwijaniu zdolności obronnych
poszczególnych państw członkowskich, na doskonaleniu potrzebnego Europie
potencjału obronnego, NATO zaś – na planowaniu i prowadzeniu operacji, czyli
na użyciu tego potencjału w sytuacjach kryzysowych i wojennych (jest to znany
w wojsku podział na „providera” i „usera”, który mógłby być tu zastosowany).
Być może warunkiem koniecznym i racjonalnym pierwszym krokiem
w budowie takiego tandemu bezpieczeństwa mogłoby być utworzenie wspólnego
ciała polityczno-decyzyjnego w postaci Rady Bezpieczeństwa NATO – UE38.
Jestem przekonany, że taki sposób ułożenia perspektywicznych relacji
między NATO i UE, oparty na zasadzie komplementarności, dzięki efektowi
synergiczności z pewnością pozwoliłby na stworzenie prawdziwego euroatlantyckiego tandemu bezpieczeństwa, o wiele skuteczniejszego niż dzisiejszy luźny duet dwóch graczy: NATO i UE. Byłaby to dobra odpowiedź na
nowe wyzwania, co prawda o ograniczonym zasięgu, ale o bardziej złożonym
charakterze i bogatszej treści obejmującej kompleksowo zmagania informacyjno-energetyczno-militarne. Militarne instrumenty NATO, ekonomiczne
zasoby UE i polityczna siła ich obydwu – połączone w zintegrowany system
działania dawałyby gwarancję bardziej niż dotąd skutecznego zapewnienia
bezpieczeństwa w nowym, bardzo zróżnicowanym środowisku strategicznym.
Polska – jako szczególnie zainteresowana zarówno więzami euroatlantyckimi, jak i zdolnościami kompleksowego (zintegrowanego) reagowania na
różnorodne zagrożenia symetryczne i asymetryczne – powinna być istotnym
inicjatorem i promotorem tego rozwiązania. To jest kierunek naszej sojuszniczej aktywności strategicznej jak najbardziej zgodny z polską racją stanu.
2.4. WSPÓLNOTA INTERESÓW – JAKO PODSTAWA
SYSTEMU BEZPIECZEŃSTWA
Przegląd kondycji dwóch najważniejszych organizacji bezpieczeństwa
w przestrzeni euroatlantyckiej wskazuje, że zwykłe kontynuacyjne naprawianie stanu rzeczy może nie wystarczyć. Z pewnością potrzebna jest bardziej
radykalna zmiana, odejście od idealistycznych marzeń opierania bezpieczeń38 Podobną ideę (dyrektoriatu USA – NATO – UE) propagują byli wybitni dowódcy i szefowie
sztabów wojskowych państw NATO w opracowaniu: Towards a Grand Strategy for an Uncertain World,
Noaber Foundation 2007. Z kolei Hall Gardner proponuje Transatlantycką Radę Bezpieczeństwa,
patrz: H. Gardner, Prospects for the Transatlantic Relationship under the Obama Presidency: Towards a Transatlantic Strategic Council, CICERO FOUNDATION GREAT DEBATE PAPER No. 9, 2002, http://
www.cicerofoundation.org/lectures/Hall_Gardner_Transatlantic_Security_Council.pdf.
80
ROZDZIAŁ 2
stwa na nadziejach na w miarę bezinteresownej współpracy w imię wspólnych
zasad i wartości. Doświadczenia zwłaszcza z ostatnich lat oraz ocena stanu
i możliwego rozwoju warunków bezpieczeństwa pozwalają sformułować podstawowy wniosek na przyszłość. W sprawach bezpieczeństwa należy kierować
się przede wszystkim realizmem. Zamiast złudnych marzeń o idealnych sojuszach budowanych wokół wspólnych wartości, opartych na „dawaniu dobrego
przykładu”, trzeba po prostu w trudzie budować realne systemy bezpieczeństwa, bazujące na wspólnocie interesów.
Dalsze rozważania na ten temat uporządkujmy rozpoczynając od postawienia następującej tezy: trwały międzynarodowy system bezpieczeństwa
można zbudować tylko na fundamencie wspólnych interesów; w godzinach próby sama wspólnota wartości okazuje się niewystarczająca. To
podstawowa lekcja dla bezpieczeństwa, jaką można wyciągnąć z ostatnich kryzysów międzynarodowych.
Co – moim zdaniem – uzasadnia tę tezę?
Nie ulega wątpliwości, że strategiczne środowisko bezpieczeństwa
międzynarodowego podlega dziś niezwykle dynamicznym zmianom.
Następuje przyspieszona deregulacja systemu ustanowionego w erze zimnej
wojny (ONZ, NATO, OBWE). Względna stabilizacja wypierana jest przez
destabilizację. Chwieją się fundamenty gospodarcze bezpieczeństwa (kryzys
finansowy). Nabierają znaczenia nowe wyzwania i zagrożenia (terroryzm globalny, cyberzagrożenia, asymetryzacja bezpieczeństwa nuklearnego). Mówiąc
krótko: rośnie niepewność, nasilają się ryzyka.
W tych warunkach pojawia się naturalny strategiczny odruch obronny:
zamykanie się w skorupie własnych obaw. Poszczególne państwa patrzą głównie pod swoje nogi, aby się nie potknąć na ryzykach. Patrzenie daleko, poza
horyzont taktyczny i polityczny, nikogo nie interesuje. To oczywiście krótkowzroczne, ale niestety realne podejście. W odniesieniu do spraw szerszych,
ogólniejszych, zewnętrznych możemy czasami zauważyć tendencję do kierowania się strategią strusia, czyli chowania głowy w piasek.
Nic zatem dziwnego, że dziś jednym z głównych problemów staje się
malejący poziom zaufania między państwami. Przekłada się to na osłabienie organizacji międzynarodowych (UE, NATO, OBWE), których fundamentem jest właśnie zaufanie. Grozi to renacjonalizacją polityk bezpieczeństwa
poszczególnych krajów.
Jeżeli zatem istotą przyczyn kłopotów z bezpieczeństwem we współczesnych warunkach jest niepewność, która potęguje ryzyka, to istotą strategicznego lekarstwa na te kłopoty musi być usuwanie niepewności i przez
to redukowanie ryzyka.
STANISŁAW KOZIEJ – NATO i UE: dwa euroatlantyckie filary bezpieczeństwa Polski
81
Aby radzić sobie w grząskich warunkach niepewności trzeba mieć twarde
punkty oparcia. Zwykłe, idealistyczne odwoływanie się do potrzeby szlachetnego zaufania, jako wartości samej w sobie, nie może wystarczyć. Gdy
idzie o bezpieczeństwo, wszyscy zwracają się w stronę twardych, realnych,
konkretnych interesów39. W budowaniu bezpieczeństwa międzynarodowego
trzeba więc szukać czegoś więcej niż tylko wspólne wartości, które w godzinach próby okazują się niewystarczające. Trzeba poszukiwać i identyfikować
wspólne interesy dla wszystkich członków danej zbiorowości. Nie można
obrażać się, że ktoś ma swoje interesy, w tym także, że ma interesy inne od
naszych. To coś najzwyczajniej naturalnego. Trzeba natomiast wynajdywać to,
co może być wspólne, wokół czego możemy jednoczyć nasze wysiłki. Trzeba
zidentyfikować katalog (wiązkę) interesów wspólnych, jednakowych dla
wszystkich członków wspólnoty. W sumie uważam, że ustanowiona i przyjęta
na tym fundamencie strategia wspólnoty interesów – to najlepsza, jedyna
realna i potencjalnie skuteczna, strategia na niepewne, ryzykowne czasy.
Jak taką strategię realizować? Najogólniej rzecz biorąc, dadzą się wyróżnić
trzy sposoby, trzy koncepcje realizacji takiej strategii. Skrótowo określiłbym
je koncepcjami budowania bezpieczeństwa: wspólnotowego, sojuszniczego
i partnerskiego. Kryterium wyróżnienia jest tu moc więzi strategicznych
istniejąca między państwami: od luźnego, często doraźnego, partnerstwa,
poprzez mocne, zawczasu zorganizowane sojusze, aż do w pełni zintegrowanej wspólnoty politycznej wielu państw.
Najsilniejszą koncepcją, dającą najwięcej pewności i wzajemnej gwarancji, jest zintegrowane bezpieczeństwo wspólnotowe. Jego budowanie –
to zmierzanie do zorganizowania wspólnego, jednolitego, zintegrowanego
systemu bezpieczeństwa. Dzisiaj w Europie taką szansę stwarza rozwijanie
wspólnoty obronnej w ramach konsekwentnej, pogłębionej integracji UE.
Oczywiście jest to szansa, dla której wykorzystania potrzebny jest o wiele
większy wysiłek woli, koncepcji i organizacji, niż prezentowany przez państwa
UE dotychczas. Na dziś jest to niestety wizja wciąż jeszcze bardzo odległa.
Umacnianie bezpieczeństwa sojuszniczego – to przede wszystkim
umacnianie Sojuszu Północnoatlantyckiego. Nie wolno zagubić jego podstawowej wartości jaką jest więź transatlantycka. Współdziałanie Europy z Ameryką było i musi pozostać ważnym fundamentem bezpieczeństwa. Sojusz
musi też utrzymać przede wszystkim jego fundamentalną misję, jaką jest
kolektywna obrona jego członków. Wszystkie inne funkcje, także potrzebne,
39 Bardzo wyraźnie pokazują to np. wyzwania generowane w ostatnich latach przez problemy bezpieczeństwa w Afryce Północnej (Libia lub ostatnio kryzys w Mali).
82
ROZDZIAŁ 2
muszą jednakowoż być pochodną jego misji podstawowej, mogą ją uzupełniać, ale nie zastępować, ani też redukować.
Tworzenie bezpieczeństwa partnerskiego z kolei – to dążenie do zbudowania strategicznej sieci współpracujących na zasadach partnerstwa różnych
podmiotów: organizacji międzynarodowych, państw oraz podmiotów pozapaństwowych. Dobrym forum do myślenia o takim bezpieczeństwie i organizowania go w najszerszym możliwym obszarze mogłaby być OBWE. Mogłaby być,
bo dziś jest ona zupełnie sparaliżowana w funkcji bezpieczeństwa. Być może
takie prace mogłyby ożywić podupadającą dzisiaj, a jakże przecież zasłużoną
dla bezpieczeństwa międzynarodowego organizację.
Jeśli chcemy zmierzać do poprawy bezpieczeństwa w Europie, jeśli chcemy
usuwać niepewność i redukować ryzyka, to każda z powyższych trzech koncepcji (wspólnotowa, sojusznicza i partnerska) może być w tym pomocna.
Warto je wszystkie realizować. One nie są konkurencyjne, raczej są komplementarne: wzajemnie się uzupełniają i w jakimś stopniu warunkują.
Oczywiście są między nimi pewne i to istotne różnice. Bezpieczeństwo
partnerskie może być najbardziej powszechne, ale jednocześnie charakteryzuje się stosunkowo najmniejszym stopniem pewności. Bezpieczeństwo
sojusznicze daje dużo większe gwarancje i poczucie pewności, ale z natury
jest bardziej ograniczone podmiotowo. Najsilniejsze jest naturalnie bezpieczeństwo wspólnotowe, jednolite dla wszystkich członków dobrowolnie stworzonej wspólnoty.
Dlatego w zakończeniu chciałbym właśnie szczególnie podkreślić konieczność wykorzystania szansy zbudowania mocnego bezpieczeństwa w Europie,
jaką daje UE. Ale doskonale wiemy, że dzisiaj UE jest w kłopotach. Że sprawy
bezpieczeństwa schodzą na plan dalszy. Wielka szkoda. Gra pozorów, jaką są
próby zajmowania się drobnymi, szczegółowymi kwestiami WPBiO nie ma
większego sensu. Kłopoty z bezpieczeństwem w ramach UE nie leżą w drobnych, indywidualnie nawet ważnych konkretach. One wynikają z braku jednolitego pojmowania fundamentów strategicznych i w konsekwencji – braku
wspólnej wizji strategicznej. A taka racjonalna i skuteczna wizja nie jest możliwa bez zdefiniowania w pierwszej kolejności wspólnoty interesów strategicznych wszystkich członków. Dopóki takiego wspólnotowego katalogu
(wiązki) interesów strategicznych nie ustalimy, będziemy dreptali w miejscu, bez żadnego wspólnego pożytku.
W związku z tym wydaje się zasadne, co zresztą już od dłuższego czasu
proponowałem, uruchomienie Strategicznego Przeglądu Bezpieczeństwa UE (szkoda, że nie udało się tego ująć w formie jednego z priorytetów naszej
Prezydencji w UE), który rozpocząłby od identyfikacji wspólnych interesów
członków UE i doprowadził do przyjęcia nowej, racjonalnej i realnej, a nie
STANISŁAW KOZIEJ – NATO i UE: dwa euroatlantyckie filary bezpieczeństwa Polski
83
tylko papierowej, strategii bezpieczeństwa europejskiego. Na ostatniej Konferencji Bezpieczeństwa w Monachium Prezydent Bronisław Komorowski
wskazał na konieczność uruchomienia prac nad taką właśnie nową strategią
bezpieczeństwa UE. Stworzyłaby ona podstawę do dalszego organizowania
się UE we wspólnotę bezpieczeństwa. Taka wspólnota zaś mogłaby być mocnym ogniwem szerszego, kooperatywnego systemu bezpieczeństwa, a mówiąc
precyzyjniej: kooperatywnej sieci bezpieczeństwa w całej przestrzeni euroatlantyckiej, którą powinniśmy wszyscy starać się budować.
Uważam, że tylko tak można budować i uzyskać realną i bardzo pożądaną
solidarność, spójność, a nawet jedność sojuszniczą. Można je zbudować tylko
na fundamencie realnych interesów poszczególnych podmiotów NATO i UE,
przyjmując do wiadomości, że są one różne, często sprzeczne, i starając się
znaleźć wśród nich te, które są wspólne (zbieżne, podobne). Nie ulega wątpliwości, że dla nas sojusznicza solidarność, czyli wspólne działanie w obliczu
zagrożeń, jest niezmiernie ważna. Ale uważam, że prawdziwej solidarności
w dziedzinie bezpieczeństwa nie da się uzyskać poprzez szlachetne gesty,
wezwania, przypominania o wspólnych wartościach lub nawet przez własne
wspaniałomyślne przykłady. Jeśli nie ma być ona balonem złudnych nadziei,
który pęknie przy pierwszym zderzeniu z konkretnymi zagrożeniami, warto
o niej nie tylko myśleć hasłowo w kategoriach wartości, ale przede wszystkim
realistycznie ją budować w toku strategicznego ucierania się różnych interesów, celów, koncepcji i możliwości poszczególnych partnerów i sojuszników.
Realia są lepszym od idei budulcem bezpieczeństwa.
2.5. ZAKOŃCZENIE
Mówiąc o euroatlantyckich filarach naszego bezpieczeństwa nie wolno
zapominać, że pierwszym i najważniejszym filarem jest własny potencjał
obronny. Wszystkie pozostałe, w tym NATO i UE, to filary wspierające. Nasz
potencjał powinien być ponadto przygotowywany przede wszystkim z myślą
o obronie polskiego terytorium, jako tej części wspólnego terytorium
NATO, za bezpieczeństwo którego odpowiadamy. Segmenty takiego potencjału możemy i powinniśmy stosownie do potrzeb dedykować do sojuszniczych działań ekspedycyjnych.
Powyższe dwa założenia definiują podstawę myślenia strategicznego preferowanego przez obecnego Prezydenta RP i które z tej racji można określić
mianem DOKTRYNY KOMOROWSKIEGO. Konkretyzując nieco powyższe
generalne założenia można doprecyzować, że nasz, polski potencjał bezpieczeństwa powinien być wyspecjalizowany w przeciwstawianiu się zwłaszcza
84
ROZDZIAŁ 2
takim zagrożeniom, które mogą wystąpić nagle, z zaskoczenia (specjalizacja
„przeciwzaskoczeniowa”) oraz w zdolnościach do samodzielnych działań
w warunkach, jakie mogą charakteryzować kryzysowe sytuacje „trudnokonsensusowe” (w których można z góry przewidywać trudności w uzyskaniu
sojuszniczego konsensusu decyzyjnego, np. zagrożenia „aterytorialne”).
Nie ulega wątpliwości, ze nasz główny zewnętrzny, euroatlantycki filar bezpieczeństwa, czyli NATO, stoi w obliczu „postafgańskiego” zwrotu strategicznego: przejścia od fazy ekspansji pozimnowojennej do fazy konsolidacji
wokół podstawowej funkcji bezpośredniego bezpieczeństwa swych członków.
To będzie warunkiem możliwości i skuteczności NATO także w jego działaniach poza swoim terytorium.
Z kolei Unia Europejska jest jak dotąd jedynie potencjalnym i w praktyce mało realnym filarem naszego bezpieczeństwa. Podstawową jej słabością
jest brak fundamentu strategicznego. Strategia z 2003 roku jest martwa.
Główne wyzwanie – to uruchomienie prac nad nową strategią.
Przygotowując nową strategię bezpieczeństwa europejskiego należy
wziąć pod uwagę, że systemy bezpieczeństwa kolektywnego, aby były skuteczne, powinny być opierane nie tylko na wspólnocie wartości (bo te akurat
w „godzinach próby” odkładane są na bok), ale przede wszystkim na wspólnocie interesów. Dlatego zawsze ich strategie należy rozpoczynać od identyfikacji katalogu tych interesów strategicznych/narodowych, które są lub mogą
być wspólne dla wszystkich uczestników danego zbioru bezpieczeństwa.
Z tego punktu widzenia można wyróżnić trzy modele kolektywnego bezpieczeństwa:
• wspólnotowy – czyli wspólnotę obronną, gdzie wszystkie interesy są
tożsame (np. w hipotetycznych Stanach Zjednoczonych Europy);
• sojuszniczy – czyli sojusz obronny, gdzie znaczna część interesów
jest wspólna, ale część z nich pozostaje rozbieżna (NATO, obecna
WPBiO UE);
• partnerski – czyli partnerstwa/porozumienia obronne, które oparte
są na pojedynczych wspólnych interesach zainteresowanych podmiotów
(obecne partnerstwo z USA lub porozumienia Polski z Francją i Wielką
Brytanią sprzed II wojny światowej).
Nie trzeba dodawać, że na wspólnotę obronną szansę mamy dziś niewielką.
Z punktu widzenia praktyki – to w Europie wizja wyłącznie teoretyczna. Ale
i w dwóch pozostałych przypadkach powinniśmy zabiegać o jasne definiowanie katalogu wspólnych interesów, wokół których budujemy bezpieczeństwo. Dotyczy to w szczególności UE, która stoi przed pilną koniecznością
zdefiniowania swojej nowej strategii bezpieczeństwa.
STANISŁAW KOZIEJ – NATO i UE: dwa euroatlantyckie filary bezpieczeństwa Polski
85
Bibliografia
A Human Security Doctrine for Europe. The Barcelona Report of the Study Group on Europe’s Security Capabilities, 15.09.2004.
Assessing the Military Threats of the Future, Monthly Roundtable, New Defence Agenda, Brussels, 26.04.2004.
Avoiding a Second Vietnam. „Obama Is Absolutely Right to Re-evaluate Afghanistan Strategy”,
SPIGELONLINE, 5.11.2009.
Biscop S., The European Security Strategy. Implementing a Distinctive Approach to Security, Royal
Institute for International Relations, Brussels 2004.
Brzeziński Z., Wybór: dominacja czy przywództwo, Wydawnictwo Znak, Kraków 2004.
Chicago Summit Declaration on Afghanistan. Issued by the Heads of State and Government
of Afghanistan and Nations contributing to the NATO-led International Security Assistance
Force (ISAF); http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_87595.htm?selected
Locale=en.
Conference Report. Defending global security:The New politics of transatlantic defence co-operation,
New Defence Agenda, Brussels, May 2004.
Esterle A., Ranck H., Schmitt B., Information Security. A New challenge for the EU,” Chaillot
Paper”, EU Institute for Security Studies, nr 76, Paris 2005.
European defence. A proposals fo for a White Paper, EU Institute for Security Studies, Paris
2004.
European defence. A proposals for a White Paper, EU Institute for Security Studies, Paris 2004.
Feffer J., Afghanistan: NATO’s Graveyard? Is the Transatlantic Alliance Doomed?, TomDispatch.
com, 29.IX.2009, http://tomdispatch.org/post/175120/john_feffer_will_nato_s_60th_
anniversary_be_its_last_.
Gardner H., Prospects for the Transatlantic Relationship under the Obama Presidency: Towards
a Transatlantic Strategic Council, CICERO FOUNDATION GREAT DEBATE PAPER
No. 9, 2002, http://www.cicerofoundation.org/lectures/Hall_Gardner_Transatlantic_
Security_Council.pdf.
Gawliczek P., Pawłowski J., Zagrożenia asymetryczne, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2003.
Gryz J. (red.), Bezpieczeństwo w stosunkach transatlantyckich, Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń 2008.
Gryz J. (red.), System reagowania kryzysowego Unii Europejskiej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009.
http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/78367.pdf.
Jablonsky D., Why Is Strategy Difficult?, w: The U.S. Army War College Guide to National Security Issues, Volume I, Theory of War and Strategy, SSI, czerwiec 2010.
Kaczmarski M., Rosyjska propozycja nowego systemu bezpieczeństwa europejskiego, Komentarze,
OSW, Warszawa, 16.10.2008.
Kagan R., Potęga i raj, Ameryka i Europa w nowym porządku świata, Warszawa 2003.
Koziej S., Pozimnowojenne konflikty i kryzysy zbrojne, skrypt internetowy, Warszawa-Ursynów
2008, www.koziej.pl.
Koziej S., Zmiany w strategii i taktyce wojskowej w pozimnowojennych kryzysach i konfliktach zbrojnych, w: J. Kranz (red.), Świat współczesny wobec użycia siły zbrojnej. Dylematy prawa i polityki, IWEuroPrawo, Warszawa 2009.
Kupiecki R., Siła i solidarność. Strategia NATO 1949–1989, PISM, Warszawa 2012.
Laurence J., The US-EU Counter-Terrorism Conversation: Acknowledging a Two-Way Threat, The
Brookings Institution, February 2010.
86
ROZDZIAŁ 2
Liedel K., Piasecka P., Aleksandrowicz T.R., Bezpieczeństwo w XXI wieku. Asymetryczny świat,
DIFIN, Warszawa 2011.
Liedel K., Transsektorowe obszary bezpieczeństwa narodowego, DIFIN, Warszawa 2011.
Lindstrom G., 2004 Transatlantic Conference: The EU and the US: Redefining the Partnership,
EU Institute for Security Studies, Paris, 4.06.2004.
Lucas E., Nowa zimna wojna, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2008.
Madej M., NATO after the Georgian Conflict: A New Course or Business as Usual?, PISM Strategic Files, January 2009.
Madej M., Zagrożenia asymetryczne bezpieczeństwa państw obszaru euroatlantyckiego, PISM, Warszawa 2007.
Missile Defence Fact Sheet, http://www.nato.int/nato_static/assets/pdf/pdf_2011_06/20110608_
Factsheet-Missile_Defence.pdf.
Monaghan A., At the table or on the menu? Moscow’s proposals for strategic reform, Research
Report, NATO Defense College, Rome, czerwiec 2009.
NATO in the Balkans, NATO Briefing, February 2005.
Naumann K., What European Defence Capability Requires, www.worldsecuritynetwork.com,
21.03.2005.
North Atlantic Council statement on developments on the Turkish-Syrian border, http://www.nato.
int/cps/en/natolive/news_90447.ht.
Parzymies S. (red.), Dyplomacja czy siła? Unia Europejska w stosunkach międzynarodowych,
Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2009.
Peuch J.Ch., Russia Pact Proposal Questioned, ISN, Zurich, 5.03.2009.
President of Russia Dmitry Medvedev’s Speech at Meeting with German Political, Parliamentary and
Civic Leaders”, Berlin, 5.06.2008, http://www.ln.mid.ru/brp_4.nsf/e78a48070f128a7b
43256999005bcbb3/c080dc2ff8d93629c3257460003496c4?.
Ringsmose J., Rynning S., Come Home, NATO? The Atlantic Alliance’s New Strategic Concept,
DIIS Report, Copenhagen 2009.
Rogers P., Afghanistan: from insurgency to insurrection, OpenDemocracy, 8.X.2009, http://www.
opendemocracy.net/article/afghanistan/afghanistan-from-insurgency-to-insurrection.
Rotfeld A.D., Czy Europa potrzebuje nowej architektury bezpieczeństwa?, w: Bezpieczeństwo międzynarodowe, wyzwania i zagrożenia XXI wieku, WSH, Radom 2009.
Shift or Rift. Assessing US-EU relations after Iraq, EU Institute for Security Studies, Paris 2003.
Speech by General Klaus Nauman, former Chairman of the NATO Military Committee at the first of
the SHAPE Lecture Series, www.shape.nato.int.
The French White Paper on defence and national security, PRESIDENCE DE LA REPUBLIQUE
2008.
The Russian – Ukrainian gas conflict, Russian Analytical Digest, 20.01.2009.
The Russian Ukrainian gas war, EASTWEEK, OSW, 7.01.2009.
The Transatlantic Dialogue on Terrorism, Center for Strategic and International Studies,
Washington, August 2004.
Toje A., EU, NATO and European Defence – a slow train coming, EU Institute for Security
Studies, Paris, December 2008.
Towards a Grand Strategy for an Uncertain World, Noaber Foundation 2007.
Towards a renewed Transatlantic Community, European Policy Centre, February 2005.
Van Herpen M.H., Medvedev’s proposal for a paneuropean security pact. Its six hidden objectives
and how the west should respond, Cicero Working Paper WP 08 – 03, http://www.cicerofoundation.org/.
Welsh S.C., Preemptive War, Uniliteralism and Multiliteralism – EU Security Strategy, http://www.
cdi.org.
STANISŁAW KOZIEJ – NATO i UE: dwa euroatlantyckie filary bezpieczeństwa Polski
87
What ambitions for European defence in 2020?, EUISS, Paris 2009.
Wspólna deklaracja Grupy Wyszehradzkiej przed szczytem w Chicago, „Rzeczpospolita”,
18.04.2012.
Zarychta S., Doktryny i strategie NATO 1949–2012, DMW, Gdynia 2012.
Богдан Цырдя, Русско-украинская (американская) газовая война, REGNUM, 16 января
2009, http://www.inosmi.ru/translation/246734.html.
Колесниченко O., От недостижимых концепций к новому подходу, Независимое военное обозрение, 7.10.201, http://nvo.ng.ru/concepts/2011-10-07/1_koncepts.html.
ROZDZIAŁ 3
T OMA SZ PA SZEWS KI
Bezpieczeństwo Polski w świetle zmian
w sytuacji międzynarodowej1
3.1. WPROWADZENIE
Bezpieczeństwo narodowe bywa definiowane różnie, jednak jego sedno
oznacza zdolność państwa do zapewnienia własnego przetrwania oraz biologicznego przeżycia ludności, a także zachowania integralności terytorialnej,
niezależności politycznej, stabilności wewnętrznej oraz możliwości rozwoju2.
Stan bezpieczeństwa państwa jest w ogromnej mierze pochodną sytuacji
w jego bliższym i dalszym otoczeniu i wraz z nią ulega nieustannej ewolucji.
Dlatego też polityka bezpieczeństwa narodowego musi podlegać jeśli nie ciągłej, to przynajmniej cyklicznej rewaluacji.
Nie tak dawno Polska, po kilku wiekach dziejowych zawirowań, w końcu
mogła poczuć się bezpiecznie jako nowy członek NATO i Unii Europejskiej.
Jednak od tego czasu świat się wyraźnie zmienił. „Zachód” w wyniku własnych błędów, głębokiego kryzysu finansowo-gospodarczego oraz szybkiego
wzrostu gospodarczego dużej części reszty świata, utracił znaczną część ze
swojej dotychczasowej przewagi. Coraz bardziej niepewna jest dalsza ewolucja Sojuszu Północnoatlantyckiego, a także jego zdolność do zapewnienia bezpieczeństwa w Europie i na jej obrzeżach. Stany Zjednoczone, główny partner
Polski w dziedzinie bezpieczeństwa, z jednej strony koncentrują swoją uwagę
na bardziej niestabilnych geopolitycznie regionach Azji Pacyfiku oraz Bliskiego Wschodu, z drugiej za jeden z głównych priorytetów swojej polityki
1 Artykuł powstał w ramach realizacji przez Zakład Europeistyki Instytutu Studiów Politycznych PAN projektu badawczego nr 2011/01/B/HS5/02630 pt. „Rola euroatlantyckiego systemu w wielobiegunowym świecie w kontekście kształtującego się nowego ładu globalnego”,
finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki w Krakowie.
2 Strategia Rozwoju Systemu Bezpieczeństwa Narodowego RP 2012–2022, projekt z kwietnia
2012 r., s. 3.
90
ROZDZIAŁ 3
bezpieczeństwa uznają ograniczenie deficytu budżetowego i długu publicznego, co oczywiście nie pozostaje bez wpływu na skalę ich międzynarodowego
zaangażowania. Unia Europejska nadal pogrążona jest w kryzysie gospodarczym, a w kwestii kierunku jej dalszego rozwoju widoczne są poważne
podziały pomiędzy jej członkami. Na wschodzie od Unii Europejskiej najbardziej stabilnym podmiotem, pomimo licznych słabości wewnętrznych, jest
nieukrywająca swych mocarstwowych ambicji Rosja. Pozostałe kraje nie są
jak na razie w stanie trwale ustabilizować swojej politycznej i gospodarczej
sytuacji, przez co pozostają mniej lub bardziej podatne na wpływy Moskwy.
W ciągu minionych kilkunastu lat zmieniała się też hierarchia i mapa głównych zagrożeń międzynarodowego bezpieczeństwa. Po zakończeniu zimnej
wojny państwa Zachodu przestały się obawiać tradycyjnej agresji militarnej
i swoją uwagę koncentrowały na innych rodzajach zagrożeń. Symptomatyczna
pod tym względem była Europejska Strategia Bezpieczeństwa z grudnia 2003
r., która wymieniała pięć głównych zagrożeń stojących przed UE i światem:
terroryzm, proliferację broni masowego rażenia, konflikty regionalne, upadek
państw (state failure), oraz przestępczość zorganizowaną3. Jednocześnie w międzynarodowym dyskursie na temat bezpieczeństwa stopniowo coraz większą
rolę zaczęły odgrywać takie podejścia jak „bezpieczeństwo człowieka” (ang.
human security) czy „bezpieczeństwo ludności” (ang. people’s security), podkreślające konieczność międzynarodowej ochrony nie tylko suwerenności i bezpieczeństwa państw, ale również jednostek ludzkich i tworzonych przez nie
społeczności4. W ostatnich latach można jednak zaobserwować ponowny wzrost
zainteresowania tradycyjnymi zagrożeniami bezpieczeństwa międzynarodowego, których zasadniczym źródłem jest agresywna polityka państw.
Generalnie, występujące w okresie pozimnowojennym zagrożenia można
podzielić na cztery, zaproponowane przez R. Kuźniara kategorie, przy czym
oczywiście relatywne znaczenie poszczególnych zagrożeń jest różne w przypadku różnych państw i zmienia się też w czasie:
1) zagrożenia tradycyjne, związane z groźbą lub użyciem siły między państwami lub przez strony wojujące w ramach jednego państwa;
2) zagrożenia nietradycyjne (asymetryczne) związane z pojawieniem się
w życiu międzynarodowym podmiotów niepaństwowych, takich jak
grupy terrorystyczne czy przestępcze;
3) zagrożenia związane z rozwojem cywilizacyjnym, dotyczące m.in. środowiska naturalnego i cyberprzestrzeni;
A Secure Europe in a Better World, European Security Strategy, Brussels, 12.12.2003, s. 3–5.
UNDP, Human development report 1994: new dimensions of human security, Oxford University
Press, Oxford, Nowy Jork, 1994.
3
4
TOMASZ PASZEWSKI – Bezpieczeństwo Polski w świetle zmian w sytuacji międzynarodowej
91
4) zagrożenia związane z pojawieniem się nowych kategorii bezpieczeństwa, w rodzaju bezpieczeństwa zdrowotnego, energetycznego, surowcowego, czy żywnościowego5.
Z punktu widzenia jednak tej pracy, w której centrum znajduje się kwestia bezpieczeństwa Polski na tle zmian zachodzących w świecie, wskazane
wydaje się inne podejście. Wykorzystany tu zostanie prosty i czytelny, a jednocześnie trafny i analitycznie przydatny podział międzynarodowej rzeczywistości na trójpoziomową szachownicę, jaki zaproponował w swojej znanej
pracy z 2004 r. Joseph S. Nye. Na najwyższym poziomie znajdują się tradycyjne kwestie związane z bezpieczeństwem militarnym, na drugim poziomie
międzynarodowe relacje gospodarcze, a na trzecim w dużej mierze niekontrolowane przez żadne władze polityczne zjawiska transnarodowe, takie jak
międzynarodowy terroryzm czy migracja. Do tego dochodzi niezwykle istotny
element, jakim jest cyberprzestrzeń. Pojawiające się w niej zagrożenia są
coraz poważniejszej natury i występują na wszystkich trzech wspomnianych
wyżej płaszczyznach.
Przyjęcie takiej perspektywy pozwala uwypuklić rolę szeregu zjawisk,
zachodzących zwłaszcza na pierwszych dwóch z wyżej wymienionych poziomów,
które, choć często pośrednio, mają dużo większy wpływ na bezpieczeństwo Polski i państw zachodnich niż wiele typowych zagrożeń dla międzynarodowego
bezpieczeństwa. Dotyczy to zwłaszcza zachodzących procesów w sferze gospodarczej, które, po pierwsze, w dłuższym okresie mają absolutnie decydujące
znaczenie dla militarnej siły państw, po drugie, stanowią jedno z potencjalnie
najpoważniejszych źródeł konfliktów międzynarodowych. W świetle doświadczeń trwającego od paru lat w Europie kryzysu nie można też nie dostrzegać
faktu, że długotrwałe i poważne błędy w polityce gospodarczej państw mogą
zagrozić ich najbardziej żywotnym interesom narodowym – niezależności, stabilności wewnętrznej, zdolności do rozwoju etc., a przez to i tradycyjnie rozumianemu bezpieczeństwu narodowemu.
3.2. BEZPIECZEŃSTWO MILITARNE
Generalnie spektrum zagrożeń o charakterze militarnym jest dziś bardzo
szerokie, od pełno-skalowego konfliktu zbrojnego z udziałem jednego lub więcej czołowych mocarstw, aż po interwencje stabilizacyjne lub humanitarne,
choć naturalnie ryzyko ich materializacji jest bardzo różne.
5 R. Kuźniar, Tradycyjne zagrożenia dla bezpieczeństwa międzynarodowego, w: R. Kuźniar (red.),
Bezpieczeństwo międzynarodowe, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2012, s. 43.
92
ROZDZIAŁ 3
Pojawienie się, w dużej mierze w związku ze zmianami w układzie sił
na świecie i malejącą rolą USA jako gwaranta globalnego bezpieczeństwa,
realnej groźby powrotu w niektórych regionach świata do polityki siły jest
przypuszczalnie najważniejszą zmianą w zakresie bezpieczeństwa międzynarodowego, jaka zaszła od początku tego stulecia. Jednocześnie jednak
nie maleje zagrożenie wynikające z takich zjawisk, jak proliferacja broni
masowego rażenia i środków jej przenoszenia czy międzynarodowy terroryzm, o czym świadczą północnokoreańskie próby z ładunkami jądrowymi
oraz rakietami dalekiego zasięgu, przyspieszenie wysiłków Iranu w zakresie
wzbogacania uranu, czy też konieczność francusko-afrykańskiej interwencji
w Mali. Potencjalnie istotnym zagrożeniem jest możliwość wybuchu konfliktu
zbrojnego o dostęp do surowców naturalnych, w tym do zasobów słodkiej
wody. Niebezpieczeństwo wybuchu wojny wciąż wiąże się też z istnieniem nierozwiązanych sporów granicznych, czego dowodzą choćby ostatnie starcia na
granicy Tajlandii z Kambodżą, lub terytorialnych, takich jak między Wielką
Brytanią i Argentyną o archipelag Falklandów. Nadal wybuchają konflikty
wewnętrzne, jak trwająca w Syrii wojna domowa, w które angażują się zwykle
w mniejszym lub większym stopniu strony trzecie.
Stosunkowo nowym i coraz poważniejszym zagrożeniem jest cyber-wojna.
Wymienienie go w kontekście zagrożeń militarnych wynika z dwóch powodów. Po pierwsze, atak cybernetyczny na systemy informacyjne innego państwa może, jak pokazała wojna w Gruzji, towarzyszyć tradycyjnej inwazji
wojskowej. Istnieje też dość powszechne przekonanie, że w przypadku zaistnienia konfliktu zbrojnego pomiędzy USA a Chinami, przynajmniej jedna
ze stron, jeśli nie obie, dokonałyby ataku cybernetycznego na przeciwnika6.
Drugi powód to fakt, że wyspecjalizowane struktury do prowadzenia wojny
i innych agresywnych lub obronnych operacji w cyberprzestrzeni tworzone są
w ramach regularnych sił zbrojnych państw. Jak utworzone w 2010 r. w USA
Dowództwo Cybernetyczne (U.S. Cyber Command).
Problematyka bezpieczeństwa militarnego dotyczy nie tylko konfliktów
zbrojnych – wewnętrznych i międzypaństwowych – oraz groźby ich wybuchu. Równie istotna jest kwestia równowagi siły militarnej, bądź jej braku,
pomiędzy poszczególnymi podmiotami lub ich koalicjami. Sam fakt posiadania znaczącej przewagi wojskowej nad innymi aktorami stwarza możliwość
osiągnięcia dodatkowych korzyści w relacjach z nimi. Rozbudowa potencjałów wojskowych ma często służyć jako czynnik odstraszający, bądź zastrasza6 W przypadku konfliktu chińsko-amerykańskiego mogłoby również dojść po raz pierwszy
w historii do prowadzenia działań zbrojnych w przestrzeni kosmicznej. W 2007 r. Chiny udowodniły, że są w stanie zestrzelić satelity.
TOMASZ PASZEWSKI – Bezpieczeństwo Polski w świetle zmian w sytuacji międzynarodowej
93
jący inne podmioty, tak, aby ostatecznie posiadane zdolności wojskowe nie
musiały zostać wykorzystane.
W obecnej sytuacji globalnej dotyczy to zwłaszcza regionu Azji i Pacyfiku, który przypuszczalnie będzie polem największej polityczno-militarnej
rywalizacji na świecie w pierwszej połowie XXI w. W opinii tajwańskiego
badacza Chong-Pin Linga, chiński potencjał militarny „powinien, według
Pekinu, być w pełni przygotowany do użycia, choć, w miarę możliwości, nigdy
nie powinien zostać użyty w prawdziwej walce7. Rosnące chińskie zdolności
wojskowe stają się coraz istotniejszym instrumentem wpływu na geostrategiczne kalkulacje przywódców Tajwanu, państw Północno-wschodniej i Południowo-wschodniej Azji oraz Stanów Zjednoczonych. Jak twierdzi były wysoki
urzędnik Pentagonu Dan Blumenthal, jeśli się weźmie pod uwagę fakt, że
amerykańskie siły zbrojne muszą realizować najróżniejsze zadania w skali
całego globu, zaś chińskie od lat przygotowują się głównie do konfliktu na
morzach Południowochińskim i Wschodniochińskim, przewaga USA jest
znacznie mniejsza, niż to wynika z prostego porównania całego potencjału
obronnego obydwu stron8. Podobnie uważają eksperci RAND Corporation,
według których możliwości podjęcia przez USA skutecznej akcji wojskowej
wobec Chin w obronie Tajwanu będą się w najbliższych latach kurczyć, aż
znikną zupełnie do końca następnej dekady9. Również w przypadku innych
możliwych konfliktów zbrojnych z Chinami, USA będą mieć do dyspozycji
coraz mniej skutecznych opcji militarnych. Dlatego też, w ich ocenie, jeśli
tylko ważne amerykańskie interesy nie będą zagrożone, USA przypuszczalnie
będą starały się unikać konfliktu poprzez zabiegi dyplomatyczne i akomodację chińskich interesów10. Dokładnie takiego scenariusza obawiają się już
amerykańscy sojusznicy i partnerzy w Azji. W państwach tych, niezależnie od
ich widocznego w ostatnich latach zbliżenia w sferze polityczno-wojskowej ze
Stanami Zjednoczonymi, istnieją silne obawy dotyczące trwałości i pewności
amerykańskich gwarancji bezpieczeństwa11.
Obszar Azji i Pacyfiku nie jest jednak jedynym, w którym najsilniejsze z mocarstw wykazuje dążenia do osiągnięcia hegemonistycznej pozycji
w regionie. Poza Chinami próby odtworzenia swoich historycznych stref
Chong-Pin Ling, Formująca się wielka strategia Chin (ku dominacji w Azji Wschodniej, ale bez
walki), „Azja – Pacyfik. Społeczeństwo – polityka – gospodarka”, t. 9, 2006, s. 79.
8 D. Blumenthal, Sino-U.S. competition and U.S. security: how we assess the military balance?,
National Bureau of Asian Research, December 2010.
9 J. Dobbins, D.C. Gompert, D.A. Shlapek, A. Scobell, Conflict with China: prospects, consequences, and strategies for deterrence, Rand Corporation, Santa Monica 2011.
10 Ibidem, s. 9.
11 X. Dormandy, Prepared for Future Threats? US defense partnerships in the Asia-Pacific Region,
Chatham House, Londyn, June 2012 s. 21.
7
94
ROZDZIAŁ 3
wpływów podejmują też Rosja i Iran. Stefy te stanowią jednocześnie, na co
trafnie wskazali Wess Mitchell i Jakub Grygiel, „zagrożone peryferie” świata
zachodniego (w sensie politycznym, nie geograficznym)12. W ich opinii jednym z najważniejszych wyzwań stojących przed amerykańską polityką bezpieczeństwa jest niedopuszczenie do realizacji tych mocarstwowych ambicji,
gdyż w przeciwnym wypadku mogłoby dojść do naruszenia równowagi sił
i stabilności w kluczowych dla interesów USA regionach świata. Z punktu
widzenia interesów Polski i innych państw naszego regionu, zasadnicze znaczenie będzie mieć polityka zagraniczna, bezpieczeństwa i zbrojeniowa Rosji,
w tym realizacja jej niezwykle ambitnego w założeniach programu modernizacji sił zbrojnych.
3.3. GLOBALNE STOSUNKI GOSPODARCZE
Zdaniem Michaela Rühle, szefa sekcji ds. bezpieczeństwa energetycznego w NATO, ekonomiczne i energetyczne interesy wypierają tradycyjną
politykę bezpieczeństwa. Tak mocno postawiona teza wydaje się wprawdzie
przesadzona, jednak trudno nie zgodzić się z jego innym poglądem, że przynajmniej od czasu wybuchu światowego kryzysu następuje „ekonomizacja
polityki bezpieczeństwa”, będąca w istocie jedną z konsekwencji prymatu
interesów ekonomicznych we współczesnych stosunkach międzynarodowych.
Można wskazać co najmniej trzy płaszczyzny, na których problemy gospodarcze i bezpieczeństwa ściśle się ze sobą łączą.
Po pierwsze, interesy ekonomiczne wpływają na tradycyjną, militarną politykę bezpieczeństwa państw, w tym na ich plany obronne i politykę wojskową,
co już jest widoczne choćby w państwach zainteresowanych udziałem w eksploatacji bogactw Arktyki.
Po drugie, analitycy i decydenci coraz większą uwagę poświęcają takim
rodzajom bezpieczeństwa, jak bezpieczeństwo ekonomiczne, energetyczne
czy surowcowe. Wiąże się to w dużym stopniu z możliwymi ograniczeniami
w dostępie do niezbędnych, zwłaszcza dla wysokorozwiniętych gospodarek,
metali, minerałów i surowców energetycznych. Światu wprawdzie nie grozi
w ciągu najbliższych dekad ich „geologiczny” niedobór, niemniej mogą wystąpić problemy z ich podażą ze względów politycznych, technicznych bądź też
działania sił przyrody. Ponadto wiele cennych gospodarczo zasobów Ziemi
znajduje się dziś albo w krajach politycznie niestabilnych, albo w trudno
12 A.W. Mitchell, J. Grygiel, The Vulnerability of Peripheries, „The American Interest”, March/
April 2011.
TOMASZ PASZEWSKI – Bezpieczeństwo Polski w świetle zmian w sytuacji międzynarodowej
95
dostępnych regionach globu, albo głęboko pod powierzchnią ziemi lub oceanu, przez co ich potencjalna eksploatacja byłaby niezwykle kosztowna.
Po trzecie, zależności i interesy ekonomiczne w dużym stopniu kształtują
całokształt współczesnych stosunków międzynarodowych, a to pociąga za
sobą również szereg konsekwencji w sferze bezpieczeństwa. Zdominowanie
stosunków międzynarodowych przez czynniki ekonomiczne prognozowane
było już przeszło dwadzieścia lat temu i w dużej mierze prognozy te okazały się trafne, o czym najlepiej świadczy dzisiejsza pozycja państw, które
wykorzystały minione dwie dekady głównie na budowę własnej siły gospodarczej13. O ile jednak wcześniej zdecydowany prymat względów gospodarczych był widoczny w polityce zagranicznej jedynie wybranych państw, to po
wybuchu kryzysu gospodarczego w 2008 r. stał się on prawie normą. Dobrym
przykładem jest Wielka Brytania, której rząd pod kierownictwem Davida
Camerona za jeden z głównych celów swojej polityki zagranicznej uznał promowanie brytyjskich interesów na rynkach wschodzących, zwłaszcza krajów
BRICS. W listopadzie 2012 r. wydawany przez prestiżowy Center for Strategic
and International Relations magazyn Foreign Policy opublikował tekst o rozwoju
bliskich kontaktów pomiędzy konserwatywnymi elitami Londynu, a powiązanymi z Kremlem oligarchami14. Takie kontakty, wynikające bezpośrednio
z ekonomicznych interesów, nie podważają oczywiście wiarygodności Wielkiej
Brytanii jako członka NATO, niemniej oznaczają, że w sytuacjach, w których
ani ważne interesy brytyjskie, ani też bezpieczeństwo natowskich sojuszników, nie będą zagrożone, Londyn może być skłonny do ustępstw wobec Rosji.
Inny ciekawy przykład stanowi była brytyjska kolonia – Australia. Kraj ten
w sferze bezpieczeństwa obecnie jeszcze silniej niż dotychczas wiąże się ze
Stanami Zjednoczonymi, czego dowodem jest m.in. porozumienie o rotacyjnej
obecności przeszło 2000 amerykańskich żołnierzy na jego terytorium. Z drugiej jednak strony przyjęta przez australijski rząd biała księga pt. Australia
in the Asian Century nie pozostawia wątpliwości, że państwo to swoją ekonomiczną przyszłość wiąże z Azją, w tym w dużym stopniu z Chinami15. Silne
powiązania gospodarcze mogą nie pozostać całkiem bez wpływu w obszarze
polityki bezpieczeństwa. W świetle wypowiedzi, jakie padały w przeszłości
z ust niektórych australijskich polityków nie można wykluczyć, że w sytu13 E. Luttwak, From Geopolitics to Geoeconomics: Logic of Conflict, Grammar of Commerce,
„National Interest”, nr 20, s. 17–23.
14 M. Weiss, Moscow on Thames: Britain’s Conservative are rolling out the red carpet for Vladimir
Putin’s wealthy oligarchs, „Foreign Policy”, 23.11.2012.
15 Australian Government, Australia in the Asian Century, White Paper, October 2012,
http://asiancentury.dpmc.gov.au/sites/default/files/white-paper/australia-in-the-asian-centurywhite-paper.pdf.
96
ROZDZIAŁ 3
acji konfliktu chińsko-amerykańskiego o Tajwan, Canberra wybrałaby neutralność.
Z problemami bezpieczeństwa wiążą się też, choć pośrednio, zmiany
zachodzące w globalnych stosunkach ekonomicznych. Od czasu wybuchu kryzysu gospodarczego w 2008 r. Zachód zmuszony został do zrewidowania części
ze swoich mocno ugruntowanych przekonań, związanych głównie z koncepcją globalizacji w sferze gospodarki. Jednym z nich był pogląd, że w otwartej gospodarce światowej zamiast gry o sumie zerowej toczy się gra o sumie
dodatniej, w której sukcesy jednych sprzyjają sukcesom innych, a powszechnym zjawiskiem jest sytuacja typu win-win, przynosząca korzyści obu stronom. Rzeczywistość jednak okazała się znacznie bardziej złożona.
Jak wskazali już wiele lat temu Robert O. Keohane i Joseph S. Nye, nawet
wówczas, gdy z danego rozwiązania obie strony obiektywnie czerpią korzyści,
nadal ważne jest to, jak te korzyści są pomiędzy nie rozłożone16. Ponadto,
nawet jeśli wolny handel istotnie jest w długiej perspektywie korzystny dla
wszystkich stron, logika gry o sumie zerowej bynajmniej nie zniknęła z polityki ekonomicznej państw, co szczególnie widoczne jest w takich obszarach,
jak międzynarodowa rywalizacja o dostęp do surowców naturalnych, czy też
międzynarodowa konkurencja o lokalizację na własnym terytorium fabryk
lub centrów badawczo-rozwojowych. W tej ostatniej rywalizacji często kluczowym czynnikiem okazuje się skala oferowanej pomocy publicznej. Nawet
we współczesnej ojczyźnie liberalizmu ekonomicznego, jaką są Stany Zjednoczone, poszczególne stany wydają na pomoc publiczną w celu przyciągnięcia lub utrzymania inwestycji ok. 80 miliardów dolarów rocznie. Prym w tym
zdecydowanie wiedzie rządzony zresztą przez konserwatywnego republikańskiego gubernatora Richarda Perry’ego Teksas, który rocznie wydaje na te
cele blisko 20 miliardów dolarów. Przykładem gry o sumie zerowej są też
podejmowane przez państwa, zwłaszcza od czasu wybuchu kryzysu, działania
prowadzące do dewaluacji własnej waluty, co naturalnie sprzyja rodzimym
eksporterom, a w żargonie określane czasem publicystycznym zyskało miano
„wojen walutowych”.
Nic nie wskazuje też, aby miała się ziścić liberalna wizja z lat 90., według
której świat będzie stopniowo przekształcał się w jedną ekonomiczną przestrzeń, w której głównymi aktorami będą z jednej strony producenci, z drugiej
konsumenci, a państwa skoncentrują się jedynie na tworzeniu korzystnych
warunków do działalności produkcyjnej, usługowej i swobodnej wymiany handlowej. Od lat w praktyce zablokowane są negocjacje prowadzone pod auspicjami Światowej Organizacji Handlu w ramach rundy z Doha, za to coraz
16
R.O. Keohane, J.S. Nye, Power and Interdependence, Longman, New York 2001, s. 9.
TOMASZ PASZEWSKI – Bezpieczeństwo Polski w świetle zmian w sytuacji międzynarodowej
97
więcej pojawia się bilateralnych i wielostronnych umów o wolnym handlu17.
Stany Zjednoczone są w trakcie negocjacji umowy o Trans-pacyficznym Partnerstwie (TPP) z wybranymi państwami Azji i Ameryki Łacińskiej, a niedługo przystąpią do negocjacji o strefie wolnego handlu z Unia Europejską
(TAFTA). W obu przypadkach obok czynników stricte ekonomicznych, grają
też rolę kwestie geopolityczne.
Rozpatrując globalne problemy gospodarcze nie można w tym kontekście pominąć kluczowej kwestii współzależności. Okres kryzysu szczególnie
uwidocznił, jak bardzo gospodarki świata, przynajmniej te bardziej otwarte,
są od siebie zależne. Według popularnego przekonania, współzależność ma
dobroczynny i stabilizacyjny efekt na stosunki międzynarodowe, gdyż czyni
konflikty zbrojne nieopłacalnymi, a przez to mało prawdopodobnymi. Jednak,
jak wskazują R.O. Keohane i A. Underdal, współzależność ma często charakter asymetryczny, co oznacza, że jedne kraje mają większy wpływ na inne niż
vice versa18. W 1910 r. Norman Angell, angielski pisarz i polityk, opublikował
książkę, w której dowodził, że państwa europejskie są już tak ekonomicznie
ze sobą powiązane, iż konflikt zbrojny między nimi stał się zupełnie dla nich
nieopłacalny. Dzieło to błyskawicznie stało się bestsellerem, budząc duże
zainteresowanie w ówczesnych elitach, jednak już po czterech latach okazało
się, że jego tytuł, The Great Illusion, w sposób nie zamierzony przez autora
doskonale oddaje jego główną tezę.
Wydaje się, że kwestia relacji pomiędzy niewątpliwym fenomenem ogromnej i stale rosnącej globalnej współzależności w sferze ekonomicznej, ekologicznej i wielu innych, a międzynarodowym bezpieczeństwem, będzie jeszcze
wymagać szczególnie wnikliwych analiz politologów.
3.4. REWOLUCJA ENERGETYCZNA
W obszarze wydobycia dwóch kluczowych surowców energetycznych –
ropy naftowej i gazu ziemnego – zachodzą dziś dwa, po części nakładające
się na siebie procesy, które mogą mieć daleko idące konsekwencje również
dla międzynarodowych stosunków politycznych. Jest to trwający w Stanach
Zjednoczonych od drugiej połowy ubiegłej dekady boom w eksploatacji nie17 Lamy warns rise of regional trade agreements could lead to „policy fragmentation”, WTO, 20 September 2012, www.wto.org. Patrz też: J.N. Bhagwati, America’s Threat to Trans-Pacific Trade,
30.12.2011.
18 R.O. Keohane, A. Underdal, The West and the rest in global economic institutions, w:
D.H. Claes, K.H. Knutsen (red.), Governing the global economy: politics, institutions, and economic
development, Routledge, New York 2011, s. 51.
98
ROZDZIAŁ 3
konwencjonalnego gazu ziemnego, który ostatnio rozszerzył się również na
niekonwencjonalne złoża ropy, a także wyraźne zmiany w globalnej geografii wydobycia ropy i gazu. Zarówno z ekonomicznego jak i geopolitycznego
punktu widzenia, w perspektywie najbliższych 5–10 lat szczególnie istotne
mogą okazać się dwie konsekwencje obu tych procesów.
Pierwszą jest, idąca w ślad za zmianami na globalnej mapie wydobycia
ropy i gazu, zmiana przepływów finansowych, która przełoży się na relatywną
pozycję finansowo-gospodarczą, a pośrednio również polityczną, poszczególnych państw i mocarstw. Zwłaszcza, że wraz z własnym wydobyciem surowców energetycznych często idzie w parze dostęp do relatywnie taniej energii,
co ma bezpośredni wpływ na międzynarodową konkurencyjność gospodarki.
Wśród beneficjentów zachodzących i spodziewanych zmian na tym polu
wymienia się nowych graczy na rynku ropy, w tym między innymi szereg
państw afrykańskich, Izrael, Cypr czy Gujana Francuska, Brazylię oraz Irak,
który ma potencjał, aby pod względem poziomu wydobycia w relatywnie krótkim czasie zrównać się z Arabią Saudyjską,19 Kanadę, posiadającą trzecie
pod względem wielkości rezerwy ropy na świecie, no i oczywiście USA, które
do końca obecnej dekady mają szansę stać się największym światowym producentem ropy20. W gronie przegranych mogą znaleźć się przede wszystkim
Rosja oraz państwa OPEC, z Arabią Saudyjską na czele. Dzięki eksploatacji
niekonwencjonalnych zasobów gazu, nowymi poważnymi producentami tego
surowca, obok USA i Kanady, mogą stać się Australia i Chiny.
Drugą konsekwencją obserwowanych dziś zmian w sferze energetycznej,
jest już bardzo prawdopodobne obniżenie cen gazu ziemnego na poszczególnych rynkach regionalnych, oraz możliwa w drugiej połowie obecnej dekady
obniżka cen ropy na rynkach światowych. Według raportu Belfer Center,
działającego na Uniwersytecie Harvarda, dzięki między innymi zastosowaniu szczelinowania hydraulicznego przy eksploatacji konwencjonalnych złóż
ropy naftowej, za kilka lat globalna podaż tego surowca może znacznie przekroczyć poziom konsumpcji, co naturalnie doprowadziłoby do dużego spadku
cen21. Podobne wnioski płyną też z innych analiz, między innymi takich firm
jak Ernst &Young czy PricewaterhouseCoopers.
Na razie jednak to zjawisko zachodzi na rynkach gazu. Bardzo głęboki spadek ceny tego surowca na amerykańskim rynku już przyczynił się do spadku
International Energy Agency, Iraq energy Outlook, Paris, 9.09.2012.
International Energy Agency, World Energy Outlook 2012, Synteza, Paris, 2012; A. Kubik,
USA dzięki łupkom zostaną największym producentem ropy na świecie, Gazeta.pl, 13.11.2012.
21 L. Maugeri, Oil: The Next Revolution: The Unprecedented Upsurge of Oil Production Capacity
and What It Means for the World, Belfer Center for Science and International Affairs, University
of Harvard, June 2012, s. 1.
19
20
TOMASZ PASZEWSKI – Bezpieczeństwo Polski w świetle zmian w sytuacji międzynarodowej
99
cen w innych regionach świata. Jednym z beneficjentów tego procesu stała się
Polska, której główna krajowa firma gazownicza PGNiG mogła dzięki niemu
zawrzeć korzystniejsze porozumienie z Gazpromem. Obecnie w USA toczy
się niezwykle ważna dla reszty świata debata, czy władze powinny zezwolić na
eksport tego surowca22. W debacie tej zresztą nie brakuje argumentów geopolitycznych. Senator R. Lugar proponował pod koniec 2012 r., aby umożliwić
eksport LNG do sojuszników z NATO, w celu uniezależnienia ich od dostaw
z Rosji23. Według sporządzonego na zlecenie Departamentu Energii raportu,
taki eksport przyniósłby gospodarce USA jako całości duże korzyści24, jednak sprzeciwiają się temu rozwiązaniu przedstawiciele branży energetycznej i przemysłowej, gdyż możliwość eksportu spowodowałaby automatycznie
ograniczenie podaży tego surowca na rynku amerykańskim i wzrost jego ceny.
W przypadku rynków zagranicznych, w tym europejskiego, pojawienie się
na nich amerykańskiego gazu naturalnie znacząco obniżyłoby poziom cen.
Zwłaszcza, że w 2020 r. amerykański eksport LNG mógłby wynieść nawet
190 miliardów metrów sześciennych25, co stanowi równowartość ponad jednej
trzeciej całej rocznej konsumpcji gazu w UE. Jeśli amerykański gaz rzeczywiście zacząłby trafiać do Europy, z punktu widzenia interesów strategicznych jego najważniejszego dotychczasowego dostawcy, czyli Rosji, miałoby to
wielokrotnie większe negatywne skutki, niż wszelkie amerykańskie instalacje
wojskowe w Europie. Już obecnie Rosja traci udziały w europejskim rynku
gazu i ten trend może się utrzymać w kolejnych latach.
3.5. ZACHÓD POGRĄŻONY W DŁUGACH
Biorąc pod uwagę ogromną zależność Polski w sferze bezpieczeństwa od
Zachodu i jego instytucji, a także uzależnienie polskiej gospodarki od rynków UE, tamtejsze problemy gospodarcze mają bezpośredni wpływ na jej
bezpieczeństwo oraz możliwości rozwoju. Można powiedzieć, że przewlekłe
problemy natury ekonomicznej u kluczowych zachodnich partnerów stanowią
dla Polski większe zagrożenie, niż wiele typowych zagrożeń bezpieczeństwa
międzynarodowego.
Editorial Board, Natural gas exports: A boon to the economy, „Washington Post”, 8.12.2012.
R. Lugar, U.S. natural gas exports could break Russian dominance „Washington Post”,
12.12.2012.
24 NERA Economic Consulting, Macroeconomic Impact of LNG Exports from the United States,
Washington D.C., 3.12.2012.
25 Rośnie gazowy potentat, „Rzeczpospolita”, 18.11.2012.
22
23
100
ROZDZIAŁ 3
Wspólnym dla wszystkich dużych państw zachodnich problemem jest
wysoki poziom długu publicznego. Wiążą się z nim, niezależnie od innych
negatywnych skutków makroekonomicznych, trzy główne zagrożenia26. Po
pierwsze, wysokie koszty obsługi długu powodują konieczność podwyżek
podatków lub redukcji wydatków, co może prowadzić do poważnych problemów ekonomicznych i napięć społecznych. O ile w Stanach Zjednoczonych
istnieje jeszcze przestrzeń do podnoszenia podatków, to w przypadku wielu
państw UE ich ogólny poziom jest już na tyle wysoki, że ich dalsze podniesienie nie przyniosłoby dodatkowych wpływów budżetowych, lub zwiększyłoby
je na krótko, za cenę poważnego osłabienia gospodarki i konkurencyjności
państwa.
Po drugie, wysoki poziom długu bardzo ogranicza możliwość reagowania władz państwa za pomocą instrumentów polityki fiskalnej na ewentualne kolejne kryzysy gospodarcze lub też inne, niespodziewane wydarzenia.
W latach 2008–2010 USA i większość państw Europy Zachodniej uniknęła
głębokiej recesji właśnie za cenę skokowego wzrostu deficytów budżetowych,
a przez to i długu publicznego. Jednak powtórzenie takiej polityki w niedalekiej przyszłości byłoby zapewne już niemożliwe, ponieważ obecne zadłużenie
większości państw zachodnich jest już przypuszczalnie bliskie maksymalnemu, jakie gotowe są tolerować rynki finansowe.
Z tą ostatnią kwestią łączy się trzecie zagrożenie. Wysoki dług publiczny
niesie ze sobą ryzyko nagłej utraty zaufania rynków finansowych, co prowadziłoby do skokowego wzrostu rentowności obligacji i w konsekwencji
niemożności dalszego zaciągania długów po możliwych do udźwignięcia
kosztach. Dopóki USA i państwa UE nie obniżą wskaźników zadłużenia, nie
będą mogły sobie pozwolić na żadne działania, które groziłyby koniecznością
nagłego wzrostu wydatków lub mogły spowodować spadek dochodów. To zaś
ogranicza pole manewru, między innymi w polityce zagranicznej.
Pod względem ogólnej sytuacji gospodarczej w najlepszym położeniu znajdują się Stany Zjednoczone. Wprawdzie niektóre wskaźniki, jak wysokość
długu czy stopa bezrobocia, są gorsze lub porównywalne z tymi występującymi u ich europejskich sojuszników, jednak zdolność USA do przezwyciężenia obecnych problemów gospodarczych wydaje się być znacznie większa.
Stojące przed USA wyzwania w postaci rosnących kosztów emerytalnych,
ochrony zdrowia i obsługi zadłużenia są niewątpliwie poważne, jednak kraj
ten jest w stanie sobie z nimi poradzić, przynajmniej z czysto ekonomicznego
punktu widzenia. Problem wysokości długu publicznego jest niepokojący
26 Congressional Budget Office, The 2012 Long-term Budget Outlook, Washington D.C., June
2012, s. 4.
TOMASZ PASZEWSKI – Bezpieczeństwo Polski w świetle zmian w sytuacji międzynarodowej
101
głównie w kontekście innego, poważniejszego zagrożenia, jakim jest trwający od ponad dwóch lat kryzys polityczny, wynikający z dwóch fundamentalnie różnych wizji rozwoju kraju27. Jeśli wspomniany pat polityczny uda
się w nieodległej przyszłości przełamać, USA mają szansę, dzięki licznym
konkurencyjnym przewagom nad innymi globalnymi centrami gospodarczymi
(demografia, innowacyjność, tania energia), znów szybko się rozwijać.
W wyraźnie gorszym położeniu jest Europa. Wprawdzie sytuacja ekonomiczna w Unii Europejskiej i strefie euro uległa pewnej stabilizacji
z szansami na ożywienie w drugiej połowie 2013 r., jednak część poważnych
problemów nie zostało jeszcze rozwiązanych. Według opublikowanego w październiku 2012 r. raportu MFW, strefa euro pozostaje obszarem świata o zdecydowanie najwyższym poziomie ryzyk gospodarczych,28 a wzrost gospodarczy
według prognoz Komisji Europejskiej i Banku Światowego w 2013 r. znów
pozostanie ujemny. W dalszej perspektywie rozwój europejskiej gospodarki
hamować będą, oprócz wysokich kosztów spłaty zadłużenia, rosnące wydatki
państw związane z procesem starzenia się społeczeństwa29.
Ekonomiczna przyszłość Unii Europejskiej w głównej mierze zależeć
będzie od dwóch grup państw. Pierwszą tworzy pięć krajów południa Europy,
czyli Cypr, Grecja, Włochy, Hiszpania i Portugalia, których problemy dwukrotnie w ostatnich pięciu latach były główną przyczyną recesji w całej wspólnocie30. Wszystkie te państwa już od paru lat znajdują się w recesji i według
prognoz MFW z jesieni 2012 r., również w 2013 r. odnotują spadek PKB31. Na
szczęście istnieje realna szansa, że dzięki znacznej redukcji kosztów pracy
i podniesieniu przez to konkurencyjności, co odzwierciedla ich szybko rosnący
eksport, państwa te w końcu znów zaczną się rozwijać32. Skutki obecnych
problemów będą jednak odczuwalne przez wiele lat.
Drugą kluczową grupą jest unijna wielka trójka, czyli Niemcy, Francja
i Wielka Brytania. W najgorszej sytuacji jest Francja, którą tygodnik Economist określił mianem „tykającej bomby” w sercu euro-strefy, ze względu
27 Patrz: T. Paszewski, Wyzwania w cieniu kampanii prezydenckiej w Stanach Zjednoczonych, „Sprawy Międzynarodowe”, nr 3, 2012, s. 39–61.
28 International Monetary Fund, World Economic Outlook 2012, Washington D.C., October
2012, s. 13–15.
29 Patrz m.in. European Commission, The 2012 European Aging Report: economic and budgetary
projections for the 27 EU member states (2010–2060), Brussels 2012.
30 Celowo nie jest wymieniony tutaj inny peryferyjny kraj – Irlandia, którą obecnie nie
przystaje już ekonomicznie do tej grupy.
31 International Monetary Fund, World Economic Outlook…, op. cit., s. 66.
32 Lisbon Council, Berenberg Bank, The 2012 Euro Plus Monitor: The Rocky Road to Balanced
Growth, Brussels 2012.
102
ROZDZIAŁ 3
na niekonkurencyjną gospodarkę i etatystyczną politykę władz33. Problemem Francji jest też bardzo roszczeniowo nastawione społeczeństwo, które
nie akceptuje nawet stosunkowo łagodnych wyrzeczeń. Francuski rząd przewiduje wprawdzie, że w 2013 r. wzrost gospodarczy wyniesie 0,8%, w latach
2014–2017 gospodarka będzie rosnąć o 2% rocznie, a począwszy od 2014 r.
poziom relacji długu publicznego do PKB zacznie się obniżać, jednak według
MFW przewidywania te są zbyt optymistyczne. Zdaniem tej instytucji
w 2013 r. gospodarka francuska wzrośnie jedynie o raczej symboliczne 0,4%,
a w okresie 2014–2017 wzrost PKB wyniesie średnio 1,3%34.
Wielka Brytania obecnie wychodzi z już drugiej w ostatnich latach recesji.
Obserwowana w ostatnich latach uporczywa słabość brytyjskiej gospodarki
jest powodem, dla którego Londynowi nie udaje się osiągnąć zakładanych
celów w zakresie konsolidacji finansów publicznych, pomimo wprowadzenia
programu oszczędności. W 2012 r. deficyt budżetowy znacznie przekroczył
7% PKB, a prognozowany moment, w którym relacja długu publicznego do
PKB się ustabilizuje, jest stale przesuwany w czasie35.
W zdecydowanie najlepszej sytuacji są Niemcy. Kraj ten ma bardzo konkurencyjną gospodarkę, nadal utrzymuje wzrost, zadłużenie publiczne w stosunku do PKB zaczęło się obniżać już w 2012 r. i w kolejnym ma spaść poniżej
80% PKB, zaś budżet federalny zostanie zapewne zrównoważony w 2014 r.
W dalszej perspektywie, jednym z głównych ekonomicznych wyzwań stojących przed Niemcami będzie minimalizacja skutków szybkiego procesu starzenia się społeczeństwa.
Już dziś konsekwencją ekonomiczno-finansowych problemów Europy
jest jej ograniczona zdolność do realizacji własnych interesów w stosunkach
z innymi globalnymi graczami. W polityce międzynarodowej liczy się bowiem
nie tylko ogólny potencjał gospodarczy, technologiczny i ludzki, a ten w przypadku UE wciąż jest ogromny, lecz także aktualna sytuacja finansowa i związana z nią swoboda manewru. Kiedy europejscy przywódcy w Pekinie z jednej
strony domagają się respektowania przez Chiny praw własności intelektualnej i niedyskryminowania europejskich producentów, a z drugiej oczekują od
gospodarzy finansowego zaangażowania w europejskie fundusze „ratunkowe”,
to siła oddziaływania tego pierwszego przekazu jest bardzo niewielka36.
Why France could become the biggest danger to Europe’s single currency, „Economist”, 17.11.2012
International Monetary Fund, France: 2012 Article IV Consultation, IMF Country Report
No. 12/342, Washington D.C., December 2012, s. 17.
35 Wielka Brytania może stracić rating AAA, Polska Agencja Prasowa, 21.11.2012.
36 A. Ciechanowicz, K. Popławski, Wizyta Angeli Merkel w Chinach, „Rzeczpospolita”,
8.02.2012.
33
34
TOMASZ PASZEWSKI – Bezpieczeństwo Polski w świetle zmian w sytuacji międzynarodowej
103
3.6. ZACHWIANE FILARY EUROPEJSKIEGO BEZPIECZEŃSTWA
Kluczowym z punktu widzenia bezpieczeństwa efektem kryzysu i konieczności zaciskania pasa jest postępująca demilitaryzacja Europy. Budżety
obronne europejskich członków NATO zostały w latach 2008–2010 zredukowane średnio o 7,4%, a w 2011 r. o kolejne 2,8%37. W przypadku wielu
małych i średnich europejskich członków NATO, cięcia rzędu 15–25% i tak
już niskich nakładów wojskowych sprawiły, że ich potencjał wojskowy staje się
w praktyce czysto symboliczny38. Wydatki na swoje siły zbrojne ograniczyły
również dwa główne filary europejskich ekspedycyjnych zdolności wojskowych,
czyli Francja i Wielka Brytania. Niemcy, największa gospodarka UE, przeznacza jedynie 1,4% PKB na siły zbrojne, które do niedawna miały głównie „terytorialny” charakter i dopiero od niedawna są przekształcane w mniejszą, ale
zawodową i nowoczesną armię zdolną do operacji zagranicznych39.
Redukcje wydatków na zbrojenia jeszcze bardziej ograniczą możliwość
prowadzenia ewentualnych samodzielnych działań UE w zakresie zapobiegania lub przeciwdziałania sytuacjom kryzysowym w Europie lub na jej obrzeżach. A zdolności te, co aż nadto pokazała interwencja w Libii w 2011 r., już
wcześniej były niewielkie. Na przykład trzy tygodnie po rozpoczęciu operacji
jedynie 4 z 82 brytyjskich samolotów Tajfun mogło brać udział w atakach na
cele naziemne40. Bez wsparcia USA same państwa europejskie nie byłyby
w stanie przeprowadzić tej kampanii, w której zresztą większość państw
członkowskich i tak nie wzięło udziału.
Najpoważniejszym jednak skutkiem postępującej demilitaryzacji Europy
może być dalsze osłabienie Sojuszu Północnoatlantyckiego. W ostatnich latach
amerykańscy wysocy urzędnicy wielokrotnie ostrzegali, że jeśli europejscy
sojusznicy nie zwiększą zaangażowania w rozwój swoich zdolności militarnych,
to przyszłość NATO będzie zagrożona. Tymczasem w 2012 r., poza USA jedynie
dwa państwa członkowskie wydawały na obronę nie mniej niż zalecane przez
Sojusz 2% PKB41. O ile na przełomie wieków Stany Zjednoczone ponosiły ok.
50% wszystkich wydatków NATO na obronę, to w 2012 r. już 72% i udział ten
do końca obecnej dekady może jeszcze wzrosnąć. Receptą na niski poziom
International Institute of Strategic Studies, Strategic Survey 2012: The Annual Review of
World Affairs, London 2012, s. 154.
38 C.M. O’Donnell (red.), The Implication of Military Spending Cuts for NATO’s Largest Members, Brookings Institution, July 2012, s. 4.
39 J. Gotkowska, Bundeswehra 3.0. Polityczny, wojskowy i społeczny wymiar reformy sił zbrojnych
RFN, „Punkty Widzenia”, nr 28, Ośrodek Studiów Wschodnich, Warszawa, maj 2012.
40 H. Conley, T. Adams, Debt or defense? Difficult Choices of a Financially Constrained NATO,
Global Forecast 2011, CSIS, Washington D.C., 2011, s. 13.
41 NATO, The Secretary General Annual Report 2012, Brussels 2012, s. 11.
37
104
ROZDZIAŁ 3
wydatków wojskowych w Europie ma być przyjęta na szczycie w Lizbonie koncepcja „inteligentnej obrony” (ang. smart defence), czyli wspólnego zamawiania
i użytkowania sprzętu, jednak z wielu względów nie wydaje się, aby wpłynęła
ona w sposób odczuwalny na poziom europejskich zdolności wojskowych.
Cięcia wydatków zbrojeniowych to niestety bynajmniej nie jedyny poważny
problem Sojuszu. Równie istotnym jest kwestia solidarnego ponoszenia ciężarów i ryzyka w czasie operacji zewnętrznych NATO. Na przykład w trakcie operacji afgańskiej, podczas gdy Amerykanie, Kanadyjczycy, Brytyjczycy
i Holendrzy brali udział w ciężkich walkach i ponosili duże straty, inne kraje
odmawiały zgody na udział własnych wojsk w misjach bojowych. Kolejny problem to kwestia partycypacji państw w operacjach NATO oraz zasad wycofywania się z nich. Mimo, że uzgodnionym w NATO terminem zakończenia
operacji w Afganistanie jest koniec 2014 r., prezydent Holland, bez oglądania się na pozostałych uczestników operacji, podjął decyzję o wcześniejszym
wycofaniu francuskich żołnierzy.
Na przyszłości NATO w jakimś stopniu odbije się też strategiczny zwrot
(pivot) Stanów Zjednoczonych w kierunku Azji i Pacyfiku, potwierdzony w nowych
strategicznych wytycznych dla Departamentu Obrony ze stycznia 2012 r.42 Powodem zmieniających się priorytetów w polityce bezpieczeństwa USA, połączonych
z koniecznością oszczędności jest wycofanie z Europy dwóch z czterech amerykańskich brygad bojowych. Wydaje się dziś, że kluczowym testem dla dalszego
zaangażowania Stanów Zjednoczonych w obecnej dekadzie będzie kwestia kontynuacji programu budowy systemu obrony antyrakietowej w Europie.
W obliczu przeorientowania amerykańskiej polityki bezpieczeństwa pojawiły się próby ożywienia europejskiej współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa
i obrony, w których zresztą widoczną rolę odegrała Polska podczas swojej prezydencji w UE43. Podobnie jak w przypadku NATO, odpowiedzią na malejące
środki finansowe ma być zacieśnienie współpracy wojskowej i zbrojeniowej
(pooling&sparing), a także większa integracja przemysłu obronnego. Te wysiłki
jednak, zdaniem wielu obserwatorów, nie przyniosą większych efektów,
a deklaracje europejskich polityków, jak te ze szczytu UE w grudniu 2012 r.
o wzmocnieniu europejskich zdolności obronnych44, pozostaną w przewidywalnej przyszłości nie zrealizowane.
42 Patrz: F. Heisbourg et al, All Alone? What US retrenchment means for Europe and NATO,
Centre for European Reform, London 2012, s. 61; Sustaining U.S. Global Leadership; priorities for
21st century defense, Department of Defense, The United States of America, The White House,
Washington, 3.01.2012.
43 C.M. O’Donnell, Poland’s U-tern on European defense: A missed opportunity? Centre for European Reform, London, March 2012.
44 EU leaders vow to boost Europe’s defense capabilities, Reuters, 14.12.2012.
TOMASZ PASZEWSKI – Bezpieczeństwo Polski w świetle zmian w sytuacji międzynarodowej
105
3.7. POLITYKA BEZPIECZEŃSTWA RP
Rozpatrując dzisiejszy stan bezpieczeństwa Polski na tle zmian zachodzących w jej otoczeniu widać wyraźnie, że konieczna jest nowa mapa wyzwań
i zagrożeń, która z jednej strony uwzględniałaby wszystkie istotne dla bezpieczeństwa RP problemy, z drugiej nadawała im wagę adekwatną do ich
faktycznego znaczenia. Spośród licznych współczesnych zagrożeń wiele jest
takich, które nie mają większego znaczenia z punktu widzenia żywotnych
interesów Polski, lub którym Polska może się przeciwstawić jedynie wspólnie
z innymi państwami, czy wręcz wraz z całą społecznością międzynarodową.
Uznanie międzynarodowego terroryzmu po 11 września 2001 r. za jedno
z głównych zagrożeń dla Polski raczej miało więcej wspólnego z solidarnością
z naszymi zachodnimi sojusznikami, niż z analizą realnego stanu bezpieczeństwa kraju.
Niezależnie od członkostwa w strukturach euroatlantyckich i związanych
z tym zobowiązań, Polska powinna określać stan bezpieczeństwa narodowego
oraz listę i hierarchię zagrożeń, biorąc pod uwagę przede wszystkim własne
geopolityczne uwarunkowania, które dość istotnie się różnią na przykład od
tych istniejących w zachodniej czy południowej Europie.
Pełna analiza polityki bezpieczeństwa Polski, która z założenia powinna
obejmować bardzo wiele różnorodnych aspektów funkcjonowania państwa,
przekraczałaby ramy tej niewielkiej pracy, dlatego też poruszone tu zostaną
jedynie kwestie, dotyczące „twardych” elementów bezpieczeństwa państwa,
czyli związanych zasadniczo z bezpieczeństwem wojskowym. Ponieważ polska polityka bezpieczeństwa prowadzona jest w kontekście licznych powiązań politycznych i sojuszniczych, warto się przyjrzeć czterem ważniejszym
obszarom międzynarodowej współpracy, w jakie Polska jest zaangażowana,
a następnie własnej polityce obronnej.
Pierwszy i najważniejszy obszar stanowi niezmiennie członkostwo w Sojuszu Północnoatlantyckim, mimo wspomnianych wcześniej poważnych problemów, z jakimi się on boryka. Jak dotąd jednak, i to raczej się nie zmieni
przynajmniej do końca obecnej dekady, NATO pozostaje najważniejszym
gwarantem bezpieczeństwa Polski.
Drugim obszarem jest bilateralna współpraca ze Stanami Zjednoczonymi,
najbardziej wiarygodnym politycznie i militarnie sojusznikiem Polski. Biorąc pod uwagę geograficzną reorientację amerykańskiej polityki zagranicznej oraz cięcia wydatków Pentagonu, wydaje się, że Polska mogłaby stać się
ważnym sojusznikiem USA jedynie wówczas, gdyby dysponowała liczącym się
konwencjonalnym potencjałem militarnym, posiadającym realną zdolność
odstraszania. W takim przypadku mogłaby oferować USA poważne strate-
106
ROZDZIAŁ 3
giczne korzyści w postaci ochrony wschodnich rubieży przestrzeni transatlantyckiej, przy ograniczonym zapotrzebowaniu na wsparcie militarne ze strony
sił amerykańskich. Jednak nawet nie spełniając tego warunku, Warszawa
obecnie powinna starać się o jak największe zaangażowanie USA w naszym
kraju i całym regionie Europy Środkowo-Wschodniej. W obecnych warunkach
to Polsce powinno głównie zależeć na budowie elementów amerykańskiej tarczy antyrakietowej na jej terytorium.
Trzeci obszar współpracy dotyczy zaangażowania w tworzenie Wspólnej
Polityki Bezpieczeństwa i Obrony. Biorąc pod uwagę doświadczenia związane z powściągliwym udziałem USA w konflikcie w Libii oraz wspomnianą
reorientacją polityki Waszyngtonu, tworzenie autonomicznych europejskich
zdolności wojskowych wydaje się być ze wszech miar logiczne i pożądane. Na
przeszkodzie stoją jednak malejące budżety wojskowe. W obecnej sytuacji UE
nie ma raczej innego wyjścia, niż możliwie jak najdłużej starać się korzystać
z amerykańskiego parasola ochronnego. Unia też jeszcze długo nie będzie
w stanie zapewniać realnego bezpieczeństwa swoim wysuniętym najdalej na
wschód członkom, takim jak Polska.
Obszar czwarty obejmuje wojskową współpracę w regionie Europy Środkowo-Wschodniej. W przypadku Polski jest ona najbardziej rozwinięta z partnerami z Grupy Wyszehradzkiej, z którymi od lat współpracuje między innymi
w zakresie eksploatacji floty śmigłowców Mi-8 i Mi-17. Zgodnie z ustaleniami,
w 2016 r. cztery państwa członkowskie stworzą w ramach unijnej Wspólnej
Polityki Bezpieczeństwa i Obrony wspólną grupę bojową. Są też jednak
istotne czynniki ograniczające potencjał tej współpracy. Obok różnic w percepcji zagrożeń, istnieje bardzo duża dysproporcja potencjałów wojskowych
i skali nakładów na obronność pomiędzy Polską z jednej strony, a pozostałymi członkami grupy z drugiej. Słowacja, Czechy i Węgry wydają na obronę
zaledwie 1–1,3% PKB. Co więcej, z powodu kryzysu w latach 2009–2011 ich
budżety obronne zostały obniżone odpowiednio o 22%, 16% i 29%.45 Można
odnieść wrażenie, że państwa te już nie traktują własnych sił zbrojnych jako
autonomicznego instrumentu obrony przed potencjalną agresją z zewnątrz,
o czym może świadczy faktyczna rezygnacja Czech z posiadania czołgów czy
rozważana rezygnacja Słowacji z lotnictwa wojskowego46.
Inną przeszkodą jest brak pełnego zaufania do partnerów z grupy
w ramach współpracy w tej tak wrażliwej i ściśle związanej z suwerennością
i najbardziej żywotnymi interesami państwa dziedzinie jak obrona narodowa.
45 T. Valášek, Prospect for Deeper Visegrad Defense Collaboration, Central European Digest, Center for European Policy Analysis, Washington D.C., 2012, s. 10.
46 J. Gotkowska, O. Osica (red.), W regionie siła? Stan i perspektywy współpracy wojskowej wybranych państw obszaru od Morza Bałtyckiego do Morza Czarnego, „Raport OSW”, nr 10, 2012, s. 14.
TOMASZ PASZEWSKI – Bezpieczeństwo Polski w świetle zmian w sytuacji międzynarodowej
107
Jak stwierdza raport ekspertów w Grupy V4: „Wojskowa współpraca jest politycznie delikatnym przedsięwzięciem, które rodzi obawy o odmowę dostępu
do zdolności obronnych”47. Warto dodać, że nie może ona być również realizowana jako cel sam w sobie, bądź też dla celów wyłącznie politycznych,
gdyż w takim wypadku powoduje jedynie rozproszenie wysiłków obronnych
państwa.
Na koniec warto przyjrzeć się polskiej polityce obronnej. Trudno się nie
zgodzić z tymi badaczami, którzy zarzucają jej ogromną zmienność i brak
dostosowania do rzeczywistych potrzeb obronnych państwa48. Być może jedną
z przyczyn jest to, że w polskich debatach poświęconych tej problematyce,
a toczących się praktycznie od początków III RP, dominowały dwa stanowiska,
z których ani jedno nie odpowiada w pełni polskim potrzebom w zakresie
obrony kraju.
Pierwsze z nich, które znalazło odzwierciedlenie w najważniejszych oficjalnych dokumentach strategicznych, nie przykładało do autonomicznych
zdolności obronnych Polski zbyt dużej wagi, podkreślając za to znaczenie
przynależności do najpotężniejszego sojuszu w historii świata. Według tej
szkoły myślenia, polskie siły zbrojne powinny być gotowe na niewielki konflikt
zbrojny w otoczeniu Polski lub na obronę kraju do czasu przybycia pomocy ze
strony naszych sojuszników. Wadą tej koncepcji jest to, że zakładane wsparcie
sojuszników może się okazać spóźnione lub zbyt małe. Członkostwo w sojuszu
obronnym nie zwalnia z własnej troski o bezpieczeństwo kraju.
Zwolennicy alternatywnej koncepcji stawiają obronę terytorium Polski
przed tradycyjną agresją militarną w centrum polityki wojskowej państwa.
Wychodzą jednak z założenia, że zadaniu temu w żadnym wypadku nie sprostają regularne siły polskie i jedynym sposobem na stworzenie skutecznego
potencjału obronno-odstraszającego jest realizacja na szeroką skalę koncepcji obrony terytorialnej, opartej na powszechnej służbie wojskowej, umożliwiającej przeszkolenie liczonych w setki tysięcy rezerw mobilizacyjnych.
Uzupełnieniem obrony terytorialnej powinna być niewielka, dobrze wyposażona zawodowa armia regularna, zdolna do wojny manewrowej, udziału
w operacjach zagranicznych oraz potencjalnej pomocy sojusznikom z NATO.
Z taką wizją polskich sił zbrojnych niestety wiążą się jeszcze większe problemy. Po pierwsze, jest ona w swej istocie mocno archaiczna. Odpowiada
ona głównie na zagrożenie inwazją, mającą na celu zajęcie całego lub części
Towards a Smarter V4: How to Improve Defense Collaboration Among the Czech Republic, Hungary, Poland and Slovakia, DAV4 Expert Group Report, Slovac Atlantic Commission, Bratislava
2012, s. 5.
48 Patrz m.in. T. Hypki, Armia poprzednich wojen, „Raport Wojsko – Technika – Obronność”,
nr 9, 2012.
47
108
ROZDZIAŁ 3
terytorium kraju, a taka ewentualność jest niezwykle mało prawdopodobna
w obecnych warunkach międzynarodowych. W XXI wieku niebezpieczeństwo
stanowią krótkotrwałe konflikty zbrojne, których celem nie będzie podbicie
terytorium, lecz realizacja innych politycznych czy ekonomicznych interesów.
W tego typu wojnach formacje obrony terytorialnej mogą się okazać całkowicie nieprzydatne. Po drugie, wbrew głoszonym często opiniom, system obrony
terytorialnej, nie byłby rozwiązaniem tanim.
Potencjał gospodarczy Polski pozwala na budowę sił zbrojnych, które
byłyby w stanie, przynajmniej w większości wypadków, odeprzeć konwencjonalną agresję ze strony innego państwa, pod warunkiem jednak, że będą one
konsekwentnie budowane i szkolone pod tym właśnie kątem. Istnieje wprawdzie dylemat dotyczący tego, jak pogodzić gotowość do udziału w operacjach
międzynarodowych z realizacją misji obrony własnego państwa. W Polsce nieformalnie przyjęło się zakładać, że Polska powinna angażować się w operacje
zagraniczne, także w odległych od Europy regionach świata, aby w zamian
móc liczyć w przyszłości na pomoc naszych sojuszników, w tym zwłaszcza
USA. To rozumowanie ma jednak pewne słabości. W przypadku ewentualnego zagrożenia bezpieczeństwa Polski, dla naszych sojuszników głównym
czynnikiem mogą okazać się własne, polskie zdolności obronne, a nie dotychczasowe zasługi w operacjach NATO. Polityka akumulacji długu wdzięczności u sojuszników może w warunkach rzeczywistego zagrożenia okazać się
mało skuteczna. Dlatego też wydaje się celowym, aby priorytetem w polityce
obronnej RP była obrona polskiego terytorium, i pod tym kątem powinny być
budowane zdolności wojskowe. Do operacji zagranicznych NATO czy Unii
Europejskiej Polska mogłaby oferować te wojskowe aktywa, które i tak rozwija na swoje potrzeby.
3.8. ZAKOŃCZENIE
Sytuacja międzynarodowa istotnie się zmieniła od czasu, kiedy Polska
w latach 90. ubiegłego wieku już jako suwerenny podmiot zaczęła kształtować
swą strategiczną przyszłość. Unia Europejska powoli wychodzi z gospodarczego kryzysu, lecz pewne czarne chmury nad jej ekonomiczną przyszłością
będą unosić się jeszcze przez wiele lat. Dodatkowo Unię osłabiają podziały
polityczne pomiędzy jej członkami, dotyczące kierunku dalszego jej rozwoju,
a także niekorzystne zjawiska zachodzące w państwach członkowskich, w tym
rosnące zagrożenie wybuchem niepokojów społecznych, wzrost nastrojów
populistycznych, czy ożywienie ruchów separatystycznych. Stany Zjednoczone, kluczowy partner Europy i Polski w dziedzinie bezpieczeństwa, straciły
TOMASZ PASZEWSKI – Bezpieczeństwo Polski w świetle zmian w sytuacji międzynarodowej
109
istotną część ze swojej ogromnej niegdyś przewagi nad resztą świata i nie
są już w stanie pełnić roli globalnego hegemona. W porównaniu z końcem
XX w. swoją pozycję, pomimo poważnych problemów wewnętrznych, bardzo
umocniła Rosja. Coraz bardziej odczuwalna jest, również w regionalnym otoczeniu Polski, rosnąca ekonomiczna obecność Chin.
Patrząc przez pryzmat modelu trójpoziomowej szachownicy J.S. Nye,
przez kilkanaście lat po zakończeniu zimnej wojny główne zagrożenia dla
Zachodu koncentrowały się na jej trzecim poziomie, czyli negatywnych zjawisk transnarodowych. Dziś zagrożenia występują, choć w różnym stopniu, na
wszystkich trzech poziomach, czyli również militarnym i ekonomicznym. Nie
można wykluczyć, że w przyszłości dojdzie do powrotu tradycyjnej polityki
siły w regionalnym otoczeniu Polski. To wszystko zmusza do systematycznej
rewizji myślenia o polityce bezpieczeństwa państwa.
Bibliografia
Australian Government, Australia in the Asian century, White Paper, October 2012, http://
asiancentury.dpmc.gov.au/sites/default/files/white-paper/australia-in-the-asian-century-white-paper.pdf.
Blumenthal Dan, Sino-U.S. competition and U.S. security: how we assess the military balance?,
National Bureau of Asian Research, December 2010.
Ciechanowicz A., Popławski K., Wizyta Angeli Merkel w Chinach, Ośrodek Studiów Wschodnich, 8.02.2012.
Congressional Budget Office, The 2012 Long-term Budget Outlook, Washington D.C., June
2012.
Conley Heather A., Adams Tim, Debt or defense? Difficult choices of a financially constrained NATO, Global Forecast 2011, Center for Strategic and International Studies,
Washington D.C., 2011.
Dobbins James, Gompert David C., Shlapek David A., Scobell Andrew, Conflict with China:
prospect, consequences, and strategies for deterrence, RAND, Santa Monica 2011.
Dormandy Xenia, Prepared for future threats? US defense partnerships in the Asia-Pacific Region,
Chatham House, London, June 2012.
Strategia Rozwoju Systemu Bezpieczeństwa Narodowego RP 2012–2022, Projekt z kwietnia 2012 r.
Editorial Board, Natural gas exports: a boon to the economy, „Washington Post”, December 8, 2012.
EU leaders vow to boost Europe’s defense capabilities, Reuters, 14 December 2012, http://www.
reuters.com/article/2012/12/14/eu-summit-defence-idUSL5E8NECCE20121214.
European Commission, The 2012 European aging report: economic and budgetary projections for
the 27 EU member states (2010–2060), Brussels 2012.
DAV4 Expert Group Report, Towards a Smarter V4: How to Improve Defense Collaboration
Among the Czech Republic, Hungary, Poland and Slovakia, Slovac Atlantic Commission,
Bratislava 2012.
Gotkowska Justyna, Bundeswehra 3.0. Polityczny, wojskowy i społeczny wymiar reformy sił
zbrojnych RFN, „Punkty Widzenia” nr 28, Ośrodek Studiów Wschodnich, Warszawa,
maj 2012.
110
ROZDZIAŁ 3
Gotkowska Justyna, Osica Osica (red.), W regionie siła? Stan i perspektywy współpracy wojskowej wybranych państw obszaru od Morza Bałtyckiego do Morza Czarnego, Raport OSW,
Ośrodek Studiów Wschodnich, Warszawa, 10/2012.
Heisbourg Francois, Ischinger Wolfgang, Robertson George, Shake Kori, Valasek Tomas,
All alone? What US retrenchment means for Europe and NATO, Centre for European
Reform, London 2012.
Hypki Tomasz, Armia poprzednich wojen, Raport. Wojsko-Technika-Obronność, nr 9, 2012.
International Energy Agency, Iraq energy outlook, Paris, 9.02.2012.
International Energy Agency, World energy outlook 2012, Synteza, Paris, 2012.
International Institute of Strategic Studies, Strategic survey 2012: the annual review of world
affairs, London 2012.
International Monetary Fund, France: 2012 article IV consultation, IMF Country Report
No. 12/342, Washington D.C., December 2012.
International Monetary Fund, World economic outlook 2012, Washington D.C., October
2012.
Keohane Robert O., Nye Joseph S., Power and interdependence, Longman, New York 2001.
Kubik Andrzej, USA dzięki łupkom zostaną największym producentem ropy na świecie, Gazeta.pl,
13.11.2012, http://wyborcza.biz/Energetyka/1,129200,12844620,USA_dzieki_lupkom_
zostana_najwiekszym_producentem.html.
Kuźniar Roman, Tradycyjne zagrożenia dla bezpieczeństwa międzynarodowego, w: R. Kuźniar
(red.), Bezpieczeństwo Międzynarodowe, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2012.
Ling Chong-Pin, Formująca się wielka strategia Chin (ku dominacji w Azji Wschodniej, ale bez
walki), „Azja – Pacyfik. Społeczeństwo – polityka – gospodarka”, t. 9, 2006.
Lisbon Council, Berenberg Bank, The 2012 euro plus monitor: the rocky road to balanced growth,
Brussels 2012.
Lugar Richard, U.S. natural gas exports could break Russian dominance, „Washington Post”,
December 12, 2012.
Luttwak Edward N., From geopolitics to geoeconomics: logic of conflict, grammar of commerce,
„National Interest”, nr 20, 1990.
Maugeri Leonardo, Oil: the next revolution: the unprecedented upsurge of oil production capacity
and what it means for the world, Belfer Center for Science and International Affairs,
University of Harvard, June 2012.
Mitchell A. Wess, Grygiel Jakub, The Vulnerability of peripheries, „The American Interest”,
t. 6, nr 4 (March/April) 2011.
NATO, The Secretary General annual report 2012, Brussels 2012.
NERA Economic Consulting, Macroeconomic Impact of LNG Exports from the United States,
Washington D.C., December 3, 2012.
O’Donnell Clara M. (red.), The implication of military spending cuts for NATO’s largest members,
Brookings Institution, July 2012.
O’Donnell Clara M., Poland’s U-tern on European defense: A missed opportunity? Centre for
European Reform, London, March 2012.
Paszewski Tomasz, Wyzwania w cieniu kampanii prezydenckiej w Stanach Zjednoczonych, „Sprawy
Międzynarodowe”, nr 3, 2012.
Rośnie gazowy potentat, „Rzeczpospolita”, 18.11.2012.
www.ekonomia24.pl/artykul/952914.htm.
A Secure Europe in a Better World, European Security Strategy, Brussels, 12.12.2003.
UNDP, Human development report 1994: new dimensions of human security, Oxford University
Press, Oxford, New York 1994.
TOMASZ PASZEWSKI – Bezpieczeństwo Polski w świetle zmian w sytuacji międzynarodowej
111
Weiss Michael, Moscow on Thames: Britain’s conservative are rolling out the red carpet for Vladimir
Putin’s wealthy oligarchs, „Foreign Policy”, November 23, 2012.
Wielka Brytania może stracić rating AAA, Polska Agencja Prasowa, 21.11.2012.
Why France could become the biggest danger to Europe’s single currency, „Economist”, 17.11.2012.
Valášek Tomas, Prospect for Deeper Visegrad Defense Collaboration, Central European Digest,
Center for European Policy Analysis, Washington D.C., 2012.
ROZDZIAŁ 4
A GNIESZ KA ORZELS KA
Bezpieczeństwo Europy Środkowo-Wschodniej
w perspektywie ładu globalnego
ze szczególnym uwzględnieniem roli Polski1
4.1. WPROWADZENIE
Przez kilkadziesiąt lat ład globalny był oparty na dwubiegunowym układzie sił, który rozpadł się w latach 1989–1991. Wśród czynników decydujących
o załamaniu się dotychczasowego porządku istotne znaczenie miały rewolucyjne przemiany w Europie Środkowo-Wschodniej, określane mianem Jesieni
Ludów. Wydarzenia związane z z transformacją systemową; rozwiązanie Rady
Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, Układu Warszawskiego oraz Związku
Socjalistycznych Republik Radzieckich zmieniły porządek międzynarodowy.
Po upadku układu dwubiegunowego, na początku lat 90. wyłonił się nowy
porządek, w którym Stany Zjednoczone zajęły dominującą pozycję. Pytanie,
czy ład ten trwa nadal, stało się tematem licznych analiz ale w wielu pracach
na temat Europy Środkowo-Wschodniej w ogóle się nie pojawia lub zajmuje
marginalne miejsce. O ile na przełomie lat 80. i 90. wydarzenia w Europie
Środkowo-Wschodniej miały duży wpływ na porządek światowy, to obecnie
jest on kształtowany w innych regionach świata. Europa Środkowo-Wschodnia straciła na znaczeniu. Pojawia się nawet pytanie, czy używanie terminu
Europa Środkowo-Wschodnia znajduje uzasadnienie w sensie geopolitycznym,
czy może należałoby raczej wyodrębnić Europę Środkową i Europę ŚrodkowoZachodnią2, posługiwać się pojęciem Nowej Europy albo wprowadzić inną
1 Artykuł powstał w ramach realizacji przez Zakład Europeistyki Instytutu Studiów Politycznych PAN projektu badawczego nr 2011/01/B/HS5/02630 pt. „Rola euroatlantyckiego systemu w wielobiegunowym świecie w kontekście kształtującego się nowego ładu globalnego”,
finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki w Krakowie.
2 Patrz: J. Stańczyk, Europa Środkowa – kryteria wyodrębnienia i cechy regionu, „Studia Polityczne” nr 12, Warszawa 2001, s. 197–211; P. Wandycz, Cena wolności. Historia Europy Środ-
114
ROZDZIAŁ 4
klasyfikację. Mimo to, termin Europa Środkowo-Wschodnia wciąż funkcjonuje, przybierając węższe bądź szersze znaczenie.
Istnieje bogata literatura poświęcona Europie Środkowo-Wschodniej,
zmianom ładu globalnego oraz różnorodnym wymiarom bezpieczeństwa.
W niniejszym artykule autorka nie analizuje definicji Europy ŚrodkowoWschodniej, przyjmując, że obejmuje ona jedenaście krajów postkomunistycznych3 należących do NATO i UE oraz Chorwację4. W kwestii bezpieczeństwa
skoncentrowano się na zagadnieniu bezpieczeństwa narodowego, które
można zdefiniować jako zdolność państwa i jego narodu (społeczeństwa) do
zapewnienia przetrwania, integralności terytorialnej, niezależności politycznej, stabilności wewnętrznej oraz jakości życia5. W tym znaczeniu termin
ten pojawia się w najważniejszych dokumentach koncepcyjnych, takich jak
np. strategie bezpieczeństwa narodowego, czy też koncepcje bezpieczeństwa
narodowego.
Mapa nr 1
Kraje Europy Środkowo-Wschodniej
(Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa,
Polska, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Węgry)
Źródło: opracowanie własne.
kowej od średniowiecza do współczesności, Kraków 2003;; J. Kłoczowski (red.), Historia Europy
Środkowo-Wschodniej, Lublin 2000.
3 Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Węgry.
4 Chorwacja wstąpiła do NATO w 2009 r., i została członkiem UE w 2013 r.
5 Na podstawie definicji Ryszarda Zięby i Justyny Zając. Nie piszą oni jednak o „zapewnieniu przetrwania”, lecz „zapewnieniu pewności przetrwania”; Budowa zintegrowanego systemu
bezpieczeństwa narodowego Polski, ekspertyza, Warszawa 2010, http://www.mrr.gov.pl/rozwoj_regio
nalny/Polityka_rozwoju/SRK/Ekspertyzy_aktualizacja_SRK__1010/Documents/budowa_zinte
growanego_systemu_bezpieczenstwa_narodowego_Polski_ekspertyza_2010.pdf.
AGNIESZKA ORZELSKA – Bezpieczeństwo Europy Środkowo-Wschodniej…
115
Stojąc wobec konieczności ograniczenia obszaru badawczego, autorka
wybrała na potrzeby niniejszej analizy te zagadnienia, które miały doniosłe znaczenie dla badanego tematu i jednocześnie umożliwiały znalezienie
odpowiedzi na ważne pytania, do których zaliczono takie, jak: jakie znaczenie
ma zmiana ładu globalnego dla bezpieczeństwa Europy Środkowo-Wschodniej? Jakie są główne zagrożenia dla Europy Środkowo-Wschodniej związane
z przemianami porządku światowego? Jaki układ sił na świecie wyłania się
w świetle zachodzących obecnie zmian na arenie globalnej? Jakie niesie on
konsekwencje dla bezpieczeństwa Europy Środkowo-Wschodniej? Jakie działania mogą podjąć kraje Europy Środkowo-Wschodniej, aby nowy ład globalny
był dla nich możliwie najbardziej korzystny?
W myśl głównej hipotezy, w świetle obecnych trendów wyłania się nowy
ład globalny, który będzie mniej korzystny dla bezpieczeństwa Europy Środkowo-Wschodniej. Kraje tego regionu nie dostrzegają jednak związanych
z tym długofalowych zagrożeń, koncentrując się na doraźnych interesach.
Nie wykorzystują też swoich możliwości, by przeciwdziałać możliwym negatywnym konsekwencjom wynikającym ze zmiany układu sił.
4.2. ROZBIEŻNOŚCI WŚRÓD KRAJÓW
EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ
W OCENIE OBECNEGO ŁADU GLOBALNEGO
W Europie Środkowo-Wschodniej istnieją rozbieżne stanowiska w kwestii,
czy jednobiegunowy ład globalny – z dominującą pozycją USA – trwa nadal,
czy też został już zastąpiony przez inny układ. W najważniejszych dokumentach dotyczących bezpieczeństwa narodowego władze państw tego regionu
prezentują różne poglądy na ten temat. Świadczą o tym przytoczone poniżej
stanowiska władz Estonii, Polski, Słowenii i Rumunii.
„Stany Zjednoczone pozostają światową potęgą polityczną, wojskową i gospodarczą” – stwierdzono w Koncepcji bezpieczeństwa narodowego Estonii, zauważając równocześnie rosnącą siłę innych krajów i konstatując, że „relatywny
wpływ krajów Zachodu na kształtowanie globalnej politycznej i ekonomicznej
agendy maleje”6. W opinii polskich władz z 2007 r.: „W wymiarze globalnym kluczową rolę odgrywają Stany Zjednoczone, które są gwarantem bezpieczeństwa
międzynarodowego. Ich pozycja uległa jednak pewnemu osłabieniu”.7 Uznano,
6 Koncepcja bezpieczeństwa narodowego Estonii, 2010, http://www.vm.ee/sites/default/files/JPA_
2010_ENG.pdf.
7 Strategia bezpieczeństwa narodowego RP, 2007, http://www.wp.mil.pl/pliki/File/zalaczniki_
do_stron/SBN_RP.pdf.
116
ROZDZIAŁ 4
że międzynarodowy system bezpieczeństwa w perspektywie 2030 r. będzie zmierzał w kierunku wielobiegunowości, ale USA zachowają swój polityczny, technologiczno–gospodarczy i wojskowy prymat oraz utrzymają dominującą rolę
w kształtowaniu środowiska międzynarodowego8. W marcu 2012 r. polski rząd
stwierdził, że prymat USA został zakwestionowany i następuje schyłek układu
jednobiegunowego9.
W świetle strategii bezpieczeństwa narodowego Słowenii, powstały już
nowe globalne ośrodki siły, odrodziły się też dawne, w związku z czym umocnił się wielobiegunowy porządek świata10. Natomiast zdaniem władz Rumunii, stary ład światowy, oparty na logice bipolarnej zniknął, skończył się też
post-bipolarny okres przejściowy, a coraz wyraźniejsza staje się konstrukcja
nowej globalnej architektury bezpieczeństwa11.
W wielu strategicznych dokumentach dotyczących bezpieczeństwa nie ma
wzmianki ani o tym, jaki jest porządek globalny, ani też w jakim kierunku
ewoluuje. Przykładowo w łotewskiej „Koncepcji bezpieczeństwa narodowego”
stwierdzono tylko ogólnie, że „międzynarodowe środowisko bezpieczeństwa
jest zmienne, złożone i trudne do przewidzenia”12.
4.3. ZMIANA ŁADU GLOBALNEGO
Bez względu na pewne różnice zdań, w Europie Środkowo-Wschodniej przeważa pogląd, że obecny ład jest niestabilny i podlega ciągłym przeobrażeniom.
Próbę wyjaśnienia, w jaki sposób następuje zmiana porządku światowego, przynosi teoria cykli hegemonicznych. W jej świetle, proces ten obejmuje kilka faz13:
8 Wizja Sił Zbrojnych RP, 2008, http://www.wp.mil.pl/pliki/File/Wizja_SZRP_2030.pdf.
Patrz też: „Globalne środowisko bezpieczeństwa staje się coraz bardziej dynamiczne i złożone. Wraz ze zmianami potencjału gospodarczego, demograficznego, a także militarnego
kluczowych państw, pozimnowojenny porządek światowy ewoluuje w kierunku ładu wielobiegunowego.” Strategia Obronności RP. Strategia sektorowa do Strategii bezpieczeństwa narodowego RP,
2009, http://www.wp.mil.pl/pl/index.
9 Priorytety Polskiej Polityki Zagranicznej 2012-2016, http://www.msz.gov.pl/Priorytety,Polskiej
,Polityki,Zagranicznej,2012-2016,50940.html.
10 Strategia bezpieczeństwa narodowego Słowenii, 2010 http://www.mo.gov.si/fileadmin/mo.gov.
si/pageuploads/pdf/ministrstvo/RSNV2010_slo_en.pdf.
11 Strategia bezpieczeństwa narodowego Rumunii, 2007, http://merln.ndu.edu/whitepapers/
Romania2007_English.pdf.
12 Koncepcja bezpieczeństwa narodowego Łotwy, 2011, http://www.mod.gov.lv/Par_aizsardzibas
_nozari/Politikas_planosana/Koncepcijas/~/media/AM/Par_aizsardzibas_nozari/Plani,%20
koncepcijas/2011_EN_ND.ashx.
13 Jest to nawiązanie do ujęcia teoretycznego George’a Modelskiego. Na temat teorii cyklu
hegemonicznego patrz: G. Modelski, The Long Cycle of Global Politics and the Nation-State, „Comparative Studies in Society and History”, vol. 20, nr 2, April 1978, s. 214–235; G. Modelski,
AGNIESZKA ORZELSKA – Bezpieczeństwo Europy Środkowo-Wschodniej…
117
1) stan równowagi: ład stabilny;
2) stan nierównowagi: delegitymizacja pozycji hegemona (na poziomie
retoryki i poprzez stosowanie przez konkurentów tzw. strategii oporu)
oraz dekoncentracja jego potęgi;
3) kryzys międzynarodowy; rozwiązanie kryzysu (w historii zazwyczaj
następowało w drodze wojny z hegemonem, jednakże w erze nuklearnej zmiana ładu światowego za pomocą rozmyślnie zaplanowanej
wojny wydaje się nieprawdopodobna; z tego względu cykl oparty na
wojnie o hegemonię jest zaburzony);
4) powrót do stanu równowagi: powstanie nowego ładu światowego14.
Wiele wskazuje na to, że obecnie obserwujemy fazę delegitymizacji pozycji Stanów Zjednoczonych na świecie15. Na tym etapie gra o zmianę porządku
światowego – z jednobiegunowego na wielobiegunowy – nie toczy się otwarcie; potencjalni rywale hegemona starają się z jednej strony czerpać korzyści
z istniejącego wciąż układu, a z drugiej strony – podważać go. Ich sytuację
utrudnia fakt, że w świecie jednobiegunowym zakwestionowanie istniejącego
porządku musi oznaczać zachowanie rewizjonistyczne. W konsekwencji państwo otwarcie dążące do obalenia systemu i zastąpienia go nowym ładem
może być postrzegane jako zagrożenie dla hegemona i jego sojuszników.
W ujęciu Randalla L. Schwellera i Xiaoyu Pu16, tzw. wschodzące mocarstwa podejmują próby podważenia układu unipolarnego i powrotu do świata
wielobiegunowego, działając na różnych płaszczyznach: starają się doprowadzić do delegitymizacji Stanów Zjednoczonych na poziomie retoryki (hegemon powinien być uznany za tak niekompetentnego i niebezpiecznego, aby
pozbawienie go władzy wydawało się być koniecznością), a równocześnie osłabiają ich pozycję na scenie międzynarodowej stosując tzw. strategię oporu.
Obejmuje ona np. głosowanie przeciw USA w organizacjach międzynarodowych czy też prowokowanie rozłamów dyplomatycznych, itp.17
Żaden z krajów Europy Środkowo-Wschodniej nie aspiruje do roli mocarstwa światowego, ale w bezpośrednim sąsiedztwie tego regionu są państwa
W.R. Thompson, Leading Sectors and World Powers: The Co-evolution of Global Economics and Politics,
Columbia: University of South Carolina Press, 1996.
14 Patrz: R.L. Schweller, X. Pu, After Unipolarity China’s Visions of International Order in an Era
of U.S. Decline, „International Security”, vol. 36, nr 1, 2011, s. 41–72; R. Gilpin, War and Change
in World Politics, New York: Cambridge University Press, 1983.
15 „As evidence that we are in a delegitimation phase, we have described the recent
arts of resistance by China, the United States’ most viable peer competitor”, R.L. Schweller,
X. Pu, After Unipolarity…, op. cit., s. 70.
16 Ibidem.
17 Ibidem.
118
ROZDZIAŁ 4
o dużych ambicjach i tradycjach imperialnych, do których można zaliczyć –
Rosję, Republikę Federalną Niemiec (starającą się o uzyskanie stałego miejsca
w RB ONZ)18 i Turcję. Coraz częściej podejmują one działania, które wpisują
się w logikę delegitymizacji pozycji USA. Przykładowo RFN ostro krytykowała
interwencję Stanów Zjednoczonych w Iraku w 2003 r., a w 2011 r. w głosowaniu nad rezolucją nr 1973 w sprawie Libii na forum Rady Bezpieczeństwa
wstrzymała się od głosu, podobnie jak Rosja, Chiny, Indie i Brazylia19.
Zasadne wydaje się pytanie, czy w interesie krajów Europy ŚrodkowoWschodniej jest popieranie działań służących delegitymizacji USA? Czy w ich
interesie leży powrót do świata wielobiegunowego, a jeśli tak, to na jakich
biegunach miałby być on oparty? Jakie elementy ładu międzynarodowego
mają kluczowe znaczenie z perspektywy bezpieczeństwa krajów Europy Środkowo-Wschodniej oraz jakie zagrożenia pojawiają się przed nimi?
4.4. ZAGROŻENIA
Obecnie kraje Europy Środkowo-Wschodniej nie stoją w obliczu jednego,
jasno określonego zagrożenia, ale mają przed sobą wiele wyzwań wynikających ze zmieniającego się ładu międzynarodowego. Globalne środowisko bezpieczeństwa jest coraz bardziej złożone, co zdecydowanie utrudnia
definiowanie zagrożeń. W Europie Środkowo-Wschodniej dominuje pogląd,
w myśl którego głównym niebezpieczeństwem nie jest agresja wojskowa
(której jednak nie można wykluczyć), lecz zagrożenia asymetryczne o różnorodnym charakterze. Dotyczą one różnych dziedzin życia społecznego,
gospodarczego, a także środowiska naturalnego. Takie podejście jest zgodne
z tendencją obserwowaną w nauce o stosunkach międzynarodowych, w myśl
której odchodzi się od tradycyjnego postrzegania bezpieczeństwa w kategoriach siły militarnej na rzecz ujmowania go w szerszym wymiarze20.
„Za uzyskaniem przez RFN stałego miejsca w RB ONZ po raz pierwszy opowiedział się
kanclerz Gerhard Schroeder w 2005 roku, starając się o to wraz z Brazylią, Indiami i Japonią. Sprzeciw dla członkostwa tych państw wyrażały głównie Włochy, Argentyna, Pakistan
i Chiny. USA również niechętnie podchodziły do stałego członkostwa RFN w RB w związku
z antyamerykańskim kursem Schroedera. Koalicyjny rząd kanclerz Angeli Merkel podtrzymał
stanowisko RFN w tej kwestii.” Kolejna ofensywa RFN dotycząca rozszerzenia Rady Bezpieczeństwa
ONZ, „Biuletyn BEST OSW”, 1.04.2008, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/best/2008-04-02/
kolejna-ofensywa-rfn-dotyczaca-rozszerzenia-rady-bezpieczenstwa-onz.
19 Rezolucja została przyjęta 17 marca 2012. Tekst dokumentu: http://www.un.org/News/
Press/docs/2011/sc10200.doc.htm.
20 I. Pawlikowska, Bezpieczeństwo jako cel polityki zagranicznej państwa, w: R. Zięba (red.), Wstęp
do teorii polityki zagranicznej państwa, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2007, s. 77. Patrz:
także K. Żukrowska (red.), Bezpieczeństwo międzynarodowe, Ius at Tax, Warszawa 2011.
18
AGNIESZKA ORZELSKA – Bezpieczeństwo Europy Środkowo-Wschodniej…
119
W Strategii bezpieczeństwa narodowego Węgier stwierdzono, że „Węgry nie
są zagrożone militarną agresją i ryzyko jakiegokolwiek innego tradycyjnego
zagrożenia jest również minimalne”. W świetle strategii bezpieczeństwa narodowego Rumunii niebezpieczeństwo wybuchu klasycznej wojny jest mało prawdopodobne, aczkolwiek nie można go lekceważyć, chociaż ze względu na fakt,
że granice Rumunii pozostają wschodnimi granicami NATO i UE. Natomiast
w strategii bezpieczeństwa Litwy czytamy, że „Obecnie Litwa nie widzi żadnego bezpośredniego zagrożenia militarnego dla narodowego bezpieczeństwa”.
W Strategii bezpieczeństwa RP uznano, że „w pierwszej dekadzie nowego stulecia Rzeczypospolita Polska jest krajem bezpiecznym. (…) W dającej sie przewidzieć perspektywie istnieje małe prawdopodobieństwo wybuchu konfliktu
zbrojnego na dużą skalę. Bardziej prawdopodobne będą konflikty o charakterze regionalnym oraz lokalnym, w którym Polska nie będzie bezpośrednio
zaangażowana”21. W Strategii bezpieczeństwa Republiki Czeskiej zapisano,
że „prawdopodobieństwo bezpośredniego zagrożenia dla terytorium Republiki
Czeskiej ze strony masowego ataku wojskowego jest niskie. Ten korzystny stan
gwarantuje głównie członkostwo Republiki Czeskiej w NATO i UE oraz dobre
stosunki z sąsiednimi państwami. Jednakże, wzrost znaczenia asymetrycznych
zagrożeń bezpieczeństwa stoi w sprzeczności z tą sytuacją”22. Władze Chorwacji też uznały, że bezpośrednie zagrożenie militarne dla tego kraju jest wysoce
nieprawdopodobne, podczas gdy rośnie znaczenie zagrożeń nietradycyjnych23.
Lista zagrożeń nietradycyjnych, wymienionych w kluczowych dokumentach dotyczących bezpieczeństwa krajów Europy Środkowo-Wschodniej,
obejmuje najczęściej terroryzm, proliferację broni masowej zagłady, cyberprzestępczość oraz zorganizowaną przestępczość. W dużym stopniu odzwierciedla ona podejście zawarte w Europejskiej Strategii Bezpieczeństwa z 2003
roku24, a także w Nowej Koncepcji Strategicznej NATO25.
Władze krajów Europy Środkowo-Wschodniej dostrzegają też nietypowe
zagrożenia. W strategii bezpieczeństwa Litwy zwrócono uwagę na dewaluację instytucji rodziny (punkt 4.1.6), deprecjację wartości chrześcijańskich,
Strategia bezpieczeństwa narodowego RP, op. cit.
Strategia bezpieczeństwa Republiki Czeskiej, 2011, http://www.mzv.cz/file/705316/Bezpec
nostni_strategie_2011_EN.pdf.
23 Strategiczny przegląd bezpieczeństwa Chorwacji, 2005, http://merln.ndu.edu/whitepapers/
Croatia_English-2005.pdf.
24 Główne zagrożenia w myśl Europejskiej Strategii Bezpieczeństwa z 2003: terroryzm,
rozprzestrzenianie broni masowego rażenia, konflikty regionalne, niewydolność państwa,
przestępczość zorganizowana, tekst dokumentu: http://www.msz.gov.pl/files/docs/DPB/polityka
_bezpieczenstwa/dokumenty_i_komunikaty/europejska_strategia_bezpieczenstwa.pdf .
25 Nowa Koncepcja Strategiczna NATO, 2010, tekst dokumentu: http://www.msz.gov.pl/Doku
menty,strategiczne,30461.html.
21
22
120
ROZDZIAŁ 4
rozprzestrzenianie się teorii, doktryn religijnych i ideologii, które są nieludzkie, rasistowskie, degradują albo zaprzeczają wartości życia ludzkiego (4.1.7).
Władze Polski podkreśliły natomiast zmiany demograficzne (zwłaszcza charakter i skalę migracji), konieczność dokończenia transformacji polskiego
systemu prawnego (ze szczególnym uwzględnieniem prawa własności) oraz
stan infrastruktury. Wśród zagrożeń o charakterze zewnętrznym największe
znaczenie przypisano uzależnieniu polskiej gospodarki od dostaw surowców
energetycznych – ropy naftowej i gazu ziemnego – z jednego źródła26. Nietypowe podejście zaprezentowano w strategii bezpieczeństwa narodowego
Republiki Czeskiej – wymieniono szereg zagrożeń (terroryzm, proliferacja
broni masowej zagłady, cyberprzestępczość, itp.), zaznaczając jednak, że nie
mają one bezpośredniego wpływu na bezpieczeństwo Czech, ale zagrażają
ich sojusznikom27.
Brak jednego, jasno określonego zagrożenia przekłada się na problemy
związane z osiągnięciem konsensusu między krajami środkowoeuropejskimi
w kwestii określenia najbardziej korzystnego porządku światowego dla tego
regionu. Wiąże się też z małą spójnością tych państw na scenie międzynarodowej.
4.5. UKŁAD SIŁ WYŁANIAJĄCY SIĘ W ŚWIETLE
OBECNYCH TRENDÓW – SKRAJNE SCENARIUSZE
Układ sił, jaki wyłania się w świetle obecnych trendów, z kilku względów
może być dla Europy Środkowo-Wschodniej niepokojący. Jej potencjał gospodarczy, demograficzny i militarny relatywnie maleje. Struktury gwarantujące
bezpieczeństwo Europy (NATO, UE) przechodzą głębokie reformy, a ich
wynik pozostaje niepewny. UE próbuje umacniać swoją tożsamość w sferze polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, ale jak dotąd bez pożądanych
rezultatów. Równocześnie słabną więzy łączące USA z ich europejskimi
sojusznikami.
Nowy ład globalny może być mniej korzystny od obecnego z perspektywy bezpieczeństwa krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Gra o światowe
przywództwo wciąż trwa, jej wyniku nie sposób przewidzieć, chociaż można
zarysować dwa skrajne scenariusze z punktu widzenia interesów Europy
Środkowo-Wschodniej.
26
27
Strategia bezpieczeństwa narodowego RP, op. cit.
Strategia bezpieczeństwa Republiki Czeskiej, 2011, op. cit.
AGNIESZKA ORZELSKA – Bezpieczeństwo Europy Środkowo-Wschodniej…
121
4.5.1. Wariant pesymistyczny.
Bezpieczeństwo Europy Środkowo-Wschodniej w obliczu
rozpadu wspólnoty transatlantyckiej i powrotu Rosji
do mocarstwowej polityki
Z perspektywy EŚW najmniej korzystny byłby multilateralny ład globalny, w którym narastałaby rywalizacja między USA i UE w sferze bezpieczeństwa, prowadząc w skrajnym założeniu do wycofania się Amerykanów
z Europy. NATO stałoby się instytucją niewiarygodną, skupiającą skonfliktowane kraje niezdolne do osiągnięcia konsensusu. Wartość gwarancji zapisanych w art. 5 stałaby się iluzoryczna. De facto nastąpiłby rozpad wspólnoty
transatlantyckiej.
Państwa sojuszu dążyłyby do uzyskania gwarancji bezpieczeństwa na
innej płaszczyźnie, np. na poziomie relacji bilateralnych albo w ramach
selektywnego multilateralizmu. Postanowienia traktatu lizbońskiego dotyczące konieczności umocnienia Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa UE, a także wchodzącej w jej skład Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa
i Obrony, pozostałyby martwym zapisem. Kraje UE dążyłyby do nacjonalizacji polityki obronnej UE i budowania sojuszy, starając się przede wszystkim
zwiększyć swą potęgę i szansę rywalizacji z innymi mocarstwami, w szczególności z USA.
Unia Europejska, dzieląc się na Europy różnych prędkości, stawałaby się
coraz słabsza. Wyłaniałyby się z niej grupy krajów gotowych na politycznogospodarcze zbliżenie z państwami trzecimi nawet kosztem innych członków
UE. Zwyciężyłyby egoizmy narodowe, a wspólnota uznana byłaby za niepotrzebną.
Rosja realizowałaby politykę mocarstwową, oznaczającą w praktyce wywieranie presji na Ukrainę, Białoruś, Mołdawię i państwa Południowego Kaukazu oraz środkowej Azji, a także kraje Europy Środkowo-Wschodniej.
W takim układzie Europy Środkowa-Wschodnia byłaby silnie podzielona i zostałaby zmarginalizowana jako region. W płaszczyźnie globalnej
powstałby układ wielobiegunowy, w którym jednym z biegunów byłaby Rosja,
a innym Niemcy. Kraje Europy Środkowo-Wschodniej byłyby ewentualnie
traktowane jako zaplecze, którymi mocarstwa potrafią sterować zależnie od
własnych interesów – np. skłócać między sobą, wykorzystywać do umacniania
nowego porządku bądź rozgrywać w inny sposób. Europa Środkowo-Wschodnia powróciłaby do roli tradycyjnego obszaru rywalizacji mocarstw.
Podobne rozważania nie są już czystą abstrakcją. „Po wydarzeniach ostatnich lat, kiedy to wielu badaczy stawia pod znakiem zapytania zdolność Unii
Europejskiej do przetrwania, Unii Europejskiej nie możemy już przyjmować
122
ROZDZIAŁ 4
za pewnik” – stwierdził minister Sikorski w expose w sejmie w 2012 r., przedstawiając własny czarny scenariusz, w którym USA występują z NATO28.
4.5.2. Wariant optymistyczny.
Bezpieczeństwo Europy Środkowo-Wschodniej
w obliczu umocnienia WPZiB i zacieśniania relacji UE z NATO
W świetle obserwowanych zmian możliwy jest jednak i inny rozwój wydarzeń. Z punktu widzenia bezpieczeństwa Europy Środkowo-Wschodniej najkorzystniejsze byłoby umocnienie wspólnoty transatlantyckiej dzięki rozwojowi
współpracy NATO z UE na poziomie politycznym i operacyjnym.
Sojusz Północnoatlantycki pozostałby głównym instrumentem polityki
bezpieczeństwa w wymiarze polityczno-wojskowym, utrzymując obronny
charakter. Zachowana zostałaby równowaga między zdolnościami NATO
w zakresie wspólnej obrony a zaangażowaniem w operacje poza obszarem
traktatowym.
W UE zmiany przewidziane w traktacie lizbońskim przyniosłyby pożądane
rezultaty. Zwiększyłaby się efektywność procesu decyzyjnego na poziomie
wspólnotowym. Instytucje europejskie skutecznie realizowałyby powierzane
im zadania. Następowałby rozwój Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, a wraz z nią Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony. Wzmocnione zostałyby struktury dowodzenia, a także zdolności wojskowe państw
unijnych.
UE, jako silny aktor w polityce globalnej złączony mocnymi więzami
z USA, miałaby szansę współkształtować ład międzynarodowy. Byłaby ważnym podmiotem, z którym musiałaby się liczyć Rosja i inne wschodzące
28 Minister spraw zagranicznych R. Sikorski: „Oto czarny scenariusz. (…) Europa powraca
do złej przeszłości. Solidarność przegrywa z dominacją silniejszych. (…) Podzielona Europa
traci szanse na pozostanie ważnym graczem gospodarczym i politycznym w świecie. Zmęczone
skąpstwem na budżety obronne i ogólną niewydolnością Europy, USA występują z NATO.
Próżnię po Zachodzie wypełnia na Wschodzie Rosja, a w Azji Chiny. (…) A gdzie jest Polska
w tej czarnej wizji? Pozostawiona samej sobie, na peryferiach pogrążonej w marazmie Europy.
Zmagająca się z niedokończoną modernizacją i pozbawiona trwałych podstaw bezpieczeństwa.” Informacja Ministra Spraw Zagranicznych Radosława Sikorskiego na temat polityki zagranicznej
RP w 2012 r., 29.03.2012, http://www.msz.gov.pl/Exposé,2012,50762.html. W Strategii bezpieczeństwa narodowego RP z 2007 stwierdzono: „Potencjalnym zagrożeniem dla interesów
Polski byłoby załamanie procesu integracji europejskiej na skutek powrotu państw do podejmowania działań wyłącznie przez pryzmat interesów narodowych oraz ambicji traktowania UE
jako przeciwwagi dla Stanów Zjednoczonych, a także niezdolności UE do kreowania wspólnej
polityki. Zagrożeniem byłoby także osłabienie więzów łączących wspólnotę transatlantycką, co
spowodowałoby oddalanie się od siebie państw położonych po obu brzegach Atlantyku”.
AGNIESZKA ORZELSKA – Bezpieczeństwo Europy Środkowo-Wschodniej…
123
mocarstwa. Natomiast kraje Europy Środkowo-Wschodniej rozwijałyby współpracę regionalną, umacniając swoją tożsamość na forum UE.
4.6. KLUCZOWE ELEMENTY ŁADU ŚWIATOWEGO
DLA BEZPIECZEŃSTWA EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ
W OBECNYM PORZĄDKU ŚWIATOWYM
Analizując różne warianty ewentualnego nowego ładu globalnego warto
zwrócić uwagę na elementy ładu światowego, które mają kluczowe znaczenie
dla bezpieczeństwa Europy Środkowo-Wschodniej w obecnym porządku światowym. Wśród nich należy wskazać:
– dominującą pozycję USA,
– silną wspólnotę transatlantycką opartą na NATO i UE,
– politykę państw sąsiadujących z Europą Środkowo-Wschodnią (zwłaszcza RFN i Rosji),
– sytuację w Europie Środkowo-Wschodniej.
4.6.1. Dominująca pozycja USA
Od czasu zakończenia zimnej wojny Stany Zjednoczone są niekwestionowanym hegemonem w sferze gospodarczej i militarnej. USA pozostają także
potęgą w sferze soft power (rozumianej jako zdolność państwa do wpływania
na preferencje innych krajów, tak aby działały one zgodnie z jego interesem narodowym)29. Można wskazać wiele elementów, które o tym świadczą (np. wszechobecność amerykańskiej kultury masowej), choć nie sposób
dokładnie zmierzyć i zobrazować tego rodzaju siły ze względu na jej specyfikę.
Stany Zjednoczone od wielu lat wyprzedzają wszystkie państwa pod względem wielkości PKB. Ich PKB jest ponad dwukrotnie większy niż PKB Chin
czy Japonii (wykres nr 1). Jednak dynamika wzrostu gospodarczego USA
pozostaje dużo niższa niż w krajach azjatyckich (np. w 2011 r. zanotowano
wzrost PKB w USA o 2%, a w Chinach o 9,2%30 ).
Amerykanie dysponują największym potencjałem militarnym – ich
wydatki wojskowe wyniosły w 2011 r. ok. 700 mld USD. Oznacza to, że niemal
pięciokrotnie przekraczają wydatki Chin, które zajmują drugie miejsce w tym
rankingu. Wśród dziesięciu państw na świecie, które w 2011 r. przeznaczyły
29 J.S. Nye, Soft Power – jak osiągnąć sukces w polityce światowej, Wydawnictwa Akademickie
i Profesionalne, Warszawa 2007.
30 Patrz wykres nr 2, dane Banku Światowego, http://data.worldbank.org/indicator/).
124
ROZDZIAŁ 4
Wykres nr 1
Poziom PKB w mld USD w wybranych krajach oraz Europie
Środkowo-Wschodniej (obejmującej 11 krajów, zob. przypis nr 2) w 2011 r.
PKB w 2011 r. (w mld USD)
St
an
yZ
je
d
no
cz
on
e
C
hi
ny
Ja
po
n
N ia
ie
m
c
Fr y
an
c
W
j
ie Bra a
lk
a zyli
Br
a
yt
Fe
an
de
i
ra W a
ł
cj
a och
Ro y
sy
jsk
a
In
di
K e
an
H ad
isz a
pa
Au nia
st
ra
l
M ia
K eks
or
ea yk
,R
In ep
do .
ne
H zja
ol
an
di
a
T
Sz urcj
wa a
jc
ar
ia
Po
l
S
kr um ska
aj a
ów P
EŚ KB
W
16000
14000
12000
10000
8000
6000
4000
2000
0
Źródło: opracowanie własne na podstawie http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD.
Wykres nr 2
Dynamika wzrostu PKB w wybranych krajach w latach 2001–2011
16
14
12
10
8
6
4
2
0
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
–2
–4
–6
Stany Zjednoczone
Chiny
Indie
Indonezja
Źródło: opracowanie własne na podstawie http://data.worldbank.org.
największe sumy na cele wojskowe, znalazły się m.in. Rosja i Niemcy. Podczas
gdy Rosja wydała 64 mld USD, a RFN 43 mld USD, to zsumowane wydatki
jedenastu krajów Europy Środkowo-Wschodniej wyniosły tylko 19 mld USD.
W stosunku do całkowitych wydatków NATO na cele wojskowe, łączne
wydatki krajów EŚW stanowią zaledwie 1,9% (wobec np. 5,9% Francji, 5,8%
Wielkiej Brytanii i 4,4% Niemiec)31.
31
www.sipri.org.
AGNIESZKA ORZELSKA – Bezpieczeństwo Europy Środkowo-Wschodniej…
125
Wykres nr 3
Polska i EŚW na tle dziesięciu krajów o największych wydatkach
na cele wojskowe na świecie w 2011 roku (w mln USD)
800000
700000
600000
500000
400000
300000
200000
100000
a
W
EŚ
sk
ia
Po
l
y
yl
az
ch
Br
ło
W
N
ie
m
cy
di
e
a
In
sk
ia
yj
ud
ab
Ar
W
ie
ia
lk
a
Sa
Br
yt
an
ja
nc
sja
Fr
a
Ro
ny
hi
C
U
SA
0
Wydatki na zbrojenia w 2011 roku w mln USD
Źródło: opracowanie własne na podstawie www.sipri.org.
Wykres nr 4
Udział procentowy wybranych krajów oraz EŚW (Chorwacja, Czechy, Estonia,
Litwa, Łotwa, Polska, Słowacja, Słowenia, Węgry, Bułgaria i Rumunia)
w wydatkach wojskowych NATO w 2011 r.
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
EŚ
W
ło
ch
y
W
cy
m
ie
N
W
lk
.B
ry
t.
a
cj
Fr
an
U
SA
0%
Udział procentowy w wydatkach zbrojeniowych NATO
za rok 2011
Źródło: opracowanie własne na podstawie www.sipri.org.
126
ROZDZIAŁ 4
Potencjał wojskowy Europy Środkowo-Wschodniej pozostaje zatem
skromny w porównaniu z sąsiadującymi państwami. Fakt ten pozostaje ważnym czynnikiem umacniającym starania krajów Europy Środkowo-Wschodniej o zacieśnienie współpracy w ramach UE i NATO, a także utrzymanie
obecności USA w Europie.
To dążenie znajdowało odzwierciedlenie w wielu dokumentach – przykładowo władze Estonii stwierdziły, że „polityczna i militarna obecność USA
w Europie oraz polityczna i militarna integracja sojuszników w ramach
NATO są kluczowe dla Estonii.”32 W podobnym tonie polskie władze wypowiadały się od wielu lat, ale w tej sferze zaszła znacząca zmiana. O ile minister spraw zagranicznych Włodzimierz Cimoszewicz w 2002 r. mówił: „Mając
na uwadze priorytety wynikające z kwestii szeroko pojętego bezpieczeństwa,
Stany Zjednoczone pozostają naszym głównym partnerem i sojusznikiem”33,
o tyle w 2011 r. minister Sikorski wyrażał się o USA z dystansem: „Nie mamy
jednak złudzeń – amerykańskie priorytety są gdzie indziej: na Bliskim Wschodzie i – w coraz większym stopniu – w Azji. Nie wiadomo, czy w każdej sytuacji Ameryka będzie nam w stanie pomóc”34. Nie zmienia to faktu, że krajom
Europy Środkowo-Wschodniej wciąż zależy na silnych relacjach z USA.
Takie podejście wynika zarówno z bieżącego układu sił, jak i z doświadczeń historycznych. Dzięki swojej potędze Amerykanie wielokrotnie pomagali
rozwiązywać problemy o żywotnym znaczeniu dla Europy Środkowo-Wschodniej. Rola USA okazała się decydująca dla pokonania Niemców w obu wojnach światowych, a także dla obalenia systemu komunistycznego w Europie
i rozpadu ZSRR. Poparcie USA dla rozszerzenia NATO pomyślne przyspieszyło zakończenie tego procesu. Z perspektywy Europy Środkowo-Wschodniej,
działania USA w roli „europejskiego supermocarstwa” przyniosły wiele pozytywnych efektów.
Niemniej jednak, w ostatnich latach polityka USA zmieniła się, budząc
niepokój w Europie Środkowo-Wschodniej i Wschodniej, co znalazło wyraz
w specjalnym liście z 15 lipca 2009 r., w którym politycy z dziesięciu krajów
Europy Środkowo-Wschodniej (bez Słowenii) wyrazili troskę o przyszłość relacji transatlantyckich, a także o jakość relacji między USA i krajami Europy
Środkowo-Wschodniej. Stwierdzili, że Europa Środkowo-Wschodnia znalazła
32 Strategia bezpieczeństwa narodowego Estonii, 2010, http://www.vm.ee/sites/default/files/JPA
_2010_ENG.pdf.
33 Informacja Ministra Spraw Zagranicznych RP Włodzimierza Cimoszewicza o podstawowych kierunkach polityki zagranicznej (przedstawiona na 16. posiedzeniu Sejmu w dniu 14 marca 2002 roku)
http://www.msz.gov.pl/Expose,2002,1647.html.
34 Informacja Ministra Spraw Zagranicznych Radosława Sikorskiego na temat polityki zagranicznej
RP w 2011 r., http://www.msz.gov.pl/Expos%C3%A9,2011,41979.html.
AGNIESZKA ORZELSKA – Bezpieczeństwo Europy Środkowo-Wschodniej…
127
się na politycznym rozdrożu, NATO wydaje się słabsze niż gdy je poszerzano,
a jego gwarancje budzą wątpliwości35. Zwrócili też uwagę na politykę wobec
Rosji i związane z nią pojmowanie interesów Zachodu, który może prowadzić
do błędnych ustępstw wobec tego kraju. Polityka Baracka Obamy wielokrotnie była powodem rozczarowania w Europie Środkowo-Wschodniej. Przykładowo 17 września 2009 r. w dniu 70. rocznicy ataku ZSRR na Polskę – Obama
poinformował telefonicznie władze Czech i Polski o wycofaniu się USA
z dotychczasowych porozumień dotyczących budowy tarczy (co było zgodne
z oczekiwaniami Rosji). Taki model stosunków z USA, w którym władze krajów Europy Środkowo-Wschodniej dowiadują się o ważnych dla nich decyzjach
podjętych bez ich udziału i na poziomie mocarstw z pewnością nie odpowiada
ich oczekiwaniom. Wraz z reelekcją Baracka Obamy na urząd prezydenta
w latach 2013–2017 można oczekiwać dalszego ochłodzenia w podejściu USA
do Europy Środkowo-Wschodniej.
4.6.2. Silna wspólnota transatlantycka oparta na NATO i UE
Niezależnie od aktualnej siły Stanów Zjednoczonych, jak i od ich polityki wobec Europy Środkowo-Wschodniej, drugim z wymienionych wyżej
aspektów wpływających na bezpieczeństwo tego regionu jest silna wspólnota
transatlantycka, gwarantująca bezpieczeństwo państw Europy ŚrodkowoWschodniej i realnie zmniejszająca występujące zagrożenia.
W priorytetach polskiej polityki zagranicznej z 2012 r. zapisano, że „stosunki transatlantyckie stanowią fundament polityki bezpieczeństwa Zachodu.
W tym kontekście ważne jest utrzymanie amerykańskiego zaangażowania
w sprawy bezpieczeństwa w Europie.”36
Trzeba jednak zdać sobie sprawę, że w ciągu ostatnich dwóch dekad
relacje transatlantyckie zmieniły się i wciąż się przekształcają. Gdy wraz
z końcem zimnej wojny zniknęło zagrożenie ze strony ZSRR, okazało się,
że Amerykanie i ich europejscy sojusznicy w wielu istotnych sprawach nie
mówią jednym głosem. Już w 1993 r. na skutek rozbieżności wokół konfliktu
w byłej Jugosławii pojawiły się opinie, że stosunki USA z Europą Zachodnią znalazły się w najgłębszym kryzysie od konfliktu sueskiego w 1956 roku.
W kolejnych latach lista rozbieżności stawała się coraz dłuższa, obejmując
m.in. sprawy z dziedziny polityki międzynarodowej, bezpieczeństwa, gospoList podpisało m.in. siedmiu byłych prezydentów: Polski – Aleksander Kwaśniewski i Lech
Wałęsa, Czech – Vaclav Havel, Litwy – Valdas Adamkus, Rumunii – Emil Constantinescu, Słowacji – Michal Kovacz i Łotwy – Vairy Vike-Freiberg. Tekst dokumentu: http://eurodialogue.org/
Letter-to-the-US-President-Don-t-forget-Europe.
36 Priorytety…, op. cit.
35
128
ROZDZIAŁ 4
darki, ochrony środowiska, wymiaru sprawiedliwości. Najpoważniejsze jednak
załamanie wzajemnych relacji nastąpiło niewątpliwie w 2003 r. w związku
z wojną w Iraku. Wzbudziło to poważne zaniepokojenie polskich władz – premier Miller deklarował wówczas, że „rząd uczyni wszystko, by doprowadzić
do pełnego porozumienia wśród państw euroatlantyckiej demokracji”37. Kryzys ten został po kilku latach zażegnany, ale jego konsekwencje są odczuwalne do dziś.
Najważniejszym fundamentem wspólnoty transatlantyckiej pozostaje
NATO. Mimo sygnałów o problemach wewnętrznych, NATO jest wciąż najpotężniejszym sojuszem wojskowym, a UE potęgą gospodarczą. Instytucje nie
są jednak wartością samoistną; „są one istotne o tyle, o ile państwa wykorzystują ich siłę napędową, mechanizmy instytucjonalne oraz energię i potencjał
integracyjny”38. Znaczenie UE i NATO jest ściśle uzależnione od rozwoju
relacji między USA i ich europejskimi sojusznikami, jak również od układu
sił w innych miejscach na świecie.
Akcesja części krajów Europy Środkowo-Wschodniej do NATO i UE stała
się bardzo ważnym czynnikiem wpływającym na ich bezpieczeństwo. Umocniła ich pozycję w relacjach z innymi państwami, w szczególności z Rosją.
Przyczyniła się też do zmniejszenia napięć w stosunkach bilateralnych (np.
pomiędzy Węgrami i Słowacją, Węgrami i Rumunią czy też Polską i Litwą),
pełniąc rolę stabilizacyjną i prewencyjną.
Władze większości krajów Europy Środkowo-Wschodniej podkreślają fundamentalną rolę NATO i UE dla ich bezpieczeństwa. W Strategii bezpieczeństwa narodowego Bułgarii stwierdzono, że jej członkostwo „w NATO
i UE oraz fakt, że żaden z sąsiednich krajów nie uważa jej za potencjalnego
agresora są czynnikami determinującymi zewnętrzne bezpieczeństwo i będą
powstrzymywać bezpośrednie zagrożenia wojskowe dla jej suwerenności
i integralności terytorialnej w dłuższym okresie39. W Koncepcji bezpieczeństwa narodowego Estonii zapisano, że opiera ona swoje bezpieczeństwo na
członkostwie w NATO i UE, jak również ścisłej współpracy z sojusznikami
i innymi partnerami. NATO, ze swym wymiarem transatlantyckim i zasadą
bezpieczeństwa zbiorowego, pozostaje kamieniem węgielnym europejskiego
Premier Leszek Miller, Informacja rządu w sprawie udziału polskiego kontyngentu
wojskowego w składzie sił koalicji międzynarodowej dla wymuszenia przestrzegania przez
Irak rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ, 26.03.2003, http://orka2.sejm.gov.pl/Debata4.nsf/
main/0E07A494.
38 A.D. Rotfeld, Przemiany w stosunkach transatlantyckich a bezpieczeństwo Polski, w: A. Orzelska (red.), Stosunki transatlantyckie z perspektywy polskiej polityki zagranicznej, ISP PAN-Collegium
Civitas, Warszawa 2009, s. 15.
39 Strategia bezpieczeństwa narodowego Bułgarii, 2011, http://www.mi.government.bg/files/useruploads/files/national_strategy1.pdf.
37
AGNIESZKA ORZELSKA – Bezpieczeństwo Europy Środkowo-Wschodniej…
129
bezpieczeństwa i obrony.40 Zdaniem łotewskich władz, NATO i UE pełnią
główną rolę w zapewnianiu bezpieczeństwa, stabilności i współpracy w obszarze euro-atlantyckim41.
W sferze deklaracyjnej, państwa Europy Środkowo-Wschodniej są zasadniczo zgodne co do potrzeby utrzymania silnych relacji transatlantyckich,
silnej zjednoczonej Europy, a także rozwoju relacji z USA. Przykładowo władze Estonii stwierdziły, że „polityczna i militarna obecność USA w Europie
oraz polityczna i militarna integracja sojuszników w ramach NATO są kluczowe dla Estonii”42. Władze Czech za jeden ze swych strategicznych celów
uznają wzmocnienie spójności i skuteczności NATO i UE oraz utrzymanie
funkcjonujących i wiarygodnych więzi transatlantyckich, a także promocję
strategicznego partnerstwa między NATO i UE. W Strategii Bezpieczeństwa
Narodowego Węgier stwierdzono, że „w interesie Węgier jest, aby poszerzona, silna i zjednoczona Europa prowadziła też do silniejszego partnerstwa
transatlantyckiego, w którym mniejsze kraje, jak Węgry, nie są zmuszone
wybierać między Europą a Stanami Zjednoczonymi”43.
Na tym tle wyróżnia się Słowenia. W Strategii Bezpieczeństwa Narodowego Słowenii (2010) w ogóle nie wspomniano o relacjach transatlantyckich
(tudzież euroatlantyckich). Tylko raz pojawiła się tam wzmianka o USA
w następującym fragmencie: „Słowenia będzie w dalszym ciągu umacniać
sojusz ze Stanami Zjednoczonymi i partnerstwo z Federacją Rosyjską oraz
dawać priorytet wysiłkom służącym umocnieniu politycznych, ekonomicznych, kulturalnych i innych relacji z krajami Morza Śródziemnego i Bliskiego
Wschodu, jak również z Brazylią, Indiami i Chinami. Samodzielnie i jako
członek UE i NATO będzie rozwijać relacje z krajami Europy Wschodniej
i Azji Środkowej”44. Nie jest to jednak zaskakujące, biorąc pod uwagę fakt,
że Słowenia w wielu sprawach zajmowała odmienne stanowisko od Polski
i innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej45.
Strategia bezpieczeństwa narodowego Estonii, 2010, op. cit.
Koncepcja bezpieczeństwa państwa, Litwa 2012, http://www.mod.gov.lv/Par_aizsardzibas_
nozari/Politikas_planosana/Koncepcijas/~/media/AM/Par_aizsardzibas_nozari/Plani,%20
koncepcijas/2012_va_EN.ashx.
42 Strategia bezpieczeństwa narodowego Estonii, 2010, op. cit.
43 Strategia bezpieczeństwa narodowego Republiki Węgier, 2004, http://www.mfa.gov.hu/NR/rdonlyres/61FB6933-AE67-47F8-BDD3-ECB1D9ADA7A1/0/national_security_strategy.pdf.
44 Strategia bezpieczeństwa narodowego Słowenii, 2010, op. cit.
45 Przykładowo gdy w lutym 2012 r. UE wprowadzała sankcje wobec Białorusi, Słowenia
zaprotestowała przeciwko objęciu zakazem wjazdu do UE pewnego białoruskiego biznesmena.
„To smutny dzień dla UE, interesy ekonomiczne jednego kraju okazały się ważniejsze niż presja,
by reżim Białorusi zwolnił więźniów politycznych – tak szef polskiego MSZ Radosław Sikorski
skomentował zablokowanie przez Słowenię sankcji wobec białoruskiego oligarchy Jurija Czyża.”,
http://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/to-smutny-dzien-dla-ue,202018.html.
40
41
130
ROZDZIAŁ 4
4.6.3. Polityka państw sąsiadujących z EŚW
Ważnym elementem ładu globalnego jest fakt, że w gronie państw aspirujących do statusu mocarstwa są sąsiedzi Europy Środkowo-Wschodniej:
Niemcy, Rosja i Turcja. Skala porażki, jakiej doznał Związek Radziecki
w wyniku przegranej zimnej wojny, do dziś wpływa hamująco na pozycję Federacji Rosyjskiej na scenie międzynarodowej. Nie kryje ona jednak ambicji
powrotu do roli światowego mocarstwa, choć na razie nie ma wystarczającego
potencjału, aby zagrozić pozycji USA. Z perspektywy Europy ŚrodkowoWschodniej Rosja bywa postrzegana jako kraj prowadzący dwutorową grę. Na
poziomie globalnym – zasadniczo popiera utrzymanie status quo, podczas gdy
w skali regionalnej działa jak mocarstwo dążące do zrewidowania układu sił.
W celu umocnienia swych interesów i podważenia transatlantyckiej orientacji krajów Europy Środkowo-Wschodniej jest gotowa używać różnych środków
nacisku46.
Wykres nr 5
Wydatki wojskowe w mln USD jedenastu państw EŚW (Chorwacja, Czechy,
Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Słowacja, Słowenia, Węgry, Bułgaria,
Rumunia) na tle wybranych krajów
70000
60000
50000
40000
30000
20000
10000
0
2004
2004
Europa Środ.-Wsch.
2004
2004
Niemcy
2004
2004
2004
Rosja
2004
Turcja
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych SIPRI, http://www.sipri.org.
46
Zob. List otwarty do administracji Obamy od krajów Europy Środkowej i Wschodniej, op. cit.
AGNIESZKA ORZELSKA – Bezpieczeństwo Europy Środkowo-Wschodniej…
131
Jej działania wielokrotnie wywoływały zaniepokojenie innych państw,
np. z powodu wojny z Gruzją (2008) lub rosyjsko-białoruskich manewrów
Zapad 2009 („Zachód 2009”). Pomimo kryzysu gospodarczego, Rosja, jak
również wiele krajów azjatyckich, od kilku lat radykalnie zwiększa wydatki
zbrojeniowe. Warto też zwrócić uwagę na fakt, że podczas gdy sumy przeznaczane przez Rosję na cele wojskowe rosną, to w Europie Środkowo-Wschodniej czy Niemczech utrzymują się one raczej na stabilnym poziomie.
Geopolityczna pozycja Moskwy w dużej mierze zależy od jej wpływów
w Kijowie i w Mińsku. Białoruś pod rządami prezydenta Aleksandra Łukaszenki stała się silnie uzależniona od Rosji zarówno w sferze politycznej,
jak i gospodarczej przy równoczesnym pogłębianiu izolacji wobec Zachodu.
Sytuacja Ukrainy jest bardziej złożona – mimo rezygnacji z integracji ze
strukturami transatlantyckimi kraj ten podtrzymywał współpracę wojskową
z Zachodem, rozwijając jednocześnie relacje z Rosją. Starał się też zacieśniać
stosunki z UE, co może zaowocować podpisaniem umowy stowarzyszeniowej.
Polska dyplomacja włożyła wiele wysiłku w promowanie Programu Partnerstwa Wschodniego który miał przybliżyć m.in. Ukrainę i Białoruś do UE,
a obecnie jest niemożliwy do zrealizowania w zakładanym wcześniej kształcie
i wymiarze.
W przeciwieństwie do Rosji, Niemcy po zakończeniu zimnej wojny stały się
o wiele silniejsze niż wcześniej, zarówno pod względem gospodarczym, militarnym, jak i politycznym. Ich ewentualne ambicje co do zmiany porządku
światowego ogranicza jednak obecny układ sił, w którym Niemcy jako członek
NATO pozostają sojusznikiem USA. Otwarcie nie podważają one światowej
dominacji Amerykanów. Są ściśle zintegrowane z UE. Z tego względu bywają
postrzegane nie jako samodzielny aktor, lecz właśnie jako część UE – przykładowo autorzy raportu pt. Global Trends 2025: A Transformed World (National
Intelligence Council) wśród światowych graczy, którzy odegrają najważniejszą rolę w nadchodzących latach, nie wymienili Niemiec, lecz właśnie Europę
(rozumianą jako UE), a także Indie, Rosję, UE, Japonię, Brazylię, Indonezję,
Turcję i Iran. Ich zdaniem, dominującą rolę utrzymają USA, a ich głównym
rywalem będą Chiny47.
Niemcy zajmują natomiast centralne miejsce w dyskusji na temat przywództwa w Europie. W Europie Środkowo-Wschodniej istnieją różne poglądy
co do tego, jaką rolę powinny one odgrywać. Różnice stanowisk w tej sprawie dzielą też elity polityczne poszczególnych krajów, co doskonale ukazuje
47 Global Trends 2025: A Transformed World, National Intelligence Council, listopad 2008 http://
www.dni.gov/files/documents/Newsroom/Reports%20and%20Pubs/2025_Global_Trends_Final_
Report.pdf.
132
ROZDZIAŁ 4
przykład Polski. Apel ministra spraw zagranicznych Radosława Sikorskiego
(2011) do władz Niemiec o przejęcie przywództwa w reformowaniu Europy,
a także słowa: „mniej zaczynam obawiać się niemieckiej potęgi niż niemieckiej bezczynności”48, wywołały ostrą krytykę ze strony opozycji. W Europie
Środkowo-Wschodniej obawy przed dominacją Niemiec pozostają wciąż silne.
Silne są też jednak obawy związane z pogłębianiem się kryzysu UE, a także
z wizją rozpadu wspólnoty transatlantyckiej.
W sąsiedztwie Europy Środkowo-Wschodniej leży także inny kraj zaliczany
do „wschodzących mocarstw” – Turcja. Jest ona członkiem NATO, ale jej starania o akcesję do UE od lat są w impasie. Większość krajów Europy Śrokowo-Wschodniej deklaruje poparcie dla dążeń integracyjnych (np. w czerwcu
2012 r. list z apelem o przyspieszenie negocjacji akcesyjnych podpisali ministrowie spraw zagranicznych 16 krajów UE, w tym 9 z Europy ŚrodkowoWschodniej – Bułgarii, Estonii, Litwy, Łotwy, Polski, Rumunii, Słowenii,
Słowacji, Węgier)49. Turcja od lat prowadzi prozachodnią politykę, ale też
coraz silniej koncentruje się na świecie muzułmańskim, walcząc o wpływy
na Bliskim Wschodzie. Dalszy rozwój relacji Turcji z UE, a także z USA, ma
duże znaczenie dla geopolitycznej sytuacji nie tylko w Europie.
Ważnym elementem środowiska bezpieczeństwa Europy ŚrodkowoWschodniej jest Europa Południowo-Wschodnia (Chorwacja, Bośnia i Hercegowina, Serbia, Czarnogóra, Macedonia, Kosowo i Albania). Region ten,
osłabiony po wojnach z lat 90., pozostaje silnie zróżnicowany pod względem
etnicznym, religijnym i kulturowym. Na jego stabilizację pozytywnie wpływa
dążenie do integracji ze strukturami euroatlantyckimi. Proces akcesji do
UE pomyślnie zakończyła Chorwacja (uzyskała członkostwo w 2013 r.), a do
NATO – Chorwacja i Albania (w 2009 r.). Do najpoważniejszych problemów
Europy Południowo-Wschodniej należy kwestia niepodległości Kosowa. Kwestia ta dzieli nie tylko kraje Europy Środkowo-Wschodniej (w przeciwieństwie
do większości krajów Europy Środkowo-Wschodniej, Słowacja i Rumunia nie
uznała jego niepodległości), ale ma też szersze reperkusje50.
48 Minister Spraw Zagranicznych RP Radosław Sikorski, Polska a przyszłość Unii Europejskiej, Berlin, 28 listopada 2011, http://www.msz.gov.pl/files/docs/komunikaty/20111128BERLIN/radoslaw_
sikorski_polska_a_przyszlosc_ue.pdf.
49 List ten podpisali także szefowie dyplomacji Finlandii, Niemiec, Hiszpanii, Portugalii, Szwecji, Wielkiej Brytanii i Włoch. Szerzej na ten temat: http://www.rp.pl/artykul/69998,905391.html.
Tekst listu: http://euobserver.com/opinion/116780.
50 Rosja uznała niepodległość Abchazji i Osetii Płd. w sierpniu 2008 r. W uzasadnieniu tej
decyzji odwoływała się do precedensu Kosowa.
133
AGNIESZKA ORZELSKA – Bezpieczeństwo Europy Środkowo-Wschodniej…
4.6.4. Sytuacja w Europie Środkowo-Wschodniej
Bezpieczeństwo krajów Europy Środkowo-Wschodniej jest bezpośrednio
zależne od rozwoju sytuacji w tym regionie. Wynika ona zarówno z uwarunkowań wewnętrznych (m.in. stabilności sceny politycznej, sytuacji gospodarczej i przemian społecznych, w tym demograficznych, polityki obronnej), jak
i zewnętrznych (stanu relacji bilateralnych, rozwoju współpracy multilateralnej, aktywności innych państw). Chociaż nie sposób omówić ich wszystkich
w tym artykule, to wśród nich warto zwrócić uwagę w szczególności na gospodarkę i potencjał militarny.
Wykres nr 6
Procentowy udział wydatków wojskowych w PKB jedenastu krajów EŚW
oraz wybranych państw
5,0
4,5
4,0
3,5
Rosja
3,0
Turcja
2,5
Niemcy
2,0
EŚW
1,5
Polska
1,0
0,5
0
2004
2004
2004
2004
2004
2004
2004
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych SIPRI, http://www.sipri.org.
Obecnie większość krajów Europy Środkowo-Wschodniej boryka się z kryzysem gospodarczym. Siła gospodarcza poszczególnych państw tego regionu może
się wydawać niewielka, ale ich łączny PKB stanowi ponad 1,4 biliona USD.
Kraje te dysponują zatem realnym potencjałem ekonomicznym porównywalnym z Australią czy też Kanadą.
W latach 2004–2011 łączne wydatki na cele wojskowe krajów Europy Środkowo-Wschodniej były w miarę stabilne i wahały się między 19 a 22 mld USD,
co było niewielką sumą w porównaniu z wydatkami Rosji czy Niemiec. W stosunku do PKB, w 2010 r. wydatki na cele wojskowe krajów EŚW stanowiły
134
ROZDZIAŁ 4
średnio 1,5% ich PKB, z tendencją malejącą, podczas gdy wydatki Rosji oscylowały wokół 4% PKB. Na tle Europy Środkowo-Wschodniej wyróżniała się
z jednej strony Polska, przeznaczająca blisko 2 % PKB na zbrojenia, a z drugiej strony Czechy i Węgry wydające na cele wojskowe coraz mniej (w 2010 r.
odpowiednio 1,3% i 1%).
Należy zauważyć, że względna stabilność kwot (liczonych w mld USD)
przeznaczanych przez państwa Europy Środkowo-Wschodniej na cele wojskowe utrzymuje się dzięki rosnącym wydatkom Polski. Jeśli się ich nie
uwzględni, to zauważalny staje się dramatyczny spadek wydatków pozostałych państw Europy Środkowo-Wschodniej na cele wojskowe (wykres nr 7).
Wykres nr 7
Łączne wydatki wojskowe dziesięciu krajów EŚW, bez uwzględnienia Polski
(w mln USD) (Chorwacja, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Słowacja, Słowenia,
Węgry, Bułgaria i Rumunia)
14000
13000
12000
Łączne wydatki krajów Europy Środ.-Wsch.
na zbrojenia bez Polski w mln USD
11000
10000
9000
8000
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych SIPRI, http://www.sipri.org.
4.7. PRZESZKODY NA DRODZE DO UMACNIANIA
WSPÓŁPRACY REGIONALNEJ
W EUROPIE ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ
Bezpieczeństwo krajów Europy Środkowo-Wschodniej jest ściśle uzależnione od kształtu ładu globalnego. W grze o zmianę porządku światowego
kraje Europy Środkowo-Wschodniej nie należą do głównych graczy, ale mają
wystarczającą siłę, aby w pewnym stopniu wpływać na kształtowanie się
nowego ładu. Działając wspólnie, mogłyby działać skuteczniej. Tak się jednak
nie dzieje, choć pewne kroki w tym kierunku są podejmowane.
Współpraca krajów Europy Środkowo-Wschodniej zasadniczo ma charakter
doraźny. Nie wytworzyły one wspólnego lobby na scenie międzynarodowej. Nie
AGNIESZKA ORZELSKA – Bezpieczeństwo Europy Środkowo-Wschodniej…
135
powstała też żadna struktura obejmująca ten region. Nie pojawiła się nawet
idea, by połączyć je w sposób zinstytucjonalizowany. Przykładowo na forum
UE powstają różne koncepcje strategii makroregionalnych (np. Europejska
Strategia na rzecz Regionu Naddunajskiego, Strategia UE dla regionu Morza
Bałtyckiego), ale nie ma mowy o Europie Środkowo-Wschodniej. Najważniejszym ugrupowaniem w regionie jest Grupa Wyszehradzka, lecz jej znaczenie
można ocenić jako niewielkie. Współpraca państw Europy Środkowo-Wschodniej ulegała intensyfikacji, gdy dawała szanse np. na przyspieszenie akcesji do
UE, zniwelowania zależności od Moskwy, czy też zdynamizowania wymiany
handlowej, aby po osiągnięciu wyznaczonych celów powrócić do status quo.
Głównym czynnikiem hamującym rozwój współpracy w Europie ŚrodkowoWschodniej są różnice krótkofalowych interesów narodowych. Władze krajów
Europy Środkowo-Wschodniej różnią się w ocenie szans i zagrożeń wynikających ze zmian ładu globalnego, co utrudnia podejmowanie przez nich spójnych działań. Mają też trudności w określeniu długofalowych priorytetów
swojej polityki bezpieczeństwa w obliczu zmieniających się wyzwań. W dobie
kryzysu partykularyzmy coraz częściej biorą górę nad myśleniem w kategoriach wspólnego interesu. Chociaż w sferze deklaracyjnej można zauważyć wiele podobieństw, to w praktyce różnice zdań bywają bardzo głębokie,
zwłaszcza po 2004 roku.
Stan współpracy między państwami Europy Środkowo-Wschodniej ukazuje, że zasadniczo nie wykazują one zainteresowania zacieśnianiem więzi
i umacnianiem tożsamości Europy Środkowo-Wschodniej na scenie międzynarodowej. Dzieli je wiele kwestii, wynikających zarówno z burzliwej historii
tego regionu, jak i z oceny aktualnej sytuacji geopolitycznej. Nie były one
w stanie zająć wspólnego stanowiska np. wobec amerykańskiej koncepcji
budowy tarczy antyrakietowej, uznania niepodległości Kosowa, interwencji
NATO w Libii itp. Wynikało to zarówno z polityki krajów Europy ŚrodkowoWschodniej, jak i uwarunkowań zewnętrznych, tzn. aktywności krajów trzecich w Europie Środkowo-Wschodniej.
Stan współpracy w Europy Środkowo-Wschodniej jest w dużym stopniu zależny od stanu relacji transatlantyckich. Gdy USA i państwa „starej
Europy” zajmowały wspólne stanowisko, to kraje Europy Środkowo-Wschodniej zazwyczaj do niego dołączały. Natomiast wraz z pogłębiającymi się różnicami zdań między USA a ich sojusznikami, pogłębiają się podziały wśród
krajów Europy Środkowo-Wschodniej.
W wyjaśnianiu przyczyn takiego sposobu funkcjonowania państw użyteczny jest realizm, wykorzystywany do wyjaśniania niekooperatywnych
zachowań państw. W jej świetle, do względnie trwałej współpracy dochodzi
głównie za sprawą zagrożenia ze strony trzeciej. Gdy natomiast zagrożenie
136
ROZDZIAŁ 4
znika, znika też motywacja dla rozwijania współpracy międzynarodowej.
(Mechanizm ten można było zaobserwować w latach 90. na przykładzie działań podejmowanych przez Grupę Wyszehradzką.) Obecnie zaś władze krajów
Europy Środkowo-Wschodniej nie dostrzegają jednego, wspólnego zagrożenia,
które skłaniałoby je do zacieśnienia współpracy.
4.8. ZAKOŃCZENIE
W świetle aktualnych trendów wyłania się ład globalny, który będzie mniej
korzystny dla bezpieczeństwa Europy Środkowo-Wschodniej. Niepokojące jest
zwłaszcza osłabienie więzi łączących USA z jej europejskimi sojusznikami.
Wspólnota transatlantycka należy bowiem do elementów ładu międzynarodowego, które mają kluczowe znaczenie dla geopolitycznej sytuacji państw
Europy Środkowo-Wschodniej. Obecnie nie mają one innej alternatywy znalezienia wiarygodnego gwaranta bezpieczeństwa. Ze względu na rolę USA
i NATO dla bezpieczeństwa krajów Europy Środkowo-Wschodniej, w ich interesie nie leży popieranie działań tzw. wschodzących mocarstw, mających na
celu delegitymizację pozycji USA.
Polska próbuje podejmować pewne kroki, aby przeciwdziałać negatywnym zmianom w środowisku bezpieczeństwa. Szczególne znaczenie mają
wysiłki na rzecz umacniania Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony UE,
a także zacieśniania współpracy UE-NATO, na co polscy dyplomaci zwracają
uwagę od wielu lat. Jak uzasadniał w lutym 2004 r. Adam D. Rotfeld, ówczesny sekretarz stanu w MSZ: „Poszukując skutecznego sposobu, który miałby
zapobiec renacjonalizacji polityki bezpieczeństwa, nie ma instytucji i struktury lepszej niż Wspólna Europejska Polityka Bezpieczeństwa i Obrony”51. Te
słowa nie straciły na aktualności.
Wspólna Polityka Bezpieczeństwa i Obrony była jednym z priorytetów
polskiej prezydencji. W jej programie wspominano o podniesieniu sprawności UE w zakresie reagowania kryzysowego, wzmocnieniu struktur odpowiadających za przygotowanie operacji UE, a także rozwoju zdolności, ze
szczególnym uwzględnieniem dalszego rozwoju Grup Bojowych oraz inicjatyw wielonarodowych52. Szczególne miejsce wśród polskich inicjatyw miały
51 A.D. Rotfeld, Czy Unia Europejska potrzebuje Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony?,
wystąpienie wygłoszone podczas spotkania Grupy Refleksyjnej powstałej z inicjatywy prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego, Warszawa 17 marca 2004, w: A.D. Rotfeld (red.),
Polska w niepewnym świecie, PISM, Warszawa 2006, s. 179.
52 Program polskiej prezydencji, http://pl2011.eu/sites/default/files/users/shared/o_prezyden
cja/program_polskiej_prezydencji_w_radzie_ue.pdf.
AGNIESZKA ORZELSKA – Bezpieczeństwo Europy Środkowo-Wschodniej…
137
znaleźć te dotyczące współpracy UE – NATO. W praktyce jednak większości
tych spraw w ogóle nie udało się podjąć. Co więcej, szef polskiej dyplomacji
Radosław Sikorski ocenił, że „Z doświadczenia polskiej prezydencji wynika,
że Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony Unii Europejskiej nie daje się
niestety realizować w 27 państwach.
Na bezpieczeństwo Europy Środkowo-Wschodniej duży wpływ wywierają
jednocześnie procesy zachodzące w globalnym środowisku międzynarodowym, obejmujące różne jego elementy. Cechują się one dużą dynamiką
i złożonością zmian oraz występowaniem zagrożeń asymetrycznych. Zdefiniowanie zagrożeń, a także przeciwdziałanie im i zapewnienie bezpieczeństwa
narodowego należy do najważniejszych, a jednocześnie też najtrudniejszych
zadań władz państwowych.
Bibliografia
Global Trends 2025: A Transformed World, National Intelligence Council, listopad 2008,
http://www.dni.gov/files/documents/Newsroom/Reports%20and%20Pubs/2025_
Global_Trends_Final_Report.pdf.
Informacja Ministra Spraw Zagranicznych Radosława Sikorskiego na temat polityki zagranicznej RP
w 2012 r., http://www.msz.gov.pl/Exposé,2012,50762.html.
Informacja Ministra Spraw Zagranicznych Radosława Sikorskiego na temat polityki zagranicznej RP
w 2011 r., http://www.msz.gov.pl/Expos%C3%A9,2011,41979.html.
Informacja Ministra Spraw Zagranicznych Radosława Sikorskiego na temat polityki zagranicznej RP
w 2012 r., http://www.msz.gov.pl/Exposé,2012,50762.html.
Informacja Ministra Spraw Zagranicznych RP Włodzimierza Cimoszewicza o podstawowych kierunkach polityki zagranicznej, http://www.msz.gov.pl/Expose,2002,1647.html.
Kłoczowski J. (red.), Historia Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 2000.
Koncepcja bezpieczeństwa narodowego Estonii, 2010, http://www.vm.ee/sites/default/files/
JPA_2010_ENG.pdf.
Koncepcja bezpieczeństwa narodowego Łotwy, 2011, http://www.mod.gov.lv/Par_aizsardzibas_nozari/Politikas_planosana/Koncepcijas/~/media/AM/Par_aizsardzibas_nozari/
Plani,%20koncepcijas/2011_EN_ND.ashx.
Koncepcja bezpieczeństwa państwa, Litwa 2012, http://www.mod.gov.lv/Par_aizsardzibas_
nozari/Politikas_planosana/Koncepcijas/~/media/AM/Par_aizsardzibas_nozari/
Plani,%20koncepcijas/2012_va_EN.ashx.
Minister Spraw Zagranicznych RP Radosław Sikorski, Polska a przyszłość Unii Europejskiej,
Berlin, 28 listopada 2011, http://www.msz.gov.pl/files/docs/komunikaty/20111128BERLIN/radoslaw_sikorski_polska_a_przyszlosc_ue.pdf.
Modelski G. Thompson W.R., Leading Sectors and World Powers: The Co-evolution of Global
Economics and Politics, Columbia, 1996.
Modelski G., The Long Cycle of Global Politics and the Nation-State, Comparative Studies in
Society and History”, vol. 20, nr 2, April 1978.
Nowa Koncepcja Strategiczna NATO, 2010, http://www.msz.gov.pl/Dokumenty,strategiczne,30461.html.
Nye J.S., Soft Power – jak osiągnąć sukces w polityce światowej, Warszawa 2007.
138
ROZDZIAŁ 4
Orzelska A. (red.), Stosunki transatlantyckie z perspektywy polskiej polityki zagranicznej, ISP
PAN-Collegium Civitas, Warszawa 2009.
Priorytety Polskiej Polityki Zagranicznej 2012–2016, http://www.msz.gov.pl/Priorytety,Polskiej,Polityki,Zagranicznej,2012-2016,50940.html.
Program polskiej prezydencji, 2012, http://pl2011.eu/sites/default/files/users/shared/o_prezydencja/program_polskiej_prezydencji_w_radzie_ue.pdf.
Gilpin R., War and Change in World Politics, New York, 1983.
Rotfeld A.D. (red.), Polska w niepewnym świecie, PISM, Warszawa 2006.
Schweller R.L., Xiaoyu P., After Unipolarity China’s Visions of International Order in an Era of
U.S. Decline, „International Security”, vol. 36, nr 1, 2011.
Stańczyk J., Europa Środkowa – kryteria wyodrębnienia i cechy regionu, „Studia Polityczne”
nr 12, Warszawa 2001.
Strategia bezpieczeństwa narodowego Bułgarii, 2011, http://www.mi.government.bg/files/useruploads/files/national_strategy1.pdf.
Strategia bezpieczeństwa narodowego Republiki Węgier, 2004, http://www.mfa.gov.hu/NR/rdonlyres/61FB6933-AE67-47F8-BDD3-ECB1D9ADA7A1/0/national_security_strategy.pdf.
Strategia bezpieczeństwa narodowego RP, 2007, http://www.wp.mil.pl/pliki/File/zalaczniki_do_
stron/SBN_RP.pdf.
Strategia bezpieczeństwa narodowego Rumunii, 2007, http://merln.ndu.edu/whitepapers/
Romania2007_English.pdf.
Strategia bezpieczeństwa narodowego Słowenii, 2010, http://www.mo.gov.si/fileadmin/mo.gov.si/
pageuploads/pdf/ministrstvo/RSNV2010_slo_en.pdf.
Strategia bezpieczeństwa Republiki Czeskiej, 2011, http://www.mzv.cz/file/705316/Bezpecnostni_strategie_2011_EN.pdf.
Strategia bezpieczeństwa Republiki Słowacji, 2005, http://merln.ndu.edu/whitepapers/SlovakiaSecurity_English2005.pdf.
Strategia Obronności RP. Strategia sektorowa do Strategii bezpieczeństwa narodowego RP, 2009,
http://www.wp.mil.pl/pl/index.
Strategiczny przegląd bezpieczeństwa Chorwacji, 2005, http://merln.ndu.edu/whitepapers/Croatia_English-2005.pdf.
Wandycz P., Cena wolności. Historia Europy Środkowej od średniowiecza do współczesności, Kraków
2003.
Wizja Sił Zbrojnych RP, 2008, http://www.wp.mil.pl/pliki/File/Wizja_SZRP_2030.pdf.
Żukrowska K. (red.), Bezpieczeństwo międzynarodowe, Warszawa 2011.
ROZDZIAŁ 5
A GNIESZ K A K. CIANCIARA
Ukraina: wybór euroatlantycki czy euroazjatycki1
5.1. WPROWADZENIE
Jakie są uwarunkowania wyborów dokonywanych przez państwa w polityce zagranicznej? Zgodnie z podejściem neorealistycznym przyjąć można, iż
wybory państwa warunkowane są wzajemnymi oddziaływaniami następujących czynników: 1) racjonalnej kalkulacji zysków i strat, 2) kalkulacji zysków
i strat elit znajdujących się u władzy i wewnętrznej walki politycznej, 3) tożsamości narodowej (w przypadku Ukrainy mamy do czynienia z głębokimi
podziałami tożsamościowymi, regionalnymi i kulturowymi oraz różnicami
między przekonaniami większości Ukraińców i ukraińskich elit intelektualnych) oraz 4) wpływu aktorów zewnętrznych (w danym przypadku zwłaszcza
Unii Europejskiej i Rosji)2. Powyższa klasyfikacja wskazuje na rozróżnienie
w zakresie kryteriów, na jakich oparta jest kalkulacja zysków i strat: z jednej strony mamy kryteria obiektywne, odwołujące się do zysków długoterminowych (jak długofalowa modernizacja gospodarki), z drugiej zaś kryteria
o charakterze subiektywnym, odwołujące się do krótkoterminowych zysków
ekonomicznych i politycznych wąskich grup interesu.
Ukraińska polityka zagraniczna po tzw. „pomarańczowej rewolucji”
nastawiona była na integrację euroatlantycką. Prezydent Wiktor Juszczenko
(2005–2010) za swój podstawowy cel uznał integrację Ukrainy zarówno
z Unią Europejską, jak i z NATO. Jego następca Wiktor Janukowycz, choć
potwierdził ukraińskie aspiracje do członkostwa w Unii Europejskiej, porzucił
1 Artykuł powstał w ramach realizacji przez Zakład Europeistyki Instytutu Studiów Politycznych PAN projektu badawczego nr 2011/01/B/HS5/02630 pt. „Rola euroatlantyckiego systemu w wielobiegunowym świecie w kontekście kształtującego się nowego ładu globalnego”,
finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki w Krakowie.
2 Por. E. Kropatcheva, Ukraine’s Foreign Policy Choices after the 2010 Presidential Election, „ Journal of Communist Studies and Transition Politics”, vol. 27, nr 3–4, 2011, s. 521–522.
140
ROZDZIAŁ 5
w 2010 roku ambicje związane z akcesją do NATO na rzecz statusu państwa
„pozablokowego”, współpracującego z NATO i jednocześnie wzmacniającego
relacje z największym sąsiadem – Rosją3. Mimo długiej historii zinstytucjonalizowanych relacji między Ukrainą i Unią Europejską faktyczne postępy
w integracji są ograniczone. Tworzone prawo i retoryka oficjalnych wystąpień
miała niewiele wspólnego z faktycznymi działaniami ukraińskich liderów4.
Swoiście „wirtualna” polityka Ukrainy obejmuje takie sfery jak rządy prawa,
walka z korupcją czy euroatlantycki kurs w polityce zagranicznej.
Geopolityczna sytuacja Ukrainy staje się coraz bardziej skomplikowana.
Z jednej strony, państwo jest poddawane gospodarczym, energetycznym
i finansowym naciskom ze strony Rosji. Z drugiej zaś, Unia Europejska
domaga się głębokich reform o charakterze polityczno-gospodarczym, wzbraniając się przed oferowaniem choćby perspektywy członkostwa w unijnym
klubie. W trudnej sytuacji znajdują się ukraińskie elity polityczne i gospodarcze, dla których zarówno zbliżenie z UE jak i z Rosją oznacza zagrożenie
ich wpływów i pozycji w kraju. Dodatkowo, kryzys gospodarczy skomplikował
tradycyjne balansowanie Ukrainy na granicy imperialnych stref wpływów
Zachodu i Rosji.
W artykule dokonano analizy ukraińskich dylematów w sferze polityki
wewnętrznej, gospodarczej, zagranicznej i bezpieczeństwa oraz orientacji
społecznych. W każdej z nich wybór euroatlantycki lub euroazjatycki jest
sprawą bardzo skomplikowaną i daleką od jednoznaczności. W procesie przygotowania niniejszego opracowania korzystano z najnowszych pozycji literatury anglojęzycznej (publikacje z lat 2010-2012), zarówno autorów z Europy
Zachodniej jak i z Ukrainy. Ponadto wykorzystano badania własne autorki,
tj. wywiady przeprowadzone w czerwcu 2012 roku w Brukseli z przedstawicielami unijnych instytucji oraz ukraińskiego przedstawicielstwa dyplomatycznego przy UE. Ramy czasowe analizy obejmują okres od pomarańczowej
rewolucji do połowy 2012 roku, a więc nie obejmują wyborów parlamentarnych z października 2012 roku.
3 D. Sanders, Transatlantic Relations: a View from Ukraine, w: A.M. Dorman, J.P. Kaufman,
(red.), The Future of Transatlantic Relations: Perceptions, Policy and Practice, Stanford University
Press, Stanford 2011, s. 191.
4 Por. O. Stegniy, Ukraine and the Eastern Partnership: ‘Lost in Translation’?, „ Journal of Communist Studies and Transition Politics”, vol. 27, nr 1, 2011, s. 51–52; T. Kuzio, Ukraine’s Relations with the West since the Orange Revolution, „European Security”, vol. 21, nr 3, 2012, s. 395.
AGNIESZKA CIANCIARA – Ukraina: wybór euroatlantycki czy euroazjatycki
141
5.2. PRZEGLĄD RELACJI UKRAINA – UE
I UKRAINA – ROSJA W LATACH 2004–2012
W kontekście rozwoju wydarzeń politycznych na Ukrainie relacje ukraińsko-unijne można chronologicznie podzielić na trzy okresy: 1) okres deklaratywnej europeizacji za prezydentury Leonida Kuczmy (1994–2004), 2) okres
stagnacji europeizacji w czasie prezydentury Wiktora Juszczenki (2005–2010)
oraz 3) okres tak zwanej pragmatycznej europeizacji po dojściu do władzy
w 2010 roku Wiktora Janukowycza. Ten nowy, pragmatyczny i „realistyczny”
kurs w polityce zagranicznej miał w założeniu polegać na zrównoważeniu
w kierunku partnerstwa relacji z Unią i z Rosją. Jednak w praktyce stanowi
on raczej obronę status quo, niż jakiekolwiek wysiłki na rzecz reform i faktycznego zaangażowania w kierunku pro-unijnym bądź pro-rosyjskim5. Realne
stosunki pomiędzy UE – Ukraina dalekie są od partnerstwa, zaś obie strony
charakteryzuje deklaratywność zaangażowania. Ukraina wypomina Unii brak
adekwatnej oferty wzajemnych stosunków (tj. perspektywy członkostwa), zaś
w odpowiedzi UE wskazuje na brak postępów (a nawet regres) w ramach
uzgodnionej agendy reform.
Z kolei z perspektywy Zachodu stosunki Unii Europejskiej i USA z Ukrainą można sklasyfikować w ramach powracających cykli obojętności, partnerstwa i rozczarowania6. Pierwszy cykl obejmuje lata 1991–2004 kiedy to na
prezydenturę Leonida Krawczuka przypadł okres obojętności (1991–1994),
na pierwszą kadencję Kuczmy (1994–1999) – okres partnerstwa, zaś na jego
drugą kadencję – okres rozczarowania. Entuzjazm i partnerstwo w początkach prezydentury Juszczenki (2005–2006) szybko ustąpiły miejsca rozczarowaniu (2007–2009), zaś w przypadku USA rosnącej obojętności, związanej
z resetem w stosunkach z Rosją oraz globalną reorientacją priorytetów Stanów Zjednoczonych i zwrotu amerykańskiej strategii w kierunku Pacyfiku.
W przypadku Janukowycza niezwykle krótki okres pragmatycznego partnerstwa już w drugiej połowie 2010 roku ustąpił rozczarowaniu, wzmocnionemu
skazaniem w 2011 roku byłej premier J. Tymoszenko na karę 7 lat pozbawienia wolności.
Porozumienie o Partnerstwie i Współpracy (ang. Partnership and Cooperation Agreement – PCA) zostało podpisane między Ukrainą i Unią Europejską
w 1994 roku. W 1996 roku, zgodnie z treścią prezydenckiego dekretu, członkostwo w Unii Europejskiej stało się strategicznym celem Ukrainy. Jednak
5 E. Korosteleva, The European Union and its Eastern Neighbours: towards a more ambitious partnership?, Routledge, New York, 2012, s. 82.
6 T. Kuzio, Ukraine’s Relations…, op. cit., s. 396.
142
ROZDZIAŁ 5
postulat integracji z UE podnoszony był głównie przez administrację prezydencką i nie cieszył się szerszym poparciem, ani w parlamencie, ani wśród
opinii publicznej. Nadzieje ukraińskich liderów na uznanie przez Unię perspektywy członkostwa dla Ukrainy nie spełniły się ani na szczycie w Helsinkach w 1999 roku, ani w związku z tworzeniem nowej polityki rozszerzonej
Unii względem wschodnich sąsiadów w latach 2002–2003, ani też po wydarzeniach pomarańczowej rewolucji na przełomie lat 2004–2005. Mimo rozczarowania Europejską Polityką Sąsiedztwa (EPS), w 2005 roku doszło do
instytucjonalizacji „europejskiego wyboru”. Utworzono wówczas stanowisko
wicepremiera ds. integracji europejskiej, zaś w trzech ministerstwach (spraw
zagranicznych, gospodarki i sprawiedliwości) powołano komórki ds. europejskich7. W konsekwencji ukraińsko-rosyjskiego kryzysu gazowego Ukraina
przystąpiła w grudniu 2009 roku do Europejskiej Wspólnoty Energetycznej.
Ukraina rozpoczęła negocjacje umowy stowarzyszeniowej z Unią Europejską w marcu 2007 roku i formalnie zakończyła je w grudniu 2011 roku w czasie polskiej prezydencji. Parafowanie umowy nastąpiło 30 marca 2012 roku.
Umowa o ułatwieniach wizowych i readmisji weszła w życie w 2008 roku,
zaś w październiku tegoż roku rozpoczęto dialog wizowy, mający na celu całkowitą liberalizację prawa wizowego. W maju 2012 roku UE opublikowała
mapę drogową do kolejnego szczytu Partnerstwa Wschodniego (PW), który
odbędzie się na Litwie jesienią 2013 roku. Państwem najbardziej zaawansowanym w realizacji wszystkich instrumentów dwustronnych jest Ukraina.
Jednak negocjacje umów w omawianych dziedzinach Ukraina rozpoczęła
jeszcze przed zainicjowaniem i wdrożeniem formuły Partnerstwa. W efekcie
w ograniczonym stopniu dostrzega ona wartość dodaną formuły Partnerstwa
Wschodniego w stosunku do Europejskiej Polityki Sąsiedztwa.
Kontekst „europejskiego wyboru” zmienił się w 2010 roku. Choć prezydent Janukowycz ze swą pierwszą oficjalną wizytą udał się do Brukseli, to
wiele jego działań wskazywało na zbliżenie z Rosją. Chodzi tu m.in. o zgodę
na przedłużenie stacjonowania rosyjskiej floty czarnomorskiej w Sewastopolu do 2042 roku w zamian za renegocjowanie kontraktu gazowego z 2009
roku, znaczący wzrost obrotów handlowych z Rosją (i ich spadek z UE) oraz,
rosyjską pożyczkę dla Ukrainy w wysokości 2 miliardów dolarów. Ponadto,
w oficjalnych stanowiskach ukraińskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych
pojawiły się krytyczne stwierdzenia na temat podwójnych standardów stoso-
7 Por. E. Korosteleva, The European Union…, op. cit., s. 86; K. Wolczuk, Implementation without Coordination: the Impact of EU Conditionality on Ukraine under the European Neighbourhood Policy,
„Europe – Asia Studies”, vol. 61, nr 2, 2009, s. 202.
AGNIESZKA CIANCIARA – Ukraina: wybór euroatlantycki czy euroazjatycki
143
wanych przez Unię Europejską w ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa,
która nie jest jakoby zgodna z narodowym interesem Ukrainy8.
Z kolei stosunki ukraińsko-rosyjskie warto rozpatrywać w kontekście rywalizacji o wpływy w strefie tzw. „bliskiej zagranicy” Rosji, gdzie szczególnie
ostry sprzeciw tej ostatniej budzi możliwość wciągnięcia Ukrainy w orbitę
wpływów Zachodu. Obawy Rosji co do zagrożenia jej żywotnych interesów
poprzez zmiany na ukraińskiej scenie politycznej po pomarańczowej rewolucji odzwierciedlała treść depeszy gratulacyjnej wysłanej 20 stycznia 2005 roku
przez prezydenta Rosji do nowo wybranego prezydenta Wiktora Juszczenki,
gdzie Władimir Putin wyraża oczekiwanie na „uznanie przez Kijów strategicznego znaczenia partnerstwa z Rosją oraz aktywny udział w tworzeniu wspólnej przestrzeni gospodarczej (…)”9. Ukraina odgrywa w rosyjskich wysiłkach
na rzecz integracji obszaru Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP) kluczową rolę. Zgodnie z „Koncepcją polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej”
z lipca 2008 roku rozwój współpracy wielostronnej w ramach WNP stanowi
priorytet rosyjskiej polityki zagranicznej i realizowany jest głównie poprzez
wzmacnianie Euroazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej (EAWG, ang. Eurasian
Economic Community – EurAsEC) oraz rozwój współpracy w ramach Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym (CSTO, ang. Collective Security Treaty
Organization)10. Ukraina jest od 2002 roku obserwatorem w EAWG, jednak
nie podpisała żadnych umów w ramach tej organizacji.
5.3. POLITYKA WEWNĘTRZNA
W czasie swej prezydentury Wiktor Juszczenko nie był w stanie stworzyć
stabilnej większości rządzącej, która mogłaby konsekwentnie pracować nad
wdrożeniem ukraińskich ambicji euroatlantyckich. Niemożność prowadzenia
spójnej i efektywnej polityki zagranicznej wpłynęła na nikłe postępy poczynione bezpośrednio po pomarańczowej rewolucji na rzecz akcesji do UE
i NATO. Wybory parlamentarne w latach 2006 i 2007 zaowocowały długimi
negocjacjami partyjnymi, pozostawiając kraj bez mającego polityczne umocowanie rządu na wiele miesięcy. Ambiwalentne sformułowania konstytuPatrz szerzej: E. Korosteleva, The European Union…, op. cit., s. 89.
A. Sawicka, Rosja wobec „pomarańczowej rewolucji” na Ukrainie, w: L. Zyblikiewicz i inni
(red.), Polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej: wybrane aspekty stosunków z Polską, Ukrainą i Białorusią, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 2010, s. 210.
10 Por. The Foreign Policy Concept of the Russian Federation, President of Russia, Official Web
Portal, 12.07.2008, http://archive.kremlin.ru/eng/text/docs/2008/07/204750.shtml [data dostępu:
17.09.2012].
8
9
144
ROZDZIAŁ 5
cyjne i wysoki poziom konfliktowości w życiu politycznym doprowadziły do
paraliżu Ministerstwa Spraw Zagranicznych, gdy prezydent Juszczenko i premier Janukowycz walczyli w latach 2006-2007 o kontrolę nad polityką zagraniczną. Wygranie wyborów przez Julię Tymoszenko w 2007 roku w nikłym
stopniu zmieniło sytuację, bowiem prezydent i premier zaangażowali się we
wzajemną krytykę, mając na uwadze wybory prezydenckie w 2010 roku11.
Polityczna niestabilność na Ukrainie została wykorzystana przez tych członków wspólnoty transatlantyckiej, którzy, jak Niemcy i Francja, opowiadali się
przeciw ukraińskiemu członkostwu w NATO.
Konsekwencją dojścia do władzy Wiktora Janukowycza w 2010 roku była
nieprzewidziana i początkowo niedoceniana przez zachodnich analityków erozja demokracji. Parlamentarna koalicja została sformułowana wbrew postanowieniom konstytucji oraz wyrokowi Sądu Konstytucyjnego. Prezydent
uzyskał wprawdzie post factum akceptację Sądu, który tym samym zmienił swoje
poprzednie orzeczenie, jednak w wyniku nacisków, sędziowie, którzy zgłosili
zdania odrębne, złożyli dymisję, co znów pozwoliło prezydentowi na uzupełnienie składu sędziowskiego sprzyjającymi mu kandydatami12. Dzięki temu 1 października 2010 Sąd uchylił konstytucyjne poprawki z 2004 roku, przywracając
silną pozycję prezydenta w systemie politycznym Ukrainy. Lokalne wybory,
przewidziane na maj 2010 zostały przełożone na październik, a Partia Regionów zyskała czas na zmianę prawa wyborczego. Zabroniono startu blokom politycznym oraz skrócono czas kampanii wyborczej do 3 tygodni.
Ograniczenia w korzystaniu z wolności słowa, wolności mediów i wolności
zrzeszania się zostały dostrzeżone przez Zgromadzenie Parlamentarne Rady
Europy już w październiku 2010 roku. W rezolucji stwierdzono, że interwencja organów państwa, w tym służb specjalnych, w pracę dziennikarzy i organizacji medialnych jest sprzeczna ze standardami demokratycznymi. Wskazano
na przypadki niedopuszczalnych konfliktów interesów oraz selektywne pozbawianie mediów raz już przyznanych koncesji nadawczych13. Wątpliwości co
do pluralizmu i wolności mediów oraz zgodności nowej ordynacji wyborczej
i sposobu przeprowadzenia wyborów lokalnych z demokratycznymi standardami wyraził też Parlament Europejski (PE)14.
D. Sanders, Transatlantic Relations…, op. cit., s. 192–196.
S. Stewart, Surprises from Ukraine: democracy moves out and Russia moves in, „SWP Comments”, nr 24, 10.2010, www.swp-berlin.org [data dostępu: 28.08.2012], s. 1.
13 Parliamentary Assembly of the Council of Europe, Resolution 1755(2010) on the functioning of democratic institutions in Ukraine, 05.10.2010, http://www.assembly.coe.int [data dostępu:
17.09.2012].
14 Parlament Europejski, Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 25 listopada 2010 w sprawie
Ukrainy, P7_TA(2010)0444, http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//
NONSGML+TA+P7-TA-2010-0444+0+DOC+PDF+V0//PL [data dostępu: 17.09.2012].
11
12
AGNIESZKA CIANCIARA – Ukraina: wybór euroatlantycki czy euroazjatycki
145
Najbardziej jaskrawym przykładem erozji demokracji na Ukrainie były
procesy polityczne członków partii opozycyjnych i byłych członków rządu Julii
Tymoszenko, w tym samej premier. Tymoszenko została skazana 11 października 2011 roku na karę 7 lat pozbawienia wolności, w związku z podpisaniem w styczniu 2009 roku niekorzystnego dla Ukrainy kontraktu gazowego
z Rosją. Formalnie Tymoszenko skazano za nadużycie władzy wynikające
z wydawania urzędnikom negocjującym z Gazpromem instrukcji w sposób
sprzeczny z obowiązującymi procedurami. Jednak w opinii ukraińskiej opozycji oraz wielu europejskich decydentów proces miał charakter polityczny
i faktycznie zmierzał do pokazania, że godząc się na niekorzystne dla Ukrainy warunki dostaw i tranzytu gazu na lata 2009–2019, Tymoszenko działała
na szkodę państwa15. Ponadto, w kwietniu 2012 roku sąd w Kijowie orzekł
karę pozbawienia wolności od 3 do 5 lat dla trzech członków rządu Tymoszenko: byłego ministra spraw wewnętrznych Jurija Łucenki, ochrony środowiska Hryhorija Filipczuka i wiceministra obrony Walerija Iwaszczenko. Ten
ostatni został skazany na 5 lat pozbawienia wolności za przestępstwa gospodarcze, tj. niezgodne z prawem wydanie zezwolenia na sprzedaż majątku
upadającej stoczni wojskowej16. Jednak w sierpniu 2012 sąd apelacyjny zwolnił Iwaszczenko z więzienia po tym, jak ten złożył oświadczenie, w którym
uznał, że z racji braku doświadczenia mógł popełnić błąd przy podejmowaniu decyzji o wyprzedaży majątku stoczni. Tymczasem 29 sierpnia 2012 roku
skarga kasacyjna dotycząca wyroku wydanego na byłą premier Tymoszenko
została oddalona przez ukraiński Sąd Najwyższy. Na początku sierpnia Centralna Komisja Wyborcza w Kijowie wykreśliła jej nazwisko z listy wyborczej
partii Batkiwszczyna.
Pomimo eskalacji krytyki ze strony unijnych polityków (w tym odwołania szczytu prezydentów państw Europy Środkowej w Jałcie) i realnej groźby
zawieszenia na czas nieokreślony podpisania i ratyfikacji umowy stowarzyszeniowej z UE, władze ukraińskie nie zamierzały uwolnić byłej premier przed
wyborami parlamentarnymi przypadającymi na 28 października 2012 roku.
Należy sądzić, iż głównym celem władzy jest trwałe wyeliminowanie Tymoszenko z życia politycznego bez względu na konsekwencje międzynarodowe.
Według władz Ukrainy zapowiadany bojkot ukraińskiej części mistrzostw
Europy w piłce nożnej stanowił „powrót do metod z okresu zimnej wojny”,
nieuprawnioną ingerencją UE (zwłaszcza Niemiec) w sprawy wewnętrzne
Patrz: S. Matuszak, T.A. Olszański, Wyrok na Julię Tymoszenko, „Tydzień na Wschodzie”,
Ośrodek Studiów Wschodnich, 12.10.2011, www.osw.waw.pl [data dostępu: 06.09.2012].
16 Pięć lat więzienia dla kolejnego członka rządu Tymoszenko, 12.04.2012, http://www.gazeta
prawna.pl/wiadomosci/artykuly/609767,piec_lat_wiezienia_dla_kolejnego_czlonka_rzadu_
tymoszenko.html [data dostępu: 18.09.2012].
15
146
ROZDZIAŁ 5
suwerennego państwa oraz efekt międzynarodowych zabiegów lobbingowych
otoczenia byłej premier. O determinacji obecnych ukraińskich decydentów
skierowanej na utrzymanie się u władzy świadczy też rozpoczęcie w czerwcu
2012 roku nowego procesu przeciw Tymoszenko, tym razem w sprawie
oszustw podatkowych z lat 90. XX wieku17. Jedynym przejawem woli poszukiwania rozwiązania tej kwestii we współpracy z UE była zgoda ukraińskiego
rządu na obecność unijnych obserwatorów podczas procesu kasacyjnego
Tymoszenko. W tej sytuacji Parlament Europejski, w porozumieniu ze stroną
ukraińską, zaproponował misję byłego przewodniczącego Parlamentu Europejskiego Pata Coxa i byłego prezydenta Polski Aleksandra Kwaśniewskiego,
który w poprzednich latach z sukcesem negocjował z ukraińskim rządem
i opozycją podczas pomarańczowej rewolucji w 2004 roku.
Wobec braku zachęt, które skłaniałyby ukraińskie elity do reform i ze
względu na racjonalistyczną kalkulację zysków i strat, głównym narzędziem
politycznej zmiany na Ukrainie wydaje się być socjalizacja poprzez współpracę w ramach unijnych sieci18. Warto zauważyć, że do 2004 roku „europejski wybór” Ukrainy widoczny był niemal wyłącznie w pragmatycznej retoryce
wąskich elit władzy. Zmiany spowodowane przez pomarańczową rewolucję
przyczyniły się do zmiany retoryki również w przypadku Partii Regionów. Jednak dystrybucja stanowisk w rządzie Partii Regionów od 2010 roku odzwierciedla wzrost pozycji prorosyjskich oligarchów i grup interesu, co oczywiście
przyczynia się do wzmocnienia orientacji prorosyjskiej w polityce zagranicznej Ukrainy. W kontekście samej Europejskiej Polityki Sąsiedztwa, wydaje
się, iż pro-europejscy politycy i dyplomaci ukraińscy przeszli swoistą ewolucję
od pryncypialnego odrzucenia polityki, która nie oferuje członkostwa do bardziej pragmatycznego podejścia uznającego Europejską Politykę Sąsiedztwa
i Partnerstwo Wschodnie za użyteczne ramy przygotowujące Ukrainę do przyszłego pełnego członkostwa. Świadczą o tym między innymi zabiegi strony
ukraińskiej o wpisanie do preambuły umowy o stowarzyszeniu wzmianki na
temat perspektywy akcesyjnej.
Zarządzanie zasobami ludzkimi i finansowymi w administracji publicznej
w kontekście integracji europejskiej pozostawia wiele do życzenia. Problemem jest koordynacja na poziomie rządowym, wiedza urzędników oraz ich
17 Patrz także: T. Iwański i inni, Kryzys w relacjach UE-Ukraina wokół sprawy Tymoszenko, Ośrodek Studiów Wschodnich, 09.05.2012, www.osw.waw.pl [data dostępu: 21.06.2012]; T.A. Olszański, Ukraina: początek nowego procesu przeciw Julii Tymoszenko, Ośrodek Studiów Wschodnich,
27.06.2012, www.osw.waw.pl [data dostępu: 28.08.2012].
18 G. Sasse, The ENP and the EU’s Eastern Neighbours: Ukraine and Moldova as Test Cases, w:
G. Whitman, S. Wolff (red.), The European Neighbourhood Policy in Perspective: context, implementation and impact, Palgrave Studies in European Union Politics, Palgrave Macmillan, London &
New York, 2010, s. 182.
AGNIESZKA CIANCIARA – Ukraina: wybór euroatlantycki czy euroazjatycki
147
kompetencje, w tym także językowe. Proces rekrutacji kandydatów do administracji, jak również proces selekcji kandydatów do szkoleń wewnętrznych
ukierunkowanych na problematykę unijną nie jest transparentny i oparty na
kryteriach merytokratycznych. Młodzi specjaliści wykształceni w Unii Europejskiej i Stanach Zjednoczonych nie uczestniczą w podejmowaniu decyzji na
szczeblu politycznym i zajmują stanowiska nieodpowiadające ich kwalifikacjom. Z kolei urzędnicy bezpośrednio współpracujący z instytucjami UE często wykazują się brakiem decyzyjności i niedostateczną znajomością języka
angielskiego, a w sposobach ich myślenia i działania widoczne jest nadal dziedzictwo sowieckiego aparatu administracyjnego19.
Ukrainę cechuje niezwykle niski poziom przejrzystości życia publicznego
oraz bardzo wysoki poziom korupcji, również na tle innych państw objętych
inicjatywą Partnerstwa Wschodniego. Zgodnie z indeksem percepcji korupcji (ang. corruption perception index – CPI) przygotowanym przez Transparency
International Ukraina zajęła w 2011 roku dopiero 152 miejsce na 180 klasyfikowanych państw (dla porównania Rosja i Białoruś uplasowały się na
143 pozycji)20. Z punktu widzenia łatwości prowadzenia działalności gospodarczej (ranking Doing Business 2012) najtrudniejsza sytuacja panowała na
Ukrainie zajmującej 152 miejsce21. Wreszcie, z punktu widzenia demokracji
i swobód politycznych Ukraina została uznana przez Freedom House w latach
2011–2012 za kraj „częściowo wolny”, podczas gdy w roku 2009 określono ją
jeszcze jako kraj „wolny” i demokratyczny22.
5.4. GOSPODARKA
Jaką orientację, euroatlantycką czy euroazjatycką, reprezentują wpływowe
ukraińskie elity gospodarcze? Wydaje się, iż najpotężniejsi oligarchowie nie
stanowią motoru integracji gospodarczej ani z Unią Europejską ani z Rosją23.
Umowa o wolnym handlu z UE (ang. deep and comprehensive free trade agreeement
19 Por. O. Stegniy, Ukraine and…, op. cit., s. 58; Wywiad autorki z urzędnikiem instytucji
unijnych, Bruksela, 11.06.2012.
20 Polskę w 2011 sklasyfikowano na 41 miejscu; http://transparency.org/policy_research/
surveys_indices/cpi [data dostępu: 22.03.2012].
21 World Bank, International Finance Corporation, Doing business in a more transparent world
2012, http://www.doingbusiness.org/~/media/FPDKM/Doing%20Business/Documents/AnnualReports/English/DB12-FullReport.pdf, s. 6 [data dostępu: 22.03.2012].
22 Freedom House, http://www.freedomhouse.org/report/freedom-world [data dostępu:
22.03.2012].
23 S. Matuszak, Ukraińscy oligarchowie wobec integracji gospodarczej z UE i Rosją, Ośrodek Studiów Wschodnich, 14.09.2011, www.osw.waw.pl [data dostępu: 18.09.2012].
148
ROZDZIAŁ 5
– DCFTA), stanowiąca integralną część umowy o stowarzyszeniu, nie przyniesie znaczących korzyści ich interesom eksportowym, bowiem rynek unijny
jest już stosunkowo otwarty od momentu wstąpienia Ukrainy do Światowej
Organizacji Handlu (WTO) w 2008 roku, zwłaszcza dla wyrobów metalowych
i mineralnych. Integracja gospodarcza z Unią jest raczej postrzegana z perspektywy szans na wzmocnienie pozycji względem Rosji. DCFTA jest mało
korzystna z punktu widzenia sektora rolnego (niewielkie zwiększenie kwot
eksportowych przy otwarciu ukraińskiego rynku na konkurencję unijną) czy
samochodowego (zniesienie ceł na import samochodów używanych). Warto
zaznaczyć, iż wielki ukraiński biznes nie jest w żadnym razie zainteresowany implementacją norm i standardów unijnych, a władze przeprowadzają
reformy w taki sposób, by zminimalizować koszty po stronie wpływowych
monopolistów, a obciążyć nimi mały i średni biznes.
Z kolei integracja gospodarcza z Rosją jest odrzucana przez ukraińskich
oligarchów ze względu na ryzyko umocnienia się silniejszego biznesu rosyjskiego na terenie Ukrainy. Przy tym, o ile dla związanego z administracją
prezydenta magnata przemysłu chemicznego Dmitro Firtasza stosunki
z Rosją mają znaczenie priorytetowe, ze względu na uzależnienie jego przedsiębiorstw od cen gazu, o tyle dla bliższego rządowi premiera Mykoły Azarowa, Rinata Achmetowa, potentata przemysłu metalurgicznego, większe
znaczenie niż Rosja mają kraje Bliskiego Wschodu i Azji oraz Unii Europejskiej.
Coraz istotniejszym czynnikiem o znaczeniu tak ekonomicznym, jak i politycznym staje się gospodarcze zaangażowanie Chin na Ukrainie. Zdynamizowanie relacji z Chinami po 2010 roku było, zgodnie z koncepcją ukraińskich
władz, kluczowym elementem dywersyfikacji zagranicznej polityki gospodarczej, otwarcia na rynki wschodzące, przyspieszenia modernizacji ukraińskiej
gospodarki i radzenia sobie z kryzysem, zwłaszcza w świetle gospodarczych
i politycznych nacisków ze strony Rosji oraz pogorszenia stosunków z Unią
Europejską. W latach 2010–2011 Chiny przyznały Ukrainie linię kredytową
w wysokości 4 miliardów dolarów. Podpisano również umowy o realizacji
wspólnych projektów infrastrukturalnych na łączną sumę 3,5 miliarda dolarów. W 2011 roku Chiny były trzecim, po Rosji i UE, partnerem handlowym
Ukrainy, a wymiana handlowa z Chinami stanowiła wówczas 5,6% całości
obrotów handlowych Ukrainy24.
Zacieśnienie ukraińsko-chińskiej współpracy gospodarczej nie stanowi
alternatywy dla modernizacji w ramach integracji z Unią Europejską. Tanie
24 T. Iwański, Ukraina, Białoruś i Mołdowa wobec ekspansji gospodarczej Chin w Europie Wschodniej, Ośrodek Studiów Wschodnich, 28.05.2012, www.osw.waw.pl [data dostępu: 21.06.2012].
AGNIESZKA CIANCIARA – Ukraina: wybór euroatlantycki czy euroazjatycki
149
chińskie kredyty, nieobciążone politycznymi wymogami dotyczącymi standardów demokratycznych i rządów prawa, mogą przyczynić się do punktowej
modernizacji infrastruktury na Ukrainie. Jednak chińskie inwestycje bezpośrednie pozostające na niskim poziomie, nie angażują lokalnych przedsiębiorców. Z kolei partnerstwo strategiczne i wymiana handlowa z Rosją
są dla Chin zbyt istotne, by zaangażowały się one w redefinicję układu sił
w Europie Wschodniej i potencjalnie wzmacniały Ukrainę względem Rosji.
Natomiast czynnikiem powstrzymującym ekspansję rosyjskich firm w sektorze energetycznym na Ukrainie są koncerny zachodnie. W zwiększeniu
własnego wydobycia ropy (na Morzu Czarnym) i gazu (także łupkowego)
mają pomóc Ukrainie takie koncerny jak Exxon Mobil, Shell, Chevron czy
austriacki OMV, które wygrały w połowie 2012 roku przetargi z rosyjskim
Łukoilem i TNK-BP25.
Z gospodarczego punktu widzenia Ukraina znajduje się w niełatwym położeniu. PKB na mieszkańca nie przekraczał w 2010 roku 2 600 EUR26. Tymczasem w UE-27 wynosił średnio na mieszkańca 24 400 EUR, w Polsce 9 300
EUR, a w najbiedniejszej w Unii Bułgarii – 4 800 EUR27. Ukraina poważnie
ucierpiała na skutek kryzysu gospodarczego. W 2009 odnotowano spadek
PKB w stosunku do 2008 roku o 14,5% (w 2010 roku wzrost w porównaniu
z rokiem poprzednim wyniósł już 4,2%). Wielkim problemem jest także
wzrost długu publicznego. W 2009 roku wyniósł on 82% PKB28 i był najwyższy
wśród wszystkich krajów Partnerstwa Wschodniego.
Unia jest najważniejszym partnerem handlowym dla wszystkich krajów
Partnerstwa Wschodniego z wyjątkiem Ukrainy i Białorusi, dla których najważniejszym partnerem pozostaje Rosja. O ile jednak w przypadku Białorusi
przewaga Rosji była w 2010 roku niemal dwukrotna (wymiana z Rosją stanowiła 46,5% a z UE 25,2% obrotów handlowych), o tyle w przypadku Ukrainy
była ona niewielka (31,6% obrotów przypadało na handel z Rosją a 28,6% na
handel z UE)29. W tym kontekście warto zwrócić uwagę na kontrowersyjne
znaczenie DCFTA i dostępu do unijnego wspólnego rynku. Ukraina może
bowiem nie doceniać kosztów związanych z implementacją DCFTA w sferze
budowy zdolności instytucji (ang. institutional capacity building) oraz przyjęcia
prawa unijnego (w takich obszarach jak standardy sanitarne, fitosanitarne,
25 S. Matuszak, Zachodnie koncerny paliwowe będą inwestować na Ukrainie, Ośrodek Studiów
Wschodnich, 22.08. 2012, www.osw.waw.pl [data dostępu: 28.08.2012].
26 European Commission, DG Trade, 10.01.2012, http://ec.europa.eu/trade/creating-op
portunities/bilateral-relations/countries-and-regions [data dostępu: 22.03.2012].
27 Eurostat, Basic Figures on the EU: Spring 2012, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/
ITY_OFFPUB/KS-GL-12-001/EN/KS-GL-12-001-EN.PDF [data dostępu: 11.04.2012].
28 http://devdata.worldbank.org/AAG/ukr_aag.pdf [data dostępu: 22.03.2012].
29 European Commission, DG Trade, op. cit.
150
ROZDZIAŁ 5
własność intelektualna, prawo konkurencji)30. Istnieje ryzyko marginalizacji
ukraińskich elit biznesu i ich metod działania wraz z szerszym otwarciem
rynku dla firm z UE31.
Rolę strategiczną z punktu widzenia wzrostu gospodarczego i budowy międzynarodowej pozycji Rosji jako samodzielnego gracza w wyłaniającym się
porządku wielobiegunowym odgrywa polityka energetyczna32. Rosja zabiega
o dywersyfikację dróg transportu surowców i podejmuje działania mające na
celu zagwarantowanie bezpieczeństwa dostaw do UE, która jest odbiorcą
2/3 gazowego eksportu Rosji33. W praktyce rosyjski Gazprom buduje alternatywne rurociągi omijające dotychczasowe kraje tranzytowe Europy ŚrodkowoWschodniej oraz dąży do przejęcia kontroli nad białoruskim i ukraińskim
systemem przesyłowym. Sytuację Ukrainy utrudnił kryzys gospodarczy oraz
podpisana w styczniu 2009 roku umowa z Gazpromem, która oznaczała
znaczny wzrost cen gazu. Wyższe ceny to z kolei spadek konkurencyjności
ukraińskiego przemysłu, wzrost długu publicznego (co podważa negocjacje
w sprawie pomocy z Międzynarodowego Funduszu Walutowego), ale także
groźba niepokojów społecznych przed wyborami parlamentarnymi na jesieni
2012 roku. Doprowadzając do konfliktów gazowych w styczniu 2006 i 2009
roku Rosja miała, jak się wydaje, trzy podstawowe cele: 1) skłonić Ukrainę
do rozmów na temat utworzenia konsorcjum zarządzającego całością ukraińskiego systemu przesyłowego, gdzie zamiarem Rosji było przejęcie nad nim
kontroli; 2) osłabienie „pomarańczowego” rządu na Ukrainie i wzmocnienie prorosyjskiej Partii Regionów przed wyborami parlamentarnymi w 2006
i prezydenckimi w 2010 roku; 3) dyskredytację Ukrainy jako niewiarygodnego
partnera w oczach UE34.
Budowa gazociągu Nord Stream wskazuje na zarówno gospodarczy, jak
i polityczny charakter motywacji Rosji. Z ekonomicznego punktu widzenia umożliwia redukcję opłat tranzytowych i stanowi racjonalną reakcję na
wzrost popytu na gaz w Europie. Jednocześnie chroni polityczne interesy
30 M. Wijkman, Fostering Deep and Comprehensive Free Trade Agreements for the Eastern Partners,
„Eastern Partnership Review”, Estonian Centre of Eastern Partnership, 12.2011, http://www.
eceap.eu/ul/Review_No8.pdf, s. 5.
31 V. Made, From Prague to Warsaw: a Study of Eastern Partnership’s Rhetoric in the Context of EU
Membership Perspective 2009–2011, „Eastern Partnership Review”, Estonian Centre of Eastern
Partnership, 12.2011, http://www.eceap.eu/ul/Review_No7.pdf, s. 8.
32 R. Zięba, Współczesne stosunki polsko-rosyjskie: uwarunkowania, problemy, implikacje, „Przegląd
Politologiczny”, nr 3, 2011, s. 39–40.
33 Por. L. Delcour, Shaping the Post-soviet Space? EU Policies and Approaches to Region-Building,
Ashgate, 2011, s. 56.
34 T. Kapuśniak, Polityka energetyczna Federacji Rosyjskiej wobec Ukrainy: ciągłość i zmiana, w:
L. Zyblikiewicz i inni (red.), op. cit., s. 173–175.
AGNIESZKA CIANCIARA – Ukraina: wybór euroatlantycki czy euroazjatycki
151
Rosji, zmniejszając jej zależność od krajów tranzytowych, zwłaszcza Ukrainy35. Obawy Rosji dotyczące tranzytu gazu, a tym samym poszukiwanie
alternatywnych szlaków dostaw, sięgają początku lat 90. XX wieku i upadku
Związku Radzieckiego. Warto pamiętać, że Komisja Europejska uznała projekt bałtyckiego rurociągu za priorytetowy z punktu widzenia europejskich
interesów, zaś UE współfinansowała w latach 2003–2006 realizację studium
wykonalności tego projektu. O ile pod koniec lat 90. Rosja preferowała
współpracę wielostronną (m.in. z państwami skandynawskimi), o tyle po rozszerzeniu UE w 2004 wybrała opcję współpracy dwustronnej z Niemcami.
Ostatecznie w konsorcjum Nord Stream zaangażowały się firmy z trzech krajów członkowskich UE: niemiecki BASF i E.ON, francuski GDF Suez i niderlandzki Gasunie, które razem mają 49% udziałów, zaś Gazprom – 51%36.
Oprócz logiki ekonomicznego zysku, rosyjską polityką zagraniczną kieruje
również logika resentymentu. Mimo zagrożenia interesów ze strony kraju
tranzytowego projekt rurociągu bałtyckiego został zarzucony przez Rosję
w latach 90. ze względu na prorosyjskie sympatie ówczesnych decydentów
ukraińskich. Do podpisania porozumienia o Nord Stream w 2005 roku przyczyniły się niewątpliwie wydarzenia pomarańczowej rewolucji oraz odsuwanie się Ukrainy od Rosji w kierunku Zachodu. Transport gazu rurociągiem
bałtyckim nie tylko eliminuje opłaty tranzytowe za przesyłany nim gaz, ale
stanowi też instrument nacisku na Ukrainę do obniżenia opłat za gaz, który
nadal transportowany jest przez jej terytorium37.
Analiza geopolitycznych i geoekonomicznych relacji między eksporterem
(Rosja) a krajem tranzytowym (Ukraina) nie byłaby pełna bez uwzględnienia krajowych aktorów i prywatnych interesów w ramach podmiotów gospodarczych uczestniczących w handlu gazem po obu stronach. Od 2006 roku
radykalnie wzrosła rola spółki RosUkrEnergo, zaś na uwagę zasługuje fakt,
iż konflikty między obu stronami rozwiązywane były zwykle poprzez podział
zysków między rosyjskie i ukraińskie elity dzięki pośredniczącym firmom i bez
użycia formalnych mechanizmów rządowych38. Porozumienie o przedłużeniu
stacjonowania o 25 lat rosyjskiej floty czarnomorskiej w Sewastopolu było
możliwe dzięki zbieżności rosyjskich interesów politycznych i ukraińskich
krótkoterminowych interesów gospodarczych, w tym interesów gospodar35 H. Smith, Russian foreign policy and energy: the case of Nord Stream gas pipeline, w: P. Aalto
(red.), Russia’s Energy Policies: national, interregional and global levels, Edward Elgar, Cheltenham
UK & Northamption USA 2012, s. 120.
36 Ibidem, s. 133.
37 Ibidem, s. 128–129.
38 M.M. Balmaceda, Russia’s central and eastern European energy transit corridor: Ukraine and
Belarus, w: P. Aalto (red.), Russia’s Energy…, op. cit., s. 149–150; Por. G. Bosse, A. SchmidtFelzmann, The Geopolitics of Energy Supply in ‘Wider Europe’, „Geopolitics”, vol. 16, nr 3, 2011.
152
ROZDZIAŁ 5
czych oligarchów, skupionych wokół Dmytro Firtasza, głównego ukraińskiego
udziałowca RosUkrEnergo.
Istotne znaczenie z punktu widzenia ukraińskich wyborów w polityce
zagranicznej ma otrzymywana pomoc finansowa i gospodarcza, tak oficjalna
jak i ukryta. Unia Europejska udzieliła Ukrainie od 1991 roku wsparcia finansowego w wysokości 2,4 miliardów Euro. Ukraina jest czwartym największym
jego beneficjentem i otrzymuje 12% przewidzianych w nim środków. Ukraina otrzymała ponadto około 85 milionów Euro na wsparcie reform sektora
energetycznego39. Tymczasem zgodnie z ukraińsko-rosyjskim porozumieniem
charkowskim z kwietnia 2010 roku Rosja ma zainwestować w gazowe subsydia dla Ukrainy około 40–45 miliardów dolarów w ciągu najbliższych 10 lat40.
Rosja wykorzystuje też ukraińskie problemy z obsługą zadłużenia do uzależnienia Ukrainy od kredytów rosyjskich, o czym świadczy udzielanie kredytów
ukraińskim przedsiębiorstwom przez rosyjskie banki państwowe oraz deklaracje woli udzielenia Ukrainie kredytów na spłatę kredytów Międzynarodowemu Funduszowi Walutowemu41.
5.5. SPOŁECZEŃSTWO
Jakim wyborom w polityce zagranicznej sprzyja ukraińskie społeczeństwo?
Czy opinia publiczna byłaby skłonna poprzeć integrację z Rosją i innymi
krajami WNP, czy z Unią Europejską i NATO? Cykliczne badania dotyczące
orientacji społecznych w dziedzinie polityki zagranicznej prowadzi od 2002
roku kijowskie Centrum Razumkowa. Na pytanie, jaki kierunek polityki
zagranicznej powinien być dla Ukrainy priorytetem ponad 36% respondentów
twierdziło w lutym 2012 roku, że Unia Europejska, zaś 31% uznało, że priorytetem powinna być Rosja. Jednak przewagę orientacji pro-unijnej notuje się
dopiero od października 2011 roku. Na przykład, za uprzywilejowaniem relacji z UE opowiadało się w maju 2010 roku – 26,5% badanych, w grudniu 2008
roku – 27,5%, zaś w kwietniu 2007 roku – 34%. Tymczasem, stosunki z Rosją
za priorytet uznało – odpowiednio – 46%, 51% i 44% respondentów. Jedynie
w kwietniu 2005 roku, bezpośrednio po wydarzeniach tzw. pomarańczowej
rewolucji, zanotowano przewagę orientacji pro-unijnej nad pro-rosyjską42.
E. Korosteleva, The European Union…, op. cit., s. 93.
E. Kropatcheva, Ukraine’s Foreign…, op. cit., s. 531.
41 S. Matuszak, Ukraina uzależnia się od rosyjskich kredytów, Ośrodek Studiów Wschodnich,
04.04.2012, www.osw.waw.pl [data dostępu: 28.08.2012].
42 Razumkov Centre, Which foreign policy direction should be a priority for Ukraine?, http://www.
razumkov.org.ua/eng/poll.php?poll_id=305 [data dostępu: 10.09.2012].
39
40
AGNIESZKA CIANCIARA – Ukraina: wybór euroatlantycki czy euroazjatycki
153
Z drugiej strony, na przestrzeni lat przeważało wśród Ukraińców przekonanie, że ich kraj powinien przystąpić do Unii Europejskiej. Za integracją
z UE wypowiedziało się w październiku 2011 roku – 51% respondentów (przeciw było 30%), w maju 2010 roku – 53% (przeciw – 24%), zaś w grudniu 2008
roku – 45% (przeciw – 35%). Przy tym w każdym badaniu ok. 20% respondentów nie miało na ten temat zdania43. Ukraińcy popierają więc pogłębienie
relacji zarówno z UE, jak i z Rosją, ale stawiani przed wyborem, wskazują na
Unię. Deklarowane przez prezydenta Janukowycza poparcie dla integracji
z UE przyczyniło się też do wzrostu poparcia dla europejskiej integracji na
wschodniej Ukrainie44.
W badaniach opinii publicznej zwracają uwagę utrzymujące się różnice
między wschodnią i zachodnią Ukrainą: większość respondentów na Wschodzie preferuje ściślejszą integrację z Rosją i krajami WNP, zaś na Zachodzie
– z Unią Europejską. Ponadto, wybór pro-rosyjski częściej charakteryzował
w listopadzie 2008 roku respondentów starszych, z wykształceniem podstawowym lub średnim, natomiast opcja pro-europejska wybierana była relatywnie
częściej przez ludzi młodych, zwłaszcza w grupie do 30 roku życia, oraz przez
osoby z wyższym wykształceniem45.
Należy sądzić, iż ewoluuje stosunek Ukraińców względem NATO. W październiku 2006 roku NATO było postrzegane jako zagrożenie dla Ukrainy
przez 37% badanych, w lutym 2012 roku – tylko przez 22%. W analogicznym okresie przekonanie, iż zagrożenie stanowi Rosja wzrosło z 18 do blisko 25%46. Jednak nawet po wybuchu wojny rosyjsko-gruzińskiej, poparcie
dla członkostwa w NATO wzrosło do zaledwie 31% we wrześniu 2008 roku47.
W tym samym roku blisko połowa Ukraińców popierała wycofanie rosyjskiej
floty czarnomorskiej w 2017 roku (traktat z 1997 regulujący jej stacjonowanie zawarto na 20 lat), 10% było za jej natychmiastowym wycofaniem,
a jedynie 24% badanych opowiedziało się za przedłużeniem porozumienia na
kolejne lata48.
43 Razumkov Centre, Does Ukraine need to join the European Union?, http://www.razumkov.org.
ua/eng/poll.php?poll_id=387 [data dostępu: 10.09.2012].
44 V. Chaly, The Ukrainians demonstrate more support for the European integration course, Experts
Comments, Razumkov Centre, http://www.razumkov.org.ua/eng/expert.php?news_id=3505
[data dostępu: 10.09.2012].
45 Patrz szerzej: O. Stegniy, Ukraine and…, op. cit., s. 64.
46 Razumkov Centre, Is Ukraine threatened by…?, http://www.razumkov.org.ua/eng/poll.
php?poll_id=607 [data dostępu:10.09.2012].
47 D. Sanders, Transatlantic Relations…, op. cit., s. 197.
48 Patrz szerzej: T. Kuzio, Ukraine’s Relations…, op. cit., s. 405.
154
ROZDZIAŁ 5
5.6. POLITYKA ZAGRANICZNA I BEZPIECZEŃSTWA UKRAINY
Głównym tematem kampanii wyborczej z 2010 roku był kryzys gospodarczy, zaś kwestie polityki zagranicznej pozostawały w cieniu, przy czym
zarówno Julii Tymoszenko, jak i Wiktora Janukowycz opowiadali się za
„neutralnością”. Janukowycz starał się podkreślać zarówno orientację prozachodnią, tj. strategiczne partnerstwo z UE i Stanami Zjednoczonymi, jak
i konieczność „resetu” w relacjach z Moskwą, wprowadzenie języka rosyjskiego jako drugiego języka państwowego oraz „pozablokowy” status Ukrainy
jako pomostu między Wschodem i Zachodem. Z kolei Tymoszenko mówiła
o konieczności rozwoju wzajemnie korzystnych relacji z Rosją oraz integracji
z Unią Europejską, natomiast w kwestii członkostwa w NATO proponowała
referendum. Jedynie niemający szans na reelekcję Wiktor Juszczenko przyjął
w pełni prozachodnią optykę, opowiadając się za akcesją do UE i NATO oraz
za wycofaniem rosyjskiej floty czarnomorskiej z terytorium Ukrainy49.
Przyjęcie przez Ukrainę w 2010 roku zasady pozablokowości (i rezygnacja
z ubiegania się o członkostwo w NATO) nie pociągnęło za sobą stworzenia
żadnego pozytywnego programu w sferze bezpieczeństwa. Stąd też zasada
pozablokowości i samowystarczalności obronnej pozostają hasłami, które jak
dotąd nie zostały wsparte wzmocnieniem potencjału militarnego ukraińskiej
armii, ani znaczącym wzrostem nakładów na obronę narodową50. Zwraca
jednak uwagę współpraca z Chinami w sferze wojskowej: Chiny są bowiem,
ze względu na embargo UE oraz ostrożność Rosji względem sprzedaży silniejszemu sąsiadowi swoich technologii zbrojeniowych, zainteresowane
pozyskaniem od Ukraińców radzieckich technologii, licencji i dokumentacji
technicznej51.
Niezmiennie i oficjalnie deklarowanym, tak przez administrację prezydencką jak i wszystkie liczące się siły polityczne, celem Ukrainy jest członkostwo w Unii Europejskiej w perspektywie długoterminowej52. Z tego
punktu widzenia unijna oferta Partnerstwa Wschodniego nie przedstawiała
sobą większej wartości dodanej. Przeciwnie, kładła kres wyjątkowej pozycji
Ukrainy w ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa, otwierając analogiczne
możliwości pogłębienia współpracy (w formie umowy o stowarzyszeniu i dialogu wizowym) przed innymi państwami regionu. Z tych samych względów
Ukraina nie była zainteresowana współpracą wielostronną z krajami, które
Zob. E. Kropatcheva, Ukraine’s Foreign…, op. cit., s. 525.
Patrz szerzej: N. Orłowska-Czyż, Prezydent Janukowycz określa wizję bezpieczeństwa Ukrainy,
Ośrodek Studiów Wschodnich, 13.06.2012, www.osw.waw.pl [data dostępu: 21.06.2012].
51 T. Iwański, Ukraina, Białoruś i Mołdowa wobec…, op. cit.
52 Wywiad autorki z dyplomatą Misji Ukrainy przy Unii Europejskiej, Bruksela, 13.06.2012.
49
50
AGNIESZKA CIANCIARA – Ukraina: wybór euroatlantycki czy euroazjatycki
155
nie mają aspiracji związanych z akcesją53. Władze ukraińskie oczekiwały
podpisania lub co najmniej parafowania umowy stowarzyszeniowej przed
zakończeniem polskiej prezydencji, apelując jednocześnie o uwzględnienie
w tekście preambuły wzmianki na temat uznania przez Unię europejskich
korzeni Ukrainy i jej perspektyw członkowstwa. Ponadto, ukraińscy przedstawiciele podkreślali swój wysiłek na rzecz utrzymania wewnętrznej zgody
politycznej na strefę wolnego handlu, domagając się adekwatnego wsparcia
tych wysiłków ze strony unijnej. Wskazywano też, że pomimo poczucia przynależności Ukrainy do Europy, „istnieje szereg modeli alternatywnych do
europejskiego”54.
Unia Europejska uzależniła podpisanie umowy o stowarzyszeniu od rozwiązania sprawy Julii Tymoszenko, której proces i wyrok skazujący uznany
został przez przywódców unijnych za motywowany politycznie. Jednak wbrew
pierwotnym nadziejom na współpracę władz ukraińskich, dla których potencjalnie wysoką ceną byłoby zamrożenie pogłębienia stosunków z UE oraz
poważny uszczerbek dla międzynarodowej reputacji kraju55, nie poszły one
na ustępstwa w sprawie procesu byłej premier ani przed szczytem Partnerstwa Wschodniego w Warszawie ani przed szczytem UE – Ukraina w grudniu 2011. Z punktu widzenia wielu państw członkowskich sprawa ta stanowiła
raczej wygodny pretekst w znacznie istotniejszej grze o perspektywę akcesyjną, której Ukraina domagała się w tekście preambuły do umowy stowarzyszeniowej. Tymczasem kompromis wypracowany przez unijne instytucje
pozwalał jedynie na stwierdzenie, iż Unia „bierze pod uwagę” fakt podzielania przez Ukrainę europejskiej tożsamości i wartości56. Jednocześnie UE zgodziła się na parafowanie umowy 30 marca 2012 roku, co jednak nie oznaczało
ani ostatecznego uzgodnienia tekstu preambuły, ani nie przybliżyło szansy
na rychłe podpisanie umowy, zwłaszcza przed wyborami parlamentarnymi
na Ukrainie w październiku 2012 roku. Był to jednak gest UE w stronę władz
ukraińskich w sytuacji, gdy alternatywne propozycje integracji gospodarczej
i politycznej wysuwała Rosja.
53 D. Rinnert, „The Eastern Partnership in Georgia: increasing efficiency of EU neighbourhood policies in Southern Caucasus?”, Working Paper FG 5, Stiftung Wissenschaft und
Politik (SWP), Berlin, 03.2011, s. 20.
54 „Notatka informacyjna po spotkaniu Ministrów SZ państw Grupy Wyszechradzkiej,
Estonii, Łotwy, Litwy, Danii i państw Partnerstwa Wschodniego, Praga 5 marca 2012”, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Warszawa, 13.03.2012, s. 5.
55 Por. M. Emerson, The Timoshenko Case and the Rule of Law in Ukraine, „CEPS Commentary”, Centre for European Policy Studies, 27.07.2012, s. 2.
56 http://www.euractiv.pl/wersja-do-druku/artykul/napicie-przed-szczytem-ue-ukraina-ronie
-003167 [data dostępu: 12.04.2012].
156
ROZDZIAŁ 5
Zgodnie z tak zwaną mapą drogową z maja 2012 roku, Partnerstwo
Wschodnie jest odpowiedzią na niedokończoną transformację w regionie
i ma pomóc krajom partnerskim dokończyć proces przejścia do demokracji
i gospodarki rynkowej poprzez wspieranie procesu reform. Celem Partnerstwa Wschodniego jest polityczne stowarzyszenie i gospodarcza integracja
z UE, wzrost mobilności obywateli oraz wzmocniona współpraca sektorowa.
W dokumencie stwierdza się ponadto, iż na szczycie UE – Ukraina w grudniu
2011 roku obie strony uzgodniły, że osiągnięcia Ukrainy, zwłaszcza w sferze
poszanowania wspólnych wartości i rządów prawa, będą miały kluczowe znaczenie dla tempa politycznego stowarzyszenia i gospodarczej integracji, także
w kontekście podpisania i wdrażania umowy o stowarzyszeniu. UE stanęła na
stanowisku, że wybory parlamentarne z października 2012 będą kamieniem
milowym na drodze konsolidacji demokracji na Ukrainie57.
Jednak odwlekanie przez UE podpisania umowy o stowarzyszeniu może ze
względu na wyżej opisane okoliczności postawić władze ukraińskie w sytuacji
bez wyjścia. Stąd pojawiały się głosy, iż Unia powinna zrezygnować z surowego egzekwowania zasady warunkowości58 i bardziej realistycznie odnieść
się do analizy zysków i strat, której dokonywać musi rząd ukraiński w obliczu
katastrofalnej sytuacji gospodarczej i braku politycznej perspektywy akcesji do UE. Pamiętać należy, iż motywy o charakterze geopolitycznym odgrywają kluczową rolę w kontekście relacji z UE każdego z krajów partnerskich
Partnerstwa Wschodniego59. Unia myśli w kategoriach wyborów politycznych
(demokracja, rządy prawa), natomiast z punktu widzenia Ukrainy, wobec
nacisków Rosji i krytyki ze strony UE, gra toczy się o znacznie ważniejszy
wybór geopolityczny60.
Tymczasem unia celna Rosji, Białorusi i Kazachstanu przekształciła się
1 stycznia 2012 roku w Euroazjatycki Obszar Gospodarczy. Według Władimira Putina przyszła Unia Euroazjatycka mogłaby, jako jeden z biegunów nowego ładu, stać się pomostem między Unią Europejską a regionem
57 European Commission, High Representative of the EU for Foreign Affairs and Security
Policy, Eastern Partnership: a Roadmap to the autumn 2013 Summit, Joint Communication to the
European Parliament, The Council, the Economic and Social Committee and the Committee
of Regions, Brussels, 15.05.2012, JOIN(2012) 13 final, s. 3–6.
58 M. Emerson, The Ukraine Questions, „CEPS Commentary”, Centre for European Policy
Studies, 04.04.2012.
59 K. Wolczuk, Perceptions of, and Attitudes towards, the Eastern Partnership amongst the Partner
Countries’ Political Elites, „Eastern Partnership Review”, Estonian Centre of Eastern Partnership, 12.2011, http://www.eceap.eu/ul/Review_No5.pdf, s. 5.
60 Wywiad autorki z dyplomatą Misji Ukrainy…, op. cit.
AGNIESZKA CIANCIARA – Ukraina: wybór euroatlantycki czy euroazjatycki
157
Azji i Pacyfiku61, tworząc w przyszłości strefę wolnego handlu od Lizbony
po Władywostok. Wydaje się, iż ów projekt integracyjny to raczej strategia
wzmocnienia rosyjskiego przywództwa politycznego (na użytek wewnętrzny
i zewnętrzny) niż przemyślana strategia gospodarcza62. Wizja euroazjatyckiej integracji Putina zakłada raczej odbudowę i kontrolę nad infrastrukturą
energetyczną i transportową, która jest kluczowa z punktu widzenia utrzymania przez Rosję pozycji dominującej w regionie, a przede wszystkim funkcjonowania opartej na surowcach gospodarki rosyjskiej. Idea pomostu między
Europą i Azją ma być realizowana poprzez rozwój międzynarodowych korytarzy transportowych na obszarze poradzieckim: w takim ujęciu infrastruktura
transportowa to nie tylko ważny sektor gospodarki, ale i instrument władczy
państwa i jego strategii geopolitycznej63.
Dla realizacji swych celów Moskwa zabiega o członkostwo Ukrainy, zgodnie z często cytowaną w Rosji maksymą Zbigniewa Brzezińskiego, że nie ma
imperium rosyjskiego bez Ukrainy64. Ta odrzucała dotąd przystąpienie do
euroazjatyckiej unii celnej, które byłoby równoznaczne z odrzuceniem integracji gospodarczej z UE w ramach DCFTA. Choć zgodnie z oficjalnymi
deklaracjami rosyjskich decydentów przyszła Unia Euroazjatycka ma być
partnerem Unii Europejskiej w wielobiegunowym świecie, w praktyce rzeczywistość walki o wpływy w Europie Wschodniej czyni ją projektem konkurencyjnym65.
Przedmiotem zainteresowania Rosji na obszarze poradzieckim jest nie
tylko kontrola nad infrastrukturą, ale również obecność wojskowa. Świadczy o tym przedłużenie stacjonowania rosyjskiej floty czarnomorskiej na
ukraińskim Krymie do 2042 roku, przedłużenie użytkowania bazy wojskowej w Armenii do 2044 roku, stacjonowanie rosyjskiego kontyngentu na
terytorium odłączonych gruzińskich prowincji Abchazji i Południowej Osetii
(ok. 7–9 tys. żołnierzy). W konsekwencji nie dziwi, iż euroatlantyckie aspiracje Ukrainy zaowocowały zdecydowaną reakcją Moskwy. Zwłaszcza aspiracje do członkostwa w NATO postrzegane były przez Rosję jako bezpośrednie
zagrożenie jej bezpieczeństwa. W kwietniu 2008 roku Władimir Putin stwier61 R. Goncharenko, Russia plans Eurasian Union on EU model, Deutsche Welle, 26.12.2011,
http://www.dw.de/dw/article/0,,15615047,00.html [data dostępu: 12.04.2012].
62 A. Makarychev, A. Deviatkov, Eastern Partnership: still a missing link in EU strategy?, „CEPS
Commentary”, Centre for European Policy Studies, 13.01.2012, s. 4.
63 Patrz szerzej: K. Pynnoniemi, Russia and Eurasian Economic Space: the case of ‘strategic partnership 1520’, „CEURUS EU-Russia Papers”, University of Tartu, no 6/ July 2012, s. 2–6.
64 D. Trenin, Post-imperium: a Eurasian Story, Carnegie Endowment for International Peace,
Washington 2011, s. 88.
65 Por. U. Halbach, Vladimir Putin’s Eurasian Union: a new integration project for CIS region?,
„SWP Comments” nr 1, 01.2012, www.swp-berlin.org [data dostępu: 28.08.2012], s. 4.
158
ROZDZIAŁ 5
dził, iż umieszczenie amerykańskich (natowskich) instalacji wojskowych na
Ukrainie zaowocuje wymierzeniem w nią rosyjskiego systemu rakietowego66.
Wiktor Janukowycz jest pierwszym prezydentem Ukrainy, który oficjalnie odrzucił przystąpienie do NATO, poparł także uznanie języka rosyjskiego
za oficjalny język urzędowy. Na ile jego polityka stanowi o zwrocie Ukrainy
w kierunku Rosji? Jaką rolę odegrał tutaj kryzys gospodarczy, czy zapaść
gospodarcza na Ukrainie w latach 2008–2009 ostatecznie popchnęła Ukrainę
w strefę wpływów Rosji? Wielu analityków podnosi bowiem casus podpisania
porozumień charkowskich w 2010 jako dowód na „euroazjatycki” wybór Janukowycza. Warto jednak zaznaczyć, iż ukraińskie władzy jak dotąd skutecznie
opierały się rosyjskiej presji w kwestiach dotyczących przejęcia infrastruktury
tranzytowej. Odrzucały również rosyjskie propozycje członkostwa w przyszłej
unii euroazjatyckiej i w Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym.
Polityka Janukowycza wydaje się być raczej przejawem pragmatyzmu w obliczu trudności gospodarczych i politycznych w czasie kryzysu, a nie przejawem
obrania szczególnie prorosyjskiego kursu politycznego67.
5.7. ZAKOŃCZENIE
Unia Europejska oferuje Ukrainie partnerstwo w ramach Europejskiej
Polityki Sąsiedztwa a nie członkostwo. Nie jest to wystarczająca zachęta dla
politycznych i gospodarczych elit Ukrainy w kontekście przeprowadzania
żądanych przez Unię reform. Skąpa oferta owocuje ograniczonym wpływem
na ukraińskie władze w kontekście zasady warunkowości. Jakiekolwiek zaangażowanie Ukrainy w formułę Europejskiej Polityki Sąsiedztwa/ Partnerstwa
Wschodniego motywowane jest nadzieją na stopniowe przejście od logiki
stowarzyszenia do logiki członkostwa w przyszłości. Tymczasem Unia oczekuje głębokich i kosztownych reform, w zamian obiecując co najwyżej namysł
nad dalszym pogłębieniem stosunków68. Z ukraińskiego punktu widzenia
wymagania stawiane przez UE przed podpisaniem umowy o stowarzyszeniu
są podobne do wymagań formułowanych w ubiegłych latach wobec państw
negocjujących akcesję. Tymczasem Ukraina znajduje się dopiero na początku
D. Sanders, Transatlantic Relations…, op. cit., s. 199.
R. Connolly, N. Copsey, The Great Slump of 2008–9 and Ukraine’s Integration with the European Union, „ Journal of Communist, Studies and Transition Politics”, vol. 27, nr 3–4, 2011,
s. 562.
68 R.G. Whitman, S. Wolff, Much Ado about Nothing? The European Neighbourhood Policy in Context, w: R.G. Whitman, S. Wolff (red.), The European Neighbourhood…, op. cit., s. 13–14.
66
67
AGNIESZKA CIANCIARA – Ukraina: wybór euroatlantycki czy euroazjatycki
159
drogi zmierzającej do integracji i traktuje stowarzyszenie jako narzędzie
politycznego i gospodarczego zbliżenia z Zachodem69.
Jednak przystąpienie Ukrainy do Światowej Organizacji Handlu, samo
zakończenie negocjacji umowy o stowarzyszeniu, członkostwo w Europejskiej
Wspólnocie Energetycznej (od lutego 2011) oraz udział w wielu unijnych
misjach zewnętrznych wskazują na rozwój współpracy i zbliżanie Ukrainy do
UE70. Przy tym, pomimo imponującego wzrostu zaangażowania instytucjonalnego i regulacyjnego, postępy w ratyfikacji i wdrażaniu porozumień są
powolne i chaotyczne.
Czy zatem Ukraina ma od 2010 roku dwie polityki, oficjalną pro-unijną
i faktyczną pro-rosyjską? Unia oferuje zachęty długoterminowe, które jednak
w krótkim okresie wymagają znaczących kosztów dostosowawczych, zarówno
dla elit politycznych i gospodarczych, jak i dla społeczeństwa. Rosja nie jest
w stanie zaproponować długofalowych korzyści modernizacyjnych, jednak oferuje korzyści krótkoterminowe, w tym tanie kredyty i gaz. Jednocześnie, choć
z odmiennych względów, bliższa współpraca zarówno z UE jak i z Rosją stanowi
zagrożenie dla podtrzymywanego przez elity polityczne i gospodarcze status quo
na Ukrainie. Efektem jest nacisk na konsolidację władzy i rosnący autorytaryzm, a także eksploatacja bieżących korzyści i minimalizacja strat oraz selektywna implementacja porozumień zawieranych z oboma partnerami. Trudno
natomiast dostrzec, na poziomie działań a nie deklaracji, spójną i długofalową strategię integracji czy to w kierunku zachodnim (euroatlantyckim) czy
wschodnim (euroazjatyckim). W tej sytuacji kluczowe znaczenie dla przyszłości
Ukrainy będą mieć raczej wybory dokonywane przez aktorów pretendujących
do wpływów w strefie „konkurencyjnego sąsiedztwa”: Unii i Rosji.
Wybór, jakiego zdaje się dokonywać Unia Europejska w obliczu gospodarczego i politycznego kryzysu integracji europejskiej, nie jest dla rozwoju relacji
UE – Ukraina korzystny. Szczyt z grudnia 2011 roku przyniósł bowiem zwycięstwo argumentacji Niemiec nad stanowiskiem ówczesnej polskiej prezydencji
w Radzie UE71. Z niemieckiego punktu widzenia narastanie autorytaryzmu na
Ukrainie stanowiło dogodny argument na rzecz wyhamowania jej zbliżenia ze
strukturami unijnymi, które z czasem mogłoby prowadzić do otwarcia negocjacji akcesyjnych jak miało to miejsce w przypadku Turcji. Tymczasem Polska
wskazywała, że ramy umowy stowarzyszeniowej dadzą Unii większy wpływ na
to co dzieje się na Ukrainie oraz zahamuje strategiczne przesunięcie tego
kraju w kierunku Rosji, dynamicznie odbudowującej swą strefę wpływów.
69
70
71
Wywiad autorki z dyplomatą Misji Ukrainy…, op. cit.
E. Korosteleva, The European Union…, op. cit., s. 90–91.
T. Kuzio, Ukraine’s Relations…, op. cit., s. 410.
160
ROZDZIAŁ 5
Bibliografia
Aalto P. (red.), Russia’s Energy Policies: national, interregional and global levels, Edward Elgar,
Cheltenham UK & Northamption USA, 2012.
Bosse G., Schmidt-Felzmann Anke, The Geopolitics of Energy Supply in ‘Wider Europe’, „Geopolitics”, vol. 16, nr 3, 2011.
Chaly V., The Ukrainians demonstrate more support for the European integration course, Experts
Comments, Razumkov Centre, http://www.razumkov.org.ua/eng/expert.php?news_
id=3505 [data dostępu: 10.09.2012].
Connolly R., Copsey N., The Great Slump of 2008–9 and Ukraine’s Integration with the European
Union, „ Journal of Communist, Studies and Transition Politics”, vol, 27, nr 3–4, 2011.
Delcour L., Shaping the Post-soviet Space? EU Policies and Approaches to Region-Building, Ashgate, 2011.
Emerson M., The Timoshenko Case and the Rule of Law in Ukraine, „CEPS Commentary”,
Centre for European Policy Studies, 27.07.2012.
Emerson M., The Ukraine Questions, „CEPS Commentary”, Centre for European Policy
Studies, 04.04.2012.
European Commission, DG Trade, 10.01.2012, http://ec.europa.eu/trade/creating-opportunities/bilateral-relations/countries-and-regions [data dostępu: 22.03.2012].
European Commission, High Representative of the EU for Foreign Affairs and Security
Policy, Eastern Partnership: a Roadmap to the autumn 2013 Summit, Joint Communication
to the European Parliament, The Council, the Economic and Social Committee and
the Committee of Regions, Brussels, 15.05.2012, JOIN(2012) 13 final.
Eurostat, Basic Figures on the EU: Spring 2012, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/
ITY_OFFPUB/KS-GL-12-001/EN/KS-GL-12-001-EN.PDF [data dostępu: 11.04.2012].
Freedom House, http://www.freedomhouse.org/report/freedom-world [data dostępu:
22.03.2012].
Goncharenko R., Russia plans Eurasian Union on EU model, Deutsche Welle, 26.12.2011,
http://www.dw.de/dw/article/0,,15615047,00.html [data dostępu: 12.04.2012].
Halbach Uwe, Vladimir Putin’s Eurasian Union: a new integration project for CIS region?, „SWP
Comments”, nr 1/01.2012, www.swp-berlin.org [data dostępu: 28.08.2012].
http://devdata.worldbank.org/AAG/ukr_aag.pdf [data dostępu: 22.03.2012].
http://www.euractiv.pl/wersja-do-druku/artykul/napicie-przed-szczytem-ue-ukraina-ronie
-003167 [12.04.2012].
Iwański T. i inni, Kryzys w relacjach UE – Ukraina wokół sprawy Tymoszenko, Ośrodek Studiów
Wschodnich, 09.05.2012, www.osw.waw.pl [data dostępu: 21.06.2012].
Iwański T., Ukraina, Białoruś i Mołdowa wobec ekspansji gospodarczej Chin w Europie Wschodniej, Ośrodek Studiów Wschodnich, 28.05.2012, www.osw.waw.pl [data dostępu:
21.06.2012].
Korosteleva E., The European Union and its Eastern Neighbours: towards a more ambitious partnership?, Routledge, New York, 2012.
Kropatcheva E., Ukraine’s Foreign Policy Choices after the 2010 Presidential Election, „ Journal of
Communist Studies and Transition Politics”, vol. 27, nr 3–4, 09.12.2011.
Kuzio T., Ukraine’s Relations with the West since the Orange Revolution, „European Security”,
vol. 21, nr 3, 2012.
Made V., From Prague to Warsaw: a Study of Eastern Partnership’s Rhetoric in the Context of EU
Membership Perspective 2009–2011, „Eastern Partnership Review”, Estonian Centre of
Eastern Partnership, 12.2011, http://www.eceap.eu/ul/Review_No7.pdf.
AGNIESZKA CIANCIARA – Ukraina: wybór euroatlantycki czy euroazjatycki
161
Makarychev A., Deviatkov A., Eastern Partnership: still a missing link in EU strategy?, „CEPS
Commentary”, Centre for European Policy Studies, 13.01.2012.
Matuszak S., Olszański T., Wyrok na Julię Tymoszenko, „Tydzień na Wschodzie”, Ośrodek
Studiów Wschodnich, 12.10.2011, www.osw.waw.pl [data dostępu: 06.09.2012].
Matuszak S., Ukraina uzależnia się od rosyjskich kredytów, Ośrodek Studiów Wschodnich,
04.04.2012, www.osw.waw.pl [data dostępu: 28.08.2012].
Matuszak S., Ukraińscy oligarchowie wobec integracji gospodarczej z UE i Rosją, Ośrodek Studiów Wschodnich, 14 września 2011, www.osw.waw.pl [data dostępu: 18.09.2012].
Matuszak S., Zachodnie koncerny paliwowe będą inwestować na Ukrainie, Ośrodek Studiów
Wschodnich, 22.08. 2012, www.osw.waw.pl [data dostępu: 28.08.2012].
Notatka informacyjna po spotkaniu Ministrów SZ państw Grupy Wyszehradzkiej, Estonii, Łotwy,
Litwy, Danii i państw Partnerstwa Wschodniego, Praga 5 marca 2012, Ministerstwo Spraw
Zagranicznych, Warszawa, 13.03.2012.
Olszański T., Ukraina: początek nowego procesu przeciw Julii Tymoszenko, Ośrodek Studiów
Wschodnich, 27.06.2012, www.osw.waw.pl [data dostępu: 28.08.2012].
Orłowska-Czyż N., Prezydent Janukowycz określa wizję bezpieczeństwa Ukrainy, Ośrodek Studiów Wschodnich, 13.06.2012, www.osw.waw.pl [data dostępu: 21.06.2012].
Parlament Europejski, Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 25 listopada 2010 w sprawie
Ukrainy, P7_TA(2010)0444, http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef
=-//EP//NONSGML+TA+P7-TA-2010-0444+0+DOC+PDF+V0//PL [data dostępu:
17.09.2012].
Parliamentary Assembly of the Council of Europe, Resolution 1755(2010) on the functioning of democratic institutions in Ukraine, 05.10.2010, http://www.assembly.coe.int [data
dostępu: 17.09.2012].
Pięć lat więzienia dla kolejnego członka rządu Tymoszenko, 12.04.2012, http://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/artykuly/609767,piec_lat_wiezienia_dla_kolejnego_czlonka_
rzadu_tymoszenko.html [data dostępu: 18.09.2012].
Pynnoniemi K., Russia and Eurasian Economic Space: the case of ‘strategic partnership 1520’,
„CEURUS EU-Russia Papers”, University of Tartu, nr 6, July 2012.
Razumkov Centre, Does Ukraine need to join the European Union?, http://www.razumkov.org.
ua/eng/poll.php?poll_id=387 [10.09.2012].
Razumkov Centre, Is Ukraine threatened by…?, http://www.razumkov.org.ua/eng/poll.
php?poll_id=607 [data dostępu: 10.09.2012].
Razumkov Centre, Which foreign policy direction should be a priority for Ukraine?, http://www.
razumkov.org.ua/eng/poll.php?poll_id=305 [10.09.2012].
Rinnert David, „The Eastern Partnership in Georgia: increasing efficiency of EU neighbourhood policies in Southern Caucasus?”, Working Paper FG 5, Stiftung Wissenschaft
und Politik (SWP) Berlin, 03.2011.
Sanders D., Transatlantic Relations: a View from Ukraine, [w:] A.M. Dorman, J.P. Kaufman,
(red.), The Future of Transatlantic Relations: Perceptions, Policy and Practice, Stanford University Press, Stanford, California, 2011.
Stegniy O., Ukraine and the Eastern Partnership: ‘Lost in Translation’?, „ Journal of Communist
Studies and Transition Politics”, 27:1, 2011.
Stewart S., Surprises from Ukraine: democracy moves out and Russia moves in, „SWP Comments”,
nr 24/10.2010, www.swp-berlin.org [data dostępu: 28.08.2012].
The Foreign Policy Concept of the Russian Federation, President of Russia, Official Web Portal,
12 July 2008, http://archive.kremlin.ru/eng/text/docs/2008/07/204750.shtml [data
dostępu: 17.09.2012].
162
ROZDZIAŁ 5
Transparency International, http://transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi
[data dostępu: 22.03.2012].
Trenin D., Post-imperium: a Eurasian Story, Carnegie Endowment for International Peace,
Washington, 2011.
Whitman R.G., Wolff S. (red.), The European Neighbourhood Policy in Perspective: context, implementation and impact, Palgrave Studies in European Union Politics, Palgrave Macmillan, London & New York, 2010.
Wijkman M., Fostering Deep and Comprehensive Free Trade Agreements for the Eastern Partners,
„Eastern Partnership Review”, Estonian Centre of Eastern Partnership, 12.2011,
http://www.eceap.eu/ul/Review_No8.pdf
Wolczuk K., Implementation without Coordination: the Impact of EU Conditionality on Ukraine
under the European Neighbourhood Policy, „Europe – Asia Studies”, vol. 61, nr 2, 2009.
Wolczuk K., Perceptions of, and Attitudes towards, the Eastern Partnership amongst the Partner Countries’ Political Elites, „Eastern Partnership Review”, Estonian Centre of Eastern Partnership, 12.2011, http://www.eceap.eu/ul/Review_No5.pdf
World Bank, International Finance Corporation, „Doing business in a more transparent
world” 2012, http://www.doingbusiness.org/~/media/FPDKM/Doing%20Business/
Documents/Annual-Reports/English/DB12-FullReport.pdf [data dostępu: 22.03.2012].
Zięba R., Współczesne stosunki polsko-rosyjskie: uwarunkowania, problemy, implikacje, „Przegląd Politologiczny”, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, nr 3, 2011
(Rok XVI).
Zyblikiewicz L. i inni (red.), Polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej: wybrane aspekty stosunków z Polską, Ukrainą i Białorusią, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków,
2010.
ROZDZIAŁ 6
T OMA SZ STĘ PNIEWS KI
Region Morza Czarnego w polityce Unii Europejskiej
i Stanów Zjednoczonych Ameryki w XXI wieku
6.1. WPROWADZENIE
Rozpad bipolarnego podziału świata spowodował, że Stany Zjednoczone
Ameryki stały się jedynym supermocarstwem, które nie tylko ocalało, ale
również poważnie wzmocniło zarówno siebie, jak i dotychczasowy system
światowego bezpieczeństwa zbiorowego1. Zachowały one kompletne i realne
możliwości stosowania środków politycznych, ekonomicznych i militarnych,
które można było skutecznie wykorzystać do wywarcia zdecydowanego
wpływu na rozwój wydarzeń w Europie Środkowo-Wschodniej i na obszarze
byłego ZSRR. Brak Związku Radzieckiego stworzył sytuację, w której USA,
pozbawione poważnego konkurenta, były w stanie skonstruować hegemonię
polityczną i militarną, dając początek hipermocarstwu2. Zmiany zachodzące
w XXI wieku w globalnych i regionalnych układach sił tworzą nowe wyzwania
i dylematy dla stosunków wielostronnych oraz dla bezpieczeństwa w regionie Morza Czarnego. Powoduje to, że również USA muszą dostrzegać owe
wyzwania, podobnie jak i zagrożenia płynące z tego obszaru.
Część państw regionu Morza Czarnego znajduje się w strukturach Unii
Europejskiej i NATO. Polityka USA w tym regionie sprowadza się więc do
takich państw, jak Ukraina, Mołdawia, Gruzja, Armenia, Azerbejdżan oraz
Federacja Rosyjska. Pozostałe – Bułgaria, Rumunia, Grecja i Turcja – są
członkami struktur euroatlantyckich, toteż politykę Stanów Zjednoczonych
Szerzej o polityce Stanów Zjednoczonych Ameryki i Unii Europejskiej wobec regionu
Morza Czarnego patrz także: T. Stępniewski, Geopolityka regionu Morza Czarnego w pozimnowojennym świecie, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin–Warszawa 2011, s. 293–357.
2 J. Sapir, Nowy XXI wiek. Od „wieku Ameryki” do powrotu narodów, tłum. M. Wilk, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2009, s. 9.
1
164
ROZDZIAŁ 6
Ameryki w stosunku do nich należy analizować w kontekście polityki USA
wobec (czy też w ramach) organizacji transatlantyckich.
Z kolei poszerzenie Unii Europejskiej na Wschód w 2004, a szczególnie
– z perspektywy czarnomorskiej – w 2007 roku o Bułgarię i Rumunię spowodowało zmianę układu sił w Europie Południowo-Wschodniej. Granice
wschodnie UE przesunęły się w kierunku regionu Morza Czarnego, tym
samym powodując włączenie Wspólnoty w rywalizację geostrategiczną w tym
obszarze. Morze Czarne do pewnego stopnia stało się morzem wewnętrznym
UE. Przesunięcie granic zmusiło UE do zmiany logiki kontaktów z państwami
regionu czarnomorskiego. W ten sposób w dniu 11 kwietnia 2007 roku Unia
Europejska – dzięki zaangażowaniu i determinacji Niemiec – przyjęła projekt
Synergia czarnomorska – nowa inicjatywa współpracy regionalnej (Black Sea Synergy).
Synergia swym zasięgiem terytorialnym obejmuje państwa zaliczane do szeroko rozumianego regionu Morza Czarnego, na który składają się: Armenia,
Azerbejdżan, Bułgaria, Grecja, Gruzja, Mołdawia, Rosja, Rumunia, Turcja
i Ukraina.
Celowi, jakim jest zapewnienie efektywnego rozwiązania problemu badawczego, podporządkowano również strukturę niniejszej analizy. W pierwszej
kolejności ukazano politykę UE, następnie przedstawiono politykę USA
wobec regionu Morza Czarnego. Podjęta zostanie próba udzielenia odpowiedzi na pytania: jakie są cele i interesy UE i USA w regionie Morza Czarnego?
Czy polityka UE i USA stwarza perspektywy ściślejszej współpracy między
tymi aktorami na tym obszarze?
W literaturze przedmiotu brakuje jednoznacznej definicji tego regionu
– przyjmuje się, iż obejmuje on Bułgarię, Mołdawię, Rumunię i Grecję na
zachodzie, Ukrainę i Rosję na północy, Gruzję, Armenię i Azerbejdżan na
wschodzie oraz Turcję na południu. Problem pojawia się w związku z zaliczeniem do tej strefy państw nieposiadających linii brzegowej nad Morzem
Czarnym, jak: Armenia, Azerbejdżan, Mołdawia i Grecja, które jednak
poprzez więzy historyczne, kulturowo-cywilizacyjne oraz bliskość położenia
geograficznego w naturalny sposób wydają się przynależeć do tego obszaru3.
6.2. REGION MORZA CZARNEGO W POLITYCE UNII EUROPEJSKIEJ
Unia Europejska jako aktor polityki międzynarodowej jest najmłodszym
graczem angażującym się w tym regionie, toteż jej działania są bądź w trakcie konceptualizacji, bądź też w początkowym stadium realizacji. Ponadto
3
Patrz: T. Stępniewski, Geopolityka regionu…, op. cit. s. 13.
TOMASZ STĘPNIEWSKI – Region Morza Czarnego w polityce Unii Europejskiej
165
problemem dla UE jest brak wspólnej polityki zagranicznej, przez co Wspólnota sama osłabia skuteczność swych działań w regionie. Jednak postępujące
zaangażowanie UE w regionie Morza Czarnego potwierdza fakt wzrostu znaczenia geostrategicznego, geopolitycznego i geoekonomicznego tego obszaru
we współczesnych stosunkach międzynarodowych oraz wskazuje na krzyżowanie się tu przeciwstawnych interesów głównych aktorów polityki światowej4.
6.2.1. Geopolityczne znaczenie regionu Morza Czarnego
dla Unii Europejskiej
Biorąc pod uwagę geopolityczne interesy UE, region czarnomorski jawi się
jako niezwykle ważny, gdyż dochodzi na tym obszarze do zazębiania się i krzyżowania czterech osi. Pierwszą z nich możemy określić mianem osi energetycznej łączącej Morze Kaspijskie, Morze Czarne i Morze Śródziemne. Na północy
oś biegnie od Ukrainy do Kaukazu Południowego i Azji Środkowej, a następnie przechodzi przez Bałkany Zachodnie i Europę Środkowo-Wschodnią. Oś ta
na południu rozciąga się z kolei od państw śródziemnomorskich, przez Bliski
i Środkowy Wschód do Iraku, Iranu, Afganistanu i Pakistanu. Druga oś horyzontalna (Wschód–Zachód) ma związek z ideą Wielkiego Szlaku Jedwabnego.
Instytucjonalizacja tej osi dokonała się poprzez powołanie Szanghajskiej Organizacji Współpracy. Trzecia oś wertykalna (Północ–Południe) również zawiera
w sobie implikacje historyczne: łączy Morze Bałtyckie i Morze Czarne, a reprezentuje tzw. wewnętrzny korytarz demokratyzacji. Poprzez ten korytarz dokonuje się transfer liberalnej demokracji z Zachodu na Wschód. Właśnie ta oś
stwarza UE szansę na realizację jej interesów w tym regionie poprzez wykorzystanie różnorodnych programów mających na celu zacieśnianie współpracy.
Czwartą oś – również posiadającą swój potencjał – tworzą wody Renu–Menu–
Dunaju–Morza Czarnego. Oś ta może przyczynić się do powstania wodnego
systemu transportowego z Zachodu na Wschód5.
6.2.2. Ewolucja polityki Unii Europejskiej wobec regionu
Morza Czarnego
Unia Europejska nie posiada przejrzystej i spójnej polityki wobec regionu
Morza Czarnego. Na początku lat 90. XX wieku kontakty na tym obszarze
rozwijały się poprzez udział Wspólnoty w finansowaniu różnych projektów
Ibidem, s. 295.
Por. R. Hatto, O. Tomescu, The EU and the Wider Black Sea Region: Challenges and Policy
Options, „Garnet Policy Brief ”, nr 5, January 2008, s. VII–VIII, http://www.garneteu.org/fileadmin/documents/policy_briefs/Garnet_Policy_Brief_No_5.pdf.
4
5
166
ROZDZIAŁ 6
regionalnych związanych z trudnym procesem reform systemowych w państwach tego obszaru. Realizowano liczne programy nakierowane na wypełnienie konkretnych inicjatyw z dziedziny transportu (TRACECA), współpracy
energetycznej (INOGATE), ochrony środowiska (DANBLAS) czy pomocy
technicznej (TACIS)6.
Polityka UE w tym regionie nabrała większego znaczenia po przyjęciu do
jej struktur państw Europy Środkowo-Wschodniej w 2004 roku, a w szczególności po jej rozszerzeniu o Bułgarię i Rumunię w 2007 roku – wówczas Morze Czarne stało się w pewnym sensie wewnętrznym morzem
UE i nabrało strategicznego znaczenia7. Rozwój kontaktów między UE
a państwami tego obszaru stał się przyczyną stworzenia m.in. wspólnego
programu w ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa (EPS). Jednym
z pierwszych sygnałów świadczących o zacieśnianiu współpracy było przyjęcie przez Komisję Europejską 11 kwietnia 2007 roku komunikatu Synergia Czarnomorska – nowa inicjatywa współpracy regionalnej (Black Sea Synergy),
a następnie w roku 2009 Partnerstwa Wschodniego. Zdaniem Thomasa de
Waala, Partnerstwo Wschodnie jest projektem ambitnym i stanowi wielki
postęp w stosunku do poprzednich inicjatyw skierowanych na Wschód, ale
szczyt we wrześniu 2011 roku w Warszawie dobitnie wykazał, jak bardzo
skomplikowane jest większe zaangażowanie UE we wschodnie sąsiedztwo8.
Sytuację komplikuje fakt, że państw Partnerstwa Wschodniego nie wyrażają zbytnich chęci do dokonywania zmian, które zbliżyłby je do standardów
państw demokratycznych. Powód braku postępów na drodze demokratyzacji
państw Partnerstwa Wschodniego (również na skutek „arabskiej wiosny”)
stał się także podstawą do ogłoszenia przez Unię Europejską w 2011 roku
nowej zasady „więcej za więcej” (ang. „more for more”, czyli więcej środków
finansowych w zamian za postępy w integracji i reformach wewnętrznych)
obowiązującej w Europejskiej Polityce Sąsiedztwa. Wprowadzenie nowej
zasady przez UE „może oznaczać de facto zmniejszenie środków unijnych
dla krajów Partnerstwa Wschodniego”9. Dodatkowo skuteczność i możliwości większego zaangażowania UE komplikuje obecność dwóch ważnych
6 A. Konarzewska, Strategia Unii Europejskiej wobec regionu Morza Czarnego, „Bezpieczeństwo
Narodowe”, nr 5–6, 2007, s. 381. Patrz także: T. Stępniewski, Polityka Unii Europejskiej wobec
regionu Azji Centralnej, w: T. Stępniewski (red.), Nowa Wielka Gra w regionie Azji Centralnej, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin–Warszawa 2012, s. 161–166.
7 A. Dumała, Polityka Unii Europejskiej w regionie Morza Czarnego, „Rocznik Instytutu Europy
Środkowo-Wschodniej”, 2009, s. 12.
8 T. de Waal, Expanding the EU’s Ostpolitik, „Strategic Europe”, 24.10.2011, http://carnegie
europe.eu/publications/?fa=45792.
9 T. Iwański, A. Ciechanowicz, A. Kwiatkowska-Drożdż, R. Sadowski, Kryzys w relacjach
UE–Ukraina wokół sprawy Tymoszenko, „Tydzień na Wschodzie”, nr 17 (218), 09.05.2012, www.osw.waw.pl;
TOMASZ STĘPNIEWSKI – Region Morza Czarnego w polityce Unii Europejskiej
167
graczy w regionie Morza Czarnego: Federacji Rosyjskiej i Turcji. Polityka UE w regionie musi uwzględniać interesy tych aktorów oraz starać
się wykorzystywać różnice zdań, jakie występują między tymi państwami,
dla maksymalizacji własnych interesów. W ostatnich latach polityka UE
wobec Rosji uległa pogłębieniu, jak również otwarto nowe obszary współpracy, choć Wspólnota nie porzuciła całkowicie polityki Russia first, która
była szczególnie widoczna w latach 90. XX wieku i na początku wieku
XXI10. Pomimo zachodzących zmian w stosunkach bilateralnych, występują
obszary sporne, w których trudno jest porozumieć się UE i Rosji. Należą
do nich: 1) rywalizacja o tzw. wspólne sąsiedztwo między UE i Rosją11;
2) polityka energetyczna; 3) współpraca gospodarcza (tam gdzie UE formułuje wspólne stanowisko, nie może osiągnąć porozumienia z Rosją) oraz
4) prawa człowieka, demokracja i wolności obywatelskie12. Dodatkowo
obecnie obserwujemy powolny proces emancypacji Turcji na arenie międzynarodowej i coraz częściej UE w strategii wobec Morza Czarnego będzie
zmuszona do liczenia się z interesami Turcji. Nie należy również zapominać
o geostrategicznej pozycji Turcji, swego rodzaju bramy do świata bliskowschodniego, świata islamu13. Ten czynnik decydenci UE również powinni
brać pod uwagę w układaniu stosunków z Turcją.
ЄС ухвалив нову Програму з інтеграції та співпраці Східного партнерства, Представництво
Європейського Союзу в Україні, 27.VI.2012, http://eu.prostir.ua/news/253736.html.
10 D. Lynch, Same View, Different Realities: EU and US Policy towards Russia, w: M. Zaborowski
(red.), Friends Again? EU – US Relations after the Crisis, EUISS Publications, Paris 2006,
s. 163–165.
11 Patrz: T. Kapuśniak (red.), Unia Europejska i Federacja Rosyjska wobec regionu Morza Czarnego, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 2010. Patrz także: M. Raś, Obszar WNP
jako czynnik wpływający na tożsamość międzynarodową Federacji Rosyjskiej, w: T. Kapuśniak (red.),
Federacja Rosyjska – Wspólnota Niepodległych Państw, t. 2, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej,
Lublin–Warszawa 2011, s. 83–86.
12 K. Pisarska, Polityka Unii Europejskiej wobec Federacji Rosyjskiej przed i po 2004 roku: czynniki zmian i kierunki ewolucji, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”, T. Kapuśniak
(red.), Rok 8 (2010), zeszyt 3: UE – USA – NATO a Federacja Rosyjska, s. 47–49; L. Delcour, The
European Union, a Security Provider in the Eastern Neighbourhood?, „European Security”, vol. 19,
nr 4, 2010, s. 535–546.
13 Ş. Kardaş, Geo-strategic Position as Leverage in EU Accession: The Case of Turkish-EU Negotiations on the Nabucco Pipeline, „Southeast European and Black Sea Studies”, vol. 11, nr 1, 2011,
s. 35–52; D. Triantaphyllou, E. Fotiou, The EU and Turkey in Energy Diplomacy, „Insight Turkey”,
vol. 12, nr 3, 2010, s. 55–62; K. Barysch, 2007. Turkey’s Role in European Energy Security. Center
for European Reform Essays, London: Center for European Reform, http://www.cer.org.uk/pdf/
essay_turkey_energy_12dec07.pdf.
168
ROZDZIAŁ 6
6.2.3. Perspektywy polityki Unii Europejskiej w regionie
Morza Czarnego
Unia Europejska jest jednym z najważniejszych filarów międzynarodowej
obecności w regionie14. Jej polityka w regionie Morza Czarnego napotyka na
coraz większe współzawodnictwo ze strony innych aktorów. Podczas gdy UE
mówi o prawach człowieka, przestrzeganiu standardów demokratycznych, państwie prawa itd., inni aktorzy (jak: Rosja, Turcja, Iran czy też Chiny), posiadający interesy w regionie, podejmują współpracę z państwami czarnomorskimi
bez dyktowania warunków, na jakich wzajemne stosunki powinny się opierać.
Ponadto bliskie związki państw Partnerstwa Wschodniego z Unią Europejską
nie są tu priorytetem, jak było w przypadku państw Europy Środkowej.
Z geopolitycznego punktu widzenia region Morza Czarnego jest dla
Wspólnoty obszarem nowych możliwości, a także szansą na potwierdzenie
jej zdolności do wiarygodnego oddziaływania na arenie międzynarodowej. Na
skutek rozszerzenia UE na Wschód, przemieniła się ona z aktora „zewnętrznego” („outsidera”) w aktora „wewnętrznego” („insidera”).
Ostatnia odsłona UE wobec wschodnich sąsiadów, czyli Partnerstwo Wschodnie, z pewnością jest polityką, która może przyczynić się do zmiany sytuacji
państw partnerskich, pod warunkiem że te państwa będą chciały tych zmian
i podążały drogą reform demokratycznych, w kierunku państwa prawa. Stagnacja, a nawet regres procesu demokratyzacji i stabilizacji państw obszaru PW
powodują, że skuteczność tego projektu jest stosunkowo niewielka. Warto również pamiętać, że nie bez znaczenia dla skuteczności PW jest również rywalizacja
o „wspólne niestabilne sąsiedztwo” Unii Europejskiej i Federacji Rosyjskiej, czyli
obszar Europy Wschodniej i Kaukazu Południowego. Dość często Partnerstwo
Wschodnie postrzegane jest przez decydentów rosyjskich jako próba rywalizacji
o wspólne sąsiedztwo15. Ponadto – jak wskazuje Peter Munk Jensen – sytuacja
powyższa wynika również z podejścia samej UE do państw wschodnich, czyli
utrzymywania stosunków z partnerami wschodnimi przy jednoczesnym trzymaniu ich na dystans. Unia stara się, by nie oddalili się oni za bardzo, ale również
nie chce widzieć ich jako państw członkowskich16. Brak konkretnych działań ze
strony UE nie pozostaje bez reakcji ze strony Federacji Rosyjskiej. Otóż Rosja
podejmuje działania mające na celu utrzymanie państw obszaru poradzieckiego
14 D. Jankowski, Geostrategia obszaru czarnomorskiego, w: B. Bojarczyk, T. Kapuśniak (red.),
Obszar czarnomorsko-kaspijski w stosunkach międzynarodowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii
Curie-Skłodowskiej, Lublin 2011, s. 20.
15 T. Stępniewski, Geopolityka regionu…, op. cit., s. 87–90.
16 P.M. Jensen, Partnerstwo Wschodnie i duńska prezydencja w Radzie Unii Europejskiej: między
realizmem a rozczarowaniem, „Analiza Fundacji Batorego”, Warszawa, marzec 2012, s. 2, http://
www.batory.org.pl.
TOMASZ STĘPNIEWSKI – Region Morza Czarnego w polityce Unii Europejskiej
169
(które są objęte analizowanym programem PW) w jej strefie wpływów. Przykładem takich działań Rosji może być wojna Rosji z Gruzją z 2008 roku, jak również
zgłoszona – w październiku 2011 roku przez ówczesnego premiera Rosji Władimira Putina – propozycja utworzenia Unii Eurazjatyckiej17.
Z jednej strony, można wskazać na pewne sukcesy PW w postaci ustanowienia dialogu politycznego w regionie, ułatwień wizowych, przygotowań umów
stowarzyszeniowych oraz wsparcia dla społeczeństwa obywatelskiego. Z drugiej strony, problemy z wysokim poziomem korupcji, demokratyzacją i stabilnością sytuacji w Europie Wschodniej i Kaukazie Południowym powodują – co
podkreślają niektórzy badacze – że Partnerstwo może podzielić rolę EPS, gdyż
po szumnym początku, rozsierdzeniu Rosji, okazuje się, że inicjatywa UE jest
„bezzębna”, czyli pozbawiona skuteczności i nieszkodliwa18. Jednak biorąc pod
uwagę obecny kryzys finansowy UE, sceptyczne nastawienie tzw. starych państw
członkowskich UE wobec rozszerzenia i niestabilność południowych sąsiadów,
wydaje się wielce prawdopodobne, że państwa Partnerstwa Wschodniego nie
otrzymają w perspektywie krótkiej i średniej perspektywy członkostwa w UE.
Mimo to państwa tego obszaru winny podjąć wysiłek w celu utrzymania przez
UE perspektywy otwartych drzwi bądź też działania mające na celu utworzenie
„wschodniego obszaru gospodarczego” powiązanego z UE19.
6.3. REGION MORZA CZARNEGO W POLITYCE
STANÓW ZJEDNOCZONYCH AMERYKI
W niniejszym podrozdziale podjęta zostanie próba udzielenia odpowiedzi
na pytania: czy Stany Zjednoczone Ameryki rzeczywiście realizują swoją politykę w tym regionie oraz czy naprawdę kierują się względami strategicznymi
w stosunku do państw regionu czarnomorskiego?20
U. Halbach, Vladimir Putin’s Eurasian Union. A New Integration Project for the CIS Region?,
„SWP Comments”, nr 1, January 2012, German Institute for International and Security
Affairs, www.swp-berlin.org; X. Kurowska, P. Pawlak, The EU’s Eastern Partnership – More for
More, or More of the Same, „Yearbook of Polish European Studies”, vol. 14, 2011, Centre for
Europe, University of Warsaw, s. 119–122.
18 Por. P.J. Borkowski, Partnerstwo Wschodnie jako instrument polityki zewnętrznej UE, w: A. Szeptycki (red.), Między sąsiedztwem a integracją. Założenia, funkcjonowanie i perspektywy Partnerstwa
Wschodniego Unii Europejskiej, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2011, s. 84. Patrz także:
J. Kulhanek, The Fundamentals of Russia’s EU Policy, „Problems of Post-Communism”, vol. 57,
nr 5, September/October 2010, s. 51–63.
19 P.M. Jensen, Partnerstwo Wschodnie…, op. cit., s. 10.
20 Na temat realizacji polityki USA w regionie Morza Czarnego na przykładzie Ukrainy
i Gruzji patrz także: T. Stępniewski, Geopolityka regionu…, op. cit., s. 331–357.
17
170
ROZDZIAŁ 6
6.3.1. Strategia Stanów Zjednoczonych Ameryki
wobec regionu Morza Czarnego
Odnosząc się do interesów Stanów Zjednoczonych Ameryki w regionie
Morza Czarnego, należy stwierdzić, że USA wychodzą z założenia, iż pokój,
demokracja i rozwój tego obszaru przynoszą korzyści nie tylko Ameryce,
ale również Europie21. Pomyślna demokratyzacja i przeprowadzenie reform
w państwach tego obszaru spowodują zacieśnienie ich więzi z instytucjami
zachodnimi, a może nawet – w dłuższej perspektywie – uzyskają one członkostwo w tych instytucjach. W związku z powyższymi uwagami, możemy wskazać, że za najważniejszy z celów strategicznych w regionie Morza Czarnego
USA uznają integrację państw obszaru ze wspólnotą transatlantycką (na
płaszczyźnie społecznej, energetycznej, jak i bezpieczeństwa – w szczególności po zamachach na World Trade Center z 11 września 2001 roku). Ten
bardzo ogólny cel wiąże się z wizją „Europy zjednoczonej, wolnej i pokojowej”
(creating a Europe that is whole, free and at peace)22.
Jak wskazuje F. Stephen Larrabee, na wzrost zainteresowania obszarem
Morza Czarnego zarówno rządu USA, jak i amerykańskich przedstawicieli,
wpłynęło kilka czynników:
Po pierwsze, obszar Morza Kaspijskiego/region Morza Czarnego jest
ważny ze względu na występowanie źródeł energii. Znajduje się tam około
2–3% światowych zasobów ropy naftowej, są też duże złoża gazu ziemnego.
Złoża ropy naftowej tego obszaru są mniejsze od tych znajdujących się na
Bliskim Wschodzie i w Zatoce Perskiej, ale w przybliżeniu równe są tym
na Morzu Północnym i stanowią ważne alternatywne źródło dostaw energii
dla państw europejskich, zwłaszcza w sytuacji wzrostu zapotrzebowania na
węglowodory na rynku europejskim i światowym.
Po drugie, przemiany demokratyczne w Gruzji i na Ukrainie wywołały
nową falę demokratyzacji w przestrzeni poradzieckiej, która w dłuższej
perspektywie może mieć wpływ na ewolucję sytuacji politycznej w regionie
Morza Czarnego. Zmiany polityczne, jakie zaszły w Gruzji i na Ukrainie,
sprowokowały silną kontrreakcję ze strony Rosji23, uznającej zaistniałą sytuację za zagrożenie dla wewnętrznej stabilności przestrzeni poradzieckiej, jak
21 M.J. Bryza, The Policy of the United States toward the Black Sea Region, w: R.D. Asmus
(red.), Next Steps in Forging a Euroatlantic Strategy for the Wider Black Sea, Washington D.C., 2006,
s. 37–38; D. Hamilton, A Transatlantic Strategy for the Wider Black Sea, w: D. Hamilton, G. Mangott (red.), The Wider Black Sea Region in the 21st Century: Strategic, Economic and Energy Perspectives,
Washington D.C., 2008, s. 321–324.
22 M.J. Bryza, The Policy of the United States…, op. cit., s. 37–38.
23 T. Kapuśniak, Cicha kontrrewolucja w Rosji, „Analizy Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”, t. 25, Lublin 2008.
TOMASZ STĘPNIEWSKI – Region Morza Czarnego w polityce Unii Europejskiej
171
również dla swoich interesów na tym obszarze. W związku z tym Rosja podejmuje działania mające na celu osłabienie ośrodków decyzyjnych w Kijowie
i w Tbilisi w ich prozachodniej polityce.
Po trzecie, rozszerzenie Unii Europejskiej w 2004 i 2007 roku w kierunku
wschodnim spowodowało, że region Morza Czarnego znalazł się w orbicie
zainteresowań Wspólnoty. Zmiany w szerokim regionie Morza Czarnego
mają teraz o wiele większy i bardziej bezpośredni wpływ na bezpieczeństwo
europejskie (przykład inwazji Rosji na Gruzję w sierpniu 2008 roku). Przyczyniło się to do wzrostu zainteresowania UE – jak również USA – stabilnością
i bezpieczeństwem w szerokim regionie Morza Czarnego.
Po czwarte, ponowne pojawienie się Rosji jako bardziej pewnej siebie i asertywnego regionalnego aktora – zwłaszcza w dziedzinie gospodarczej i energetycznej – wnosi nową jakość do rywalizacji w stosunkach Zachodu z Rosją.
Wzrost cen na surowce energetyczne spowodował, że Rosja od 2003/2004 roku
zaczęła prowadzić bardziej asertywną politykę wobec państw regionu Morza
Czarnego (z użyciem siły militarnej włącznie). Ta bardziej zdecydowana polityka Rosji przejawiała się w szczególności blokowaniem integracji Gruzji
i Ukrainy z NATO. W rezultacie region Morza Czarnego stał się do pewnego
stopnia obszarem rywalizacji („miękkiej” wojny) między Rosją a Zachodem24.
Według Matthew Bryzy interesy strategiczne Stanów Zjednoczonych Ameryki w szerokim regionie Morza Czarnego koncentrują się na trzech płaszczyznach. Są to: 1) reformy demokratyczne i reformy wolnorynkowe (ang. democratic
and market economic reform) – rozszerzanie wolności politycznych poprzez wolne,
demokratyczne wybory, rządy prawa, przestrzeganie praw człowieka (w tym
praw mniejszości), rozszerzanie wolności ekonomicznych poprzez transparentne gospodarki wolnorynkowe; 2) płaszczyzna energetyczna i handlowa (ang.
energy and commerce) – działania mające na celu rozszerzanie sieci rurociągów,
wzmacniające konkurencyjność na europejskim rynku energetycznym, oraz
zwiększenie handlu i rozwoju ekonomicznego poprzez rozkwit infrastruktury
transportowej i komunikacyjnej, małych i średnich przedsiębiorstw, turystyki,
nauki, technologii, ochrony środowiska i współpracy celnej; 3) płaszczyzna bezpieczeństwa (ang. security) – USA koncentrują się na zwalczaniu terroryzmu,
przestępczości zorganizowanej, proliferacji broni masowego rażenia (ang.
weapons of mass destruction – WMD) oraz przemytu poprzez współpracę w ochronie granic, kształtowanie form reagowania cywilno-wojskowego w nagłych przypadkach, rozwiązanie konfliktów etnicznych oraz współpracę z NATO25.
24 Cyt. za: F.S. Larrabee, The United States and Security in the Black Sea Region, „Southeast
European and Black Sea Studies”, vol. 9, nr 3, 2009, s. 301–302.
25 M.J. Bryza, The Policy of the United States…, op. cit., s. 38.
172
ROZDZIAŁ 6
Badacze Zeyno Baran i Robert A. Smith wskazują z kolei, że polityka USA
w regionie Morza Czarnego skupia się na trzech elementach: 1) wspieraniu
bezpiecznego i niezawodnego transportu surowców energetycznych z pominięciem przeszkód w postaci punktów zapalnych lub państw monopolistów;
2) wspieraniu stabilności i bezpieczeństwa (w tym na rozwiązywaniu występujących w regionie tzw. zamrożonych konfliktów); 3) wspieraniu reform
politycznych i gospodarczych (państwa prawa, przejrzystości, standardów
demokratycznych itd.). Skuteczna realizacja tej trójstronnej strategii pozwoli,
aby region Morza Czarnego stał się ogniwem dywersyfikacji źródeł energii,
bezpieczeństwa i wolności między Europą, Bliskim Wschodem i Azją Centralną (rozszerzenie korytarza Wschód–Zachód z Azji Centralnej do Europy,
gdzie kluczowa rola przypada regionowi Morza Czarnego)26.
6.3.2. Płaszczyzna energetyczna
Polityka USA w regionie Morza Czarnego rozpatrywana z punktu widzenia kwestii energetycznych sprowadza się – zdaniem Matthew Bryzy – do
następujących celów: 1) pomocy europejskim sojusznikom we wzmacnianiu ich bezpieczeństwa energetycznego poprzez dywersyfikację dostaw ropy
i gazu; 2) budowy wzajemnie korzystnych stosunków z Rosją; 3) poprawy
efektywności energetycznej, ochrony kluczowej infrastruktury energetycznej;
4) wsparcia rurociągów, które omijają Bosfor, w celu ułatwienia swobodnego
dostępu ropy kaspijskiej na zachodnie rynki (bez popierania danej trasy lub
projektu – decyzję tę należy pozostawić sektorowi prywatnemu)27.
Zdaniem Dimitriosa Triantaphyllou, energia stała się głównym wyzwaniem dla bezpieczeństwa w ogóle, a w przypadku regionu Morza Czarnego
– który jest główną drogą transportu surowców energetycznych z regionu
Morza Kaspijskiego i Rosji na Zachód – jest to również poligon doświadczalny dla stosunków między państwami-producentami (np. Rosja, Azerbejdżan, Turkmenistan), państwami transportującymi (np. Rosja, Gruzja,
Turcja, Ukraina) i państwami konsumenckimi. W rezultacie kwestia bezpieczeństwa energetycznego jest również testem dla współpracy energetycznej
UE–Rosja, jak i dla stosunków UE–Rosja w ogóle28.
26 Z. Baran, R.A. Smith, The Energy Dimension in American Policy towards the Black Sea Region,
„Southeast European and Black Sea Studies”, vol. 7, nr 2, 2007, s. 266.
27 M.J. Bryza, The Policy of the United States…, op. cit., s. 41.
28 D. Triantaphyllou, Energy Security and Common Foreign and Security Policy (CFSP): The
Wider Black Sea Area Context, „Southeast European and Black Sea Studies”, vol. 7, nr 2, 2007,
s. 289–302; D. Triantaphyllou, The „Security Paradoxes” of the Black Sea Region, „Southeast European and Black Sea Studies”, vol. 9, nr 3, 2009, s. 229. Patrz także: J. Roberts, Energy Coopera-
TOMASZ STĘPNIEWSKI – Region Morza Czarnego w polityce Unii Europejskiej
173
Wzrost zainteresowania USA obszarem czarnomorskim i kaspijskim
podyktowany był możliwością eksploatacji surowców energetycznych z tych
obszarów. Od roku 1995 roku administracja Stanów Zjednoczonych Ameryki prowadziła strategię konstrukcji wielu rurociągów (Multiple Pipeline
Strategy)29. Celem tej strategii było uzyskanie możliwości transportowania
ropy kaspijskiej, czyli połączenie Kaukazu Południowego i Azji Centralnej
z rynkami światowymi przez obszar Turcji, z pominięciem terytorium Rosji
i Iranu. Od 1997 roku strategia wielu ropociągów została przekształcona we
wspieranie jednego rurociągu Baku–Tbilisi–Ceyhan (BTC) oraz gazociągu
Baku–Tbilisi–Erzurum (BTE, określanego również jako SCP – South Caucasus Pipeline)30. Na początku XXI wieku udało się – przy pomocy USA (przede
wszystkim amerykańskich firm naftowych) – zrealizować powyższe projekty
infrastrukturalne. Jednym z największych sukcesów strategicznych Stanów
Zjednoczonych w tym względzie było uruchomienie w 2006 roku wspomnianego ropociągu Baku–Tbilisi–Ceyhan, transportującego ropę z Azerbejdżanu
przez terytorium Gruzji i Turcji na rynki zachodnie z ominięciem obszaru
Federacji Rosyjskiej, oraz gazociągu Baku–Tbilisi–Erzurum, którego trasa
pokrywa się niemal z trasą BTC. Realizacja BTC została określona mianem
„strategicznego kroku milowego” na obszarze poradzieckim31. Zakończona
sukcesem budowa BTC i BTE zmieniła energetyczny układ sił w regionie
czarnomorskim oraz jawiła się jako swoisty symbol „wymykania się” państw
Kaukazu Południowego ze strefy wpływów Rosji32.
Pomyślnie zrealizowane projekty BTC i BTE byłyby bodźcem do angażowania się w kolejne projekty energetyczne w regionie czarnomorskim i kaspijskim mające na celu stworzenie korytarza transportu gazu Wschód–Zachód,
który umożliwiłby niezależne od Rosji dostawy gazu do Europy (przede
tion among the BSEC Member States. Towards an Energy Strategy for the BSEC, „Xenophon Paper”,
nr 3, 2007, International Centre for Black Sea Studies, s. 54–56.
29 Fact Sheet on Pipeline I, Caspian Energy Pipelines, The White House, Office of the Press Secretary, Istanbul, Turkey, 17.11.1999, http://www.clintonpresidentialcenter.org/legacy/111799-fact
-sheet-on-pipeline-a.htm
30 O. Pliszczyńska, Polityka „niebezpieczeństwa” Gruzji, „Prace Instytutu Europy ŚrodkowoWschodniej”, t. 14, 2010, s. 38.
31 S.E. Cornell, M. Tsereteli, V. Socor, Geostrategic Implications of the Baku – Tbilisi – Ceyhan
Pipeline, w: S.F. Starr, S.E. Cornell (red.), The Baku – Tbilisi – Ceyhan Pipeline: Oil Window to the
West, Washington–Uppsala 2005, s. 17 i nast.
32 M. Celikpala, Escalating Rivalries and Diverging Interests: Prospects for Stability and Security in
the Black Sea Region, „Southeast European and Black Sea Studies”, vol. 10, nr 3, 2010, s. 291;
O. Pliszczyńska, Polityka „niebezpieczeństwa” Gruzji, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 2010, s. 22–24.
174
ROZDZIAŁ 6
wszystkim gazu kaspijskiego, ale też bliskowschodniego)33. W związku z tym
USA popierają realizację takich projektów gazociągowych jak Biały Potok
(White Stream) oraz projekt UE noszący nazwę Nabucco. Realizacja tych projektów stoi ciągle (2012 rok) pod znakiem zapytania ze względu na brak gwarancji odpowiednich dostaw gazu dla tych projektów oraz zbytnią wrażliwość
na uwarunkowania polityczne.
6.3.3. „Reset” w stosunkach USA–Rosja (i NATO–Rosja)34
„Reset” w stosunkach USA–Rosja, występujący od momentu dojścia do
władzy Baracka Obamy, jest konsekwencją redefinicji strategicznych priorytetów i wzmożonego pragmatyzmu Stanów Zjednoczonych Ameryki we
współczesnych stosunkach międzynarodowych. Osłabienie hegemonii USA
Rosja usiłuje wykorzystać do odepchnięcia USA i NATO od granic rosyjskich i obszaru poradzieckiego. Jej celem strategicznym jest również osłabienie więzi transatlantyckich. Dla zbudowania wzajemnego zaufania prócz
„resetu” w relacjach USA–Rosja powinien zostać dokonany również „reset”
w stosunkach NATO–Rosja35. W ten sposób – przy zachowaniu obecnych
instytucji – można byłoby podjąć konstruktywne negocjacje na temat rosyjskich oczekiwań względem europejskiej architektury bezpieczeństwa. Postulaty rosyjskich decydentów, nawołujących do stworzenia nowej architektury
bezpieczeństwa europejskiego, spotykają się na ogół z przychylnym przyjęciem przez decydentów francuskich i niemieckich. Potwierdzeniem tego był
szczyt w Deauville we Francji (18–19 października 2010 roku), podczas którego spotkali się przywódcy Rosji, Niemiec i Francji. Termin tego spotkania
był zastanawiający, ponieważ trwały wówczas prace nad projektem nowej
koncepcji strategicznej Sojuszu i zbliżał się szczyt NATO w Lizbonie (19–20
listopada 2010 roku), na którym została ona przyjęta. Krytyków tego rodzaju
spotkań możemy podzielić na dwie grupy. Jedni wskazują, że poprzez takie
inicjatywy osłabieniu ulega solidarność euroatlantycka, a próby porozumiewania się z Rosją na zasadach bilateralnych, z pominięciem interesów NATO
czy UE, nie służą tym organizacjom jako całości. Drudzy mówią o tym, że
sama idea tego typu spotkań jest słuszna, lecz niewłaściwy jest dobór partne33 C. Locatelli, Russian and Caspian Hydrocarbons: Energy Supply Stakes for the European Union,
„Europe-Asia Studies”, vol. 62, nr 6, 2010, s. 964–965; O. Pliszczyńska, Polityka…, op. cit.,
s. 40–41.
34 Por. T. Kapuśniak, Wprowadzenie, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”,
T. Kapuśniak (red.), Rok 8 (2010), zeszyt 3: UE – USA – NATO a Federacja Rosyjska, s. 7–10.
35 Czynnikiem wpływającym na ochłodzenie stosunków NATO z Rosją była wojna Rosji
z Gruzją w sierpniu 2008 roku.
TOMASZ STĘPNIEWSKI – Region Morza Czarnego w polityce Unii Europejskiej
175
rów. Powinni w nich uczestniczyć przedstawiciele Unii Europejskiej jako całości, Rosji oraz Turcji – państwa, którego znaczenie dla układu sił w regionie
(szerzej: na arenie międzynarodowej) sukcesywnie wzrasta36.
Stosunki Zachód–Rosja opierają się, z jednej strony, na kooperacji
(np. w kwestiach nierozprzestrzeniania broni masowego rażenia, zakończenia
z sukcesem operacji w Afganistanie czy rozwiązania kryzysu wokół programu
nuklearnego Iranu), z drugiej – na konfrontacji (obszar poradziecki i utrzymanie stref wpływów, przeciwdziałanie Rosji rozszerzeniu NATO na Wschód,
„wojny gazowe” Rosji, wojna Rosji z Gruzją w 2008 roku, budowa amerykańskiej tarczy antyrakietowej w Europie Środkowej itd.). Nie zmienia to jednak
faktu, że w interesie Zachodu jest europeizacja (okcydentalizacja) Rosji. Jednak aby ten cel został zrealizowany, potrzebne są zaangażowanie i skłonność
do modernizacji ze strony samej Rosji. Musi być to jednak przemiana w rozumieniu zachodnioeuropejskim, a nie rosyjskim. Jeśli Rosja chce uczestniczyć
w pełni w tworzącej się nowej strukturze stosunków międzynarodowych oraz
pragnie nadrobić stracony czas (zapóźnienie technologiczne, a nawet cywilizacyjne) w stosunku do najbardziej rozwiniętych państw Zachodu i świata,
musi podjąć trud transformacji, który będzie korzystny dla niej samej i dla
jej relacji z Zachodem, a szerzej – ze światem37.
6.3.4. Perspektywy polityki Stanów Zjednoczonych Ameryki
w regionie Morza Czarnego
Stany Zjednoczone Ameryki kierują się celami strategicznymi i interesami
odnoszącymi się do współpracy z państwami regionu Morza Czarnego w kwestiach walki z terroryzmem, zwalczania handlu narkotykami i sieci przestępczych, rozwiązania w regionie tzw. zamrożonych konfliktów (np. w Górskim
Karabachu, Abchazji, Osetii Południowej i Naddniestrzu). Z punktu widzenia
chęci współpracy z USA (Zachodem) państwa tego regionu można podzielić
na trzy grupy: 1) Gruzja, Ukraina i Azerbejdżan wykazują zaangażowanie
pogłębianiem więzi z USA i państwami zachodnimi, 2) Rumunia i Bułgaria
opowiadają się za ścisłą współpracą z USA (włączając zgodę na budowę amerykańskich baz wojskowych na ich terytoriach), 3) Rosja i Turcja sprzeciwiają
się zwiększonej obecności USA i NATO na Morzu Czarnym. Nie zmienia to
jednak faktu, że Stany Zjednoczone nadal dążą do wzmocnienia współpracy
energetycznej, bezpieczeństwa i reform w tym krytycznym regionie38.
36
37
38
T. Kapuśniak, Wprowadzenie…, op. cit., s. 7–10.
Ibidem.
Por. Z. Baran, R.A. Smith, The Energy Dimension in American Policy…, op. cit., s. 274.
176
ROZDZIAŁ 6
6.4. ZAKOŃCZENIE
Unia Europejska jest jednym z najważniejszych filarów międzynarodowej
obecności w regionie39. Jej polityka w regionie Morza Czarnego napotyka
na coraz większe współzawodnictwo ze strony innych aktorów. Podczas gdy
UE mówi o prawach człowieka, przestrzeganiu standardów demokratycznych,
państwie prawa itd., inni aktorzy (jak: Rosja, Turcja, Iran czy też Chiny),
posiadający interesy w regionie, podejmują współpracę z państwami czarnomorskimi bez dyktowania warunków, na jakich wzajemne stosunki powinny
się opierać. Ponadto bliskie związki państw Partnerstwa Wschodniego z Unią
Europejską nie są tu priorytetem, jak było w przypadku państw Europy
Środkowej.
Z geopolitycznego punktu widzenia region Morza Czarnego jest dla
Wspólnoty obszarem nowych możliwości, a także szansą na potwierdzenie
jej zdolności do wiarygodnego oddziaływania na arenie międzynarodowej. Na
skutek rozszerzenia UE na Wschód, przemieniła się ona z aktora „zewnętrznego” („outsidera”) w aktora „wewnętrznego” („insidera”).
Ostatnia odsłona UE wobec wschodnich sąsiadów, czyli Partnerstwo
Wschodnie, z pewnością jest polityką, która może przyczynić się do zmiany
sytuacji państw partnerskich, pod warunkiem, że te państwa będą chciały
tych zmian i podążały drogą reform demokratycznych, w kierunku państwa prawa. Stagnacja, a nawet regres procesu demokratyzacji i stabilizacji
państw obszaru PW powodują, że skuteczność tego projektu jest stosunkowo
niewielka. Warto również pamiętać, że nie bez znaczenia dla skuteczności
PW jest również rywalizacja o „wspólne niestabilne sąsiedztwo” Unii Europejskiej i Federacji Rosyjskiej, czyli obszar Europy Wschodniej i Kaukazu
Południowego. Dość często Partnerstwo Wschodnie postrzegane jest przez
decydentów rosyjskich jako próba rywalizacji o wspólne sąsiedztwo40. Ponadto
– jak wskazuje Peter Munk Jensen – sytuacja powyższa wynika również
z podejścia samej UE do państw wschodnich, czyli utrzymywania stosunków
z partnerami wschodnimi przy jednoczesnym trzymaniu ich na dystans. Unia
stara się, by nie oddalili się oni za bardzo, ale również nie chce widzieć ich
jako państw członkowskich41. Brak konkretnych działań ze strony UE nie
pozostaje bez reakcji ze strony Federacji Rosyjskiej. Otóż Rosja podejmuje
39 D. Jankowski, Geostrategia obszaru czarnomorskiego, w: B. Bojarczyk, T. Kapuśniak (red.),
Obszar czarnomorsko-kaspijski w stosunkach międzynarodowych, Lublin 2011, s. 20.
40 T. Stępniewski, Geopolityka regionu…, op. cit., s. 87–90.
41 P.M. Jensen, Partnerstwo Wschodnie i duńska prezydencja w Radzie Unii Europejskiej: między
realizmem a rozczarowaniem, „Analiza Fundacji Batorego”, Warszawa, marzec 2012, s. 2, http://
www.batory.org.pl.
TOMASZ STĘPNIEWSKI – Region Morza Czarnego w polityce Unii Europejskiej
177
działania mające na celu utrzymanie państw obszaru poradzieckiego (które
są objęte analizowanym programem PW) w jej strefie wpływów. Przykładem
takich działań Rosji może być wojna Rosji z Gruzją z 2008 roku, jak również
zgłoszona – w październiku 2011 roku przez ówczesnego premiera Rosji Władimira Putina – propozycja utworzenia Unii Eurazjatyckiej42.
Z jednej strony, można wskazać na pewne sukcesy PW w postaci ustanowienia dialogu politycznego w regionie, ułatwień wizowych, przygotowań
umów stowarzyszeniowych oraz wsparcia dla społeczeństwa obywatelskiego.
Z drugiej strony, problemy z wysokim poziomem korupcji, demokratyzacją
i stabilnością sytuacji w Europie Wschodniej i Kaukazie Południowym powodują – co podkreślają niektórzy badacze – że Partnerstwo może podzielić rolę
EPS, gdyż po szumnym początku, rozsierdzeniu Rosji, okazuje się, że inicjatywa UE jest „bezzębna”, czyli pozbawiona skuteczności i nieszkodliwa43.
Jednak biorąc pod uwagę obecny kryzys finansowy UE, sceptyczne nastawienie tzw. starych państw członkowskich UE wobec rozszerzenia i niestabilność
południowych sąsiadów, wydaje się wielce prawdopodobne, że państwa PW
nie otrzymają w perspektywie krótkiej i średniej perspektywy członkostwa
w UE. Mimo to państwa tego obszaru winny podjąć wysiłek w celu utrzymania przez UE perspektywy otwartych drzwi bądź też działania mające na celu
utworzenie „wschodniego obszaru gospodarczego” powiązanego z UE44.
Stany Zjednoczone Ameryki kierują się celami strategicznymi i interesami
odnoszącymi się do współpracy z państwami regionu Morza Czarnego w kwestiach walki z terroryzmem, zwalczania handlu narkotykami i sieci przestępczych, rozwiązania w regionie tzw. zamrożonych konfliktów (np. w Górskim
Karabachu, Abchazji, Osetii Południowej i Naddniestrzu). Z punktu widzenia
chęci współpracy z USA (Zachodem) państwa tego regionu można podzielić
na trzy grupy: 1) Gruzja, Ukraina i Azerbejdżan wykazują zaangażowanie
pogłębianiem więzi z USA i państwami zachodnimi, 2) Rumunia i Bułgaria
opowiadają się za ścisłą współpracą z USA (włączając zgodę na budowę amerykańskich baz wojskowych na ich terytoriach), 3) Rosja i Turcja sprzeciwiają
42 U. Halbach, Vladimir Putin’s Eurasian Union. A New Integration Project for the CIS Region?,
„SWP Comments”, nr 1, January 2012, German Institute for International and Security
Affairs, www.swp-berlin.org; X. Kurowska, P. Pawlak, The EU’s Eastern Partnership – More for
More, or More of the Same, „Yearbook of Polish European Studies”, vol. 14, 2011, Centre for
Europe, University of Warsaw, s. 119–122.
43 Por. P.J. Borkowski, Partnerstwo Wschodnie jako instrument polityki zewnętrznej UE, w: A. Szeptycki (red.), Między sąsiedztwem a integracją. Założenia, funkcjonowanie i perspektywy Partnerstwa
Wschodniego Unii Europejskiej, Warszawa 2011, s. 84; także: J. Kulhanek, The Fundamentals of
Russia’s EU Policy, „Problems of Post-Communism”, vol. 57, nr 5, September/October 2010,
s. 51–63.
44 P.M. Jensen, Partnerstwo Wschodnie…, op. cit. s. 10.
178
ROZDZIAŁ 6
się zwiększonej obecności USA i NATO na Morzu Czarnym. Nie zmienia to
jednak faktu, że Stany Zjednoczone nadal dążą do wzmocnienia współpracy
energetycznej, bezpieczeństwa i reform w tym krytycznym regionie45.
Bibliografia
Baran Z., Smith R. A., The Energy Dimension in American Policy towards the Black Sea Region,
„Southeast European and Black Sea Studies”, vol. 7, nr 2, 2007.
Barysch K., 2007. Turkey’s Role in European Energy Security. Center for European Reform Essays,
London: Center for European Reform, http://www.cer.org.uk/pdf/essay_turkey_energy_12dec07.pdf.
Borkowski P. J., Partnerstwo Wschodnie jako instrument polityki zewnętrznej UE, w: A. Szeptycki
(red.), Między sąsiedztwem a integracją. Założenia, funkcjonowanie i perspektywy Partnerstwa
Wschodniego Unii Europejskiej, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2011.
Borkowski P.J., Partnerstwo Wschodnie jako instrument polityki zewnętrznej UE, w: A. Szeptycki
(red.), Między sąsiedztwem a integracją. Założenia, funkcjonowanie i perspektywy Partnerstwa
Wschodniego Unii Europejskiej, Warszawa 2011.
Bryza M.J., The Policy of the United States toward the Black Sea Region, w: R.D. Asmus (ed.),
Next Steps in Forging a Euroatlantic Strategy for the Wider Black Sea, Washington D.C.,
2006.
Celikpala M., Escalating Rivalries and Diverging Interests: Prospects for Stability and Security in
the Black Sea Region, „Southeast European and Black Sea Studies”, vol. 10, nr 3, 2010.
Cornell S.E., Tsereteli M., Socor V., Geostrategic Implications of the Baku – Tbilisi – Ceyhan
Pipeline, w: S.F. Starr, S.E. Cornell (eds.), The Baku – Tbilisi – Ceyhan Pipeline: Oil Window to the West, Washington–Uppsala 2005.
Delcour L., The European Union, a Security Provider in the Eastern Neighbourhood?, „European
Security”, vol. 19, nr 4, 2010.
Dumała A., Polityka Unii Europejskiej w regionie Morza Czarnego, „Rocznik Instytutu Europy
Środkowo-Wschodniej”, T. Kapuśniak, A. Gil (red.), Rok 7 (2009), część 1: Region czarnomorski.
Fact Sheet on Pipeline I, Caspian Energy Pipelines, The White House, Office of the Press Secretary, Istanbul, Turkey, 17 November 1999, http://www.clintonpresidentialcenter.org/
legacy/111799-fact-sheet-on-pipeline-a.htm.
Halbach U., Vladimir Putin’s Eurasian Union. A New Integration Project for the CIS Region?,
„SWP Comments”, January 2012, nr 1, German Institute for International and Security Affairs, www.swp-berlin.org.
Halbach U., Vladimir Putin’s Eurasian Union. A New Integration Project for the CIS Region?,
„SWP Comments”, January 2012, nr 1, German Institute for International and Security Affairs, www.swp-berlin.org.
Hamilton D., A Transatlantic Strategy for the Wider Black Sea, [w:] D. Hamilton, G. Mangott
(red.), The Wider Black Sea Region in the 21st Century: Strategic, Economic and Energy Perspectives, Washington D.C., 2008.
Hatto R., Tomescu O., The EU and the Wider Black Sea Region: Challenges and Policy
Options, „Garnet Policy Brief ”, January 2008, nr 5, s. VII–VIII, http://www.garnet-eu.
org/fileadmin/documents/policy_briefs/Garnet_Policy_Brief_No_5.pdf.
45
Por. Z. Baran, R.A. Smith, The Energy Dimension in American Policy…, op. cit. s. 274.
TOMASZ STĘPNIEWSKI – Region Morza Czarnego w polityce Unii Europejskiej
179
Iwański T., Ciechanowicz A., Kwiatkowska-Drożdż A., Sadowski R., Kryzys w relacjach UE–
Ukraina wokół sprawy Tymoszenko, „Tydzień na Wschodzie”, nr 17 (218), 09.05.2012, www.
osw.waw.pl
Jankowski D., Geostrategia obszaru czarnomorskiego, w: B. Bojarczyk, T. Kapuśniak (red.),
Obszar czarnomorsko-kaspijski w stosunkach międzynarodowych, Wydawnictwo Uniwersytetu
Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2011.
Jensen P.M., Partnerstwo Wschodnie i duńska prezydencja w Radzie Unii Europejskiej: między realizmem a rozczarowaniem, „Analiza Fundacji Batorego”, Warszawa, marzec 2012, http://
www.batory.org.pl.
Kapuśniak T. (red.), Unia Europejska i Federacja Rosyjska wobec regionu Morza Czarnego, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 2010.
Kapuśniak T., Cicha kontrrewolucja w Rosji, „Analizy Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”, t. 25, Lublin 2008.
Kapuśniak T., Wprowadzenie, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”, T. Kapuśniak (red.), Rok 8 (2010), zeszyt 3: UE – USA – NATO a Federacja Rosyjska, s. 7–10.
Kardaş Ş., Geo-strategic Position as Leverage in EU Accession: The Case of Turkish-EU Negotiations
on the Nabucco Pipeline, „Southeast European and Black Sea Studies”, vol. 11, nr 1,
2011.
Konarzewska A., Strategia Unii Europejskiej wobec regionu Morza Czarnego, „Bezpieczeństwo
Narodowe”, nr 5–6, 2007.
Kulhanek J., The Fundamentals of Russia’s EU Policy, „Problems of Post-Communism”, vol.
57, nr 5, 2010.
Kurowska X., Pawlak P., The EU’s Eastern Partnership – More for More, or More of the Same,
„Yearbook of Polish European Studies”, vol. 14, 2011, Centre for Europe, University
of Warsaw.
Larrabee F.S., The United States and Security in the Black Sea Region, „Southeast European
and Black Sea Studies”, vol. 9, nr 3, 2009.
Locatelli C., Russian and Caspian Hydrocarbons: Energy Supply Stakes for the European Union,
„Europe-Asia Studies”, vol. 62, nr 6, 2010.
Lynch D., Same View, Different Realities: EU and US Policy towards Russia, w: M. Zaborowski
(red.), Friends Again? EU – US Relations after the Crisis, EUISS Publications, Paris
2006.
Pisarska K., Polityka Unii Europejskiej wobec Federacji Rosyjskiej przed i po 2004 roku: czynniki
zmian i kierunki ewolucji, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”, T. Kapuśniak (red.), Rok 8 (2010), zeszyt 3: UE – USA – NATO a Federacja Rosyjska.
Pliszczyńska O., Polityka „niebezpieczeństwa” Gruzji, „Prace Instytutu Europy ŚrodkowoWschodniej”, t. 14, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 2010.
Raś M., Obszar WNP jako czynnik wpływający na tożsamość międzynarodową Federacji Rosyjskiej,
w: T. Kapuśniak (red.), Federacja Rosyjska – Wspólnota Niepodległych Państw, t. 2, Instytut
Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin–Warszawa 2011.
Roberts J., Energy Cooperation among the BSEC Member States. Towards an Energy Strategy for
the BSEC, „Xenophon Paper”, nr 3, 2007, International Centre for Black Sea Studies.
Sapir J., Nowy XXI wiek. Od „wieku Ameryki” do powrotu narodów, tłum. M. Wilk, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2009.
Stępniewski T., Geopolityka regionu Morza Czarnego w pozimnowojennym świecie, Instytut
Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin–Warszawa 2011.
Stępniewski T., Polityka Unii Europejskiej wobec regionu Azji Centralnej, w: T. Stępniewski
(red.), Nowa Wielka Gra w regionie Azji Centralnej, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin–Warszawa 2012.
180
ROZDZIAŁ 6
Triantaphyllou D., Energy Security and Common Foreign and Security Policy (CFSP): The Wider
Black Sea Area Context, „Southeast European and Black Sea Studies”, vol. 7, nr 2, 2007.
Triantaphyllou D., Fotiou E., The EU and Turkey in Energy Diplomacy, „Insight Turkey”,
vol. 12, nr 3, 2010.
Triantaphyllou D., The „Security Paradoxes” of the Black Sea Region, „Southeast European and
Black Sea Studies”, vol. 9, nr 3, 2009.
Waal T. de, Expanding the EU’s Ostpolitik, „Strategic Europe”, 24 October 2011, http://
carnegieeurope.eu/publications/?fa=45792.
ЄС ухвалив нову Програму з інтеграції та співпраці Східного партнерства, Представництво Європейського Союзу в Україні, 27.06.2012, http://eu.prostir.ua/news/253736.
html.
ROZDZIAŁ 7
PATRYC JA S OKOŁ O W S KA *
Bałkany Zachodnie wyzwaniem dla systemu
bezpieczeństwa euroatlantyckiego
7.1. WPROWADZENIE
Bałkany Zachodnie ze względu na swoje położenie w Europie, a zwłaszcza na układ geopolityczny uformowany w wyniku konfliktów w latach 90. na
terenie byłej Jugosławii, obecną niestabilność sytuacji politycznej, ekonomicznej i narodowościowej oraz zaangażowanie organizacji międzynarodowych takich jak ONZ, NATO, UE i OBWE, odgrywają niezwykle istotną rolę
w systemie bezpieczeństwa euroatlantyckiego1. Nie bez znaczenia jest fakt,
iż z jednej strony państwa tego regionu (Chorwacja, Bośnia i Hercegowina,
Serbia, Kosowo, Czarnogóra, Macedonia oraz Albania) aspirują do członkostwa w UE i NATO, a z drugiej strony pozostają w znacznej części podmiotem polityki prowadzonej przez USA, Turcję, Chiny, Rosję, Arabię Saudyjską
i Iran. W tym kontekście problem Bałkanów Zachodnich w systemie bezpieczeństwa euroatlantyckiego jawi się jako wyjątkowo złożony, bo obejmujący
swoim zakresem nie tylko wiele państw, ale również takie wyzwania jak: procesy stabilizacyjne (misje i programy pomocowe NATO i UE), zapobieganie
wszelkiego rodzaju zagrożeniom i konfliktom oraz wspieranie procesu reform
w nowopowstałych lub przechodzących transformację krajach. Uwzględniając
powyższe, jak również kryzys finansowy, którym dotknięta jest UE oraz coraz
większe zaangażowanie się USA w rejonie Pacyfiku i koncentrację Waszyngtonu na polityce wewnętrznej, nasuwają się pytania o dalsze znaczenie i przyszłość Bałkanów Zachodnich w systemie bezpieczeństwa euroatlantyckiego,
Autorka jest doradcą sekretarza stanu w Biurze Pełnomocnika Prezesa Rady Ministrów
ds. Dialogu Międzynarodowego w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów (KPRM). Tezy i opinie
zawarte w tekście nie są oficjalnym stanowiskiem KPRM i wyrażają jedynie opinie autorki.
1 Artykuł powstał w ramach projektu finansowanego ze środków Narodowego Centrum
Nauki.
*
182
ROZDZIAŁ 7
identyfikację płynących z tego regionu zagrożeń oraz charakterystykę problemów jakie stoją na przeszkodzie w uzyskaniu członkostwa w UE i NATO.
Już od początku lat 90. NATO i UE, poprzez różnorodne programy pomocowe i szkoleniowe oraz operacje cywilne i wojskowe, angażowały się na rzecz
stabilizacji Bałkanów Zachodnich. Pod wpływem wydarzeń i konfliktu w byłej
Jugosławii, NATO rozwijało i testowało siły reagowania kryzysowego i stabilizacji oraz zmieniało i dopasowywało swoją doktrynę. W wyniku rozpadu bloku
wschodniego, bezpośrednio na tle walk w Chorwacji oraz w obliczu narastającego kryzysu w Bośni i Hercegowinie, w listopadzie 1991 r. w Rzymie odbył się
szczyt NATO, podczas którego przyjęto nową koncepcję strategiczną, definiującą i uwzględniającą zagrożenia i wyzwania dla bezpieczeństwa międzynarodowego. Zaliczono do nich niekorzystne następstwa destabilizacji wynikające
z poważnych problemów gospodarczych, społecznych i politycznych włącznie
z rywalizacją etniczną i sporami terytorialnymi. Strategię Sojuszu oparto na
szerokim ujęciu problematyki bezpieczeństwa z uwzględnieniem dialogu,
współpracy i utrzymywaniu wspólnego potencjału obronnego. Poprzez zainicjowanie programu Partnerstwa dla Pokoju poszerzono współpracę o państwa
Europy Środkowo – Wschodniej. Istotnym elementem nowej doktryny NATO
stało się utrzymywanie wystarczających sił konwencjonalnych oraz działania
na rzecz zapobiegania konfliktom i reagowania w sytuacjach kryzysowych2,
co było realizowane i rozwijane podczas wojen w byłej Jugosławii (na Bałkanach Zachodnich). Sprawdzianem poziomu skuteczności nowej doktryny była
operacja przywracania pokoju i misje stabilizacyjne w Bośni i Hercegowinie.
Istotne znaczenie dla rozwoju euroatlantyckiej koncepcji bezpieczeństwa
miał konflikt w Kosowie w 1999 r. To właśnie podczas nalotów Sojuszu Północnoatlantyckiego na pozycje serbskie, w Waszyngtonie (23–24 kwietnia
1999 r.) ogłoszono nową koncepcję strategiczną NATO. Podstawowym celem
miało być zapewnienie stabilności w regionie euroatlantyckim, a w konsekwencji zagwarantowanie bezpieczeństwa i utrzymania pokoju. W tym celu
Sojusz zadeklarował prowadzenie wspólnej polityki m.in. poprzez utrzymanie jedności transatlantyckiej, wspólną obronę w czasie agresji, utrzymanie potencjału militarnego Sojuszu, zapobieganie konfliktom, zarządzanie
kryzysami oraz partnerstwo i dialog z innymi państwami. Wraz z nowymi
zagrożeniami, które w koncepcji zostały zdefiniowane jako lokalne konflikty
oraz kryzysy etniczne i religijne, naruszenia praw człowieka, rozprzestrzenianie broni masowego rażenia, terroryzm i zorganizowana przestępczość,
działania NATO miały koncentrować się na szerokim ujęciu bezpieczeństwa z uwzględnieniem jego wymiaru politycznego, ekonomicznego, socjal2
W. Skokowski, Bałkany Etnokulturowe podłoże konfliktów, Pułtusk 2007, s. 207.
PATRYCJA SOKOŁOWSKA – Bałkany Zachodnie w systemie bezpieczeństwa euroatlantyckiego
183
nego, środowiskowego i obronnego.3 Decyzja o rozszerzeniu zadań NATO
o działania wykraczające poza charakter stricte obronny, a przede wszystkim możliwość prowadzenia operacji militarnych poza obszarem Sojuszu
i w konsekwencji dopuszczenie do ich realizacji nawet bez zgody Rady Bezpieczeństwa ONZ, była dowodem na dalszą transformację Sojuszu Północnoatlantyckiego. Przykładem powyższych zmian była nie tylko przeprowadzona
operacja wymuszania pokoju na pozycje serbskie w 1999 r., ale też kolejne
operacje stabilizacyjne w Kosowie i Macedonii.
Bałkany Zachodnie stały się też laboratorium tworzenia Europejskiej
Polityki Bezpieczeństwa i Obrony UE, a zagrożenia płynące z tego regionu
(oprócz ataków na Word Trade Center w 2001 r.) również przyczyniły się
do powstania Europejskiej Strategii Bezpieczeństwa, znajdując odniesienie w tym dokumencie. To właśnie na obszarze byłej Jugosławii ewoluowała
współpraca NATO i UE, zapoczątkowana w 2003 r. podpisaniem porozumienia „Berlin Plus” oraz tworzyły się pierwsze misje wojskowe i cywilne UE.
Przykładem współpracy UE i NATO na mocy umowy „Berlin Plus” była
„Concordia” – pierwsza misja wojskowa UE w Macedonii oraz do dziś istniejąca misja EUFOR „Althea” w Bośni i Hercegowinie. Stabilizacja regionu
Bałkanów Zachodnich, wprowadzenie reform dotyczących praworządności,
prawidłowego funkcjonowania aparatu administracji państw powstałych po
rozpadzie byłej Jugosławii, reforma policji i wymiaru sprawiedliwości okazały
się niezwykle ważnym wyzwaniem dla cywilnych zdolności UE. W konsekwencji w 2003 r. Bruksela zainicjowała pierwszą operację cywilną w ramach Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony, którą była misja policyjna EUPM
w Bośni i Hercegowinie. Do jej zadań należała reforma organów porządkowych i bezpieczeństwa oraz wymiaru sprawiedliwości, włącznie z tworzeniem
nowych instytucji i różnorodnych programów mających na celu wzmocnienie
policji oraz wprowadzenie zasad państwa prawa.4 Drugą misją policyjną UE
była misja policyjna EUPOL „Proxima” w Macedonii (2003–2005), która zajmowała się stworzeniem efektywnego, profesjonalnego aparatu policji, zdolnego do podejmowania samodzielnych działań oraz walki ze zorganizowaną
przestępczością. Obecnie Unia Europejska prowadzi w Bośni i Hercegowinie, rozpoczętą w 2004 r. militarną operację EUFOR „Althea” oraz w Kosowie największą swojej historii operację cywilną EULEX, wyposażoną po raz
pierwszy w mandat wykonawczy.
S. Koziej, Strategie bezpieczeństwa NATO i UE, Skrypt internetowy, Warszawa 2008, s. 10,
www.koziej.pl.
4 Patrz: P. Sokołowska, Bilans działalności misji policyjnej Unii Europejskiej w Bośni i Hercegowinie, http://fpw.wroclaw.pl/images/fpw_pdf/p.%20sokolowska%20bilans%20dzialalnosci%20
misji%20policyjnej%20unii%20europejskiej.pdf [data dostępu: 23.03.2013].
3
184
ROZDZIAŁ 7
Biorąc pod uwagę zaangażowanie NATO i UE w regionie oraz aspiracje
państw Bałkanów Zachodnich do członkostwa w tych organizacjach5 można
odnieść wrażenie, że środowisko bezpieczeństwa byłej Jugosławii oraz Albanii
odznacza się rosnącym poziomem stabilności i brakiem zagrożeń militarnych
w postaci konfliktu zbrojnego. Z drugiej jednak strony obszar ten pełen jest
problemów politycznych i gospodarczych związanych z różnorodnym stopniem
transformacji i praworządności oraz szerzącymi się nastrojami nacjonalistycznymi i populistycznymi, dla których pożywką jest stagnacja i ciągle istniejące
podziały narodowościowe i religijne. Niestabilność systemów politycznych,
niezakończone procesy państwowotwórcze, trudna sytuacja ekonomiczna oraz
nieszczelność granic sprzyjają szerzeniu się nielegalnej migracji i przestępczości zorganizowanej napływającej z Azji Centralnej, Bliskiego Wschodu przez
Bałkany Zachodnie do UE. Słabość systemów politycznych państw w regionie,
występowanie różnic religijnych i narodowościowych, obecność nowych aktorów, w tym aktywność organizacji terrorystycznych, negatywnie wpływają na
system bezpieczeństwa euroatlantyckiego i jego stabilizację, a w przyszłości
mogą wręcz otworzyć na Bałkanach kolejną puszkę Pandory.
7.2. PROBLEMY EKONOMICZNE I NOWI AKTORZY
W okresie 2001–2008 kraje gospodarki państw Bałkanów Zachodnich
odnotowywały wzrost gospodarczy w wysokości 5–7%, co oznaczało, iż roczna
stopa wzrostu dla tych krajów była wyższa niż w UE. Liderem w regionie była
Czarnogóra, a jej gospodarka rosła w tym okresie w tempie około 10% rocznie. Wzrost gospodarczy na Bałkanach Zachodnich opierał się na eksporcie
do Unii Europejskiej, przepływach kredytowych, bezpośrednich inwestycjach
zagranicznych oraz migracji zachodniobałkańskiej siły roboczej do UE.6 Przykładowo w latach 2002–2008 na skutek finansowania inwestycji i konsumpcji
5 Członkostwo w UE i NATO leży w strefie żywego zainteresowania państw Bałkanów
Zachodnich. Jedynie Serbia nie aspiruje do członkostwa w NATO. Region ten nie tylko bezpośrednio graniczy z Sojuszem Północnoatlantyckim, ale takie państwa jak Słowenia, Chorwacja
i Albania są jego członkami. Na szczycie w Bukareszcie (kwiecień 2008 r.) zaproszenie do
negocjacji w sprawie członkostwa planowano wystosować również do Macedonii, jednak zostało
ono zablokowane ze względu na veto Grecji, w związku ze sporem o nazwę państwa Macedonia. Jeśli chodzi o UE, to w 2011 r. negocjacje akcesyjne zakończyła Chorwacja, która 1 lipca
2013 r. stała się członkiem Wspólnot. Status państwa kandydującego posiada Serbia od 2012
r., Czarnogóra od 2010 r. i Macedonia od 2005 r.
6 N. Wunsch, J. Rappold, Westbalkan: EU-Erweiterung in der Krise, DGAP Analyse, nr 6,
August 2010, s. 3, https://dgap.org/de/think-tank/publikationen/dgapanalyse-kompakt/westbalkan-eu-erweiterung-der-krise, [data dostępu: 23.03.2013].
PATRYCJA SOKOŁOWSKA – Bałkany Zachodnie w systemie bezpieczeństwa euroatlantyckiego
185
prywatnej, wartość kredytów gwałtownie wzrosła. Ekspansja pożyczek udzielanych przez banki państw UE była możliwa dzięki malejącemu ryzyku oraz
potencjałowi wzrostu w regionie.
Kryzys gospodarczy i finansowy w UE negatywnie odbił się na gospodarkach Bałkanów Zachodnich. Spadek inwestycji zagranicznych oraz wymiany
handlowej doprowadził do wzrostu bezrobocia, zadłużenia i pogłębiającej się
recesji i tak słabych ekonomicznie państw. Zmniejszyły się też transfery pieniężne przekazywane przez zachodniobałkańskich emigrantów zarobkowych,
co okazało się brzemienne w skutkach, gdyż to właśnie emigracja była zaworem bezpieczeństwa dla osób bezrobotnych, jak również źródłem istotnego
napływu walorów finansowych z zewnątrz. Imigranci z Bałkanów Zachodnich
zostali więc w pierwszej kolejności dotknięci kryzysem w UE, tracąc pracę
lub zarabiając mniej. W 2008 r. transferowane przez nich kwoty stanowiły
14,8% PKB Bośni i Hercegowiny, 12,2% PKB Albanii, 11,1% PKB Serbii,
2,3% PKB Chorwacji i 4,3% PKB Macedonii7.
Kolejnym problemem w regionie jest bezrobocie, które osiągnęło poziom
45% w Kosowie, 31% w Macedonii, 28% w Bośni i Hercegowinie, 24% w Serbii, 17% w Grecji, 13% w Chorwacji, 12% w Albanii i 12% w Czarnogórze8.
Statystyki te są o tyle istotne, gdyż kraje Bałkanów Zachodnich charakteryzują się niskim bezpieczeństwem socjalnym oraz słabym wsparciem ze
strony państwa. Wysokie bezrobocie nie tylko wpływa na niezadowolenie
społeczne, ale też odciska piętno na funkcjonowaniu gospodarki (skutkując
m.in. rozwojem czarnego rynku) i zaognia relacje między grupami etnicznymi, a w efekcie utrudniają modernizację ram instytucjonalnych regulujących funkcjonowanie państw. Kryzys ekonomiczny wpłynął także na wysokość
podatków kierowanych do budżetów państwowych w całym regionie. Spowolnienie wzrostu gospodarczego obniżyło ich poziom, podczas, gdy obciążenia
wynikające z bezrobocia wzrosły, zmuszając rządy do kierowania się w stronę
rynków kapitałowych w celu uzupełnienia braków. Tym samym wzrósł dług
publiczny osiągając w 2009 r. 59,40% PKB Albanii, 47,40% PKB Chorwacji,
43% PKB Bośni i Hercegowiny, 25,5% PKB Macedonii, 38% PKB Czarnogóry
i 37% PKB Serbii9. Według danych Międzynarodowego Funduszu Walutowego z 2011 r. wszystkie te kraje (z wyjątkiem Macedonii) zostały dotknięte
wysokim (powyżej 3% PKB) deficytem budżetowym, (Chorwacja 5,7% PKB,
Kosowo 5% PKB, Serbia 3,8% PKB i Albania 3,7% PKB).
The Balkan economies; regional roadblocks, european distractions and global crisis, NATO Raport
2011, http://www.nato-pa.int/default.asp?shortcut=2548 [data dostępu: 24.03.2013].
8 The Balkan economy, 25.09.2012, http://www.trt.net.tr/trtworld/al/newsDetail.aspx?Haber
Kodu=2631d22c-ebf5-4abd-88a6-73482372b5a [data dostępu: 24.03.2013].
9 Ibidem.
7
186
ROZDZIAŁ 7
Wyjątkowo negatywnie na sytuację Bałkanów Zachodnich wpływa kryzys
w sąsiadującej Grecji, co jest związane z tym, że w regionie Ateny posiadają
wysokie udziały w sektorze bankowym oraz są jednym z głównych inwestorów. W Albanii, Serbii, Macedonii oraz Czarnogórze banki greckie należą do
najważniejszych po austriackich i włoskich, kontrolując 15% rynku. Greckie
przedsiębiorstwa gwarantowały ok. 200 tysięcy miejsc pracy, a ich inwestycje
na Bałkanach Zachodnich w 2009 r. wyniosły 12 miliardów euro. W wyniku
kryzysu nastąpił spadek zaangażowania, a w 2010 r. greckie firmy wycofały
kapitał o wartości około 1,3 miliarda euro10. Sytuację komplikuje fakt, iż
Ateny są głównym partnerem handlowym Albanii, Czarnogóry oraz Macedonii. Ponadto kryzys doprowadził do spadku transferów pieniężnych, co
jest najbardziej widoczne w Albanii, gdyż 600 tysięcy z 3 mln jej obywateli
zatrudnionych jest właśnie w Grecji. Transfer pieniędzy z tego kraju w 2009 r.
wyniósł łącznie 900 milionów euro, czyli aż 9% rocznego PKB11, a w ostatnim
okresie znacznie spadł.
Pogłębianie się kooperacji pomiędzy stolicami Bałkanów Zachodnich
a Brukselą z jednej strony pobudziło zagraniczne inwestycje i przepływy
kredytowe, jednak korupcja, niestabilność polityczna oraz wszechobecność
zorganizowanej przestępczości spowodowały, iż klimat inwestycyjny nie
był w pełni przewidywalny i tym samym stawał się po części ryzykownym
(hamującym pełne zaangażowanie kapitału państw europejskich). W konsekwencji rządy krajów byłej Jugosławii i Albanii zaczęły aktywnie poszukiwać
partnerów w innych częściach świata, intensyfikując współpracę z Chinami,
Turcją, Rosją i państwami arabskimi. Przykładowo Chiny, wykorzystując
zaistniałą sytuację, angażują się poprzez rozwój handlu, współpracę z przedsiębiorstwami, zawieranie sojuszy, podpisywanie umów o strategicznym partnerstwie (np. z Serbią w 2009 r.) oraz oferowanie atrakcyjnych kredytów
z długim okresem spłaty i niskim oprocentowaniem. Zauważalne jest zacieśnienie współpracy kapitałowo-inwestycyjnej, a zainteresowanie chińskich
inwestorów budzi przede wszystkim sektor elektroenergetyczny i rozbudowa
infrastruktury transportowej. Do największych projektów należy budowa
elektrowni węglowej w Stanari w Bośni i Hercegowinie (koszt 415 mln USD)
oraz modernizacja serbskiej elektrowni węglowej w Kostolacu (750 mln euro).
Chińscy inwestorzy prowadzą też rozmowy dotyczące dołączenia do projektów
10 Albania szczególnie narażona na greckie wstrząsy gospodarcze, 16.11.2012, http://balkanistyka.org/wp/albania-szczegolnie-narazona-na-greckie-wstrzasy-gospodarcze/ [data dostępu:
24.03.2013].
11 T. Dąbrowski, M. Szpala, Konsekwencje greckiego kryzysu dla Bałkanów Zachodnich, 12.5.2010,
http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/best/2010-05-12/konsekwencje-greckiego-kryzysu-dlabalkanow-zachodnich [data dostępu: 24.03.2013].
PATRYCJA SOKOŁOWSKA – Bałkany Zachodnie w systemie bezpieczeństwa euroatlantyckiego
187
rozbudowy sektora wydobywczego w Albanii oraz serbskiej elektrociepłowni
Nikola Tesla (1,5 mld euro)12. O ekspansji Chin świadczy też memorandum
serbsko-chińskie z marca 2012 r. o wprowadzeniu zajęć z języka chińskiego
dla uczniów serbskich szkół podstawowych i średnich. Biorąc pod uwagę fakt,
iż poza Albanią i małym rynkiem Czarnogóry, (gdzie Chiny stały się drugim
partnerem handlowym po Unii Europejskiej), region Bałkanów Zachodnich
wciąż pozostaje praktycznie niewykorzystany przez Pekin, należy spodziewać
się kolejnych inwestycji na tym obszarze. To zaangażowanie w strategicznym
dla Chin położeniu umożliwi dalszą penetrację rynków europejskich oraz
wzrost wpływów politycznych i dyplomatycznych w regionie oraz w UE.
Regionalna potęga – Turcja, od początku 2000 r. (po tym jak partia Recepa
Erdogana AKP Tayip doszła do władzy) zaczęła prowadzić bardziej aktywną
politykę zagraniczną wobec państw Bałkanów Zachodnich. Poprzez rozwinięcie silnych więzi dyplomatycznych, ekonomicznych i kulturalnych stała się
liczącym mocarstwem w regionie13. Dzięki mediacji Ankary, w 2009 r. przywrócono więzi dyplomatyczne między Belgradem a Sarajewem, a na początku
2010 r. serbski parlament przyjął rezolucję, w której przeprosił za masakrę
w Srebrenicy14. Podpisanie Deklaracji Stambulskiej pomiędzy prezydentami
Turcji, Serbii, Chorwacji oraz Bośni i Hercegowiny w kwietniu 2010 r. podkreśliło rolę Ankary jako gwaranta integralności terytorialnej, suwerenności
i podmiotowości prawnej Bośni i Hercegowiny w ramach jej międzynarodowo uznanych granic. Tym samym odegrała ona rolę mediatora, stając się
wiarygodnym partnerem nie tylko dla krajów z wyznaniem islamu, ale dla
całego regionu. Turcja była jednym z pięciu państw, które w lutym 2008 r.
najszybciej uznały niezależność Kosowa, (wyrażając jednocześnie chęć prowadzenia mediacji pomiędzy Belgradem i Prisztiną) oraz aktywnym promotorem Macedonii przy integracji ze strukturami euroatlantyckimi popierając
na forum NATO jej przyłączenie do Sojuszu, niezależnie od sporu z Grecją15. Ankara aktywnie działa na obszarach ochrony dóbr kultury i edukacji,
a tureckie szkoły i uniwersytety w krajach bałkańskich kształcą kilka tysięcy
uczniów. Turcja poczyniła też ogromne nakłady gospodarcze (przemysł tele12 T. Dąbrowski, M. Szpala, Wzrost zainteresowania Chin inwestowaniem w Europie PołudniowoWschodniej, 26.10.2011, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/best/2011-10-26/wzrost-zainte
resowania-chin-inwestowaniem-w-europie-poludniowowschodniej [data dostępu: 24.03.2013].
13 Patrz: A. Balcer, Turkey and the Western Balkans: between soft security and the Ottoman legacy,
http://www.acus.org/files/Balcer.pdf [data dostępu: 24.03.2013].
14 B. Aras, Turkeyand the Balkans: New Policy in a changing regional environment, 31 October,
2012, http://www.gmfus.org/wp-content/blogs.dir/1/files_mf/1351696866Aras_Balkans_Oct12.
pdf [data dostępu: 23.03.2013].
15 J. Bugajski, Turkey’s impact in the Western Balkans, Atlantic Council, s. 2, http://www.acus.
org/files/TAR/030112_ACUS_Bugajski.PDF [data dostępu: 23.03.2013].
188
ROZDZIAŁ 7
komunikacyjny, infrastruktura transportowa oraz sektor bankowym), stając
się za Austrią, Słowenią i Niemcami największym inwestorem16. Mimo że
turecki biznes nie ma zbyt dobrej reputacji pod względem wiarygodności,
przejrzystości i jakości produktów, to ze względu na brak kapitału w regionie,
tureckie inwestycje witane są pozytywnie przez wszystkie rządy bez względu
na stopień rozwoju stosunków bilateralnych. Tureckie artykuły spożywcze
i przemysłowe są przystępniejsze, tańsze i tym samym popularne wśród mniej
zamożnych grup społeczeństwa. Ponadto duże znaczenie w intensyfikacji
relacji polityczno-gospodarczych odegrał ruch bezwizowy oraz umowy o wolnym handlu, które ułatwiają przejęcie roli lidera regionalnego, w momencie
kiedy UE coraz częściej wykazuje niejasne i często sprzeczne stanowiska co
do europejskiej przyszłości tych krajów. Dla Turcji umocnienie wizerunku na
Bałkanach Zachodnich stało się strategią, mającą na celu zapewnienie pozycji nieodzownego partnera geopolitycznego na peryferiach UE.
Projekt gazociągu South Stream
Źródło: Sz. Kardaś, E. Paszyc, Za wszelką cenę: Rosja rozpoczyna budowę South Streamu, 7.12.2012, http://
www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2012-12-07/za-wszelka-cene-rosja-rozpoczyna
-budowe-south-streamu [data dostępu: 23.03.2013].
16 E. Dautaj Şenerdem, Analysts stress Turkey’s key role in Balkans and beyond, 24.04.2012,
http://www.setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/en_GB/features/setimes/features/2012/04/24/
feature-01 [data dostępu: 20.03.2013].
PATRYCJA SOKOŁOWSKA – Bałkany Zachodnie w systemie bezpieczeństwa euroatlantyckiego
189
Kryzys finansowy w strefie euro wzmocnił na Bałkanach Zachodnich rolę
i znaczenie Rosji. Niezależnie od historycznych i gospodarczych wpływów
w Serbii17, państwo to realizuje strategiczne inwestycje w sektorach energetyki i infrastruktury, stając się najważniejszym graczem w zakresie dostaw
energii i wzmacniając swoją pozycję negocjacyjną wobec UE i USA. Rywalizacja między Moskwą a Brukselą i Waszyngtonem jest widoczna przy budowie dwóch projektów: europejskiego gazociągu Nabucco oraz rosyjskiego
South Stream praktycznie nieopłacalnego pod względem ekonomicznym
dla Moskwy, ale istotnie wzmacniającego jej wpływy w regionie. Gazociąg
Nabucco jako projekt Brukseli ma dostarczać surowiec z regionu Morza
Kaspijskiego i Azji Środkowej przez Turcję, Rumunię, Bułgarię, Węgry dalej
do państw UE. W tym kontekście inwestycja Gazpromu, którego magistrala
ma tłoczyć gaz z Rosji po dnie Morza Czarnego, przez strefę ekonomiczną
Turcji, do Bułgarii, i dalej rozdzielać się na dwie nitki: północną – do Austrii
i Słowenii przez Serbię i Węgry oraz południową – do Włoch przez Grecję, uważana jest za konkurencyjną. Komisarz UE ds. energii Guenther
Oettinger we wrześniu 2011 r. określił South Stream jako przedsięwzięcie
sprzeczne z interesami UE będące próbą niedopuszczenia do powstania projektu Korytarza Południowego Nabucco (z Turkmenistanu po dnie Morza
Kaspijskiego do Azerbejdżanu i dalej do Turcji), czyli dostaw gazu do Europy
z ominięciem Rosji. Moskwa mając świadomość uzależnienia członków UE
od dostaw rosyjskiego gazu, wykorzystuje region Bałkanów Zachodnich jako
strategiczną trasę przesyłową oraz traktuje South Stream jako narzędzie
oddziaływania na tym terenie. Taka strategia umożliwia jej utrzymanie
(w porozumieniu z niektórymi państwami Bałkanów Zachodnich oraz UE)
dominującej pozycji w regionie. O skuteczności strategii Moskwy, świadczy
fakt, iż Serbia, Macedonia18, Chorwacja19 dołączyły już do projektu odgałęzień gazociągu South Stream, a Republika Serbska w Bośni i Hercegowinie
również zainteresowana jest planowaną dodatkową nitką na jej terytorium.
Ponadto wzmacniając swoją rolę, rosyjska państwowa firma Gazprom przejęła w 2008 r. kontrolę nad serbskim narodowym potentatem NIS, a w Bośni
i Hercegowinie Moskwa wykupiła cały przemysł naftowy bośniackich Ser17 Patrz: B. Ladjevac, Russland und Serbien: Eine neue Ära der Beziehungen?, Internationale
Politikanalyse November 2012, Friedrich Ebert Stiftung, http://library.fes.de/pdf-files/id-moe/
09508.pdf [data dostepu: 24.03.2013].
18 Mazedonien schließt sich South Stream an, Blickpunkt Balkan, 22.03.2013, http://bnr.bg/sites/
de/Lifestyle/BulgariaAndEurope/Pages/220313_A1.aspx [data dostępu: 25.03.2013].
19 E. Anders-Clever, Gazprom will in Kroatien Fuß fassen, Erdgaspipeline als Türöffner,
24.01.2013, http://www.gtai.de/GTAI/Navigation/DE/Trade/maerkte,did=748122.html [data
dostępu: 24.03.2013].
190
ROZDZIAŁ 7
bów20 (w pewnym sensie stając się również gwarantem i protektorem integralności Republiki Serbskiej). Dodatkowo od ogłoszenia niepodległości
Czarnogóry w 2006 r. rosyjscy inwestorzy sprywatyzowali i przejęli większość
firm państwowych i prywatnych oraz kontrolują większość sektora turystycznego, czyli głównego źródła dochodu tego kraju.
7.3. BAŁKANY ZACHODNIE JAKO GŁÓWNY SZLAK
NIELEGALNEJ IMIGRACJI DO PAŃSTW UE
Kryzysy polityczno-gospodarcze w państwach Bałkanów Zachodnich oraz
zapoczątkowana w 2009 r. (Macedonia, Serbia, Czarnogóra) i kontynuowana
w 2010 r. (Bośnia i Hercegowina, Albania) liberalizacja wizowa doprowadziły
do kolejnego problemu jakim jest nielegalna imigracja z tego regionu do UE.
Zgodnie z raportem Agencji Frontex za 2012 r., nielegalny przepływ ludzi
oraz rozwój szlaków wiodących przez terytorium Bałkanów Zachodnich są
głównymi wyzwaniami dla Unii Europejskiej. Objęcie ruchem bezwizowym
wspomnianych powyżej państw doprowadziło co prawda do znacznego spadku
nielegalnych przekroczeń granicy na odcinku grecko-albańskim, ale jednocześnie przyczyniło się do zwiększenia liczby wniosków o azyl składanych w krajach UE (wzrost o ok. 70% w 2011 r. w porównaniu do 2010 r.).21 Większość
z nich uznaje się za bezpodstawne, bowiem nie spełniają warunków formalnych umożliwiających nabycie statusu uchodźcy. O powadze sytuacji i obawie
przed zalaniem europejskich państw nielegalnymi imigrantami, świadczą
reakcje niektórych stolic europejskich domagającyh się zamrożenia ruchu
bezwizowego z krajami Bałkanów Zachodnich.
Presja na granicach zewnętrznych Strefy Schengen związana jest również
ze zmianami zachodzącymi w państwach trzecich („arabska wiosna”, niestabilna sytuacja na Bliskim Wschodzie, problemy w Syrii). Bałkany Zachodnie bezpośrednio graniczą nie tylko z Unią jako taką, ale też z państwami
należącymi do Strefy Schnegen (Słowenia, Węgry, Grecja)22, co stanowi
dodatkowy bodziec do nielegalnego przekraczania granic i kierowania się
do bogatych krajów docelowych, tj. Niemiec, Francji, Belgii, Luksemburga
czy Szwecji. Szczególnie niebezpieczna i budząca niepokoje jest sytuacja na
20 B. Brljavac, Multipolar global politics at the Balkans 30.08.2012, http://www.strategicoutlook.
org/europe/news-multipolar-global-politics-at-the-balkans.html [data dostępu: 24.03.2013].
21 Kraje Bałkanów Zachodnich furtką do UE dla nielegalnej imigracji? Europejska sieć migracyjna, http://emn.gov.pl/palm/esm/704/9257/Kraje_Balkanow_Zachodnich_furtka_do_UE_
dla_nielegalnej_imigracji.html [data dostępu: 20.03.2013].
22 Bułgaria i Rumunia to państwa nienależące do Strefy Schengen.
PATRYCJA SOKOŁOWSKA – Bałkany Zachodnie w systemie bezpieczeństwa euroatlantyckiego
191
lądowej granicy grecko-tureckiej. Zgodnie z raportem Frontexu nielegalne
przekroczenia wzrosły w 2011 r. o 14% w stosunku do 2010 r. i osiągnęły liczbę
ok. 55 tys. Najczęściej ujawnianymi, nielegalnymi imigrantami były osoby
z Azji (Afganistan, Pakistan, Bangladesz) oraz Afryki (Algieria, Maroko
i Kongo). Na sytuację wpływa też bliskość Stambułu – miejsca, gdzie przecinają się tradycyjne szlaki nielegalnej działalności oraz przerzutu broni i narkotyków ze Wschodu na Zachód. Uchodźcy nie pozostają jednak w Grecji
– enklawie Schengen. Mając świadomość, że nękane kryzysem państwo nie
jest w stanie zapewnić skutecznej realizacji programów powrotnych, kierują
się do innych państw członkowskich23, wykorzystując do tego drogę lądową
przez państwa Bałkanów Zachodnich, morską (głównie do Włoch) oraz transport lotniczy (w tym do innych niż przyległe państw Strefy Schengen). Te
dwie ostatnie drogi, mimo, iż dają szybką i bezpośrednią możliwość znalezienia się w kraju docelowym, w rzeczywistości obarczone są największym
ryzykiem (zwłaszcza na lotniskach i w portach w momencie próby opuszczenia kraju). Tym samym kanały te nie są powszechnie wykorzystywane przez
nielegalnych migrantów, obawiających się deportacji do Grecji i utraty zainwestowanych w podróż pieniędzy (koszt fałszowania dokumentów, bilety, inne
opłaty). W tym kontekście najbezpieczniejszym sposobem dotarcia jest dłuższa opcja lądowa z Grecji przez państwa Bałkanów Zachodnich i przedostanie
się do Strefy Schengen na granicy serbsko-węgierskiej (co dodatkowo jest
krótszą drogą niż podróż lądowa z Grecji przez Bułgarię i Rumunię do krajów
Strefy Schengen).24 Rosnąca presja migracyjna na granicy grecko-tureckiej
a zwłaszcza jej nieszczelność ma swoje odzwierciedlenie na odcinku tranzytowym w kierunku Węgier, czyli pomiędzy Macedonią i Serbią, gdzie ponad
czterokrotnie w stosunku do roku 2010 r. wzrosła w 2011 r. liczba przypadków
zatrzymań osób próbujących przekroczyć nielegalnie granicę.
Jak zostało wspomniane, Bałkany Zachodnie znajdują się pod silnym
gospodarczym i politycznym wpływem Ankary, z którą rządy wszystkich
państw regionu podpisały umowy o wolnym handlu oraz ruchu bezwizowym25.
Porozumienia te przyczyniły się m.in. do uruchomienia bezpośrednich połączeń lotniczych i w rezultacie do zwiększenia skali przepływu osób do niespotykanego dotąd poziomu26. Skutkuje to również tym, że obywatele Turcji stają
23 M. Stryjek, Grecka brama do Europy, „Biuletyn migracyjny”, nr 38, 2013, s. 3, http://biuletyn
migracyjny.uw.edu.pl/pliki/pdf/biuletynmigracyjny38_0.pdf [data dostępu: 25.03.2013].
24 Western Balkans annual risk analysis 2012, http://www.frontex.europa.eu/assets/Publications/Risk_Analysis/WB_ARA_2012.pdf [data dostępu: 24.03.2013].
25 Jako ostatnia została podpisana umowa z Czarnogórą i Serbią, która weszła w życie
w 2010 roku.
26 Turecki operator Turkish Airlines jest jedyną linią nie należącą do państw UE i realizuje w regionie około 67 bezpośrednich lotów tygodniowo w porównaniu z 48 w 2010 r.
192
ROZDZIAŁ 7
się najliczniejszą grupą, wobec której wydaje się najwięcej odmów wjazdu na
regionalnych lotniskach. Niezależnie od tego znaczny ich procent przedostaje
się do krajów Bałkanów Zachodnich i dalej drogą lądową kontynuuje podróż
do państw UE. O skali problemu świadczy fakt, iż Słowenia i Węgry należące
do Strefy Schengen, odnotowały znaczący wzrost liczby obywateli tureckich
zatrzymywanych za nielegalne przekroczenie granicy lądowej z terytorium
Chorwacji i Serbii27.
Nielegalna migracja stała się również problemem dla bezpieczeństwa
wewnętrznego państw Bałkanów Zachodnich. Większość imigrantów tranzytowych posiada ograniczone środki finansowe, co powoduje, iż na etapie
podróży przez państwa byłej Jugosławii dość często dochodzi do kradzieży
i innych przestępstw. Z problemem tym zmaga się szczególnie Serbia, gdzie
zachowania imigrantów wywołują liczne protesty wśród jej mieszkańców.
Dodatkowo, znaczny wpływ na warunki, w których znajdują się imigranci
w czasie ich tranzytu po Bałkanach Zachodnich ma zła pogoda. W Serbii
odnotowano ok. 3 000 osób usiłujących uzyskać tymczasowe zakwaterowanie w Banja Koviljaca, gdzie znajduje się główny ośrodek azylowy. Ponieważ
ośrodek ten dysponuje tylko 80 łóżkami w centrum miasta, większość osób
przebywa na zewnątrz lub w opuszczonych budynkach. Skłoniło to rząd serbski do poszukiwania tymczasowego zakwaterowania w starych koszarach.
W Suboticy wielu imigrantów osiedliło się w prowizorycznych obozach w lub
wokół miejskiego śmietniska, czekając na swoją szansę nielegalnego wjazdu
na Węgry. Istnieje również duże prawdopodobieństwo, że członkowie różnych,
ekstremistycznych organizacji oraz grup terrorystycznych mogą wykorzystać
Bałkany Zachodnie jako obszar tranzytowy do Europy Zachodniej28. Już dziś
mamy doczynienia ze wzrostem aktywności wahabitów i innych, radykalnych
organizacji islamskich mających powiązania z Al-Kaidą w Bośni i Hercegowinie, w Serbii, zachodniej Macedonii, Albanii oraz Kosowie. Ich obecność na
tym terenie wynika z napływu bojowników – mudżahedinów, wpierających
armię bośniacką w ramach utworzonej VII Brygady Muzułmańskiej i Brygady Mudżahedinów podczas wojny z lat 1992–1995 (większość z nich, tj. ok.
12 tys. po zakończeniu konfliktu osiedliła się na stałe, przyjmując obywatelstwo bośniackie). W połączeniu z ruchem migracji w perspektywie długofalowej działania mudżahedinów i dalszy rozwój ekstremizmu islamskiego
mogą stanowić kolejne zagrożenie dla bezpieczeństwa euroatlantyckiego,
tym bardziej, że ich działalność jest wspierana i finansowana przez skrajne
ugrupowania islamskie, operujące na Bliskim Wschodzie.
27
28
Western Balkans annual risk analysis 2012…, op. cit.
Ibidem.
PATRYCJA SOKOŁOWSKA – Bałkany Zachodnie w systemie bezpieczeństwa euroatlantyckiego
193
7.4. „BAŁKAŃSKA OŚ” PRZEMYTU ZAGROŻENIEM
DLA EUROATLANTYCKIEGO SYSTEMU BEZPIECZEŃSTWA
Bałkany Zachodnie jako część Europy Południowo-Wschodniej tworzą
most pomiędzy UE a państwami Bliskiego Wschodu i Azji Środkowej. W okresie „zimnej wojny” Jugosławia, inaczej niż inne państwa bloku wschodniego
utrzymywała otwarte granice, co przyczyniło się do powstania „bałkańskiego
szlaku”, którym transportowano narkotyki z Afganistanu poprzez Turcję, Bułgarię, Grecję i Jugosławię do Europy Środkowej i Zachodniej. Podczas wojen
toczonych w latach 90. na tym obszarze, poza przemytem narkotyków, wzrósł
również nielegalny handel bronią oraz ludźmi. Obecność międzynarodowych
kontyngentów wojskowych oraz różnych struktur paramilitarnych przyczyniły
się także do rozwoju prostytucji. Po zakończeniu konfliktów, Bałkany Zachodnie pozostały głównym szlakiem przemytu narkotyków z Azji Centralnej do
Europy Zachodniej29.
Zorganizowane grupy przestępcze z państw bałkańskich stanowią coraz
większe zagrożenie dla innych państw, w tym UE oraz USA. Według raportów
Interpolu prym wiodą Albańczycy. W wielu krajach albańskie, przestępcze
syndykaty przejmują kontrolę nad nielegalnym handlem bronią, przemytem
i dystrybucją narkotyków oraz prostytucją. W USA grupy te zdominowały
nawet włoską mafię, dotychczasowego lidera handlu narkotykami, bronią
oraz w czerpaniu korzyści z prostytucji. Albańska przestępczość zorganizowana, mająca wpływy i kontakty we wszechobecnej diasporze uważana
jest za niezwykle efektywną. Jej struktury przestępcze uchodzą nie tylko za
głównych, hurtowych dostawców heroiny w Europie, ale też wchodzą w międzynarodowe sojusze przestępcze, co wpływa na rozwój nowych szlaków przemytniczych. Albańskie syndykaty narkotykowe oprócz portów w Czarnogórze
(Bar) i Albanii (Durres) kontrolują również porty w Rumunii.
Obecnie, według Europejskiej Oceny Zagrożenia Przestępczością Zorganizowaną (OCTA 2011), dokonanej przez EUROPOL, Bałkany Zachodnie
należą do jednego z pięciu głównych obszarów w Europie, z których pochodzą zagrożenia przestępczością zorganizowaną. Szlak bałkański w ostatnich
latach zyskał na znaczeniu w związku ze zwiększeniem handlu i transportu
przez Morze Czarne oraz pojawieniem się możliwości przemytu nielegalnych
towarów do bezpośrednio graniczącej z tym regionem UE. Znaczenie szlaku
bałkańskiego wzrosło wraz z nasilającymi się ruchami nielegalnej imigracji
29 Patrz: D. Rjelić, Die Balkan-Mafia. Organisierte Kriminalitaet Und kriminalisierter Staat im
Westlichen Balkan, Diskussionspapier 9/2007, http://www.swp-berlin.org/fileadmin/contents/products/arbeitspapiere/rlc_diskpap_balkanmafia_ks.pdf [data dostępu: 25.03.2013].
194
ROZDZIAŁ 7
poprzez Grecję oraz rozluźnieniem polityki wizowej Brukseli. Powyższe czynniki doprowadziły do powstania, nazwanej przez Europol „Bałkańskiej Osi”
przemytu do UE, w skład której wchodzą Bałkany Zachodnie (Chorwacja,
Serbia, Czarnogóra, Albania, Kosowo i Macedonia) i państwa Europy Południowo-Wschodniej. Ponadto na Węgrzech powstają nowe centra tranzytowe,
co jest spowodowane koncentrowaniem się szlaków bałkańskich i czarnomorskich w tym kraju. Ewentualne przystąpienie Bułgarii i Rumunii do Strefy
Schengen może wpłynąć na dalszy rozwój „Osi Bałkańskiej”30 i potencjalnie
będzie miało dalsze, negatywne konsekwencje dla bezpieczeństwa całego systemu euroatlantyckiego.
ONZ-owska, Międzynarodowa Platforma Kontroli Środków Odurzających
(International Narcotics Control Board – INCB), potwierdza wnioski Europolu
i podkreśla, że Bałkany Zachodnie są głównym skupiskiem grup przestępczych operujących pomiędzy UE, Turcją, Bliskim Wschodem i Rosją. W sprawozdaniu za 2010 r., wyszczególniającym globalne trendy nielegalnych
rynków narkotykowych, INCB podkreśla, że prawie cała heroina używana
w UE pochodzi z Afganistanu, a większość dostarczana jest „bałkańskim szlakiem”. Przemyt heroiny do Europy odbywa się przeze dwie główne trasy: tzw.
„szlak jedwabny”, który biegnie przez Azję Środkową i z stamtąd do Rosji
oraz wschodnioeuropejski „szlak bałkański”, który biegnie przez Europę
Południowo-Wschodnią. „Szlak bałkański” ma punkty koncentracji w Turcji,
po czym rozdziela się na trzy trasy: południową, biegnącą z Turcji przez Grecję i Albanię do Włoch, centralną, która wiedzie z Turcji do Bułgarii, Macedonii, Serbii, Czarnogóry, Bośni i Hercegowiny, Chorwacji, Słowenii i kończy
się albo we Włoszech albo Austrii, a także północną, która biegnie z Turcji przez Bułgarię i Rumunię do Węgier, Austrii, Republiki Czeskiej, Polski
i Niemiec31.
Oprócz działalności związanej z przemytem narkotyków raporty policyjne wskazują, że w prawie wszystkich przypadkach dotyczących Bałkanów
Zachodnich przestępczość narkotykowa powiązana jest z przemytem broni.
Można przyjąć, że istnieje wręcz symbiotyczny związek pomiędzy obu tymi
dziedzinami. Konfiskowana broń pochodzi głównie z byłej Jugosławii i jest
spuścizną okresu konfliktu (1991–1999), po którym pozostały ogromne ilości sprzętu wojskowego. W tym okresie „czarny rynek” zamiennie oferował
broń za substancje odurzające oraz kupował broń dla grup paramilitarnych
A.-R. Hartmann, New trends in the expansion of Western Balkan Organized Crime, June 2012, European Parliament, Directorate General For Internal Policies s. 3, http://www.europarl.europa.eu/
committees/en/studiesdownload.html?languageDocument=EN&file=75711, [data dostępu:
25.03.2013].
31 Ibidem, s. 3.
30
PATRYCJA SOKOŁOWSKA – Bałkany Zachodnie w systemie bezpieczeństwa euroatlantyckiego
195
za wpływy z handlu narkotykami. Od tego czasu te dwie aktywności przestępcze są bardzo często połączone lub wręcz się nakładają. Ponadto w ostatnich
latach można zauważyć, iż tradycyjne bałkańskie szlaki przemytnicze ewoluowały, umożliwiając przestępczości zorganizowanej wykorzystanie nie tylko
głównych korytarzy ze Wschodu na Zachód i z Południa na Północ, ale także
na wykorzystanie handlu morskiego.
Wzrost znaczenia zachodniobałkańskiej przestępczości zorganizowanej
można zauważyć w utworzeniu tego, co Amerykańska Agencja ds. Zwalczania
Narkotyków nazywa w jednym ze swoich ostatnich raportów tzw. „Bałkańskim Świętym Przymierzem”, czyli umacniającymi się powiązaniami między
mafią z Włoch i przestępczością zorganizowaną na Bałkanach Zachodnich.
Współpracę po obu stronach Adriatyku rozpoczęto już w latach 90., kiedy
neapolitańska Camorra próbowała znaleźć nowe trasy transportu narkotyków i stała się jednym z głównych partnerów Bałkanów Zachodnich, zwłaszcza dla serbsko-czarnogórskiej przestępczości zorganizowanej. Czarnogóra,
która w czasie wojny uzyskała status lidera przemytu wyrobów tytoniowych
na Bałkanach, stała się, jeszcze przed uzyskaniem niezależności w 2006 r.
głównym, bałkańskim ośrodkiem przemytu kokainy i heroiny. Dodatkowo
w kraju tym nastąpił rozwój nowego rodzaju międzynarodowej przestępczości zorganizowanej, wykorzystującej państwo i instytucje finansowe do prania
pieniędzy pozyskanych w wyniku nielegalnego handlu32.
7.5. SŁABOŚĆ SYSTEMÓW POLITYCZNYCH,
KWESTIE NARODOWOŚCIOWE I NIEZAKOŃCZONE
PROCESY PAŃSTWOWOTWÓRCZE WYZWANIEM
DLA SYSTEMU BEZPIECZEŃSTWA EUROATLANTYCKIEGO
7.5.1. Czarnogóra
Czarnogóra, która swoją niepodległość uzyskała w 2006 r., zmaga się z problemami w zakresie wyegzekwowania przestrzegania prawa (w szczególności
zwalczania korupcji i przestępczości zorganizowanej) oraz braku profesjonalnej administracji i niezależnego wymiaru sprawiedliwości. Symbioza struktur
kryminalnych i państwowych powstała i rozwinęła się podczas wojny w byłej
Jugosławii, kiedy to małe państwo z dostępem do Morza Adriatyckiego stało
się głównym centrum wszelkiego rodzaju przemytu. W konsekwencji, Czarnogóra została najbardziej przestępczym krajem w regionie, określanym jako
32
Ibidem, s. 5.
196
ROZDZIAŁ 7
państwo mafii, którego połowę PKB stanowią niemal oficjalne wpływy z handlu narkotykami, bronią i ludźmi. Według raportu Transparenty International z 2010 r. był to jedyny kraj regionu, gdzie nie odnotowano skutecznych
działań na rzecz walki z korupcją, hamując proces demokratyzacji i powodując coraz większe niezadowolenie społeczne. W połowie marca 2012 r.
ponad 15 tys. obywateli protestowało przeciw korupcji oraz pogorszeniu się
standardów życia, co było związane m.in. z podwyższeniem ceny za energię
elektryczną. Był to pierwszy przypadek, gdy taka rzesza ludzi wystąpiła spontanicznie przeciwko rządowi33. Istotnym problemem w funkcjonowaniu państwa jest słabość parlamentu oraz brak wykwalifikowanej kadry w komisjach
parlamentarnych, co w konsekwencji negatywnie odbija się na wprowadzaniu
niezbędnych reform. Kwestia zwiększenia ochrony praw człowieka i mniejszości narodowych oraz deficyt w zagwarantowaniu wolności słowa i mediów
(poprzez różnego rodzaju groźby stosowane do dziennikarzy) również szkodzi
stabilności państwa. Poważne obawy co do progresu budzi powrót na stanowisko szefa rządu w październiku 2012 r. wieloletniego premiera i prezydenta
Czarnogóry Milo Djukanovicia. W 2010 r. pod wpływem nacisków Brukseli
musiał on zrezygnować ze stanowiska premiera w związku z problemami
dotyczącymi funkcjonowania państwa, brakiem niezależnego wymiaru sprawiedliwości, profesjonalnej administracji oraz sprawowaniem władzy poprzez
system nieformalnych powiązań, zapewniających bezkarność osób podejrzanych o działania korupcyjne i przestępcze34.
7.5.2. Macedonia
Macedonia uzyskała status państwa kandydującego do Unii Europejskiej
9 listopada 2005 r. Data jej przypuszczalnego włączenia w struktury europejskie nie została podana, a rozpoczęcie negocjacji akcesyjnych uzależniono od
dalszych postępów przy implementacji porozumienia pokojowego z Ochrydy
z 2001 r. Od 2009 r. w corocznym raporcie Komisja Europejska rekomendowała rozpoczęcie rozmów akcesyjnych z Macedonią, jednak w wyniku veta
Grecji sprzeciwiającej się używaniu nazwy Macedonia, dalsza integracja
z UE oraz NATO została zablokowana. Blokada członkostwa w UE i NATO,
stagnacja gospodarcza, kryzys polityczny, zastój reformy sądownictwa, brak
33 S. Richter, Montenegro: Klein, aber gar nicht fein. Ein Lackmustest für die Instrumente der EU zur
Bekämpfung der Korruption im Westbalkan, Juni 2012, s. 1–2, http://www.swp-berlin.org/fileadmin/
contents/products/aktuell/2012A36_rsv.pdf [data dostępu: 27.3.2013].
34 M. Szpala, Czarnogóra po wyborach – powrót Djukanovicia do władzy, 14.11.2012, http://www.osw.
waw.pl/pl/publikacje/best/2012-11-14/czarnogora-po-wyborach-powrot-djukanovicia-do-wladzy
[data dostępu: 20.03.2013].
PATRYCJA SOKOŁOWSKA – Bałkany Zachodnie w systemie bezpieczeństwa euroatlantyckiego
197
postępów przy zwalczaniu przestępczości zorganizowanej i korupcji, zaczęły
sprzyjać nastrojom nacjonalistycznym oraz autokratycznym zapędom premiera Nikoli Grujewskiego. Przejawiało się to m.in. w ograniczaniu wolności
słowa oraz w coraz większym niezadowoleniu żyjących w Macedonii Albańczyków. Niepokoić powinny takie incydenty jak wyrzucenie w grudniu 2012 r.
z parlamentu posłów opozycji w celu uchwalenia budżetu oraz eskalacja
napięć etnicznych. W marcu 2012 r. doszło do jawnego konfliktu pomiędzy
Macedończykami a mniejszością albańską stanowiącą ok. 25% populacji tego
państwa. Falę aktów przemocy i zajść na tle etnicznym zapoczątkowało zabicie dwóch Albańczyków przez policjanta narodowości macedońskiej. Zdarzenie to wywołało protesty i największe od dziesięciu lat antymacedońskie
zamieszki. Konsekwencje kryzysu ekonomicznego, przejawiające się złą sytuacją gospodarczą i wysokim bezrobociem również wpływają na destabilizację
sytuacji. Rząd, odsuwając uwagę od problemów bieżących, stara się jednoczyć elektorat narodowości macedońskiej wokół haseł nacjonalistycznych,
odwołujących się do antycznych i słowiańskich tradycji. Pogłębia to jeszcze
bardziej podziały etniczne, językowe i religijne oraz staje się pretekstem do
artykułowania albańskich dążeń separatystycznych. Segregacja narodowościowa w szkołach, brak zrozumienia pomiędzy mniejszościami i dysproporcja
w finansowaniu macedońskich i albańskich gmin zwiększają napięcie i sprzyjają niezadowoleniu społecznemu, co w perspektywie długofalowej może
doprowadzić do kryzysu, a nawet konfliktu grożącego destabilizacją całego
regionu35.
7.5.3. Albania
Niski poziom przestrzegania standardów demokratycznych, brak politycznego dialogu pomiędzy rządem a opozycją, słabe funkcjonowanie władzy
ustawodawczej i wymiaru sprawiedliwości, brak efektywnej walki z korupcją
i zorganizowaną przestępczością, nieprzestrzeganie prawa własności, ochrony
praw człowieka i mniejszości oraz niewłaściwe traktowanie osób zatrzymanych przez policję i przetrzymywanych w aresztach i więzieniach, to główne
problemy z jakimi boryka się Albania. Pod naciskiem Brukseli reformy wprowadzane są w bardzo szybkim tempie, co negatywnie odbija się na ich implementacji i stabilizacji sytemu politycznego. Obawy co do przyszłości regionu
budzi nacjonalistyczna retoryka premiera Sali Berishy, który w grudniu
35 M. Szpala, Macedonia: Kryzys idei państwa wieloetnicznego, 14.3.2012, http://www.osw.
waw.pl/pl/publikacje/best/2012-03-14/macedonia-kryzys-idei-panstwa-wieloetnicznego [data
dostępu: 20.03.2013].
198
ROZDZIAŁ 7
2012 r. ogłosił, iż rząd planuje nadawanie obywatelstwa albańskiego wszystkim rodakom żyjącym na świecie, w tym na Bałkanach Zachodnich. Wejście
w życie przygotowanej już ustawy zostało zaplanowane jesienią 2013 r. Co
więcej, podczas posiedzenia swojego gabinetu premier oświadczył, iż Albańczycy w Albanii i Kosowie, mimo odrębnych władz, powinni czuć się jednością. Wypowiedzi te spotkały się ze szczególną euforią w Kosowie, którego
mieszkańcy nie są objęci liberalizacją wizową z UE.36 Uzyskanie paszportu
albańskiego oznaczać będzie rozwiązanie tego problemu, a w konsekwencji
podważenie stabilizacyjnych działań Brukseli. W kontekście powyższego,
znamienną jest decyzja kosowskiego parlamentu, który większością głosów
uchwalił rezolucję dotyczącą zmiany aktualnie używanych w Kosowie kodów
telefonicznych (+377 – kod Monako, +381 – kod Serbii, +386 – kod Słowenii) na kod używany w Albanii (+355). Kosowo nie jest członkiem Międzynarodowego Związku Telekomunikacyjnego, dlatego nie może uzyskać
swojego odrębnego prefiksu telefonicznego, natomiast używanie dotychczasowych kodów wiąże się z dużymi stratami finansowymi zarówno dla kraju, jak
i dla mieszkańców.37 Ustosunkowując się do niekonsultowanej z Tiraną akcji
Prisztiny (autorem była partia Vetevondosje nawiązująca do idei Wielkiej
Albanii) w sprawie numeru kierunkowego, premier Berisha uznał pomysł za
wspaniały, sugerując konieczność konsultacji z ekspertami w sprawie szybkiej
realizacji takiego projektu38.
7.5.4. Bośnia i Hercegowina
Wprowadzony na mocy Porozumienia z Dayton system polityczny Bośni
i Hercegowiny doprowadził do trwałego podziału terytorium państwa, zgodnie z przebiegiem granic narodowościowych i wyznaniowych. Bośnię i Hercegowinę tworzą: Federacja składająca się z 10 kantonów, scentralizowana
Republika Serbska i mały, aczkolwiek w znaczeniu równy Federacji i Republice niezależny Dystrykt Brćko. Niezwykle skomplikowany podział administracyjny kraju powoduje, iż znaczna część kompetencji jest multiplikowana
na poziomie kantonu, Federacji, Republiki oraz Dystryktu Brćko, a większość
decyzji zapada w sposób nieskoordynowany. W rezultacie na system polityczny Bośni i Hercegowiny składa się między innymi 14 parlamentów, ponad
36 Albanian passport offer makes waves in Balkans, 10.12.2012, http://www.balkaninsight.com/
en/article/albanian-citizenships-stirs-regional-interest [data dostępu: 26.03.2013].
37 A. Ernst, Hallo, Tirana! – Pristina will ins albanische Netz, 24.9.2012, http://www.nzz.ch/aktuell/
international/hallo-tirana--pristina-will-ins-albanische-netz-1.17637582 [data dostępu: 26.03.2013].
38 PM Berisha on Kosovo’s phone code: They didn’t consult us, 7.09.2012, http://news.albanianscreen.tv/pages/news_detail/46019/ENG [data dostępu: 20.03.2013].
PATRYCJA SOKOŁOWSKA – Bałkany Zachodnie w systemie bezpieczeństwa euroatlantyckiego
199
120 ministerstw, w tym 13 Ministerstw i Ministrów Spraw Wewnętrznych
działających według odrębnego porządku prawnego (tylko częściowo są one
podporządkowane instytucjom centralnym). Uchwalanie aktów prawnych na
szczeblu państwowym wymaga zgody obu izb parlamentu, co często jest niewykonalne ze względu na konieczność zwołania tzw. kworum narodowościowego w Izbie Narodowej. Dodatkowo każda ustawa lub uchwała parlamentu
może zostać zablokowana poprzez uznanie jej za godzącą w życiowe interesy
poszczególnych narodowości (Bośniaków, Chorwatów lub Serbów) w oparciu
o decyzję przyjętą przez większość członków danego narodu w izbie wyższej
parlamentu39. O słabości struktur państwowych świadczy konieczność dalszego funkcjonowania instytucji Wysokiego Przedstawiciela ONZ ds. Bośni
i Hercegowiny (Office of High Representative – OHR). W 1997 roku, na mocy
tzw. „uprawnień bońskich” (Bonner Powers) poszerzono jego kompetencje
w stosunku do władzy wykonawczej i ustawodawczej, dzięki czemu dysponuje
on bardzo szerokim zakresem uprawnień, obejmującym prawo veta w stosunku do decyzji organów ustawodawczych i wykonawczych na wszystkich
szczeblach państwa. Pozwala mu to na unieważnienie wyborów parlamentarnych i prezydenckich oraz zdymisjonowanie osób zajmujących najwyższe
stanowiska w państwie. Wysoki Przedstawiciel jednocześnie posiada prawo
inicjatywy ustawodawczej oraz uprawnienia w zakresie samodzielnej interpretacji mandatu40. Dysfunkcjonalność państwa wpływa również na działanie
policji i tym samym na bezpieczeństwo wewnętrzne. Uwzględniając fakt, iż
Bośnię i Hercegowinę zamieszkują trzy narodowości wydawać by się mogło,
iż na terenie tego państwa mogą funkcjonować w skrajnym przypadku trzy
odrębne narodowe formacje policji. W rzeczywistości na skutek wspomnianego już, niezwykle skomplikowanego podziału administracyjnego, jest ich
dziś aż 15. Najbardziej przejrzysta sytuacja występuje w Republice Serbskiej,
gdzie funkcjonuje jedna, silnie scentralizowana policja. Podobną strukturą
charakteryzuje się Dystrykt Brćko. Znacznie bardziej skomplikowany system
istnieje na terenie Federacji Bośni i Hercegowiny. Pomimo istnienia w tym
podmiocie Federalnego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, policja w kantonach jest niemal całkowicie niezależna. W konsekwencji, na tym obszarze
istnieje 11 formacji policyjnych: 10 kantonalnych i policja Federacji BiH.
Całość uzupełnia Państwowa Agencja Śledcza i Ochronna (SIPA), która
podobnie jak Straż Graniczna podlega centralnemu, ogólnopaństwowemu
Ministerstwu Bezpieczeństwa. Współpraca wszystkich tych formacji jest
39 E. Schwettmann, Zur Sicherheitslage in Bosnien – Herzegowina [w:] A. Kesselring (red.),
Bosnien – Herzegowina. Wegweiser zur Geschichte, München 2007, s. 94.
40 W. Stanisławski, Bośnia i Hercegowina wobec pytania o tożsamość, Prace OSW, nr 10, 2003, s. 8.
200
ROZDZIAŁ 7
ograniczona, co negatywnie odbija się na sprawnym funkcjonowaniu organów
ścigania oraz zwalczaniu przestępczości zorganizowanej i korupcji. Ponadto
proces podejmowania decyzji w Bośni i Hercegowinie w ostatnich latach
utrudnia również nacjonalistyczna retoryka prezydenta Republiki Serbskiej
Milorada Dodika, dążącego do oderwania tego podmiotu od całości państwa,
które określa jako fikcję uzależnioną od pomocy międzynarodowej. Kryzys
polityczny trwający od października 2010 r. (w wyniku którego Bośnia aż do
początku 2012 r. nie miała centralnego rządu) sprzyjał działaniom Dodika,
mającym na celu umacnianie separatyzmu Republiki Serbskiej i podważanie
funkcjonowania Bośni i Hercegowiny jako całości. W październiku 2012 r.
Dodik zapowiedział, iż zamierza zaprzestać finansowania sił zbrojnych Bośni
i Hercegowiny co wynika z bezzasadności ich funkcjonowania i niepotrzebnego obciążania budżetu Republiki Serbskiej. Dodatkowo władze Republiki
Serbskiej sprzeciwiają się członkostwu w NATO uważając, że przystąpienie
do sojuszu nie gwarantuje bezpieczeństwa dla całego państwa.41 To wszystko,
jak również słabość instytucji państwowych, problemy z korupcją, słaby system wymiaru sprawiedliwości, niefunkcjonalny podział policji oraz brak
możliwości przeprowadzenia reformy konstytucyjnej42 (niezbędnej dla przekształcenia Bośni i Hercegowiny w sprawne państwo), powoduje, że Bośnia
i Hercegowina znalazła się daleko za innymi państwami regionu na drodze
do UE i NATO.
7.5.5. Serbia
Niezależnie od problemów politycznych i gospodarczych, niewłaściwego
funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości Serbia zmaga się z utrzymaniem
swojej integralności terytorialnej. Sytuację komplikują ostatnie doniesienia,
iż wysocy rangą przedstawiciele Ministerstwa Spraw Wewnętrznych przez
lata współpracowali z mafią narkotykową na Bałkanach. Mimo przeprowadzenia części reform i poprawnej współpracy z Trybunałem w Hadze, Belgrad
musi na drodze do integracji ze strukturami euroatlantyckimi uregulować
swoje relacje z Kosowem poprzez pokojowe rozwiązanie wszystkich konflik-
41 Prezydent RS chce rozwiązania Sił Zbrojnych BiH 7.10.2012, http://balkanistyka.org/wp/bihm-dodik-chce-rozwiazania-sil-zbrojnych-bih/ [data dostępu: 27.03.2013].
42 Dla wszystkich narodowości, zarówno bośniackich Serbów, Chorwatów jak i Bośniaków,
kwestia reformy konstytucji czy policji jest równoznaczna z problemem dalszego sprawowania
i utrzymania władzy w państwie. Jakikolwiek zmiany oznaczałyby dla Serbów oznaczałaby centralizację państwa oraz jednocześnie pozwolenie na postępującą likwidację państwa podzielonego na 3 podmioty, co w konsekwencji mogłoby zagrozić dalszej egzystencji Republiki Serbskiej.
PATRYCJA SOKOŁOWSKA – Bałkany Zachodnie w systemie bezpieczeństwa euroatlantyckiego
201
tów oraz nawiązanie dobrosąsiedzkich relacji z sąsiadami.43 Rozpoczęcie
negocjacji akcesyjnych Bruksela uzależniła od postępującego dialogu kosowsko-serbskiego, normalizacji stosunków dwustronnych i całkowitej likwidacji serbskich struktur państwowych na północy Kosowa. Innym problemem
Belgradu jest sytuacja w Dolinie Preszewa. Albańczycy zamieszkujący ten
region domagają się m.in. możliwości używania języka albańskiego i symboli narodowych, ożywienia gospodarczego oraz utworzenia wspólnoty gmin
albańskich w Serbii z takimi kompetencjami, jakie otrzymają gminy serbskie
w Kosowie. W petycji skierowanej do parlamentu serbskiego w marcu 2013 r.,
Albańczycy domagali się takich samych praw jakie mają Serbowie na północy
Kosowa, w tym m.in. prawa do kontroli odpraw celnych44. Sytuacja ta budzi
obawy, bowiem wskazuje, że kwestia północnego Kosowa będzie coraz częściej wykorzystywana przez Albańczyków jako pretekst do prowokacji i próby
uzyskania dodatkowych przywilejów, a w konsekwencji oderwania się tego
regionu od Serbii.
7.5.6. Kosowo
Niezaprzeczalnie, największym problemem na Bałkanach Zachodnich jest
kwestia Kosowa, które w lutym 2008 roku ogłosiło niepodległość. W pięć lat
po uzyskaniu suwerenności, państwo to boryka się z szeregiem problemów
natury politycznej, gospodarczej oraz społecznej. Najistotniejszym wyzwaniem jest kruchość struktur państwowych, brak praworządności, a zwłaszcza
efektywnych instytucji (obecnie funkcjonujące są niemalże całkowicie uzależnione od pomocy międzynarodowej). Ciągłe kryzysy i podziały wewnętrzne,
fałszerstwa wyborcze, jak również brak implementacji uchwalonych ustaw
utrudniają sprawne rządzenie. Nieefektywny system zarządzania granicami
i ich nieszczelność oraz brak jurysdykcji na całym terytorium sprzyja szerzeniu się przestępczości zorganizowanej oraz wykorzystywaniu Kosowa jako
kraju tranzytowego do przemytu narkotyków, broni i ludzi. Nie do końca
jasna kwestia statusu Kosowa uniemożliwia funkcjonowanie jako pełnoprawnego aktora stosunków międzynarodowych. Kosowo nadal nie jest członkiem
ONZ oraz innych, ważnych instytucji międzynarodowych za wyjątkiem Banku
Światowego, Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju oraz Międzynarodo43 Serbien: Ein Land mit europäischer Perspektive, Voraussetzung für EU-Beitritt ist Frieden,
23.08.2011, http://www.bundesregierung.de/Content/DE/Artikel/2011/08/2011-08-23-serbien.
html [data dostępu: 2.03.2013].
44 Albańskie organizacje polityczne z południa Serbii skierowały rezolucję do władz w Belgradzie,
13.03.2013, http://balkanistyka.org/wp/albanskie-organizacje-polityczne-z-poludnia-serbiiskierowaly-rezolucje-do-wladz-w-belgradzie/ [data dostępu: 26.03.2013].
202
ROZDZIAŁ 7
wego Funduszu Walutowego. Unia Europejska pozostaje podzielona w sprawie niepodległości tego państwa, a Słowacja, Rumunia, Grecja, Hiszpania
i Cypr wciąż odmawiają jego uznania.
Brak kontroli nad całym terytorium państwa, to najbardziej istotny problem rządu w Prisztinie. W ciągu ostatnich 5 lat niepodległości Kosowa wszelkie działania mające na celu integrację regionu usytuowanego na północ od
rzeki Ibar (i przyległego bezpośrednio do Republiki Serbii) zakończyły się fiaskiem. Zamieszkujący tam (gminy Zvećan, Zubin Potok, Leposavić i Kosowska Mitrowica) Serbowie uznają wyłącznie, zagwarantowane rezolucją Rady
Bezpieczeństwa ONZ nr 1244 z 1999 r., zwierzchnictwo Serbii. W konsekwencji wszelkie instytucje reprezentujące Republikę Kosowa są tam sabotowane.
Problem ten nie został rozwiązany, a północ Kosowa 5 lat po ogłoszeniu niepodległości pozostaje poza kontrolą Prisztiny, co stawia pod znakiem zapytania
terytorialną integralność państwa45. Nie wydaje się, aby mimo kolejnych rund
dialogu serbsko-kosowskiego prowadzonego pod przymusem ze strony Brukseli, Serbia jawnie zrezygnowała z integralności swojego terytorium. Obecnie
Belgrad traktuje Kosowo wciąż jako część Republiki Serbii i nie przyjmuje
do wiadomości niepodległości tego państwa. Zapewne Belgrad zdaje sobie
sprawę z tego, iż tereny te zostały utracone, jednakże skomplikowana sytuacja
w Sandżaku i Dolinie Preszewa powoduje, iż ewentualne ustępstwa będą kartą
przetargową rozgrywaną w celu niedopuszczenia do kolejnego, chociażby najmniejszego uszczuplenia władzy i suwerenności przez Serbię. Wiele wskazuje
na to, iż ludność serbska na północy długo jeszcze nie zaakceptuje obecności
instytucji Republiki Kosowa. O skali niezadowolenia świadczą, występujące
tam liczne protesty, po których często pozostają barykady. Serbowie na północ
od Ibaru (w przeciwieństwie do tych, zamieszkujących w enklawach w centralnej i południowej części Kosowa) wciąż wierzą, iż jest możliwym (co najmniej)
oderwanie tego terenu od Kosowa, po czym jego przyłączenie do terytorium
w pełni kontrolowanego przez Belgrad.
7.6. ZAKOŃCZENIE
Wewnętrzne podziały etniczne, brak stabilizacji politycznej, słaby system
stanowienia i egzekwowania prawa, zła sytuacja gospodarcza, wysokie bezrobocie, korupcja, przestępczość zorganizowana, nielegalne migracje, radykalne
ruchy islamskie oraz brak perspektyw na członkostwo w UE to realne zagro45 Patrz: P. Sokołowska, Niepodległość jako czynnik stabilizujący relacje serbsko-albańskie w Kosowie,
„Przegląd Zachodni” nr 4, 2010, s. 156–177.
PATRYCJA SOKOŁOWSKA – Bałkany Zachodnie w systemie bezpieczeństwa euroatlantyckiego
203
żenia i wyzwania dla systemu bezpieczeństwa euroatlantyckiego w regionie
Bałkanów Zachodnich. Uwzględniając niestabilną, polityczną i gospodarczą
sytuację w Kosowie, nacjonalistyczną retorykę przywódców oraz nastroje
panalbańskie można formułować obawy, iż region ten stanowi obszar potencjalnego, kolejnego konfliktu. Nie bez znaczenia jest słabość Bośni i Hercegowiny, państwa istniejącego dzięki instytucji Wysokiego Przedstawiciela
pełniącego de facto funkcję protektoratu międzynarodowego. W Prisztinie
można usłyszeć głosy, iż jeśli Serbowie na północy nie zaakceptują władzy
rządu Kosowa, to Albańczycy w Dolinie Preszewa w Serbii nie będą mieli
podstaw do dalszego uznawania jurysdykcji władz w Belgradzie. Sytuacja
taka potencjalnie może doprowadzić do efektu domina i próby secesji zachodniej Macedonii, zamieszkiwanej również przez Albańczyków. W perspektywie
długofalowej groźba rozprzestrzeniania się retoryki i idei „Wielkiej Albanii”
uprawdopodobniona jest tym, że maleją szansę na włączenie części państw
Bałkanów Zachodnich do UE. Nieufność występująca pomiędzy poszczególnymi narodami oraz problemy społeczno – gospodarcze oddalają tę perspektywę. Bruksela, zajęta wewnętrznym kryzysem, chcąc uniknąć powtórzenia
się sytuacji z Cyprem, nie jest zainteresowana przyjmowaniem nowych członków, którzy mają nierozwiązane problemy z sąsiadami i niestabilne systemy
polityczne.
Brak perspektyw na włączenie państw Bałkanów Zachodnich w struktury
UE i malejące zaangażowanie Stanów Zjednoczonych w regionie, sprzyja nie
tylko szerzeniu haseł nacjonalistycznych oraz populistycznych, ale też poszukiwaniu strategicznych partnerów spoza UE. W tym też kontekście należy się
obawiać, iż rywalizacja „wielkich mocarstw” (Rosja, Chiny, UE, Arabia Saudyjska i Iran) nasili się na Bałkanach Zachodnich, co w skrajnym wypadku może
doprowadzić do jeszcze większych podziałów narodowościowych w regionie.
Żaden z tych nowych aktorów, niezależnie od zakresu historycznych, kulturowych czy gospodarczych powiązań nie ma szansy na uzyskanie pozycji niekwestionowanego lidera. Podkreślenia wymaga, że Unia Europejska prowadzi
politykę mającą na celu scalenie i integrację regionu w kierunku członkostwa
z jej strukturami, jednakże już np. Rosja w sposób jawny faworyzuje jedną
grupę etniczną- Serbów, a państwa o wyznaniu islamskim widzą protektora
w Ankarze. Należy liczyć się z tym, iż Turcja w przypadku poniesienia fiaska
przy integracji z UE, może dążyć w sposób bardziej zdecydowany do umacniania swoich wpływów w historycznym dla niej regionie. Kwestią otwartą pozostaje polityka Chin i jej dalsza ekspansja na Bałkanach Zachodnich.
Postępująca destabilizacja polityczna, gospodarcza i narodowościowa prowadzi do wzrostu wpływów radykalnych ugrupowań na Bałkanach Zachodnich. Biorąc pod uwagę wsparcie napływające z Bliskiego Wschodu należy
204
ROZDZIAŁ 7
się obawiać, że ideologia przyciągnie rzesze młodych, bezrobotnych muzułmanów. Dotychczas umiarkowanie religijni są pod coraz większym wpływem
fundamentalistycznych imamów pochodzących z Pakistanu, Arabii Saudyjskiej i Turcji. Brak zaufania i wciąż istniejące napięcie związane z wojną
z lat 90. stanowi istotny element tego procesu. Coraz bardziej realną staje
się możliwość wystąpienia religijnie motywowanych ataków terrorystycznych.
Setki tysięcy muzułmańskich nielegalnych imigrantów, którzy przedostali się
w ostatnich latach do Grecji oraz innych państw Europy Zachodniej również
mogą stać się obiektem indoktrynacji.
Pogrążanie się w recesji południowej części Unii Europejskiej stanowi
szansę dla zachodniobałkańskich, zorganizowanych grup przestępczych
i powoduje ich globalną ekspansję. Wybuch „arabskiej wiosny” i problemy
w państwach Afryki Północnej skutkują kolejną falą uciekinierów. Prawdopodobnym staje się zaangażowanie grup przestępczych po obu stronach Adriatyku w proces nielegalnego przemytu i handel ludźmi. Przejęcie kontroli nad
szlakami ku Włochom i innym krajom Strefy Schengen mogłoby dać grupom
przestępczym nowe możliwości, w tym również odwrócenia uwagi organów
ścigania od bardziej dochodowych dziedzin, takich jak narkotyki i pranie
brudnych pieniędzy.
Bibliografia
Albania szczególnie narażona na greckie wstrząsy gospodarcze, 16.11.2012, http://balkanistyka.org/wp/albania-szczegolnie-narazona-na-greckie-wstrzasy-gospodarcze/ [data
dostępu: 24.03.2013].
Albanian passport offer makes waves in Balkans, 10.12.2012, http://www.balkaninsight.com/en/
article/albanian-citizenships-stirs-regional-interest [data dostępu: 26.03.2013].
Albańskie organizacje polityczne z południa Serbii skierowały rezolucję do władz w Belgradzie,
13.03.2013, http://balkanistyka.org/wp/albanskie-organizacje-polityczne-z-poludniaserbii-skierowaly-rezolucje-do-wladz-w-belgradzie/ [data dostępu: 26.03.2013].
Anders-Clever E., Gazprom will in Kroatien Fuß fassen, Erdgaspipeline als Türöffner, 24.01.2013,
http://www.gtai.de/GTAI/Navigation/DE/Trade/maerkte,did=748122.html [data
dostępu: 24.03.2013].
Aras B., Turkeyand the Balkans: New Policy in a changing regional environment, 31 October, 2012,
http://www.gmfus.org/wp-content/blogs.dir/1/files_mf/1351696866Aras_Balkans_
Oct12.pdf [data dostępu: 23.03.2013].
Balcer A., Turkey and the Western Balkans: between soft security and the Ottoman legacy, http://
www.acus.org/files/Balcer.pdf [data dostępu: 24.03.2013].
Brljavac B., Multipolar global politics at the Balkans, 30.08.2012, http://www.strategicoutlook.org/europe/news-multipolar-global-politics-at-the-balkans.html [data dostępu:
24.03.2013].
Bugajski J., Turkey’s impact in the Western Balkans, Atlantic Council, s. 2, http://www.acus.org/
files/TAR/030112_ACUS_Bugajski.PDF [data dostępu: 23.03.2013].
PATRYCJA SOKOŁOWSKA – Bałkany Zachodnie w systemie bezpieczeństwa euroatlantyckiego
205
Dąbrowski T., Szpala M., Konsekwencje greckiego kryzysu dla Bałkanów Zachodnich, 12.05.2010,
http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/best/2010-05-12/konsekwencje-greckiegokryzysu-dla-balkanow-zachodnich [data dostępu: 24.03.2013].
Dąbrowski T., Szpala M., Wzrost zainteresowania Chin inwestowaniem w Europie PołudniowoWschodniej, 26.10.2011, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/best/2011-10-26/wzrost-zainteresowania-chin-inwestowaniem-w-europie-poludniowowschodniej [data dostępu:
24.03.2013].
Dautaj Şenerdem E., Analysts stress Turkey’s key role in Balkans and beyond, 24.04.2012,
http://www.setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/en_GB/features/setimes/features/2012/04/24/feature-01 [data dostępu: 20.03.2013].
Ernst A., Hallo, Tirana! – Pristina will ins albanische Netz, 24.09.2012, http://www.nzz.ch/
aktuell/international/hallo-tirana--pristina-will-ins-albanische-netz-1.17637582 [data
dostępu: 26.03.2013].
Hartmann A.R., New trends in the expansion of Western Balkan Organized Crime, June 2012,
European Parliament, Directorate General For Internal Policies s. 3, http://www.
europarl.europa.eu/committees/en/studiesdownload.html?languageDocument=EN
&file=75711 [data dostępu: 25.03.2013].
Kardaś Sz., Paszyc E., Za wszelką cenę: Rosja rozpoczyna budowę South Streamu, 7.12.2012,
http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2012-12-07/za-wszelka-cenerosja-rozpoczyna-budowe-south-streamu [data dostępu: 23.03.2013].
Koziej S., Strategie bezpieczeństwa NATO i UE, Skrypt internetowy, Warszawa 2008, s. 10,
www.koziej.pl.
Kraje Bałkanów Zachodnich furtką do UE dla nielegalnej imigracji? Europejska sieć migracyjna,
http://emn.gov.pl/palm/esm/704/9257/Kraje_Balkanow_Zachodnich_furtka_do_UE_
dla_nielegalnej_imigracji.html [data dostępu: 20.03.2013].
Ladjevac B., Russland und Serbien: Eine neue Ära der Beziehungen?, Internationale Politikanalyse November 2012, Friedrich Ebert Stiftung, http://library.fes.de/pdf-files/idmoe/09508.pdf [data dostepu: 24.03.2013].
Mazedonien schließt sich South Stream an, Blickpunkt Balkan, 22.03.2013, http://bnr.bg/sites/
de/Lifestyle/BulgariaAndEurope/Pages/220313_A1.aspx [data dostępu: 25.03.2013].
PM Berisha on Kosovo‘s phone code: They didn’t consult us, 7.09.2012, http://news.albanianscreen.tv/pages/news_detail/46019/ENG [data dostępu: 20.03.2013].
Prezydent RS chce rozwiązania Sił Zbrojnych BiH, 7.10.2012, http://balkanistyka.org/wp/bihm-dodik-chce-rozwiazania-sil-zbrojnych-bih/ [data dostępu: 27.03.2013].
Richter S., Montenegro: Klein, aber gar nicht fein. Ein Lackmustest für die Instrumente der EU zur
Bekämpfung der Korruption im Westbalkan, Juni 2012, s. 1–2, http://www.swp-berlin.org/
fileadmin/contents/products/aktuell/2012A36_rsv.pdf [data dostępu: 27.03.2013].
Rjelić D., Die Balkan-Mafia. Organisierte Kriminalitaet Und kriminalisierter Staat im Westlichen Balkan, Diskussionspapier 9/2007, http://www.swp-berlin.org/fileadmin/contents/
products/arbeitspapiere/rlc_diskpap_balkanmafia_ks.pdf [data dostępu: 25.03.2013].
Schwettmann E., Zur Sicherheitslage in Bosnien – Herzegowina, [w:] A. Kesselring (red.),
Bosnien – Herzegowina. Wegweiser zur Geschichte, München 2007.
Serbien: Ein Land mit europäischer Perspektive, Voraussetzung für EU-Beitritt ist Frieden,
23.08.2011, http://www.bundesregierung.de/Content/DE/Artikel/2011/08/2011-08-23serbien.html [data dostępu: 2.03.2013].
Skokowski W., Bałkany Etnokulturowe podłoże konfliktów, Pułtusk 2007.
Sokołowska P., Bilans działalności misji policyjnej Unii Europejskiej w Bośni i Hercegowinie,
http://fpw.wroclaw.pl/images/fpw_pdf/p.%20sokolowska%20bilans%20dzialalnosci%20
misji%20policyjnej%20unii%20europejskiej.pdf [data dostępu: 23.03.2013].
206
ROZDZIAŁ 7
Sokołowska P., Niepodległość jako czynnik stabilizujący relacje serbsko-albańskie w Kosowie, „Przegląd Zachodni”, nr 4, 2010.
Stanisławski W., Bośnia i Hercegowina wobec pytania o tożsamość, Prace OSW, nr 10, 2003.
Stryjek M., Grecka brama do Europy, „Biuletyn migracyjny”, nr 38, 2013, http://biuletynmigracyjny.uw.edu.pl/pliki/pdf/biuletynmigracyjny38_0.pdf [data dostępu: 25.03.2013].
Szpala M., Czarnogóra po wyborach – powrót Djukanovicia do władzy, 14.11.2012, http://
www.osw.waw.pl/pl/publikacje/best/2012-11-14/czarnogora-po-wyborach-powrotdjukanovicia-do-wladzy [data dostępu: 20.03.2013].
Szpala M., Macedonia: Kryzys idei państwa wieloetnicznego, 14.3.2012, http://www.osw.
waw.pl/pl/publikacje/best/2012-03-14/macedonia-kryzys-idei-panstwa-wieloetnicznego
[data dostępu: 20.03.2013].
The Balkan economies; regional roadblocks, european distractions and global crisis, NATO Raport
2011, http://www.nato-pa.int/default.asp?shortcut=2548 [data dostępu: 24.03.2013].
The Balkan economy, 25.09.2012, http://www.trt.net.tr/trtworld/al/newsDetail.aspx?Haber
Kodu=2631d22c-ebf5-4abd-88a6-73482372b5a [data dostępu: 24.03.2013].
Western Balkans annual risk analysis 2012, http://www.frontex.europa.eu/assets/Publications/
Risk_Analysis/WB_ARA_2012.pdf [data dostępu: 24.03.2013].
Wunsch N., Rappold J., Westbalkan: EU-Erweiterung in der Krise, DGAP Analyse, nr 6, August 2010,
https://dgap.org/de/think-tank/publikationen/dgapanalyse-kompakt/westbalkan-euerweiterung-der-krise [data dostępu: 23.03.2013].
ROZDZIAŁ 8
KR Z YSZ T OF GA RCZEW S KI
Miejsce i rola RFN w euroatlantyckim systemie
bezpieczeństwa międzynarodowego w multipolarnym
ładzie międzynarodowym
8.1. WPROWADZENIE
Niemcy we współczesnej polityce zagranicznej kierują się zasadą multilateralizmu, angażując się zarówno dyplomatycznie, a także coraz częściej
militarnie, w rozwiązywanie problemów bezpieczeństwa międzynarodowego.
Jednocześnie za Odrą trwa obecnie intensywna debata na temat roli, jaką
odgrywać ma to państwo w międzynarodowym systemie bezpieczeństwa.
Celem niniejszego opracowania jest próba zdefiniowania roli jaką odgrywa
Republika Federalna Niemiec we współczesnym świecie w kontekście problemów bezpieczeństwa międzynarodowego, ze szczególnym uwzględnieniem współpracy na szczeblu euroatlantyckim. W niniejszym tekście podjęta
została również próba analizy stanowisk przedstawicieli poszczególnych opcji
politycznych w Niemczech wobec roli i miejsca tego kraju w transatlantyckim
systemie bezpieczeństwa. W tym celu w tekście zastosowano m.in. metodę
analizy oficjalnych dokumentów, zarówno największych niemieckich ugrupowań politycznych1, jak i wybranych partii opozycyjnych, także tych, które nie
posiadają swojej reprezentacji w Bundestagu2.
Kwestie bezpieczeństwa odgrywają w tym kraju istotną rolę zarówno
w relacjach zewnętrznych jak i wewnętrznych, stając się jednocześnie ele1 Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna/Unia Chrześcijańsko-Społeczna, Socjaldemokratyczna Partia Niemiec, Wolna Partia Demokratyczna, Związek 90/Zieloni.
2 Na potrzeby niniejszego opracowania, w celu ukazania zróżnicowanego podejścia niemieckich polityków do problemów bezpieczeństwa międzynarodowego, w tekście zaprezentowano także stanowiska ugrupowań zaliczanych zarówno do skrajnej lewicy (mająca swoich
przedstawicieli w niemieckim parlamencie Partia Lewicy oraz Niemiecka Partia Komunistyczna) jak i prawicy (Narodowodemokratyczna Partia Niemiec oraz Republikanie).
208
ROZDZIAŁ 8
mentem bieżącej polityki. Najlepszym na to przykładem były wydarzenia
z ostatniej dekady, jak choćby zamachy terrorystyczne z 11 września 2001 r.,
wojny w Iraku oraz Afganistanie, czy konflikt gruzińsko-rosyjski w 2008 r.,
które doprowadzały do burzliwych debat zarówno wewnątrz Niemiec jak
i poza granicami kraju, skłaniając jednocześnie polityków niemieckich do
podjęcia dyskusji na temat obecnej i przyszłej roli tego państwa we współczesnym systemie bezpieczeństwa międzynarodowego.
8.2. NIEMCY WOBEC EUROATLANTYCKIEGO SYSTEMU
BEZPIECZEŃSTWA MIĘDZYNARODOWEGO W OKRESIE RZĄDÓW
CDU/CSU/SPD
Problemy związane z euroatlantyckim bezpieczeństwem stanowiły
w ostatnim okresie poważne wyzwania dla kolejnych ekip rządowych w tym
kraju. W umowie koalicyjnej zawartej jesienią 2005 r., tworzący wówczas
po raz drugi w powojennej historii Republiki Federalnej gabinet „Wielkiej
Koalicji”3chadecy i socjaldemokraci przekonywali, że Niemcy dążą do pokojowego rozwiązywania współczesnych konfliktów, podkreślając jednocześnie,
iż NATO odgrywa dla Berlina rolę silnego partnera, zapewniającego państwu zewnętrzne bezpieczeństwo4. „Europejskie i atlantyckie bezpieczeństwo nie dają się rozdzielić. Przy tym NATO pozostaje dla nas centralnym
instrumentem naszej polityki bezpieczeństwa i obrony” – przekonywali
przedstawiciele dwóch największych frakcji w Bundestagu5. Reprezentanci
obu ugrupowań wyrazili także nadzieję, iż „Sojusz Atlantycki” stanie się dla
polityków centralnym miejscem transatlantyckiego dialogu w kwestii bezpieczeństwa, w którym cele poszczególnych partnerów będą „równoprawnie
konsultowane i koordynowane”6. Niemieccy politycy optują jednocześnie za
ścisłą współpracą NATO i UE w obszarze polityki bezpieczeństwa i obrony.
Według nich, europejskie działania w tym zakresie, wynikające m.in. z europejskiej strategii bezpieczeństwa z grudnia 2003 r., nie stanowią konkurencji
3 Tym mianem określa się za Odrą wspólne rządy dwóch największych partii politycznych
w tym kraju – CDU/CSU oraz SPD. Po raz pierwszy koalicja taka funkcjonowała na szczeblu
federalnym w latach 1966–1969, a na czele zachodnioniemieckiego rządu stał wtedy kanclerz
Kurt Georg Kiesinger. Z kolei istniejący w okresie od 2005 do 2009 r. rząd chadeków i socjaldemokratów, któremu przewodziła Angela Merkel, był pierwszą tego typu zrealizowaną inicjatywą w Zjednoczonych Niemczech.
4 Gemeinsam für Deutschland – mit Mut und Menschlichkeit. Koalitionsvertrag zwischen CDU, CSU
und SPD, 11.11.2005, Berlin 2005, s. 13.
5 Ibidem, s. 125.
6 Ibidem, s. 130–131.
KRZYSZTOF GARCZEWSKI – Miejsce i rola RFN w euroatlantyckim systemie bezpieczeństwa…
209
dla transatlantyckiego systemu7. Wzmocnienie europejskiego filaru partnerstwa atlantyckiego mogłoby ich zdaniem nastąpić poprzez zwiększenie
zdolności negocjacyjnych w ramach UE. Politycy CDU/CSU i SPD podkreślali jednocześnie, iż chcą uniknąć „niepotrzebnego i kosztownego” powielania zadań w tej materii przez UE i NATO8. Zdaniem przedstawicieli tych
partii, do prowadzenia skutecznej polityki w tym zakresie UE potrzebuje
zarówno cywilnych jak i militarnych środków. Dlatego też niemieccy politycy
optowali w tym miejscu za dalszym rozwojem Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony w kierunku „Europejskiej Unii Bezpieczeństwa i Obrony”
(Sicherheits- und Verteidigungsunion)9. Według nich UE potrzebuje jednak do
skutecznego prowadzenia tego typu operacji „zdolności planistycznych
i przywódczych”, które byłyby wykorzystywane podczas poszczególnych misji
w ramach uzgodnień UE i NATO10.We wspólnym dokumencie przedstawiciele czołowych niemieckich partii zwracali też uwagę na kluczową rolę, jaką
odgrywają w stosunkach transatlantyckich relacje z USA. Szczególnie istotne
znaczenie w stosunkach bilateralnych z Waszyngtonem miały odgrywać m.in.
takie kwestie jak: pomyślne relacje między krajami zachodnimi a światem
islamu, zapewnienie pokoju i stabilizacji na Bliskim i Środkowym Wschodzie
oraz na Bałkanach, wspólna walka z biedą i głodem, postępowanie wobec
tzw. upadłych państw, walka z terroryzmem oraz rozprzestrzenianiem broni
masowego rażenia, jak i skutkami katastrof nuklearnych oraz epidemii11.
Bliskie współdziałanie w dziedzinie bezpieczeństwa ze Stanami Zjednoczonymi stanowiło też jeden z priorytetów polityki zagranicznej dla utworzonego
w 2009 r. rządu chadeków i liberałów. W umowie koalicyjnej reprezentanci
obu ugrupowań podkreślali wspólnotę wartości państw leżących po obu stronach Atlantyku. „Sojusz Północnoatlantycki pozostanie także w przyszłości najsilniejszą kotwicą naszego wspólnego bezpieczeństwa. Łączy Europę
i Amerykę; stanowi fundament dla kolektywnej obrony oraz dysponuje wyjątkowym politycznym i militarnym instrumentarium dla zachowania i przywracania pokoju” – czytamy w dokumencie12. Członkowie nowego niemieckiego
rządu wyrazili także nadzieję na przezwyciężenie blokad we współpracy UE
i NATO oraz wykorzystanie wspólnego potencjału obu organizacji. Opowie-
Ibidem, s. 131.
Ibidem.
9 Ibidem.
10 Ibidem.
11 Ibidem, s. 130.
12 Wachstum. Bildung. Zusammenhalt. Der Koalitionsvertrag zwischen CDU, CSU und FDP, 17.
Legislaturperiode, Berlin 2009, s. 119.
7
8
210
ROZDZIAŁ 8
dzieli się również za tym, aby Rada NATO ponownie stała się najważniejszym miejscem politycznych debat Sojuszu nad kwestiami bezpieczeństwa13.
Ścisła współpraca w zakresie euroatlantyckiego bezpieczeństwa stanowi
też jeden z priorytetów polityki zagranicznej niemieckich chadeków. We
wspólnym programie rządowym CDU i CSU na lata 2009-2013 podkreślono
pozytywną rolę, jaką odgrywać mają Niemcy w międzynarodowych instytucjach odpowiedzialnych za globalne i regionalne bezpieczeństwo, takich jak
NATO, ONZ, UE i OBWE14. Politycy obu ugrupowań podkreślali w dokumencie silne przywiązanie swojego kraju do Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego, wpierając dalsze prace nad nową strategiczną koncepcją NATO.
Chadecy przekonywali jednocześnie o swoim poparciu dla możliwości dalszego rozszerzenia Sojuszu o nowe kraje15. Należy jednak zauważyć, iż deklaracje przedstawicieli niemieckiego rządu w tej sprawie nie zawsze znajdowały
potwierdzenie w praktyce. Świadczyć o tym może choćby niechętna postawa
Berlina wobec członkowskich aspiracji Gruzji oraz Ukrainy podczas szczytu
NATO, który odbył się w kwietniu 2008 r. w Bukareszcie16.
8.3. FDP WOBEC EUROATLANTYCKIEGO SYSTEMU
BEZPIECZEŃSTWA MIĘDZYNARODOWEGO
Ogromną wagę do euroatlantyckiej kooperacji przywiązują również członkowie Wolnej Partii Demokratycznej (Freie Demokratische Partei, FDP). Według
nich „NATO jest wyrazem wspólnoty wartości i odpowiedzialności między
Europą i Ameryką Północną oraz jako system kolektywnej obrony jednocześnie kotwicą bezpieczeństwa dla Europy”17. Uważają jednocześnie, iż zarówno
ze względów narodowych jak i europejskich, Sojusz powinien być nadal
wzmacniany. Członkowie FDP optują jednak w szczególności za zwiększeniem
europejskiego skrzydła wewnątrz tej organizacji, co doprowadzić ma do „równoprawnego partnerstwa” w NATO (gleichberechtigte Sicherheitspartnerschaft)18.
Ibidem.
Wir haben die Kraft. Gemeinsam für unser Land. Regierungsprogramm 2009–2013. Verabschiedet in
einer gemeinsamen Sitzung des Bundesvorstands der CDU und des Parteivorstandes der CSU, Berlin, 28.
Juni 2009, CDU-Bundesgeschäftsstelle, Konrad-Adenauer-Haus, Berlin 2009, s. 84.
15 Ibidem.
16 Podobne stanowisko w tej kwestii przyjęła także podczas szczytu Francja. Sytuacja ta
wynikała m.in. z obaw przez pogorszeniem relacji z Rosją. J.P. Gougeon, Niemcy XXI wieku,
przełożyła Ewa Cylwik, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2011, s. 49.
17 Die Mitte stärken. Programm der Freien Demokratischen Partei zur Bundestagswahl 2009, beschlossen auf dem Bundesparteitag vom 15.–17. Mai 2009 in Hannover, s. 72.
18 Ibidem.
13
14
KRZYSZTOF GARCZEWSKI – Miejsce i rola RFN w euroatlantyckim systemie bezpieczeństwa…
211
Według FDP temu celowi ma służyć m.in. rozwój Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony oraz dalsze wzmacnianie niemieckiej armii. „NATO musi
przy tym stanowić centralne, transatlantyckie gremium dyskusyjne, decyzyjne
oraz działań”19. W celu zwiększenia skuteczności tej organizacji liberałowie
widzą potrzebę „możliwie szybkiego” dostosowania się do warunków panujących we współczesnym świecie. Istotną rolę w obszarze euroatlantyckiego bezpieczeństwa przypisują również UE, którą określili mianem „europejskiego
filaru transatlantyckiej architektury bezpieczeństwa” (europäischer Pfeiler der
transatlantischen Sicherheitsarchitektur). Jednak również w tym wypadku reprezentanci tej partii widzą konieczność dopasowania się do sytuacji umożliwiających
skuteczne zapobieganie konfliktom oraz „szybkie, wspólne i elastyczne” reagowanie na pojawiające się zagrożenia. Pierwszorzędne znaczenie ma w tym
przypadku odgrywać unikanie zbrojnych konfliktów poprzez stosowanie „politycznych i innych odpowiednich środków”, służących temu celowi (durchpolitische
und anderegeeignete Maßnahmen)20.
Jednocześnie negatywnie oceniają „tendencje renacjonalizacji polityki
bezpieczeństwa”. Według nich zapewnienie bezpieczeństwa zarówno dla
Republiki Federalnej, jak i całej Europy, to zadanie przed którym stoją politycy. Z zaniepokojeniem oceniają równocześnie próby rewizji europejskiego
systemu bezpieczeństwa, które mogłyby wynikać ze „starego wielkomocarstwowego myślenia” (Großmachtdenken) lub z „nowych strategicznych koncepcji po drugiej stronie Atlantyku”. Obawiają się tym samym utraty znaczenia
Starego Kontynentu w tworzeniu przyszłych koncepcji bezpieczeństwa. „ Jeśli
nie chcemy, aby o kluczowych kwestiach europejskiego bezpieczeństwa decydowano ponad głowami Europy, to Europa musi się silniej włączyć do geostrategicznych debat” – przekonują liberałowie21. Nawet w przypadku wielu
konfliktów zbrojnych politycy tej partii stawiają przede wszystkim na intensywny dialog i współdziałanie. W efekcie, liberałowie negatywnie ocenili
zawieszenie współpracy w ramach Rady NATO-Rosja, do której doszło po
wojnie gruzińsko-rosyjskiej latem 2008 r. Jednocześnie zdecydowanie przeciwstawiają się próbom osłabienia roli OBWE jako „centralnego elementu stabilizacji w Europie”22. Operacje militarne uważają równocześnie za ostatni
możliwy środek („militärische Einsätzebleibenletztes Mittel”). Przekonują przy
tym, iż samodzielne operacje wojskowe nie mogą doprowadzić do stworzenia
stabilnego pokoju, co pokazywać mają choćby interwencje w Afganistanie czy
19
20
21
22
Ibidem.
Ibidem.
Ibidem.
Ibidem.
212
ROZDZIAŁ 8
na Bliskim i Środkowym Wschodzie23. Dlatego też odrzucają wszelkie interwencje zbrojne nie mające „jasnych i zgodnych z prawem międzynarodowym
podstaw”24. Każda tego typu decyzja powinna być w ich przekonaniu tylko
zgodna z orzeczeniami Federalnego Trybunału Konstytucyjnego (Bundesverfassungsgericht), lecz również gruntownie skonsultowana z „partnerami z NATO
i UE”, a także potwierdzona przez niemiecki Bundestag. Również w kwestii zwalczania terroryzmu liberałowie odrzucają jednostronną politykę siły,
zwracając przy tym uwagę na długofalowy wymiar prowadzenia odpowiedniej
polityki w tym obszarze. Wszelkie decyzje dotyczące walki w terroryzmem
powinny być podejmowane multilateralnie i w ścisłym uzgodnieniu z poszczególnymi partnerami. Dlatego też jakiekolwiek „militarne sankcje” powinny
stanowić także w przypadku zwalczania terroryzmu „ostateczny środek”
(allerletztes Mittel)25. Liberałowie widzieli ponadto potrzebę trwałej pracy nad
ulepszaniem struktur Bundeswehry, co umożliwiałoby przygotowanie jej również do udziału w możliwych operacjach militarnych „w ramach międzynarodowego zapobiegania konfliktom oraz zwalczania kryzysów włącznie z walką
przeciwko międzynarodowemu terroryzmowi”26.
8.4. SPD WOBEC EUROATLANTYCKIEGO SYSTEMU
BEZPIECZEŃSTWA MIĘDZYNARODOWEGO
Na intensyfikację euroatlantyckiej współpracy liczyła także w tym okresie Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (SozialdemokratischeParteiDeutschlands,
SPD). W programie wyborczym tego ugrupowania z 2009 r. członkowie partii wyrażali nadzieję na polepszenie nadszarpniętych w okresie prezydentury
Georga W. Busha relacji ze Stanami Zjednoczonymi. Dyplomatyczny spór
między Berlinem i Waszyngtonem wynikał głównie z rozbieżnych ocen wobec
interwencji zbrojnej w Iraku. Niemiecki rząd federalny był bowiem w tamtym
okresie jednym z największych europejskich krytyków amerykańskiej ofensywy w tym kraju. „Okres, w którym kanclerzem był Gerhard Schröder, zapisze się w historii co najmniej z jednego powodu: w tym czasie coraz wyraźniej
dawało się dostrzec w niemieckiej opinii publicznej oddalanie się od Stanów
Zjednoczonych (…). Decyzja o przeciwstawieniu się Amerykanom opiera się
jednocześnie na dwóch podstawach: na racjonalnym pacyfizmie, uzasadnionym historycznie oraz na rachunku ekonomicznym. Drugi spośród wymie23
24
25
26
Ibidem, s. 72–73.
Ibidem, s. 72.
Ibidem, s. 73.
Ibidem.
KRZYSZTOF GARCZEWSKI – Miejsce i rola RFN w euroatlantyckim systemie bezpieczeństwa…
213
nionych czynników sprawia zresztą, że proces oddalania się Niemców od
ich potężnego protektora bynajmniej nie będzie miał szybkiego przebiegu”
– prognozował francuski historyk Edouard Husson27. Dlatego też niemieccy
socjaldemokraci w programie z 2009 r. przekonywali, iż wraz z przejęciem
władzy w USA przez Baracka Obamę powstała „szansa na odnowienie transatlantyckiego partnerstwa”28. Liczyli ponadto na pogłębianie wzajemnej
współpracy także w ramach Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego, która
w ich przekonaniu „pozostaje najważniejszym gwarantem bezpieczeństwa”
Niemiec29. Euroatlantycką współpracę chcieliby jednak rozszerzyć o jeszcze
ściślejszą kooperację z Rosją, tworząc „wspólną przestrzeń bezpieczeństwa
od Vancouver do Władywostoku”, w której NATO i Moskwa podejmą „pełną
zaufania współpracę”30. SPD skrytykowała jednocześnie wcześniejszą amerykańską inicjatywę dotyczącą utworzenia tzw. tarczy antyrakietowej, uznając
ją za „niezgodną” z powyższym celem31. Do poprawy stosunków niemieckoamerykańskich doszło już w okresie rządów Wielkiej Koalicji w latach
2005–2009, głównie za sprawą aktywności ugrupowań chadeckich z kanclerz
Angelą Merkel na czele. Jak zauważył Erhard Cziomer „aktywizacja kontaktów polityczno-dyplomatycznych świadczyła o ostatecznym przezwyciężeniu licznych animozji i kontrowersji niemiecko-amerykańskich w końcowym
okresie kanclerstwa Schroedera z lat 2003–2005”32.
8.5. PARTIE SKRAJNEJ LEWICY WOBEC EUROATLANTYCKIEGO
SYSTEMU BEZPIECZEŃSTWA MIĘDZYNARODOWEGO
Część polityków partii opozycyjnych sprzeciwia się jednak pogłębianiu dalszej współpracy Niemiec w ramach euroatlantyckiego systemu bezpieczeństwa międzynarodowego. Do zdecydowanych przeciwników NATO należą
27 E. Husson, Inne Niemcy, przekład Łada Jurasz-Dudzik i Bartłomiej Zdaniuk, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2008, s. 414.
28 Sozial und Demokratisch. Anpacken. Für Deutschland. Das Regierungsprogramm der SPD,
SPD-Parteivorstand, Berlin 2009, s. 89.
29 Ibidem.
30 Ibidem, s. 90.
31 Ibidem.
32 E. Cziomer, Polityka zagraniczna Niemiec w dobie nowych wyzwań globalizacji, bezpieczeństwa międzynarodowego oraz integracji europejskiej po 2005 roku, Dom Wydawniczy Elipsa i Krakowska Akademia im. Frycza Modrzewskiego, Warszawa–Kraków 2010, s. 110. Jednym z głównych problemów
we wzajemnych stosunkach była jednak nadal prowadzona w okresie prezydentury Busha jednostronna polityka, także wobec najbliższych sojuszników USA. „Forsowanie przez USA tendencji
unilateralistycznych w relacjach transatlantyckich były również przedmiotem krytyki i nie znajdowały zrozumienia ze strony nauki niemieckiej” – przekonywał Cziomer, patrz: ibidem, s. 111.
214
ROZDZIAŁ 8
m.in. politycy niemieckiej Partii Lewicy. W programie politycznym z 2009 r.
członkowie Die Linke jednoznacznie skrytykowali dotychczasową politykę
zagraniczną RFN, która według przedstawicieli tej partii została „zmilitaryzowana” w okresie rządów SPD i Zielonych33. „Od czasu agresji na ówczesną
Jugosławię, Republika Federalna Niemiec aktywnie uczestniczy w działaniach, które naruszają prawa człowieka” – przekonują politycy Die Linke
w dokumencie34. Według ich opinii Niemcy „pośrednio” (w Iraku) lub „bezpośrednio” (w Kosowie i Afganistanie) biorą udział w „interwencjach militarnych oraz wojnach sprzecznych z prawami człowieka”35. Działacze krytykują
w swoim programie w szczególności „dwie duże wojny ostatnich lat” – w Iraku
oraz w Afganistanie – uznając pierwszą z nich za „wojnę o ropę”. Jednocześnie politycy tej partii uważają, że zdecydowane odrzucanie krytycznych opinii wobec działań NATO w Afganistanie wynikać ma z faktu, iż w przypadku
niepowodzenia tej misji zostanie podważona zdolność do skutecznego działania tej organizacji. „Właściwym celem wojennym” NATO ma być w ich przekonaniu pokazanie się jako „globalnej potęgi” zdolnej do interwencji (globale
Interventionsmacht)36. W efekcie tak prowadzonej polityki sytuacja w tym
kraju staje się „wyraźnie trudniejsza”. „Nie ma militarnego zwycięstwa
w tak zwanej wojnie z terroryzmem” – przekonują politycy w dokumencie37.
Reprezentanci Die Linke jednocześnie krytykują w tym miejscu poczynania
niemieckiego rządu federalnego, który prowadzi w ich przekonaniu politykę zagraniczną „zorientowaną silniej na konfrontacyjnej i interwencyjnej
polityce USA oraz NATO, niż na zadaniach służących znajdywaniu kooperatywnych odpowiedzi na globalne problemy”38. W efekcie członkowie Partii
Lewicy zażądali w swoim programie m.in. „natychmiastowego” wycofania się
niemieckich wojsk z Afganistanu. Według nich żołnierze Bundeswehry nie
powinni brać udziału w żadnej wojennej misji zagranicznej, także pod auspicjami Narodów Zjednoczonych. Reprezentanci tego ugrupowania postulowali
jednocześnie rozwiązanie Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego i zastąpienie jej „kolektywnym systemem bezpieczeństwa z udziałem Rosji”39.
Wyrażali również sprzeciw wobec planów umieszczenia w Polsce i Czechach
elementów tarczy antyrakietowej. Zdaniem polityków Partii Lewicy, Unia
Europejska powinna zintensyfikować współpracę z Moskwą, natomiast pro33 Konsequent sozial. Für Demokratie und Frieden. Bundestagswahlprogramm 2009. Beschluss des
Bundestagswahlparteitages der Partei DIE LINKE, 20. und 21. Juni 2009 in Berlin, s. 53.
34 Ibidem.
35 Ibidem, s. 53–54.
36 Ibidem, s. 54.
37 Ibidem.
38 Ibidem.
39 Ibidem.
KRZYSZTOF GARCZEWSKI – Miejsce i rola RFN w euroatlantyckim systemie bezpieczeństwa…
215
jekt Partnerstwa Wschodniego powinien być realizowany „z uwzględnieniem
interesów bezpieczeństwa Rosji”40. Politycy tej partii domagali się jednocześnie „radykalnego rozbrojenia”, zniesienia obowiązkowej służby wojskowej
w Niemczech oraz „znacznego zmniejszenia” i przekształcenia Bundeswehry
w „armię obronną” (Verteidigungsarmee)41.
Także w programie sformułowanym przez działaczy tej partii jesienią
2011 r. pojawiła się zmasowana krytyka udziału Niemiec w wojennych interwencjach i kolejne postulaty dotyczące wycofania się Berlina z aktywnej polityki na arenie międzynarodowej w tym zakresie. „Dla DIE LINKE wojna to
nie jest środek polityki. Żądamy rozwiązania NATO i zastąpienia go przez
kolektywny system bezpieczeństwa z udziałem Rosji, którego centralnym
celem będzie rozbrojenie” – przekonywali politycy lewicowego ugrupowania,
potwierdzając tym samym swoje wcześniejsze stanowisko w tej sprawie42.
Działacze Die Linke przekonywali jednocześnie iż „niezależnie od decyzji
dotyczącej pozostania RFN w NATO” będą „w każdej politycznej konstelacji” dążyli do wystąpienia swojego kraju ze struktur wojskowych Sojuszu oraz
wycofania Bundeswehry spod naczelnego dowództwa tej organizacji. Politycy
tego ugrupowania odrzucali przy tym „powiązanie militarnych i cywilnych
środków”, nie chcąc, aby cywilna pomoc stała się instrumentem dla „politycznych celów”43. Żądali także wpisania do Ustawy Zasadniczej zakazu dotyczącego exportu uzbrojenia (Rüstungsexportverbot)44.
Podobne postulaty w sprawie polityki bezpieczeństwa wysuwała również
Niemiecka Partia Komunistyczna (Deutsche Kommunistische Partei, DKP), żądając m.in. natychmiastowego powrotu Bundeswehry z konfliktogennych obszarów świata. DKP z całą stanowczością domaga się również wycofania RFN
z NATO („Rausaus der NATO!”)45. Zdaniem jej członków udział niemieckich
żołnierzy w zagranicznych misjach na całym świecie jest niezgodny z Ustawą
Zasadniczą i „zabezpiecza ekonomiczne oraz polityczne interesy wielkiego
kapitału”46. Przedstawiciele tej partii domagali się także zmniejszenia niemieckich nakładów na zbrojenia „co najmniej o dziesięć procent”. Ich zdaniem dotychczasowe wytyczne dotyczące polityki obronnej powinny zostać
zastąpione przez założenia „odpowiadające Ustawie Zasadniczej oraz Karcie
Narodów Zjednoczonych”. Podobnie jak większość innych partii opozycyjnych
Ibidem.
Ibidem.
42 Programm der Partei DIE LINKE. Beschluss des Parteitages der Partei DIE LINKE vom 21. bis 23.
Oktober 2011in Erfurt, bestätigt durch einen Mitgliederentscheid im Dezember 2011, s. 69.
43 Ibidem.
44 Ibidem.
45 DKP Eckpunkte zu den Bundestagswahlen 2009, DKP-Parteivorstand, Essen 2009, s. 10.
46 Ibidem.
40
41
216
ROZDZIAŁ 8
DKP postulowała jak najszybsze wycofanie z terytorium Niemiec amerykańskiej broni atomowej. „Zakaz oraz zniszczenie wszelkiej broni masowego
rażenia pozostaje naszym celem” – przekonywali działacze tej partii w broszurze wyborczej z 2009 r.47
8.6. PARTIE SKRAJNEJ PRAWICY WOBEC EUROATLANTYCKIEGO
SYSTEMU BEZPIECZEŃSTWA MIĘDZYNARODOWEGO
Wycofania Republiki Federalnej z NATO domagali się również działacze Narodowodemokratycznej Partii Niemiec (Nationaldemokratische Partei
Deutschlands, NPD), uważając iż Sojusz Północnoatlantycki, do którego należą
Niemcy „od 1999 r. prowadził wiele sprzecznych z prawami człowieka wojen
zaczepnych”48. W programie wyborczym z 2009 r. politycy NPD przekonywali
także, iż „niemiecka polityka musi służyć niemieckim interesom”. Dlatego
też reprezentanci tej partii domagali się jak najszybszego wycofania żołnierzy
Bundeswehry z zagranicznych misji, a także opuszczenia przez obce wojska
terytorium RFN, „włącznie z amerykańską bronią atomową”49. Dla polityków
NPD warunkiem dla stabilnego pokoju w Europie jest zgoda „dwóch wielkich narodów”. Dlatego też postulują oni prowadzenie „samodzielnej polityki
pogłębionego współdziałania i dobrego sąsiedztwa z Rosją” odrzucając jednocześnie amerykańską politykę „konfrontacji i okrążenia” wobec Moskwy
(Konfrontations- und Einkreisungspolitik)50.
Zwiększenia samodzielności Niemiec we współczesnym świecie, także
w sferze militarnej, domagają się również Republikanie (Die Republikaner,
REP). W swoim programie politycy tej partii formułują szereg postulatów
z zakresu polityki bezpieczeństwa, domagając się m.in. utrzymania obowiązkowej służby wojskowej, zwiększenia budżetu na obronę narodową odpowiadającego „potrzebom obrony kraju”, utrzymania struktur decyzyjnych na
poziomie narodowym, rozwiązania międzynarodowych korpusów wojskowych,
niewysyłania niemieckich wojsk na operacje służące realizacji „policyjnych
zadań”, a w zamian za to wzmocnienia ochrony cywilnej51. Działacze tej partii godzą się także na udział żołnierzy Bundeswehry w zagranicznych misjach,
ale „tylko wtedy, gdy bezpieczeństwo albo żywotne interesy Niemiec będę
47
48
49
50
51
Ibidem.
Deutschlands starke Rechte. Bundestagswahlprogramm, NPD-Parteivorstand, Berlin 2009, s. 40.
Ibidem.
Ibidem.
Sozial, patriotisch, ökologisch. Bundesparteiprogramm der Republikaner, Berlin 2011, s. 17.
KRZYSZTOF GARCZEWSKI – Miejsce i rola RFN w euroatlantyckim systemie bezpieczeństwa…
217
zagrożone”52. Republikanie domagają się też „obrony czci byłych żołnierzy
przed nieusprawiedliwionymi atakami”53. Nie postulują co prawda wystąpienia swojego kraju z NATO, opowiadają się jednak za „równoprawnym”
traktowaniem Niemiec w sferze bezpieczeństwa. W efekcie członkowie REP
żądają m.in. wycofania zagranicznych wojsk z terenów RFN, przyzwalają na
organizowanie wspólnych manewrów wojskowych na obszarze własnego kraju
„tylko w przypadku wzajemności”. Nie godzą się też na wyłączenie z procesu
decyzyjnego narodowych parlamentów i rządów na rzecz Sojuszu, domagając
się przy tym „respektowania pełnej suwerenności Niemiec”54. Według Republikanów w dalszej perspektywie NATO powinno zostać zastąpione przez
„ogólnoeuropejski system bezpieczeństwa”. Przedstawiciele tego ugrupowania protestują przeciwko dalszemu ograniczaniu pozycji RFN na arenie
międzynarodowej, wynikającego z doświadczeń wojennych („Einefortwährende
Büßerhaltunglehnen wir ab”), domagając się, podobnie jak działacze NPD, uznania Niemiec za w pełni świadomego i „równouprawnionego członka wspólnoty narodów”, który potrafi zabiegać o własne interesy55. Uważają także, iż
w swoich działaniach Niemcy powinny się wzorować na polityce zagranicznej
prowadzonej przez Francję i Wielką Brytanię56.
8.7. ONZ W POLITYCE ZAGRANICZNEJ I BEZPIECZEŃSTWA
WSPÓŁCZESNYCH NIEMIEC
Niemieccy politycy intensywnie debatują nad problemami bezpieczeństwa
międzynarodowego również na forum Organizacji Narodów Zjednoczonych.
Rezultatem niemieckiego zaangażowania w rozwiązywanie wielu globalnych
problemów bezpieczeństwa międzynarodowego w ramach tej instytucji są
także starania tego kraju do uzyskania stałego miejsca w Radzie Bezpieczeństwa ONZ, prowadzone przez polityków znad Szprewy i Renu od blisko
dwóch dekad. Aby osiągnąć swój cel Berlin ściśle współpracuje w tym zakresie z mającymi podobne aspiracje Brazylią, Japonią oraz Indiami, tworząc
tzw. grupę G-4. Reprezentanci tych krajów prowadzili wspólne rozmowy nad
reformą m.in. pod koniec września 2012 r. w Nowym Jorku, podczas trwających wtedy obrad ONZ. Ministrowie spraw zagranicznych zainteresowanych
państw we wspólnym oświadczeniu ponownie zażądali wtedy zmian w Radzie
52
53
54
55
56
Ibidem, s. 17.
Ibidem.
Ibidem, s. 15.
Ibidem.
Ibidem.
218
ROZDZIAŁ 8
Bezpieczeństwa, zwracając jednocześnie uwagę na możliwość ustanowienia
stałego członka w tym gremium również dla przedstawiciela z Afryki57. Propozycje reform tej grupy wsparł też podczas swojego wystąpienia na forum
ONZ Francois Hollande. Prezydent Francji przekonywał o konieczności
dostosowania zmian w Radzie Bezpieczeństwa do warunków panujących we
współczesnym świecie, co spotkało się z pozytywną reakcją ze strony niemieckiego ministra spraw zagranicznych58.
W Radzie Bezpieczeństwa ONZ zasiadają przedstawiciele piętnastu krajów. Obok pięciu stałych członków (USA, Wielka Brytania, Francja, Rosja
i Chiny), posiadających prawo weta, w skład tego gremium wchodzą też
reprezentanci dziesięciu państw, wybieranych jako członkowie niestali na
okres dwóch lat. W latach 2011–2012 w Radzie Bezpieczeństwa zasiadał
też przedstawiciel Republiki Federalnej Niemiec. Raz w roku Zgromadzenie Ogólne ZN dokonuje wyboru pięciu członków niestałych. Początkowo
w Radzie Bezpieczeństwa znajdowało się pięciu członków stałych i sześciu
niestałych. Reprezentanci piętnastu państw zasiadają w tym gremium od
połowy lat 60. ubiegłego wieku59.
Aspirując do stałego członkostwa w RB, niemieccy politycy jednocześnie
bronią się przed zarzutami dotyczącymi dążenia do nadreprezentacji krajów
europejskich w tym gremium. Podkreślają przy tym, iż zgodnie z artykułem
23 Karty Narodów Zjednoczonych przy wyborze poszczególnych członków
do Rady Bezpieczeństwa obok klucza geograficznego powinno brać się pod
uwagę przede wszystkim „wkład poszczególnych członków do utrzymania
międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, realizacji innych celów Organizacji”60. „Europa, w szczególności państwa członkowskie UE, należą do
najsilniej wspierających Narody Zjednoczone. Kraje UE finansują prawie
39% budżetu Narodów Zjednoczonych, wystawiają ponad 50.000 żołnierzy do
międzynarodowych misji pokojowych i wydają ponad 50% środków na światową współpracę rozwojową” – czytamy na oficjalnej stronie niemieckiego
MSZ61. Zachodni sąsiedzi Polski podkreślają ponadto, iż Niemcy od czasu
zakończenia II wojny światowej przeszły zasadniczą zmianę. Z „wrogiego państwa” (Feindstaat) w 1945 r., poprzez przystąpienie do ONZ w 1973 r., Niemcy,
n-tv.de, AFP, Deutschlandwillimmernoch, 26.09.2012, http://www.n-tv.de/politik/Deutschland-will-immer-noch-article7314246.html [data dostępu: 30.11.2012].
58 Ibidem.
59 Reform des Sicherheitsrates – Fragen und Antworten, http://www.auswaertiges-amt.de/DE/
Aussenpolitik/Friedenspolitik/VereinteNationen/ReformVN/ReformSR-Fragen_node.html
[data dostępu: 30.11.2012].
60 Karta Narodów Zjednoczonych, http://www.unic.un.org.pl/dokumenty/karta_onz.php [data
dostępu: 10.11.2012].
61 Reform des Sicherheitsrates…, op. cit. [data dostępu: 30.11.2012].
57
KRZYSZTOF GARCZEWSKI – Miejsce i rola RFN w euroatlantyckim systemie bezpieczeństwa…
219
szczególnie po ponownym zjednoczeniu w 1990 r., miały się stać „jednym
z najbardziej efektywnych przedstawicieli multilateralizmu pod auspicjami
Narodów Zjednoczonych. Ta nowa rola Niemiec należy do nowych realiów
u progu XXI wieku”62. Reprezentanci tego państwa przekonują ponadto, iż
od czasu trwania debaty nad reformą ONZ „wiele innych krajów”, należących
do ONZ, ma uznawać RFN za naturalnego kandydata do stałego członkostwa
w Radzie Bezpieczeństwa63. Zdaniem niemieckich dyplomatów poszerzenie
składu Rady Bezpieczeństwa o przedstawicieli kolejnych państw miałoby
doprowadzić do sytuacji, w której stanie się ona bardziej reprezentatywna,
w efekcie czego jej decyzje będą posiadały większą legitymację, a metody
pracy miałyby się stać jeszcze bardziej przejrzyste64.
Niemcy przypominają również, iż wnoszą istotny wkład w prace Narodów Zjednoczonych, są też trzecim płatnikiem składek. Niemieccy żołnierze biorą ponadto udział w misjach pokojowych ONZ na całym świecie.
Kraj ten poprzez swoje zaangażowanie ma także odgrywać istotną rolę przy
realizacji wielu zasadniczych celów, wyznaczonych przez OZN, przeznaczając m.in. środki na międzynarodową współpracę rozwojową, angażując się
w pomoc humanitarną oraz zabiegając o ochronę praw człowieka w poszczególnych państwach świata. Politycy tego państwa przekonują przy tym, iż
dążą nie tylko do wzmocnienia własnej roli w ONZ, lecz optują jednocześnie
za gruntowną reformą tej organizacji na różnych płaszczyznach, odpowiadającą wyzwaniom współczesnego świata. Przykładem zaangażowania w tym
zakresie miało być m.in. „odgrywanie ważnej roli” przy tworzeniu Rady Praw
Człowieka oraz Komisji Konsolidacji Pokoju (Peacebuilding Commission) OZN,
która powstała w 2005 r.65. Reprezentanci niemieckiej dyplomacji zapewniali
przy tym, iż docelowo dążyć będą do uzyskania wspólnego miejsca dla całej
UE w RB. Według ich opinii organizacja ta nie jest jednak obecnie gotowa do
przejęcia takiej roli. Zdaniem niemieckich polityków sytuacja ta wynika m.in.
z faktu, iż nie nastąpił jeszcze pełen rozwój Wspólnej Polityki Zagranicznej
i Bezpieczeństwa UE, w efekcie czego „państwa członkowskie nie mówią we
wszystkich kwestiach jednym głosem”66.
Ibidem.
Ibidem.
64 Deutsche Außenpolitik 2003/2004, Auswärtiges Amt, Berlin 2004, s. 27.
65 Ibidem.
66 Strona niemiecka zwraca w tym miejscu także uwagę na to, iż jak dotąd w Radzie
Bezpieczeństwa ONZ mogą zasiadać wyłącznie przedstawiciele poszczególnych krajów, a nie
organizacji międzynarodowych. Wprowadzenie takiej możliwości wymagałoby więc dokonanie
odpowiedniej zmiany w Karcie Narodów Zjednoczonych. Patrz: Ibidem.
62
63
220
ROZDZIAŁ 8
8.8. NIEMIECKIE PARTIE POLITYCZNE WOBEC ASPIRACJI RFN
DO STAŁEGO CZŁONKOSTWA W RB ONZ
Stanowisko w sprawie przyszłości ONZ oraz roli Republiki Federalnej
Niemiec w tej organizacji prezentowali też przedstawiciele poszczególnych
partii politycznych w tym kraju. Za reformą oraz wzmocnieniem tej organizacji optują m.in. działacze Sojuszu 90/Zielonych (Bündnis 90/Die Grünen).
W programie wyborczym z 2009 r. politycy tej partii przekonywali, iż to właśnie Narody Zjednoczone wyznaczają dla ich polityki zagranicznej „centralne
ramy międzynarodowego porządku”67. Ich zdaniem konieczność reformy ONZ
wynika m.in. z istnienia deficytów, związanych ze zbyt częstym korzystaniem
z „polityki siły” (Machtpolitik). Dlatego też członkowie Die Grünen optują za
mianami, w efekcie których „rządzić będzie nie prawo silniejszego, lecz siła
prawa”. Dlatego też przekonują oni o konieczności „sprawiedliwego podziału”
miejsc w RB ONZ oraz zniesienia prawa weta w tym gremium, które w ich
przekonaniu służy dziś niektórym mocarstwom do realizacji partykularnych
interesów, jednocześnie blokując istotne decyzje68. W efekcie Zieloni opowiedzieli się za utworzeniem wspólnego europejskiego miejsca w Radzie Bezpieczeństwa69. Postulują jednocześnie zmiany w ONZ, zwiększające skuteczne
działanie w zakresie prewencyjnego zwalczania sytuacji kryzysowych w sferze
cywilnej oraz kolektywnego zapewnienia pokoju na świecie (kollektive Friedenssicherung). Działacze tej partii nie negują przy tym roli NATO, które według
ich opinii „pozostaje klamrą transatlantyckich kooperacji w zakresie bezpieczeństwa”70. Za niezbędne uznają jednak polityczne reformy tej organizacji,
dzięki którym Sojusz miałby stać się miejscem dla współdziałania w zakresie
„architektury bezpieczeństwa”, bazując na wartościach pokoju i wspólnego
bezpieczeństwa. Politycy proekologicznego ugrupowania odrzucali jednocześnie możliwość przyjęcia przez NATO roli „światowej policji” (Weltpolizei)71.
Konieczność dokonania zmian w ramach ONZ widzą też członkowie FDP,
opowiadając się za kompleksową reformą struktur tej organizacji odpowiadającej „politycznym i ekonomicznym realiom na początku XXI w.”72 Ich
zdaniem tylko w ten sposób Narody Zjednoczone mogą ponownie stać się
67 Der grüne neue Gesellschaftsvertrag: Klima, Arbeit, Gerechtigkeit, Freiheit.Bundestagswahlprogramm
2009 BÜNDNIS 90/DIE GRÜNEN, beschlossen auf der 30. Ordentlichen Bundesdelegiertenkonferenz vom
8. bis 10. Mai 2009 in Berlin, Herausgeberin: BÜNDNIS 90/DIE GRÜNEN, Berlin 2009, s. 210.
68 Ibidem.
69 Ibidem, s. 211.
70 Ibidem.
71 Ibidem.
72 Die Mitte stärken. Programm der Freien Demokratischen Partei…, op. cit., s. 69.
KRZYSZTOF GARCZEWSKI – Miejsce i rola RFN w euroatlantyckim systemie bezpieczeństwa…
221
forum do rozwiązywania międzynarodowych kwestii. Reprezentanci tej partii optują równocześnie za utworzeniem wspólnego europejskiego miejsca
w Radzie Bezpieczeństwa. Jednak zanim to nastąpi w gremium tym powinno
się według ich opinii znaleźć samodzielne miejsce dla Niemiec. Liberałowie
przekonują, iż jest to „drugie najlepsze rozwiązanie” tej kwestii (zweitbeste
Lösung)73. Podobne stanowisko w tej materii znajdziemy też we wspólnym
programie CDU i CSU. „W sprawie reformy Rady Bezpieczeństwa popieramy
stałe miejsce dla Unii Europejskiej. W drodze do tego celu Niemcy pozostają
gotowe na przejęcie więcej odpowiedzialności wraz z objęciem stałego miejsca w Radzie Bezpieczeństwa” – czytamy w dokumencie chadeckich partii na
lata 2009–201374.
Z kolei reprezentanci Partii Lewicy, w programie z 2011 r., uznali Narody
Zjednoczone za „najważniejszą instytucję dla pokojowego porozumienia
między państwami i społeczeństwami na świecie”75. Mimo to nie zgadzają
się na udział niemieckich wojsk w misjach pod mandatem tej organizacji.
Jednocześnie politycy tego ugrupowania optują za reformą ONZ oraz Rady
Bezpieczeństwa, zwracając przy tym uwagę na „brak silniejszej reprezentacji” w tym gremium krajów afrykańskich i latynoamerykańskich. W tym
miejscu nie wspominają jednak o niemieckich aspiracjach do stałego członkostwa w Radzie Bezpieczeństwa76. Zamiast zbrojeń, prowadzenia zagranicznych kampanii militarnych oraz „partnerstwa” między UE i NATO, które
zostały określone w tym dokumencie mianem „logiki wojennej” (Kriegslogik), za konieczny uznali zwrot w kierunku „pokojowej polityki zagranicznej
i bezpieczeństwa”, która wynikać ma m.in. w zawartego w Karcie NZ zakazu
przemocy w stosunkach międzynarodowych. W rezultacie politycy Die Linke
domagają się od Niemiec oraz całej UE rezygnacji z wszelkich opcji, związanych z posiadaniem broni atomowej, postulując jednocześnie wycofanie jej
z terenów RFN oraz „całkowite zniszczenie” tego uzbrojenia77. Dla polityków
niemieckiej Partii Lewicy UE powinna odgrywać czołową rolę prewencyjną
w rozwiązywaniu cywilnych konfliktów, dlatego powinna w tym celu stworzyć odpowiednie zaplecze78. Działacze Die Linke wyraźnie jednak podkreślali
swój sprzeciw wobec „militaryzacji UE”, odrzucając tym samym „militarnocywilną europejską politykę zagraniczną, udział w wojskowych operacjach
w ramach Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa i Europejskiej
73
74
75
76
77
78
Ibidem.
Wir haben die Kraft. Gemeinsam für unser Land…, op. cit., s. 86.
Programm der Partei DIE LINKE. Beschluss des Parteitages…, op. cit., s. 69.
Ibidem, s. 70.
Ibidem.
Ibidem, s. 70.
222
ROZDZIAŁ 8
Polityki Bezpieczeństwa i Obrony oraz Battle-Groups-UE i interwencyjnych
sił zbrojnych UE”79. Działacze tej partii odrzucają jednocześnie możliwość
przekształcenia Bundeswehry w wojsko zdolne do interwencji wojennych na
całym świecie, postulując przy tym stopniowe rozbrajanie własnej armii. Za
długofalowy cel DieLinke uważają istnienie „Niemiec i Europy bez armii” oraz
„świata bez wojen”80.
Stałego miejsca w Radzie Bezpieczeństwa ONZ dla Niemiec wyraźnie
domagają się też Republikanie, żądając jednocześnie „reprezentatywnego”
udziału przedstawicieli swojego kraju w międzynarodowych organizacjach
zgodnie z wnoszonym wkładem finansowym (Beitragszahlung)81. Z kolei politycy Narodowodemokratycznej Partii Niemiec w programie sformułowanym
w 2009 r. zażądali „drastycznego obniżenia” wysokości składek członkowskich
opłacanych przez Niemcy na rzecz poszczególnych organizacji międzynarodowych82. Sytuacja ta odnosić się miała przede wszystkim do UE, NATO, ONZ,
a także „innych ponadpaństwowych organizacji” zajmujących się „w szczególności pomocą rozwojową”83.
8.9. NIEMCY WOBEC KONFLIKTU ROSYJSKO-GRUZIŃSKIEGO
W 2008 R.
Niezwykle ważnym testem dla niemieckiej dyplomacji w kwestii polityki
bezpieczeństwa stał się konflikt zbrojny między Rosją i Gruzją, do którego
doszło latem 2008 roku. „Stanowisko Republiki Federalnej Niemiec wobec
sierpniowego kryzysu na Kaukazie zasługuje na szczególną uwagę nie tylko
dlatego, że jest to najpoważniejszy międzynarodowy kryzys, z jakim została
skonfrontowana Angela Merkel w całym okresie swych dotychczasowych
rządów. Ze względu na daleko idące zbliżenie niemiecko-rosyjskie w okresie rządów Gerharda Schrödera na plan pierwszy wysuwało się pytanie, czy
w polityce Niemiec będą przeważać wobec Rosji tony pojednawcze, czy też
Berlin zdecyduje się na istotne usztywnienie swojej postawy w stosunku do
Moskwy. Komentatorzy zastanawiali się wręcz, czy mamy do czynienia ze
Ibidem.
Ibidem,
81 Sozial, patriotisch, ökologisch. Bundesparteiprogramm der Republikaner…, op. cit., s. 15.
82 Deutschlands starke Rechte. Bundestagswahlprogramm…, op. cit., s. 9.
83 Ibidem. Co ciekawe, podobne stanowisko w tej kwestii zajmują niemieccy liberałowie.
W programie wyborczym tego ugrupowania z 2009 r. przekonują iż znaczny wkład Republiki
Federalnej w finansowanie międzynarodowych organizacji uprawnia ją do miarodajnego zwiększenia personalnego przedstawicielstwa w tych instytucjach. Patrz: Die Mitte stärken. Programm
der Freien Demokratischen Partei…, op. cit., s. 70.
79
80
KRZYSZTOF GARCZEWSKI – Miejsce i rola RFN w euroatlantyckim systemie bezpieczeństwa…
223
zwrotem w niemieckiej Russlandpolitik” – pisał w 2008 r. Stanisław Żerko84.
Jak zauważył Cornelius Ochmann, „część niemieckiej dyplomacji była zszokowana wybuchem wojny w Gruzji, który nastąpił 8 sierpnia 2008 r. Podróż
Steinmeiera do Północnego Kaukazu w lipcu 2008 r. była ostatnią próbą
podjęcia działań prewencyjnych. Pod koniec sierpnia, po wstrzymaniu działań militarnych w Gruzji, w Berlinie, ale także i w Brukseli, panowała koncepcyjna pustka. Zarówno kanclerz, jak i minister spraw zagranicznych
byli zgodni co do potrzeby wysłania Rosji i państwom sąsiadującym jasnego
sygnału. W ten sposób z wdzięcznością przyjęto polsko-szwedzką propozycję [Partnerstwa Wschodniego], którą udało się skrystalizować po myśli jej
autorów”85. Mimo jednoznacznej krytyki poczynań Moskwy ze strony Angeli
Merkel, oraz dyplomatycznego wsparcia dla rządu w Tbilisi podczas tego
konfliktu, wyrażającego się m.in. w słowach poparcia wobec możliwości przystąpienia tego państwa w przyszłości do NATO, przedstawiciele niemieckiego
rządu ostatecznie nie zdecydowali się na bardziej zdecydowane kroki wobec
Rosji, obawiając się pogłębienia separacji tego kraju na arenie międzynarodowej oraz dalszej destabilizacji w konfliktogennym regionie Kaukazu. Jak
zauważył Stanisław Żerko „podczas interwencji rosyjskiej w Gruzji także
kanclerz Merkel zdała sobie sprawę, że izolowanie Rosji i ostra konfrontacja
byłyby rozwiązaniem nader ryzykownym”86. Z kolei według Artura Drzewickiego „konflikt na Kaukazie paradoksalnie uzmysłowił władzom niemieckim,
iż dotychczasowe mechanizmy współpracy z Rosją w sferze bezpieczeństwa,
jak na przykład Rada Rosja-NATO, są nie do końca wystarczające, bowiem
nie stały się one płaszczyzną dialogu na temat narastającego kryzysu gruzińsko-rosyjskiego i sposobów jego przezwyciężenia. Wykształciło to we władzach
niemieckich przekonanie, iż proces rozwiązywania problemów na obszarze
byłego ZSRR (m.in. „zamrożone konflikty”) musi być realizowany paralelnie
z działaniem na rzecz dalszego zacieśniania współpracy z Rosją w zakresie
europejskiego bezpieczeństwa, głównie w oparciu o UE i NATO, zgodnie ze
strategią maksymalnego ‘włączania’ i ‘oplątywania’ Moskwy systemem euroatlantyckich norm, instrumentów i zobowiązań, przy jednoczesnym uwzględnianiu jej pozycji i znaczenia w Europie”87.
84 S. Żerko, Niemcy wobec konfliktu w Gruzji (sierpień 2008 r.), „Biuletyn Instytutu Zachodniego”, nr 1, 2008, s. 1.
85 C. Ochmann, Przyszłość Partnerstwa Wschodniego z niemieckiej perspektywy, „Biuletyn Niemiecki”, nr 6, 2010, s. 4.
86 S. Żerko, Niemiecka polityka wobec Rosji: kontynuacja mimo wszystko, „Biuletyn Instytutu
Zachodniego”, nr 104, 2012, s. 3.
87 A. Drzewicki, Współczesny wymiar stosunków niemiecko-rosyjskich, „Biuletyn Niemiecki”,
nr 26, 2012, s. 10.
224
ROZDZIAŁ 8
8.10. KONFLIKT W AFGANISTANIE NA TLE PROCESU
NORMALIZACJI NIEMIECKIEJ POLITYKI ZAGRANICZNEJ
Coraz większe zaangażowanie Niemiec w rozwiązywanie globalnych
i regionalnych problemów bezpieczeństwa międzynarodowego, widoczne
w pierwszej dekadzie XXI w., było wynikiem postępującego procesu normalizacji w polityce zagranicznej tego państwa. Mimo to działania Berlina
na arenie międzynarodowej nadal interpretowane są przez pryzmat zaszłości historycznych, czego najlepszym przykładem była burzliwa dyskusja
nad wypowiedzią Horsta Köhlera dotycząca udziału niemieckich żołnierzy
w zagranicznych misjach. Po koniec maja 2010 r. ówczesny prezydent Republiki Federalnej pod wpływem medialnej i politycznej presji złożył rezygnację
z pełnienia swojej funkcji. Za główną przyczynę swojej dymisji ocenił kontrowersje, jakie powstały na skutek jego wypowiedzi dotyczących udziału niemieckich żołnierzy w misjach poza granicami kraju.W dodatku kilka miesięcy
wcześniej, po tragicznych wydarzeniach w afgańskim Kunduzie, nad Renem
przetoczyła się nie mniej emocjonalna debata, doprowadzając ostatecznie do
dymisji kilku czołowych polityków oraz wywołując kolejną żarliwą dyskusję
na temat udziału niemieckich wojsk w zagranicznych operacjach88. „Całość
niemieckiego zaangażowania w Afganistanie, a powyższy przypadek w szczególności, pokazują w pigułce wszystkie najważniejsze problemy, z jakimi borykają się Niemcy, jeśli chodzi o podejście do ‘twardej’ polityki bezpieczeństwa.
Unaoczniają niepowodzenie balansowania między kwestiami nie do pogodzenia – ambicjami odgrywania większej roli w polityce międzynarodowej,
sceptycyzmem niemieckiego społeczeństwa wobec misji zagranicznych Bundeswehry, presją członków NATO domagających się większego udziału RFN
w wypełnianiu sojuszniczych zobowiązań” – komentowała tragiczne wydarzenie w afgańskiej prowincji Justyna Gotkowska89. Z kolei jak zauważył Andrzej
Sakson „w każdym kraju mówienie o armii, że realizuje interesy, także ekonomiczne, swojego kraju to rzecz normalna, ale w Niemczech ze względu
na uwarunkowania historyczne, może to być powód do dymisji polityka (…).
88 4 września 2009 r. w afgańskiej prowincji Kunduz amerykańskie samoloty zbombardowały skradzione wcześniej rzez talibów cysterny należące do oddziałów NATO. W wyniku tego
ataku śmierć ponieść miało ponad 140 osób. Zdecydowaną większość ofiar stanowili afgańscy
cywile. Decyzję o ostrzale wydał niemiecki pułkownik. Po tych wydarzeniach stanowisko stracił
m.in. minister obrony RFN oraz generalny inspektor Bundeswehry. Na ten temat czytaj m.in.:
B.T. Wieliński, Wielka niemiecka awantura o Afganistan, 8.09.2009, http://wiadomosci.gazeta.pl/
wiadomosci/1,114881,7011618,Wielka_niemiecka_awantura_o_Afganistan.html [data dostępu:
16.11.2012].
89 J. Gotkowska, W połowie drogi do pełnoletności –niemiecka polityka bezpieczeństwa, „Biuletyn
Niemiecki”, nr 4, 2010, s. 3.
KRZYSZTOF GARCZEWSKI – Miejsce i rola RFN w euroatlantyckim systemie bezpieczeństwa…
225
Dymisja ta wpisuje się w trwającą od wielu lat debatę na temat udziału armii
niemieckiej w międzynarodowych misjach pokojowych. W kwestii oceny tej
aktywności niemieckiej armii społeczeństwo jest podzielone i pewnie po tej
decyzji debata na ten temat rozgorzeje ponownie”90. Z kolei według Anny
Przybyll „przykłady z dymisją prezydenta i aferą w Kunduzie świadczą o przewrażliwieniu Niemiec na punkcie wojskowości i daleko posuniętej ostrożności
w formułowaniu swoich ambicji w tym zakresie. Poprawność polityczna wynikająca z przeszłości nie pozwala Niemcom na normalne w innych krajach
obchodzenie się z armią i otwarte mówienie o jej zadaniach”91.
Żołnierze Bundeswehry stacjonowali w północnym regionie Afganistanu,
uważanym wtedy za bardziej bezpieczny niż południowe prowincje tego kraju.
Jak zauważył jednak Erhard Cziomer, Niemcy „równocześnie odmawiały
rozlokowania chociażby części swych oddziałów do prowincji południowych
w celu wzmocnienia oddziałów kanadyjskich i amerykańskich, narażonych na
regularną walkę zbrojną z oddziałami Talibów. Postawa powyższa spotkała się
z krytyką zarówno Dowództwa NATO, jak też poszczególnych kontyngentów
misji stabilizacyjnej”92.
8.11. ZAKOŃCZENIE
W pierwszych latach XXI w. niemiecka polityka zagraniczna i bezpieczeństwa
przebiegała dwutorowo. Z jednej strony rząd w Berlinie konsekwentnie dążył do
zwiększenia samodzielności, także w zakresie podejmowania decyzji dotyczących
euroatlantyckiej polityki bezpieczeństwa, zapoczątkowanej w okresie sprawowania władzy na szczeblu federalnym przez SPD i Zielonych (1998–2005), z drugiej zaś strony kwestie historyczne nadal odciskały swoje piętno także w sferze
polityki zagranicznej, choć jedynie w ograniczonym zakresie. Według Bogdana
Koszla „Niemcy znajdują się jeszcze na etapie definiowania swojego miejsca
w Europie i świecie w skomplikowanych uwarunkowaniach XXI w. Z pewnością
będą podejmowały próby wzmocnienia swojej pozycji międzynarodowej w relacjach zarówno transatlantyckich, jak i w Unii Europejskiej. Ale można to określić
jako współzawodnictwo w procesie globalizacji, a nie dążenie do hegemonii”93.
90 PAP, Sakson: dymisja Koehlera jest zaskoczeniem, 31.05.2010, http://www.iz.poznan.pl/
news/203_Dymisja%20Koehlera.pdf [data dostępu: 30.10.2012].
91 A. Przybyll, Reforma Bundeswehry w kontekście mentalnej remilitaryzacjiRepubliki Federalnej Niemiec, „Biuletyn Niemiecki”, nr 11, 2010, s. 4.
92 E. Cziomer, Polityka zagraniczna Niemiec…, op. cit., s. 115.
93 B. Koszel, Mocarstwowe aspiracje Niemiec w Europie XXI wieku: realia i perspektywy (Raport
z badań), „IŻ Policy Papers”, nr 6, 2012, s. 105.
226
ROZDZIAŁ 8
Trafne wydaje się być także w tym miejscu spostrzeżenie Michała M. Kosmana,
który zwraca uwagę na dążenie zachodniego sąsiada Polski „do odgrywania coraz
ważniejszej roli w zakresie rozwiązywania problemów bezpieczeństwa międzynarodowego na miarę znacznego potencjału Niemiec, wyrażane często hasłem
‘normalizacji’ niemieckiej polityki zagranicznej”94. Jednocześnie wydaje się,
iż niemiecka „droga do normalności”, rozpoczęta w okresie rządów Gerharda
Schrödera, zapoczątkowała przełomowy i nieodwracalny etap w dążeniu tego
kraju do osiągnięcia pełnej samodzielności w stosunkach międzynarodowych.
Jak zauważył Wojciech Pięciak, „rządzone przez lewicę Niemcy stawały się na
przełomie wieków normalnym krajem, jak inne. Normalnym, to znaczy takim,
którego każdy krok na arenie międzynarodowej i w polityce wewnętrznej nie jest
mierzony za pomocą kryteriów historycznych”95. Wydaje się przy tym, iż współczesne spory na tle historycznym pojawiające się także na tle debat dotyczących
problemów bezpieczeństwa tego kraju, stanowią nadal rezultat niemieckiej polityki „samoograniczania się” (Selbstbeschränkung) w sferze stosunków międzynarodowych. Element ten widocznyjest już jednak w znacznie mniej wyraźnie niż
jeszcze w latach 90. ubiegłego wieku.
Bibliografia
Cziomer E., Polityka zagraniczna Niemiec w dobie nowych wyzwań globalizacji, bezpieczeństwa
międzynarodowego oraz integracji europejskiej po 2005 roku, Dom Wydawniczy Elipsa i Krakowska Akademia im. Frycza Modrzewskiego, Warszawa–Kraków 2010.
Der grüne neue Gesellschaftsvertrag: Klima, Arbeit, Gerechtigkeit, Freiheit. Bundestagswahlprogramm 2009
BÜNDNIS 90/DIE GRÜNEN, beschlossen auf der 30. Ordentlichen Bundesdelegiertenkonferenz vom
8. bis 10. Mai 2009 in Berlin, Herausgeberin: BÜNDNIS 90/DIE GRÜNEN, Berlin 2009.
Deutsche Außenpolitik 2003/2004, Auswärtiges Amt, Berlin 2004.
Deutschlands starke Rechte. Bundestagswahlprogramm, NPD-Parteivorstand, Berlin 2009.
Die Mitte stärken. Programm der Freien Demokratischen Partei zur Bundestagswahl 2009, beschlossen
auf dem Bundesparteitag vom 15.–17. Mai 2009 in Hannover.
DKP Eckpunkte zu den Bundestagswahlen 2009, DKP-Parteivorstand, Essen 2009.
Drzewicki A., Współczesny wymiar stosunków niemiecko-rosyjskich, „Biuletyn Niemiecki”, nr 26,
2012, Centrum Stosunków Międzynarodowych i Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej.
Gemeinsam für Deutschland – mit Mut und Menschlichkeit. Koalitionsvertrag zwischen CDU, CSU
und SPD, 11.11.2005, Berlin 2005.
Gotkowska J., W połowie drogi do pełnoletności – niemiecka polityka bezpieczeństwa, „Biuletyn
Niemiecki”, nr 4, 2010, Centrum Stosunków Międzynarodowych.
M. M. Kosman, Główne problemy relacji zewnętrznych Unii Europejskiej w okresie prezydencji niemieckiej w 2007 roku, w: M.M. Kosman, S. Sadowski (red.), Niemcy w XXI wieku. Wybrane problemy
polityczne i społeczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2009, s. 187.
95 W. Pięciak, Niemiecka pamięć. Współczesne spory w Niemczech o miejsce III Rzeszy w historii, polityce i tożsamości (1989–2001), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002, s. 73.
94
KRZYSZTOF GARCZEWSKI – Miejsce i rola RFN w euroatlantyckim systemie bezpieczeństwa…
227
Gougeon J.P., Niemcy XXI wieku, przełożyła Ewa Cylwik, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2011.
Husson E., Inne Niemcy, przekład Łada Jurasz-Dudzik i Bartłomiej Zdaniuk, Wydawnictwo
Akademickie Dialog, Warszawa 2008.
Karta Narodów Zjednoczonych, w: http://www.unic.un.org.pl/dokumenty/karta_onz.php [data
dostępu: 10.11.2012[.
Konsequent sozial. Für Demokratie und Frieden. Bundestagswahlprogramm 2009. Beschluss des Bundestagswahlparteitages der Partei DIE LINKE, 20. und 21. Juni 2009 in Berlin.
Kosman M.M.., Główne problemy relacji zewnętrznych Unii Europejskiej w okresie prezydencji niemieckiej w 2007 roku, w: M.M. Kosman, S. Sadowski (red.), Niemcy w XXI wieku. Wybrane
problemy polityczne i społeczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2009.
Koszel B., Mocarstwowe aspiracje Niemiec w Europie XXI wieku: realia i perspektywy (Raport
z badań), „IŻ Policy Papers”, nr 6, 2012.
n-tv.de, AFP, Deutschland will immer noch, 26 września 2012,http://www.n-tv.de/politik/
Deutschland-will-immer-noch-article7314246.html [dostęp z 30.11.2012].
Ochmann C., Przyszłość Partnerstwa Wschodniego z niemieckiej perspektywy, „Biuletyn Niemiecki”, nr 6, 2010, Centrum Stosunków Międzynarodowych i Fundacja Współpracy
Polsko-Niemieckiej.
PAP, Sakson: dymisja Koehlera jest zaskoczeniem,31.05.2010, http://www.iz.poznan.pl/news/203_
Dymisja%20Koehlera.pdf [data dostępu: 30.10.2012].
Pięciak W., Niemiecka pamięć. Współczesne spory w Niemczech o miejsce III Rzeszy w historii, polityce i tożsamości (1989–2001), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002.
Programm der Partei DIE LINKE. Beschluss des Parteitages der Partei DIE LINKE vom 21. bis 23.
Oktober 2011in Erfurt, bestätigt durch einen Mitgliederentscheid im Dezember 2011.
Przybyll Anna, Reforma Bundeswehry w kontekście mentalne jremilitaryzacji Republiki Federalnej
Niemiec, „Biuletyn Niemiecki”, nr 11, 2010.
Reform des Sicherheitsrates – Fragen und Antworten, http://www.auswaertiges-amt.de/DE/Aussenpolitik/Friedenspolitik/VereinteNationen/ReformVN/ReformSR-Fragen_node.
html [data dostępu: 30.11.2012].
Sozial, patriotisch, ökologisch. Bundesparteiprogramm der Republikaner, Berlin 2011
Sozial und Demokratisch. Anpacken. Für Deutschland. Das Regierungsprogramm der SPD, SPD-Parteivorstand, Berlin 2009.
Wachstum. Bildung. Zusammenhalt. Der Koalitionsvertrag zwischen CDU, CSU und FDP. 17.
Legislaturperiode, Berlin 2009.
Wieliński B.T., Wielka niemiecka awantura o Afganistan, 8 września 2009, http://wiadomosci.
gazeta.pl/wiadomosci/1,114881,7011618,Wielka_niemiecka_awantura_o_Afganistan.
html [data dostępu: 16.11.2012].
Wir haben die Kraft. Gemeinsam für unser Land. Regierungsprogramm 2009-2013. Verabschiedet in
einer gemeinsamen Sitzung des Bundesvorstands der CDU und des Parteivorstandes der CSU, Berlin, 28. Juni 2009, CDU-Bundesgeschäftsstelle, Konrad-Adenauer-Haus, Berlin 2009.
Żerko S., Niemcy wobec konfliktu w Gruzji (sierpień 2008 r.), „Biuletyn Instytutu Zachodniego”,
nr 1, 2008.
Żerko S., Niemiecka polityka wobec Rosji: kontynuacja mimo wszystko, „Biuletyn Instytutu
Zachodniego”, nr 104, 2012.
ROZDZIAŁ 9
JA KU B WÓDKA
„Nowa” mocarstwowość
w kształtującym się ładzie międzynarodowym.
Przykład Brazylii i Turcji1
9.1. WPROWADZENIE
Celem opracowania jest ukazanie przemian zachodzących w polityce
zagranicznej Turcji i Brazylii oraz instrumentów – często bardzo podobnych,
jakie te dwa państwa wykorzystują w procesie budowy swojej pozycji międzynarodowej i realizacji ambicji regionalnych i globalnych. Istotne jest również wykazanie, jakie są przesłanki „nowej” mocarstwowości „wzrastających”
potęg. Czy ich aktywność na globalnym forum uderza w interesy tradycyjnych, transatlantyckich potęg, czy też jest wobec nich komplementarna?
Niewątpliwym fenomenem ładu międzynarodowego w trzecim tysiącleciu
jest rosnące znaczenie „nowych” potęg i narodziny świata poamerykańskiego
i pozachodniego. Burzy się modelowy podział z jednej strony na dominujące w systemie międzynarodowym państwa bogatej, rozwiniętej północy
– „centrum” świata, z drugiej zaś na państwa biednego, zacofanego południa – „peryferie”. Ten dychotomiczny podział przez dekady stanowił jeden
z paradygmatów systemu i ładu międzynarodowego. Jednocześnie jednak,
„dopominanie” się przez wzrastające potęgi większego wpływu na globalne
procesy decyzyjne nie jest w stosunkach międzynarodowych novum. Bowiem
jak zauważa profesor Uniwersytetu Oxford Andrew Hurrell, „wiodącym
motywem XX-wiecznej historii świata była walka rewizjonistycznych państw
o Gleichberechtigung – równouprawnienie – w podziale terytorium, regional1 Artykuł powstał w ramach realizacji przez Zakład Europeistyki Instytutu Studiów Politycznych PAN projektu badawczego nr 2011/01/B/HS5/02630 pt. „Rola euroatlantyckiego systemu w wielobiegunowym świecie w kontekście kształtującego się nowego ładu globalnego”,
finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki w Krakowie.
230
ROZDZIAŁ 9
nych stref wpływów i statusu w ramach formalnych i nieformalnych instytucji
międzynarodowych”2.
W XXI wieku, państwa te są coraz aktywniejsze w światowej polityce.
Realizując swoje ambicje międzynarodowe, wykorzystują różnorakie instrumenty, w tym w coraz większym zakresie instrumentarium soft power. Przykładowo, udzielają coraz więcej pomocy rozwojowej czy częściej uczestniczą
w misjach pokojowych. Chiny mają istotny wkład w zwalczanie pandemii
na świecie. Od paru lat, najważniejsze imprezy sportowe – olimpiady czy
mistrzostwa w piłce nożnej odbywają się w państwach BRICS, wzbudzając
zachwyt miliardowej publiczności (uroczystość otwarcie igrzysk olimpijskich
w Pekinie była tego najlepszym przykładem). Tym samym, państwa te wykorzystują narzędzia budowy własnej, „nowej” mocarstwowości dotychczas
„zarezerwowane” dla „rozwiniętych państw” Zachodu – przecież to Zachód
zawsze miał (a przynajmniej taka była jego autopercepcja) „moc przyciągania”,
zdolność do kształtowania preferencji innych siłą „przekonywania”, a nie siłą
„przymusu”. Potęga Zachodu przejawiała się w jego potencjale normatywnym. Dziś więc to paradoksalnie „nowe” mocarstwa przełamują realistyczny
paradygmat stosunków międzynarodowych, w których to siła militarna jest
głównym wyznacznikiem potencjału państwa. Swoje przywództwo międzynarodowe chcą budować na bazie nie hard power, ale „miękkiego” wpływu i atrakcyjności własnej kultury, rozwiązań ustrojowych czy sukcesów gospodarczych.
Dogłębne przewartościowanie ładu międzynarodowego i wzrost znaczenia „nowych” potęg kosztem „dawnych” mocarstw zachodnich przejawia się
między innymi w „nowym”, globalnym ładzie instytucjonalnym. Jak zauważa
Bogdan Góralczyk, zajęcie miejsca G-7 przez G-20, która przejmuje funkcje
instytucji wpisanych w system Bretton Woods jest tego najlepszym przykładem3. Państwa te domagają się coraz większego udziału w globalnych procesach decyzyjnych – państwa, które jeszcze niedawno były jedynie „biorcami”
zachodnich norm, dziś, zwłaszcza w dobie światowego kryzysu finansowego,
normy te chcą stanowić i de facto stanowią (ang. yesterday’s rule takers will become
tomorrow’s rule makers)4. Dziś trudno sobie wyobrazić, aby możliwe było skuteczne „zarządzanie” na poziomie globalnym polityką klimatyczną, handlową
czy rozbrojeniem w ramach instytucji, w których nie uczestniczyłyby takie
państwa jak Chiny, Indie czy Brazylia.
A. Hurrell, Hegemony, liberalism and global order: what space for would-be great powers?, „International Affairs”, t. 82, nr 1, 2006, s. 2.
3 B. Góralczyk, The search for a new global order, „Yearbook of Polish European Studies”, t. 14,
2011, s. 91–92.
4 P. Stewart, Irresponsible stakeholders?, „Foreign Affairs”, t. 89, nr 6, 2010.
2
JAKUB WÓDKA – „Nowa” mocarstwowość w kształtującym się ładzie międzynarodowym…
231
Ale równie istotne jest inne zjawisko. Nie chodzi bowiem tylko o to, że
poszczególne państwa „niezachodnie” zaczynają odgrywać coraz istotniejszą
rolę w polityce międzynarodowej – ważne jest również to, że coraz intensywniej współpracują ze sobą, z pominięciem tradycyjnych potęg; budują
„pozazachodnie” koalicje. Przykładem takiej współpracy jest forum IBSA,
w ramach której współpracują Indie, Brazylia i RPA. Państwa intensyfikują współpracę Południe–Południe, która nie jest już li tylko wymierzoną
w świat kapitalistyczny nic nieznaczącą „zabawą”, ale rzeczywistym tworzeniem się konkurencyjnych i alternatywnych wobec Zachodu bloków
integracyjnych. Wzrastające potęgi zawiązują strategiczne sojusze, które
podważają geopolityczną dominację świata zachodniego – znaczącym przykładem jest Szanghajska Organizacja Współpracy, określana niekiedy jako
Pakt Warszawski 2 lub antyNATO5. Państwa Ameryki Południowej intensyfikują
współpracę w ramach Unii Narodów Południowoamerykańskich UNASUR,
a Azji Południowo-Wschodniej na forum Stowarzyszenia Narodów Azji Południowo-Wschodniej ASEAN. Intensyfikują również dwustronną i wielostronną
współpracę wojskową, z której wykluczane są coraz częściej państwa Zachodu.
Tym samym, wzrastające potęgi wyłamują się z „zachodniocentrycznego gorsetu instytucjonalnego”, którego centrum stanowiły tradycyjne, zachodnie
potęgi, jego satelitami zaś były państwa „trzeciego świata”, „rozwijające się”,
„postkolonialne” czy „państwa południa”, jakkolwiek by je nie nazwać. Jak
pisze Parag Khanna, „intensywność, złożoność i ‘gęstość’ powiązań między
państwami ‘drugiego świata’ – bez pośrednictwa Waszyngtonu czy Moskwy –
są tak duże, że jedna potęga nie jest w stanie ich kontrolować”6.
9.2. ZMIERZCH ZACHODU – MIT CZY RZECZYWISTOŚĆ?
Jeszcze w pierwszych latach nowego tysiąclecia „rozwój świata wydawał się
bezalternatywny, a historycznie bezprecedensowa militarna hegemonia USA
miała zapewnić trwałość supremacji Zachodu”7. Zachód, przekonany o wyższości własnego modelu społecznego, gospodarczego, własnej kultury ignorował
sygnały świadczące o wyłanianiu się „nowego” świata, kwestionującego dominację transatlantyckiego tandemu – państw europejskich oraz Stanów Zjednoczonych. Dziś państwa, które wcześniej zaliczane były do „trzeciego świata”
5
R. Kagan, The return of history and the end of dreams, Wydawnictwo Knopf, Nowy Jork 2009,
s. 74
P. Khanna, Here comes the second world, „Prospect”, nr 146, 2008, s. 61.
R. Kuźniar, Zmierzch dominacji Zachodu, w: R. Kuźniar (red.), Kryzys a pozycja międzynarodowa
Zachodu, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2011, s. 30.
6
7
232
ROZDZIAŁ 9
i określane w duchu wallersteinowskiej teorii, mianem peryferii czy półperyferii,
znajdują się w centrum światowej polityki. Już w 2004 r. Richard Falk w pracy
The Declining World Order: America’s Imperial Geopolitics pisał o kształtowaniu się
„świata postzachodniego”. Prorokował wtedy, że w nadchodzącej dekadzie
będziemy mieli do czynienia z „postwestfalskim scenariuszem”, oznaczającym
między innymi słabnący wpływ Zachodu na global governance8. Fareed Zakaria
pisze o świecie „postamerykańskim”9, a sam proces wyłaniania się „konkurencyjnych” wobec świata zachodniego potęg określa mianem the rise of the rest –
reszta świata staje się coraz większym wyzwaniem dla Zachodu. Co istotne
Zakaria zauważa, że w kształtującym się nowym ładzie międzynarodowym nie
tyle chodzi o spadek znaczenia USA, ile o wzrost znaczenia „nowych potęg”,
a więc relatywne umacnianie się tych państw w „nowym” ładzie globalnym.
W literaturze przedmiotu pojawiają się również takie określenia jak „bezbiegunowość” (ang. non-polarity), „zerobiegunowość” (ang. zero-polarity), „abiegunowość” (ang. apolarity)10 i przede wszystkim „wielobiegunowość” (ang.
multipolarity), które pokazują, że dobiegły końca czasy, w których jedynym
biegunem ładu międzynarodowego były Stany Zjednoczone, czy szerzej świat
zachodni. Pax Americana i „jednobiegunowy moment” w historii, jak na początku
lat 90., po upadku komunizmu określił dominację USA Charles Krauthammer,
bezpowrotnie minął11. Zdezaktualizowała się również konstatacja poczyniona
ponad dekadę temu przez Nye’a i Donahue, że „globalizacja [globalizm] jest
amerykocentryczna”12.
Choć czas zweryfikował przekonania takich autorów jak Stephen Brooks
i William Wohlforths, którzy jeszcze w 2008 r. bronili tezy o „trwałości” amerykańskiej hegemonii i systemu unipolarnego13 wciąż toczy się ożywiona dyskusja
na temat zmierzchu (lub też nie) potęgi USA i świata zachodniego14.
R. Falk, The declining world order: America’s imperial geopolitics, Routledge, Nowy Jork 2004.
F. Zakaria, The post-American world, Wydawnictwo Norton, Nowy Jork 2008.
10 R. Haass, The age of nonpolarity: What will follow U.S. dominance?, „Foreign Affairs”, t. 87,
nr 3, 2008.
11 Ch. Krauthammer, The unipolar moment, „Foreign Affairs”, tom 70, 1990/1991; Ch.A.
Kupchan, After Pax Americana. Benign power, regional integration and the sources of stable multipolarity,
„International Security”, t. 23, nr 2, 1988; Ch. Layne, The unipolar exit: beyond the Pax Americana,
„Cambridge Review of International Affairs”, t. 24, nr 2, 2011. W 2002 r., Krauthammer przepowiadał „jednobiegunową erę”, która miała trwać „od trzydziestu do czterdziestu lat”. Patrz:
Ch. Krauthammer, The unipolar moment revisited, „The National Interest”, t. 70, 2002/2003.
12 Cyt. za: B. Góralczyk, The search for a new…, op. cit., s. 101.
13 S.G. Brooks, W.C. Wohlforth, World out of balance: international relations and the challenge of
American primacy, Princeton University Press, 2008.
14 Patrz np. M. Cox, Power shifts, economic change and the decline of the West?, „International
Affairs”, t. 26, nr 4, 2012.
8
9
JAKUB WÓDKA – „Nowa” mocarstwowość w kształtującym się ładzie międzynarodowym…
233
Ta debata ma również swoje odzwierciedlenie w danych, którymi „żonglują” poszczególni badacze, podbudowujący nimi głoszone przez siebie
tezy. Z jednej strony mamy więc statystyki wskazujące na rosnące znaczenie „nowego” świata. Przykładowo, podczas gdy w 1913 r. udział populacji Zachodu w ludności świata wynosił 33%, to w 2003 r. spadł on do 17%.
Według prognoz, w 2050 r. odsetek ten wynosić będzie jedynie 12%.15 Konkretne dane lepiej oddają skalę różnic – w ostatnich dwóch dekadach, populacja Nigerii wzrosła o ponad 60%, Indii o 40%, a Brazylii o 30%; również
Turcja odnotowuje znaczny, choć malejący przyrost naturalny. Kontrastuje
to z „zapaścią” demograficzną większości państw zachodnich. Inne „klasyczne” mierniki również wskazują na rosnące znaczenie „nowych potęg”.
Podczas gdy udział Zachodu w globalnym PKB wynosił w 1950 r. 68%, w 2003
r. było to już 47%.16 Tylko nieco ponad 20% wzrostu światowego PKB w latach
2003–2050 zawdzięczać będziemy Zachodowi17. W wydanym przez PricewaterhouseCoopers w styczniu 2013 r. raporcie prognostycznym pt. World in 2050 The
BRICs and Beyond: Prospects, challenges and opportunities szacuje się, że wielkość
gospodarek E7 – a więc czterech państw BRIC oraz Meksyku, Indonezji i Turcji, liczona według parytetu siły nabywczej powinna przed 2020 r. przekroczyć
wielkość gospodarek państw G7. Do roku 2050, największymi gospodarkami
świata będą, według prognoz PwC, w kolejności Chiny, USA, Indie, Brazylia
i Japonia. Co równie istotne, gospodarka rosyjska, meksykańska i indonezyjska mają być większe niż niemiecka i brytyjska, szacuje się również, że
gospodarka turecka w połowie obecnego stulecia „przeskoczy” gospodarkę
włoską18.
Bogaci się również ludność krajów rozwijających się – w regionie Azji
Wschodniej i Pacyfiku odsetek ludności żyjącej poniżej 1,25 dolara na dzień
spadł z 55% w 1990 r. do 17% w 2006 r. W ostatnich 25 latach, w samych
Chinach 200 milionów ludzi wyszło z ubóstwa19. Podczas gdy Wielka Brytania potrzebowała 155, a USA 50 lat by podwoić PKB per capita, Chiny
dokonały tego w zaledwie 15 lat. Wzrastają również inwestycje w edukację
w państwach rozwijających się, co przekłada się na poprawę jakości nauczania i organizacji systemów edukacyjnych. Potwierdzają to wyniki badań PISA
pokazujące, że największą poprawę w tym względzie w ostatnim 10-leciu
R. Kuźniar, Zmierzch dominacji…, op. cit., s. 36.
Ibidem.
17 J. Goldstone, The new population bomb, „Foreign Affairs”, t. 89, nr 1, 2010.
18 World in 2050. The BRICs and beyond: prospects, challenges and opportunities, PwC, styczeń
2013, http://www.pwc.com/gx/en/world-2050/the-brics-and-beyond-prospects-challenges-andopportunities.jhtml [data dostępu: 2.02.2013].
19 M. Cox, Power shifts, economic…, op. cit., s. 379.
15
16
234
ROZDZIAŁ 9
odnotowano w takich krajach jak Brazylii i Turcja20. Można przytaczać wiele
innych danych. Paola Subacchi zauważa, że udział państw BRIC w eksporcie światowym wzrósł z 4% w 1990 r. do prawie 15% w 2006 r., imporcie zaś
z poniżej 3% do prawie 10%.21 W 2009 r. Chiny wyprzedziły Niemcy i stały się
największym eksporterem świata.
W 2011 r., również Chiny przeskoczyły USA i Japonię pod względem liczby
zgłoszonych patentów – tym samym etykieta „made in China” powoli zmienia
się w „designed in China”22. Co więcej, apologeci tezy o „zmierzchu” Zachodu
wskazują na fakt, że Chiny są największym wierzycielem USA, a wielkość amerykańskiego długu w rękach Chińczyków przekracza bilion dolarów23 – czyli
niewiele mniej niż 10% całego amerykańskiego długu publicznego i więcej niż
dług pozostający w rękach amerykańskich gospodarstw domowych. Chiny są
trzecim największym wierzycielem amerykańskiego rządu i oczywiście największym wierzycielem zagranicznym. Dziś nadwyżki kapitału są na kontynencie
azjatyckim, Zachód zaś pogrążony jest w długach.
Dodatkowo, kryzys finansowy, który zaczął się w 2008 r., dotknął głównie
państwa Zachodu, obalając mit o jedynie słusznej drodze, jaką kraje rozwijające się powinny obierać w swojej polityce gospodarczej. Warto w tym miejscu przytoczyć dłuższy fragment z rozważań Marcina Floriana Gawryckiego,
który zauważa, że: „dotąd wydawało się, że tego typu problemy [kryzys gospodarczy – JW] mogą dotyczyć jedynie państw niedawnego Trzeciego Świata,
a dziś globalnego Południa. Po kryzysie w Meksyku (1994–1995), Brazylii
(1998–1999) czy Argentynie (2001–2002) mówiono o nieumiejętnym zastosowaniu neoliberalnych reguł w gospodarkach krajów latynoamerykańskich
i niemożności rozprawienia się z «tradycyjnymi» problemami tych państw –
rozwiniętym ponad miarę sektorem publicznym, korupcją czy nepotyzmem.
W przypadku kryzysów w Azji Wschodniej (1997–1998) czy Rosji (1998)24
także znaleziono proste wytłumaczenie, dlaczego do nich doszło – winę pono20 PISA 2009 results: Learning trends. Changes in student performance since 2000 (Volume V), OECD
2010, http://www.oecd.org/pisa/pisaproducts/48852742.pdf [data dostępu: 11.02.2013].
21 P. Subacchi, New power centres and new power brokers: are they shaping a new economic order?,
„International Affairs”, t. 84, nr 3, 2008, s. 491.
22 L. Chyen Yee, China tops U.S, Japan to become top patent filer, Reuters, http://www.
reuters.com/article/2011/12/21/us-china-patents-idUSTRE7BK0LQ20111221 [data dostępu:
11.02.2013].
23 China increases holdings of US debt, „The Global Review”, 27.03.2013, http://www.theglobalreview.com/content_detail.php?lang=en&id=10953&type=6 [data dostępu: 2.02.2013].
24 Tę listę można uzupełnić również o Turcję. Pierwsze z trzech załamań gospodarczych
w tym kraju w latach 90. miało miejsce w 1994 r. Kolejny kryzys, spowodowany ucieczką kapitału spekulacyjnego, był pochodną kryzysu na Dalekim Wschodzie i Rosji w latach 1997 i 1998.
Mimo zainicjowania reform gospodarczych, wieloletnia niestabilność ekonomiczna państwa
i zaniedbania w tym obszarze doprowadziły do kolejnego, bardzo poważnego kryzysu finanso-
JAKUB WÓDKA – „Nowa” mocarstwowość w kształtującym się ładzie międzynarodowym…
235
sili «pacjenci», chcący stać się Zachodem, a nie «lekarze», którzy doradzali
w procesie koniecznych zmian, mających to umożliwić. W istocie cały proces
dostosowania do wymogów Washington Consensus oraz ocena ich praktycznej
realizacji, dokonywana przez międzynarodowe instytucje finansowe, kontrolowane przez Zachód, z gruntu sprowadzały się do hierarchicznych relacji
między oceniającymi a ocenianymi”25.
Słowa te dobrze pokazują, jak jeszcze do niedawna państwa bogatego
Zachodu narzucały własne wzorce rozwojowe państwom biednego Południa,
które wzorce te nolens volens, bez względu na własne uwarunkowania, były
zmuszone, z pozycji „słabszego” przyjmować. Dziś „wzrastające” potęgi, które
szybciej wyszły z kryzysu, odczuwają swoiste Schadenfraude i gorzką satysfakcję
z faktu, że ich dawni „patroni” jeszcze długo walczyć będą z konsekwencjami
załamania gospodarczego.
Z drugiej jednak strony, „obrońcy” hegemonii Zachodu postulują, aby dane
pokazujące „absolutny” wzrost „nowych” potęg zestawić z liczbami obrazującymi siłę Zachodu. Argumentują, że potęga jest w stosunkach międzynarodowych pojęciem „relatywnym”, „względnym”. Idąc tym tropem wskazują
przykładowo, że podczas gdy populacja Chin stanowi ok. 20% ludności świata,
państwo to generuje jedynie pomiędzy 10 a 15% globalnej produkcji; Amerykanie zaś, którzy stanowią 6% ludności świata, wytwarzają 20–25% światowego PKB. Gospodarka USA jest większa niż cztery kolejne gospodarki
razem wzięte, tj. Chiny, Japonia, Niemcy oraz Wielka Brytania. W 1995 r.,
udział w globalnym PKB (liczonym po cenach rynkowych) wynosił 29% – dziś
pozostaje na mniej więcej tym samym poziomie. Udział państw azjatyckich
w światowym eksporcie wzrósł jedynie o 3% w latach 1995–2009, osiągając
poziom 31%26. Co ciekawe, jak obrazowo zauważa Michael Cox, dziś PKB
samej Kalifornii przewyższa PKB Brazylii i Rosji, i jest dwukrotnie większy
od gospodarek Turcji i Indonezji. „Nie wygląda to na gospodarkę w stanie
schyłkowym”, podkreśla profesor London School of Economics27.
Jeszcze większa przepaść dzieli Zachód i „wschodzące potęgi” w standardzie życia obywateli – tutaj przewaga USA nad Brazylią jest 4-krotna, nad
Chinami 6-krotna, a nad Indiami 15-krotna. Przykładowo, dochód per capita
w Indiach jest równy dochodowi w Papua Nowej Gwinej, 40% ludności żyje
wego w lutym 2001 r. Inwestorzy gwałtowanie wycofywali kapitał spekulacyjny. Turecki PKB
zanotował 7,5% spadek, a stopa procentowa osiągnęła poziom ponad 400%.
25 M.F. Gawrycki, Świat po kryzysie 2008 roku – w poszukiwaniu nowych peryferii, w: Kryzys
a pozycja…, op. cit., s. 211.
26 East or famine, „The Economist”, 25.02.2010.
27 M. Cox, Power shifts, economic…, op. cit., s. 379.
236
ROZDZIAŁ 9
poniżej granicy ubóstwa, a umieralność niemowląt jest 40-krotnie wyższa niż
w Japonii i zbliżona do poziomu w Namibii28.
Państwa rozwijające się to wciąż przede wszystkim eksporterzy surowców
i towarów, a nie usług. Pośród największych korporacji globalnych, niewiele
jest firm zlokalizowanych w „nowych” potęgach. Co więcej, firmy te w niewielkim stopniu są umiędzynarodowione. Wystarczy przyjrzeć się najlepszym na świecie uczelniom (pośród 10 najlepszych uniwersytetów, według
tzw. listy szanghajskiej, jest osiem uczelni amerykańskich i dwie brytyjskie),
czy poziomowi innowacyjności poszczególnych państw. Sama liczba chińskich
patentów, o którym była wcześniej mowa, również nie ukazuje całej prawdy
– są one często bezwartościowe, o czym świadczy między innymi fakt, że niewielu chińskich wynalazców próbuje opatentować swoje pomysły poza granicami samych Chin29. Jest wiele rankingów i mierników rozwoju społecznego,
gospodarczego czy politycznego państw, wskazujących na wciąż ogromną
przepaść dzielącą tradycyjne, zachodnie potęgi od aspirujących do miana
„nowych” potęg państw.
Co istotne, również przytoczone wcześniej prognozy, pokazujące dramatyczny „wzrost” świata niezachodniego obarczone są bardzo dużym prawdopodobieństwem „niesprawdzalności”. Przykładowo zastanawia przypisywanie
Rosji tak dużego potencjału wzrostowego w sytuacji, kiedy wiele wskazuje na
to, że państwo to w najbliższych latach może pogrążyć się głębokim, strukturalnym kryzysie, wynikającym między innymi z problemów demograficznych
(populacja Rosji spada w tempie 4% rocznie – jeśli trend ten utrzyma się,
w 2050 r. Rosja liczyć będzie 120 milionów wobec 140 milionów dziś) czy
całkowitego uzależnienia finansów państwa od handlu surowcami30. „Wzrastanie” Chin może zostać zahamowane przez wewnętrzną niestabilność polityczną, napięcia etniczne, degradację środowiska naturalnego czy podobnie
jak w przypadku Rosji, negatywne trendy demograficzne.
Czynnikiem osłabiającym siłę „nowych” potęg jest również fakt, że nie
tworzą one homogenicznego sojuszu z jasno zdefiniowanymi interesami
i wspólną agendą, która stanowiłaby wyzwanie dla Zachodu. Przykładowo,
choć BRICS jest „użytecznym formatem”, umożliwiającym pięciu państwom
koordynowanie stanowisk ad hoc w takich sprawach jak kwestie finansowe czy
reforma instytucji międzynarodowych (stworzenie alternatywy dla Międzynarodowego Funduszu Walutowego), to jednocześnie między pięcioma pańA. Etzioni, The myth of multipolarity, „The National Interest”, 5.02.2012, http://nationalinterest.org/commentary/the-myth-multipolarity-7500?page=1 [data dostępu: 12.02.2013].
29 How innovative is China? Valuing patents, „The Economist”, 5.01.2013.
30 A.F. Hart, B.D. Joness, How do rising powers rise?, „Survival”, t. 52, nr 6, 2010/2011,
s. 67–68.
28
JAKUB WÓDKA – „Nowa” mocarstwowość w kształtującym się ładzie międzynarodowym…
237
stwami występują istotne różnice „aksjologiczne” w odniesieniu do takich
spraw jak demokracja czy poszanowanie praw człowieka. Państwa te również
konkurują między sobą. Dla przykłada Chiny i Rosja są sceptyczne wobec
ambicji Brazylii uzyskania stałego miejsca w RB ONZ. Błędem jest więc
sumowanie potencjałów tych państw i wykazywanie, że stanowią coraz większą przeciwwagę dla Zachodu (jednocześnie uproszczeniem jest postrzeganie
Zachodu jako monolitu, realizującego spójną politykę).
Istotny jest również fakt, że przekształcanie siły gospodarczej czy społecznej we wpływy dyplomatyczne wymaga czasu i nie jest zawsze możliwe. Często państwa konfrontowane są z „paradoksem niezrealizowanej potęgi”, jak
określił to między innymi David Baldwin ponad 30 lat temu31. Rzeczywiste
wpływy „wzrastających potęg” wciąż pozostają ograniczone oraz daleko odbiegają od możliwości jakimi dysponują USA. Dlatego też w najnowszej książce
David Shambaug pisze, że Chiny – największy konkurent USA, choć przesunęły się z peryferii do centrum, są dziś tylko „częściowym” mocarstwem; stały
się już „globalnym aktorem”, ale wciąż nie są „globalnym mocarstwem”32.
9.3. „NOWI WPŁYWOWI” – TURCJA I BRAZYLIA.
PORÓWNANIE POTENCJAŁU
Już sama dyskusja między apologetami tezy o zmierzchu Zachodu a jego
obrońcami ukazuje jednak zmieniający się układ sił w skali globalnej. W tym
kontekście istotny jest również inny trend – mianowicie, to nie tylko kraje,
które określamy mianem BRIC(S) będą miały w przyszłości coraz więcej do
powiedzenia na globalnej scenie. Istniejące i potencjalne problemy Rosji,
Chin sprawiają, że państwa te przestają odgrywać rolę wiodących, „przyszłych mocarstw”. W raporcie opublikowanym przez amerykańską Narodową
Radę Wywiadu, w którym prognozuje się trendy globalne do 2030 r. zapisano,
że „obok Chin, Indii i Brazylii, również regionalni gracze tacy jak Kolumbia,
Indonezja, Nigeria, Republika Południowej Afryki oraz Turcja będą zajmować
szczególnie istotne miejsce w światowej gospodarce”33. Podobnie rozwój ładu
światowego, w którym coraz większą rolę będą odgrywać dotychczas niedo-
31 Ch. Layne, The unipolar exit: beyond…, op. cit., s. 152. Szerzej na temat „paradoksu niezrealizowanej potęgi” patrz: D. Baldwin, Power analysis and world politics: new trends vs. old tendencies, „World Politics”, t. 31, nr 2, 1979, s. 161–194.
32 D. Shambaug, China goes global: The partial power, Oxford Unversity, Nowy Jork 2013.
33 Global Trends 2030: Alternative worlds, National Intelligence Service, Grudzień 2012, s. iv,
http://info.publicintelligence.net/GlobalTrends2030.pdf [data dostępu: 5.02.2013].
238
ROZDZIAŁ 9
strzegane „aspirujące” potęgi widzi Ruchid Sharma, autor książki pt. Breakout
nations: In pursuit of the next economic miracles34.
Dlatego coraz częściej ukuwane są „konkurencyjne” wobec BRIC terminy,
określające grupę państw szybko rozwijających się – MIST35, CIVETS36,
TIMBI37, NEXT-1138, EAGLEs (Emerging and Growth-Leading Economies)39 czy
CAPPT40. Choć te akronimy mają przede wszystkim znaczenie PR-owe i autopromocyjne dla różnych firm doradczych, banków etc., to jednocześnie dobrze
oddają przemiany zachodzące w systemie światowym. Choć niejednokrotnie
państwa te mają odmienne interesy na forum międzynarodowym, wszystkie
dążą do odgrywania większej roli w „globalnych procesach decyzyjnych” – na
forum organizacji zdominowanych dotychczas przez USA i państwa europejskie – Światowej Organizacji Handlu, Banku Światowego czy Międzynarodowego Funduszu Walutowego.
Z graczy drugoplanowych – „nowych wpływowych”, jak określa je Simon
Serfaty41, których pozycja międzynarodowa była przez wiele dekad wtórna
wobec dominacji podmiotów transatlantyckich, dwa państwa – Brazylia
i Turcja stają się coraz bardziej niezależnymi i autonomicznymi uczestnikami wspólnoty międzynarodowej. W ostatniej dekadzie, przede wszystkim
dzięki szybkiemu wzrostowi gospodarczemu, ale nie tylko, państwa te wyrosły na znaczących graczy geopolitycznych, współtworzących nowy ład międzynarodowy.
Uzasadnienia wymaga wybór do analizy tych dwóch państw. Przecież
rosnących i „perspektywicznych” potęg jest o wiele więcej. W ciekawym
opracowaniu Daniel Kliman i Richard Fontaine zaliczają Brazylię i Turcję do grupy czterech państw (w grupie tej znalazły się również Indonezja
i Indie) określanych mianem swing states. Autorzy „zapożyczyli” to określenie
z leksykonu politologii amerykańskiej – w USA swing states to stany, które de
facto decydują o wynikach wyborów prezydenckich, w których elektorat jest
„chwiejny” – dlatego też wyniki głosowania w tych stanach mają relatywnie
34 R. Sharma, Breakout nations. In pursuit of the next economic miracles, Wydawnictwo Norton,
Nowy Jork 2012.
35 Meksyk, Indonezja, Korea Południowa, Turcja. Patrz: http://blogs.ft.com/beyond-brics/
2012/04/27/wpp-plays-em-alphabet-soup/#axzz1waCYamrk [data dostępu: 12.12.2012].
36 Kolumbia, Indonezja, Wietnam, Egipt, Turcja, Republika Południowej Afryki.
37 Turcja, Indie, Meksyk, Indonezja, Brazylia.
38 Bangladesz, Egipt, Indonezja, Korea Południowa, Meksyk, Nigeria, Pakistan, Filipiny,
Wietnam, Turcja.
39 Brazylia, Rosja, Indie, Chiny, Meksyk, Indonezja, Korea Południowa, Turcja.
40 Chile, Argentyna, Peru, Filipiny, Tajlandia.
41 S. Serfaty, Moving into a post-Western world, „The Washington Quarterly”, t. 34, nr 2, 2011,
s. 12–13.
JAKUB WÓDKA – „Nowa” mocarstwowość w kształtującym się ładzie międzynarodowym…
239
większy wpływ na końcowe rezultaty niż wynikałoby to z ich populacji czy
zamożności. Kandydaci najwięcej czasu w kampanii spędzają właśnie w tych
stanach42.
Koncepcję swing states można atrakcyjnie „przełożyć” na kontekst relacji międzynarodowych i stosunków USA ze wzrastającymi potęgami. Kliman
i Fontaine stwierdzają, że to właśnie na tych czterech państwach najbardziej
powinno zależeć Stanom Zjednoczonym (i szerzej Zachodowi), gdyż „inwestycja” w relacje z nimi przyniesie największy „geopolityczny zwrot”. Wskazane państwa charakteryzują się dużym terytorium, rosnącą gospodarką,
strategicznym położeniem regionalnym, a także przywiązaniem do wartości
demokratycznych – jest to element odróżniający swing states np. od Chin czy
semiautorytarnej Rosji. Co więcej, państwa te są bardziej od Chin i Rosji otwarte
na współpracę z Zachodem, przywiązane do prawa międzynarodowego i to
ich wybory strategiczne będą tak naprawdę w dużym stopniu determinować
trajektorię rozwoju ładu światowego i „zdolność koalicyjną” USA oraz ich
zachodnich sojuszników. Brazylia i Turcja to państwa de facto o zachodniej tożsamości, a nie budujące swoją tożsamość w kontrze do Zachodu. Jednocześnie
jednak to właśnie te dwa kraje bardziej niż Indie czy Indonezja stają się dla
Zachodu wyzwaniem, gdyż przechodzą w ostatnich latach proces redefinicji
priorytetów polityki zagranicznej i miejsca w systemie międzynarodowym.
W coraz większym stopniu stają się dla Zachodu „ambiwalentnymi” partnerami, kwestionującymi światowe status quo i ład zachodniocentryczny.
Oczywiście potencjał Brazylii znacząco przewyższa możliwości Turcji.
Brazylia już dziś plasuje się w pierwszej dziesiątce największych gospodarek
świata; pod względem demograficznym jest największym państwem na kontynencie południowoamerykańskim (liczy prawie 200 mln osób, co stanowi 34%
ludności Ameryki Łacińskiej), a pod względem terytorium zajmuje niemal
połowę południowoamerykańskiego kontynentu43. Ale również Turcja, według
prognoz, będzie (nie licząc Rosji), najludniejszym państwem na kontynencie
europejskim (według prognoz Narodów Zjednoczonych, w 2040 r. jej ludność
ma liczyć 90 mln). Pod względem gospodarczym, jak i geopolitycznym Brazylia wciąż znacząco przewyższa obecny status międzynarodowy Turcji. PKB
Brazylii w latach 2000–2011 wzrastał rocznie średnio 3,5% i osiągnął poziom
przekraczający 2 biliony dolarów – 40% produkcji Ameryki Łacińskiej. Turcja
w tym samym okresie odnotowała średni roczny wzrost produktu krajowego
Patrz. D.M. Kliman, Brazil, India, Indonesia, Turkey and the future of international order, GMF,
listopad 2012, http://www.gmfus.org/wp-content/blogs.dir/1/files_mf/1353953219CNAS_GlobalSwingStates_KlimanFontaine.pdf [data dostępu: 13.01.2012].
43 M.F. Gawrycki, Brazylia w pogoni za mocarstwowością, w: T. Łoś-Nowak (red.), Polityka zagraniczna: aktorzy, potencjały, strategie, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2011, s. 148.
42
240
ROZDZIAŁ 9
brutto wynoszący 4,3% i dziś jej PKB wynosi 1 bilion dolarów. Choć na fali
globalnego kryzysu oba państwa odnotowały w 2009 r. ujemny wzrost PKB,
to szybko poradziły sobie z recesją – co, jak wskazano we wcześniejszych rozważaniach, ma istotne znaczenie dla wzmocnienia pozytywnej autopercepcji
„nowych potęg”, którym w przeciwieństwie do liberalnych państw Zachodu,
szybciej udało się uporać ze skutkami światowego załamania gospodarczego.
Tym samym przełamany zostaje argument o „wyższości” polityki gospodarczej
prowadzonej przez państwa zachodnie. Co więcej, Brazylia już spłaciła swój
dług w Międzynarodowym Funduszu Walutowym i Klubie Paryskim (ponadto
umorzyła dług Mozambikowi, Gabonowi czy Boliwii), a Turcja spłaci zadłużenie zaciągnięte w MFW w 2013 r.44 Kraje te coraz częściej kredytują inne
państwa, w zamian oczekując większego wpływu na decyzje organizacji kredytowych, takich jak IMF45. To również ma istotne znaczenie dla podbudowy
i wzmocnienia „ego” „wzrastających potęg”.
Jeszcze w latach 70., zarówno Brazylia, jak i Turcja w zewnętrznej polityce gospodarczej stosowały strategię substytucji importu; tym samym pozostawały gospodarkami względnie zamkniętymi, próbującymi chronić własny
rynek i własną, pozorną „niezależność”. W ostatnich trzech dekadach, państwa te otworzyły swoje rynki na import, jednocześnie znacząco zwiększając
eksport. Dziś Brazylia odnotowuje nadwyżkę w handlu zagranicznym, Turcja natomiast ma saldo ujemne, które wynika jednak głównie z uzależnienia od zewnętrznych dostaw surowców energetycznych. Istotne są bowiem
różnice w zasobach surowcowych obu państw. W przypadku Turcji, zależność
od importu ropy naftowej sięga 90%, gazu zaś 66%, z dominującym udziałem
Rosji. Brazylia zaś jest bogata w surowce, a wraz z odkryciem w 2006 r. znacznych podmorskich pokładów ropy i gazu, kraj ten powoli staje się eksporterem w tym zakresie. Jednocześnie jednak dzięki swojemu strategicznemu
położeniu, Turcja ma potencjał odgrywania roli hub’u dla transportu ropy
i gazu nie tylko z krajów Azji Centralnej, ale równie z bliskowschodnich – ten
czynnik znacząco zwiększa jej znaczenie geostrategiczne.
Deficyt na rachunku obrotów bieżących Turcji, choć w 2012 r. spadł do
poziomu 6% PKB, wciąż wskazywany jest jako jedna z głównych słabości
strukturalnych tego państwa. Co jest jednak istotne dla ukazania autonomizacji polityki zagranicznej, zarówno Turcja, jak i Brazylia dywersyfikują
kierunki handlu zagranicznego. Podczas gdy w 2002 r., 38,5% brazylijskiego
eksportu kierowane było do państw nie będących członkami OECD (a więc
44
45
Turkey to pay off its IMF debt in May, „Hürriyet Daily News”, 4.02.2013.
IMF wins pledges of $456bn for crisis fund, „The Telegraph”,19.06.2012.
JAKUB WÓDKA – „Nowa” mocarstwowość w kształtującym się ładzie międzynarodowym…
241
państw mniej rozwiniętych), w 2009 r. wskaźnik ten wyniósł już 57%46. Najważniejszym partnerem handlowym Brazylii są dziś Chiny, które wyprzedziły
USA (co również jest jednym z symptomów przewartościowań w systemie globalnym). Co więcej, Brazylia odnotowuje dodatnie saldo wymiany handlowej
z azjatyckim gigantem, przede wszystkim dzięki eksportowi surowców.
Brazylia wynegocjowała umowy handlowe praktycznie ze wszystkimi swoimi sąsiadami (z wyjątkiem Gujany i Surinamu), dzięki czemu wymiana
z partnerami w regionie systematycznie wzrasta; negocjuje (choć nie bez
problemów) umowę o wolnym handlu z Meksykiem. Przykładowo, w 2010 r.
brazylijsko-argentyńskie obroty wzrosły do prawie 33 mld dolarów. W sumie,
wielkość wymiany handlowej Brazylii z partnerami z Ameryki Łacińskiej
przekracza obroty z USA czy Chinami47.
Również Turcji w ostatnich latach odnotowuje wyraźny wzrost wymiany
handlowej z państwami sąsiadującymi, kosztem spadającego udziału obrotów
z Unią Europejską. W 2010 r., jeszcze przed Arabską Wiosną, Turcja wyszła
z inicjatywą utworzenia strefy wolnego handlu z Libanem, Jordanią i Syrią.
Można więc postawić tezę, że polityka zagraniczna obu państw w coraz większym stopniu jest kształtowana przez interesy gospodarcze i handlowe. Stają
się one – by odwołać się do terminu którego autorem jest Richard Rosencrance – państwami handlowymi (ang. trading state). Zarówno dla Brazylii, jak
i Turcji coraz istotniejszą determinantą ich polityki zagranicznej są już nie
kwestie bezpieczeństwa, ale w coraz większym stopniu interesy gospodarcze.
Wzrasta również dwustronna, turecko-brazylijska wymiana handlowa –
podczas gdy w 2005 r. wynosiła 665 milionów dolarów, w 2010 r. było to już
1,8 miliarda dolarów. Prezydent Turcji Abdullah Gül zadeklarował, że celem
do osiągnięcia jest 10 mld dolarów obrotów handlowych rocznie. Co istotne,
pojawiła się również perspektywa wspólnej produkcji samolotu odrzutowego
na potrzeby tureckiej armii – co oznaczałoby „porzucenie” przez Ankarę tradycyjnego partnera – USA, który dostarczał Turcji samoloty bojowe.
Występują zarówno analogie, jak i znaczące różnice w postrzeganiu przez
Turcję i Brazylię znaczenia siły militarnej, będącej tradycyjnie istotnym
składnikiem potencjału państwa. Jak zauważa Bartłomiej Znojek, „przywiązywanie niezbyt wielkiej wagi do kwestii wojskowych w Brazylii wynikało
przede wszystkim z tradycji jej pokojowego rozwoju i unikania konfliktów
wojennych. Ostatni raz była stroną takiego sporu podczas wojny paragwajC. Amorim, Brazilian foreign policy under President Lula (2003-2010): an overview, „Revista
Brasileira de Política Internacional”, t. 53, 2010.
47 Global Brazil and U.S.-Brazil relations, Independent Task Force Report nr 66, Council
of Foreign Relations, 2011, s. 56, http://www.cfr.org/brazil/global-brazil-us-brazil-relations/
p25407 [data dostępu: 10.01.2013].
46
242
ROZDZIAŁ 9
skiej 1864–1870”48. Pokojowo uregulowała granice z 10 sąsiadami, co było
wielką zasługą ojca współczesnej brazylijskiej dyplomacji barona Rio Branco,
któremu udało się poszerzyć powierzchnię swojego państwa o 900 tys. km2
bez użycia siły militarnej. Dziś, jak zostanie wykazane w dalszej części opracowania, Brazylia wciąż „poświęca” hard power na rzecz miękkiej siły, budując
„dyplomatyczny Produkt Narodowy Brutto”, a więc pozagospodarczy i pozamilitarny potencjał na arenie międzynarodowej49.
Turcja zaś, przez dekady postrzegała swoje otoczenie i najbliższe sąsiedztwo w kategoriach konfliktu i rywalizacji; dodatkowo jako państwo frontowe
w konfrontacji zimnowojennej swoje bezpieczeństwo opierała na silnej, nowoczesnej armii, blisko współpracującej z sojusznikiem zza Atlantyku. Według
SIPRI, w 2010 r. Brazylia znalazła się na 11. miejscu pod względem wydatków
wojskowych, nie tylko za Indiami i Chinami, ale również wieloma państwami
europejskimi – Włochami, Niemcami czy Francją; per capita, wydatki na cele
militarne są w Brazylii jednymi z najniższych na świecie.
Jednocześnie jednak, w ostatnich latach Brazylia radykalnie zwiększyła
wydatki militarne – podczas gdy w 2006 r. wyniosły one 13,6 mld dolarów,
w 2010 osiągnęły poziom 33,1 miliarda, co oznacza, że przekroczyły wielkość
wydatków na zbrojenia wszystkich pozostałych państw Ameryki Łacińskiej
razem wziętych50. To Brazylia ma, jako jedyne państwo w regionie, lotniskowiec, realizuje również, choć z problemami, projekt budowy łodzi podwodnej o napędzie atomowym; potężnym brazylijskim przedsiębiorstwem jest
Embraer, silnie zaangażowane w sferę militarną. Turcja również w ostatnim
okresie rozwija swój przemysł zbrojeniowy modernizując armię – ma to sprawić, że będzie niewrażliwa na ewentualne spory z największymi producentami uzbrojenia, w tym przede wszystkim USA. Jest to jeden z elementów
budowy przez to państwo autonomii strategicznej.
Zarówno Turcja, jak i Brazylia nie są mocarstwami atomowymi, co więcej,
odrzucają takie aspiracje. W okresie rządów wojskowych w Brazylii realizowany był tajny program budowy broni atomowej, rywalizowała ona z Argentyną w tym zakresie. Po przywróceniu rządów demokratycznych, w poprawce
wprowadzonej w 1990 r. do konstytucji Brazylii uchwalonej dwa lata wcześniej znalazł się zapis, nie podlegający modyfikacji, zezwalający na rozwój
energii atomowej tylko do celów pokojowych. Urzędujący w Brazylii w latach
48 B. Znojek, Brazylia i jej międzynarodowe ambicje, „Polski Przegląd Dyplomatyczny”, t. 60,
nr 2, 2011, s. 10.
49 A. Hurrell, Brazil: What kind of rising state in what kind of institutional order?, w: A.S. Alexandroff, A. Fenton Cooper (red.), Rising states, rising institutions: Challenges for global governance,
Wydawnictwo Brookings Institution Press, Baltimore 2010, s. 136.
50 S. Serfaty, Moving into a post-Western…, op. cit., s. 13.
JAKUB WÓDKA – „Nowa” mocarstwowość w kształtującym się ładzie międzynarodowym…
243
1990–1992 r. prezydent Fernando Collor de Mello publicznie odrzucił możliwość posiadania przez Brazylię broni nuklearnej, uzasadniając swoje stanowisko tym, że daje ono „moralną legitymację w dyskusji nad nieproliferacją”.
Turcja również odrzuca ambicje atomowe, co jakiś czas postuluje wręcz stworzenie na Bliskim Wschodzie strefy wolnej od broni nuklearnej51. To pokazuje wagę, jaką Turcja i Brazylia przykładają do pokojowej koegzystencji oraz
wykorzystaniu instrumentów soft power; pokazuje powściągliwość obu państw
w antagonizowania sąsiedztwa (w przeciwieństwie na przykład do Indii
i Chin, które dużą wagę przykładają do własnego potencjału atomowego).
Nie bez powodu credo tureckiej polityki zagranicznej brzmi „pokój w kraju,
pokój na świecie” (tur. yurtta sulh, cihanda sulh). Brazylia rzadko ucieka się do
nacisku czy to militarnego, czy ekonomicznego dla osiągnięcia celów w polityce zagranicznej.
Jednocześnie oba państwa odrzucają „łatkę” państw pacyfistycznych.
Gotowe są wykorzystać instrumenty siłowe w polityce zagranicznej, ale tylko
z szeroką legitymacją międzynarodową. Dlatego też Brazylia (podobnie jak
pozostałe państwa BRIC), i również Turcja w początkowej fazie były sceptyczne wobec interwencji Zachodu w Libii w 2011 r. (jako niestały członek
RB ONZ Brazylia wstrzymała się od głosu). Podejrzewały bowiem Zachód
o realizację własnych, „twardych” interesów pod przykrywką idealistycznych
haseł obrony cywilów.
Jak piszą Henry Barkey i Johanna Mendelson, Brazylia i Turcja zajmują
„porównywalne miejsce w swoich regionach i mają porównywalnie ambitne
agendy polityki zagranicznej… mają również podobną wizję świata multilateralnego”52. Należy jednocześnie wskazać na istotną różnicę w położeniu geostrategicznym obu państw, co w znacznym stopniu determinuje ich politykę
zagraniczną. Podczas gdy Brazylia bezsprzecznie przynależy do kontynentu
amerykańskiego, który wyznacza jej tożsamość międzynarodową (choć i ona
była przez dekady wyobcowana z kontynentu), Turcji nie można zakwalifikować tylko do jednego regionu. Oczywiście to powoduje, że Turcji trudniej jest
prowadzić politykę regionalnego mocarstwa, która wywindowałaby ten kraj
w światowej hierarchii. Barry Buzan i Ole Wæver określają Turcję mianem
„państwa-izolatora”, który pozostaje pod wpływem wydarzeń w kilku regio51 Patrz np. Turkey pushes for nuclear arms-free Middle East, Reuters, 15.04.2009, http://www.
reuters.com/article/2009/04/15/us-turkey-mideast-disarmament-idUSTRE53E2IZ2009041
[data dostępu: 12 lutego 2013]. Szerzej nt. polityki Turcji w kwestii proliferacji broni atomowej zob. S. Ülgen, Turkey and the bomb, The Carnegie Papers, Luty 2012, http://carnegieendowment.org/files/turkey_bomb.pdf [data dostępu: 3.03.2013].
52 H.J. Barkey, J. Medelson, Brazil, Turkey emerge as new powers, „The Miami Herald”,
4.04.2012.
244
ROZDZIAŁ 9
nach – w Europie, na Kaukazie czy Bliskim Wschodzie, ale (przynajmniej na
razie) nie jest w stanie samodzielnie kształtować wydarzeń w żadnym z tym
obszarów53. Niewątpliwie więc, nie tylko różnica w obiektywnym potencjale
gospodarczym czy ludnościowym obu państw, ale również złożoność położenia
geograficznego Turcji sprawie, że to Brazylia jest predestynowana do szybszego osiągnięcia statusu mocarstwa.
9.3.1. Geopolityczny gambit. Turecko-brazylijski sojusz
Wskazano już wcześniej, że jedną z cech nowego ładu międzynarodowego
jest intensyfikacja relacji pomiędzy „wzrastającymi” potęgami, które autonomicznie od dotychczasowych „centrów” aspirują do współkształtowania
światowej polityki. Często współpraca ta wręcz uderza w interesy świata
zachodniego. Choć intensyfikacja współpracy dwustronnej między Ankarą
a Brasilią datuje się na początek dekady (przykładowo, w 2003 r. oba państwa
podpisały porozumienie nt. współpracy wojskowej), brazylijsko-turecki duet
znalazł się na pierwszych stronach światowych gazet dopiero w 2010 r. Wtedy
oba państwa przedstawiły inicjatywę w kwestii irańskiego programu nuklearnego w czasie, kiedy mocarstwa zachodnie finalizowały rozmowy na temat
nowych sankcji wobec Iranu. Turcja i Brazylia ogłosiły, że zawarły z Iranem
porozumienie ws. wymiany irańskiego paliwa nuklearnego. Porozumienie
zakładało, że Iran przekaże do Turcji 1200 kg niskowzbogaconego uranu.
Następnie uran trafiłby do Francji i Rosji celem dalszego wzbogacenia.
W zamian, Iran otrzymałby 120 kg paliwa nuklearnego, które mógłoby być
wykorzystywane w teherańskim reaktorze badawczym. Turecko-brazylijska
propozycja została odrzucona przez państwa P5+1– zarzucano jej, że została
przedstawiona zbyt późno i zbiega się w czasie z nową rundą sankcji wobec
Teheranu. Andrew F. Hart oraz Bruce Jones piszą, że „brazylijsko-turecki
gambit blokujący amerykańskie plany nałożenia sankcji na Iran uwidocznił
potencjalne konsekwencje ‘nowej’ asertywności „wzrastających potęg”54. Dwa
państwa, dotychczas peryferyjne w polityce międzynarodowej wykazały zdolność do zaprezentowania niezależnej od „wielkich mocarstw” propozycji. To
pokazało, jak istotne jest i będzie w przyszłości sprawne zarządzania przez
Zachód relacjami z „nowymi” mocarstwami. Choć inicjatywa w kwestii irańskiej była dla społeczności międzynarodowej zaskoczeniem i swoistym działaniem dyplomatycznym ad hoc, współpraca Ankary i Brasilii pokazała, że „nowi
53 B. Buzan, O. Wæver, Regions and powers. The structure of international security, Cambridge
University, Cambridge 2003.
54 A.F. Hart, B.D. Joness, How do rising…, op. cit., s. 64.
JAKUB WÓDKA – „Nowa” mocarstwowość w kształtującym się ładzie międzynarodowym…
245
wpływowi” podobnie postrzegają swoje miejsce w ładzie międzynarodowym.
Nie chcą, by ich polityka zagraniczna i interesy były li tylko funkcją interesów
świata zachodniego, ale chcą realizować niezależną i autonomiczną agendę,
która nie jest z góry skierowana przeciwko Zachodowi, ale która również nie
jest zawsze z interesami Zachodu zbieżna.
W październiku 2011 r., podczas wizyty prezydent Rousseff w Turcji, oba
państwa podpisały deklarację Turcja-Brazylia: strategiczna perspektywa na rzecz
dynamicznego partnerstwa. Podpisano również odrębne porozumienia dotyczące
współpracy w obszarze edukacji, transportu i wymiaru sprawiedliwości. Parę
miesięcy później, w swoim wystąpieniu, skierowanym do ambasadorów Brazylii, którzy zjechali na naradę regionalną do Stambułu, turecki minister
spraw zagranicznych stwierdził, „że czasem raz w tygodniu, czasem dwa razy
w miesiącu rozmawiamy [ministrowie spraw zagranicznych Brazylii i Turcji],
koordynując nasze działania w tym krytycznym, przełomowym punkcie historii, kiedy wpływowe, regionalne potęgi mogą osiągnąć globalne wpływy…
podobnie postrzegamy zadania polityki zagranicznej, którymi są dążenie do
multilateralizmu, ograniczenie wpływów mocarstw ‘zewnętrznych’ w regionie
(ang. regional ownership), stosowanie instrumentów dyplomatycznych w miejsce sankcji czy nacisku, dialogu i mediacji”.
9.3.2. Przemiany wewnętrzne a wiarygodność międzynarodowa
Istotnym, wspólnym elementem cechującym oba państwa jest powiązanie
przemian w polityce wewnętrznej ze wzrostem znaczenia na arenie międzynarodowej. W ostatniej dekadzie, Brazylia i Turcja radykalnie zreformowały
zarówno swoją gospodarkę, jak i systemy polityczne oraz społeczne. Fareed
Zakaria, wskazując na związki pomiędzy przemianami w polityce wewnętrznej a polityką zagraniczną pisał w 2010 r., że „20 lat temu, Brazylia zmagała się z wieloletnią tradycją dyktatury, hiperinflacji i zadłużenia. Dziś jest
stabilną demokracją z imponującą polityką fiskalną, buchającą gospodarką
i bardzo popularnym prezydentem. Jej polityka zagraniczna odzwierciedla
pewność siebie i wolę zerwania ze starymi ograniczeniami”55. W przytoczonej
konstatacji wystarczy podmienić słowo Brazylia na Turcja, i zdanie to jest tak
samo prawdziwe i oddające przemiany, jakie zaszły w ostatnich dwóch latach
również nad Bosforem. Dlatego też na przykładzie Brazylii i Turcji można
doskonale zobrazować związek pomiędzy przemianami wewnętrznymi, przewartościowaniem stosunków państwo–społeczeństwo, a umacnianiem się
„nowych” potęg. Stabilizacja gospodarcza oraz demokratyzacja jest istotnym
55
F. Zakaria, Step up to the plate, „Newsweek”, 29.04.2010.
246
ROZDZIAŁ 9
czynnikiem budującym soft power i wpływy Turcji i Brazylii nie tylko w regionie, ale szerzej w skali globalnej. Dla umacniania wiarygodności „rosnących
potęg” i ich wizerunku wobec zagranicznych partnerów istotna jest bowiem
spójność deklaracji i ideałów głoszonych w polityce zagranicznej, z działaniami w polityce wewnętrznej.
Choć w przeciwieństwie do Brazylii „Turcja nigdy nie była kolonią, […]
a demokratyczne instytucje nie były narzucone ani przez zwycięzców, ani
pozostawione w spadku przez opuszczających kraj kolonizatorów”56, oba państwa mają bogate doświadczenie rządów autorytarnych i wojskowych. Dzieje
obu państw – Brazylia uzyskała niepodległość w 1822 r., współczesne państwo tureckie powstało dokładnie 101 lat później – to historia walki między
autorytaryzmem władzy i elit wojskowo-biurokratycznych, a dążeniem do
partycypacji politycznej szerszych warstw społecznych. W Brazylii mieliśmy
do czynienia z klasyczną juntą, dzierżącą władzę w latach 1964–1985; w Turcji zaś rzadko używany jest termin junta, armia bowiem nigdy nie rościła
sobie pretensji do sprawowania trwałych czy dyktatorskich rządów. Okres
rządów mundurowych określa się mianem „okresu przejściowego” czy po
prostu „zmiany władzy”57 – nad Bosforem do bezpośredniej ingerencji wojskowych w życie polityczne kraju dochodziło w ostatnim półwieczu 4-krotnie,
a wielokrotnie poprzez nieformalne wpływy wojskowi współuczestniczyli czy
wręcz dominowali w procesach decyzyjnych. Co łączyło reżimy autorytarne
w obu państwach to uzasadnianie przejmowania władzy przez wojskowych
dość abstrakcyjną i mglista koncepcją „bezpieczeństwa narodowego” – a więc
koniecznością ochrony państwa przed rzeczywistymi lub urojonymi wrogami
wewnętrznymi lub zewnętrznymi: komunistami czy islamistami. Byli samozwańczymi obrońcami ideałów i wartości narodowych. Istotne jest również,
że wojskowi mieli poczucie wyższości nad cywilami58.
W latach 80., w obu państwach rozpoczął się proces stopniowej demokratyzacji, choć w Turcji jeszcze w 1997 r. przeprowadzony został „miękki” czy
„postmodernistyczny” zamach stanu – wojskowi wymusili na cywilnym rządzie oddanie władzy. Mimo fasadowych, formalnie istniejących demokratycznych procedur, w obu państwach władzę nadal dzierżyła jednak wąska elita
składająca się z wojskowych, biurokratów i ‘propaństwowych’ przedsiębior56 B. Lewis, Why Turkey is the only Muslim democracy, „Middle East Quarterly”, t. 1, nr 1,
1994, s. 15.
57 J. Wódka, Polityka zagraniczna Turcji. Uwarunkowania wewnętrzne i podmioty decyzyjne, Wydawnictwo TRIO/ISP PAN, Warszawa 2012.
58 Szerzej nt. relacji wojsko–cywile w Turcji i państwach Ameryki Łacińskiej w ujęciu
porównawczym patrz: D. Pion-Berlin, Turkish civil-military relations: A Latin American comparison,
„Turkish Studies”, t. 12, nr 2, 2011, s. 293–305.
JAKUB WÓDKA – „Nowa” mocarstwowość w kształtującym się ładzie międzynarodowym…
247
ców czy, jak w przypadku Brazylii posiadaczy ziemskich, którzy nie podlegali
demokratycznej weryfikacji i nie mogli być przez społeczeństwo rozliczeni.
Widoczny był podział na białych i czarnych obywateli. Ci pierwsi dominowali
w procesach decyzyjnych i to dla nich zarezerwowany był awans społeczny.
Co ciekawe, w Turcji również mówi się o symbolicznym podziale na białych
i czarnych obywateli59. „Biali Turcy” to wykształceni na zagranicznych uczelniach, postępowi, laiccy obywatele wierni kemalistowskiemu państwu, którzy
przez dekady dzierżyli nie tylko formalną władzę w państwie, ale również
mieli monopol na rząd dusz. „Czarni Turcy” zaś to konserwatywni obywatele
drugiej, do niedawna jeszcze, „kategorii”, pochodzący głównie z biedniejszych
regionów Anatolii, którzy byli dyskryminowani, a ich poglądy spychane na
margines życia politycznego i społecznego. Stanowili „milczącą większość”,
pozbawioną jednak wpływów na procesy decyzyjne.
Te podziały w ostatnim dziesięcioleciu zacierają się. Zarówno w Brazylii,
jak i Turcji, mijająca dekada to okres upodmiotowienia dotychczas marginalizowanych grup społecznych i środowisk politycznych; to ugruntowanie reform
zapoczątkowanych w pojuntowskich latach 80. W nowym tysiącleciu, w obu
państwach doszły do władzy siły polityczne, reprezentujące społeczne „peryferie”. Zarówno przykład brazylijskiej Partii Pracujących byłego prezydenta
Luli, który przejął władzę w 2003 r., jak i Partii Sprawiedliwości i Rozwoju
premiera Erdoğana rządzącej Turcją od 2002 r. jest tego dobitnym przykładem; są to środowiska wcześniej nie akceptowane przez dominujący establishment. I nie są tu istotne różnice w systemie politycznym obu państw – Brazylia
to system prezydencki, Turcja zaś parlamentarno-gabinetowy. Ważne jest, że
w obu państwach do głosu doszły gorzej wykształcone, biedniejsze, bardziej
lewicowe w przypadku Brazylii i konserwatywne w przypadku Turcji warstwy
społeczne. Są to Brazylijczycy o ciemniejszym kolorze skóry oraz „czarni”
Turcy, kwestionujący prymat kemalistowskiej doktryny.
Pod rządami „nowych” sił politycznych, realizowane są zakrojone na szeroką skalę programy prospołeczne, które upodmiotowiają dotychczas dyskryminowane ekonomicznie warstwy, Brazylijczyków zamieszkujących favele
i Turków mieszkających w gecekondu – a więc w dzielnicach slumsów. To nie
tylko dzięki szybkiemu wzrostowi gospodarczemu, ale również skutecznej
polityce udało się ograniczyć biedę w obu państwach. Takie programy jak
Bolsa Escola, Bolsa Familia, Bolsa Celular czy Fomo Zero w Brazylii przyczyniły
się do znaczącego zmniejszenia poziomu biedy – przykładowo odsetek ludzi
żyjących poniżej granicy ubóstwa zmniejszył się z 25,6% w 1990 r. do 3,8%
59 Szerzej nt. podziału na „białych” i „czarnych” Turków patrz: S. Demiralp, White Turks,
Black Turks? Faultlines beyond Islamism versus secularism, „Third World Quarterly”, t. 33, nr 3, 2011.
248
ROZDZIAŁ 9
w 200960. W Turcji zaś, to właśnie skuteczność działań Erdoğana jako burmistrza Stambułu, gdzie między innymi rozwinął pomoc miasta dla najuboższych czy zrealizował wiele projektów infrastrukturalnych w najbiedniejszych
dzielnicach wywindowała go do poziomu polityki ogólnokrajowej; jego skuteczność w skali „mikro” – 15 milionowego Stambułu została doceniona
przez wyborcę w skali ogólnokrajowej. Po przejęciu władzy w 2002 r., rząd
kierowany przez niego rozdawał ubogim węgiel, chleb i darmowe podręczniki
szkolne. Zarówno dla Luli, jak i Erdoğana, redukowanie nierówności społecznych i „pogodzenie” się państwa z dyskryminowanymi grupami etnicznymi
– Kurdami w przypadku Turcji – było z jednej strony swoistym imperatywem moralnym, z drugiej zaś skutecznym instrumentem umacniania własnej
pozycji politycznej. Pomogło również kształtować pozytywny wizerunek państwa za granicą. Sukces obu rządów w ograniczaniu biedy wzbudza bowiem
podziw za granicą, co z kolei daje mandat do prowadzenia bardziej aktywnej
polityki rozwojowej np. w Afryce. Skuteczne działania w polityce krajowej
uwiarygodniają politykę zagraniczną obu państw. Co równie istotne, programy społeczne są skutecznie łączone z neoliberalną polityką gospodarczą
i zachętami dla inwestorów. Fuat Keyman określa strategię przyjętą przez
Partię Sprawiedliwości i Rozwoju mianem „filantropijnego neoliberalizmu”,
które równie dobrze oddaje politykę prowadzą w ostatniej dekadzie w Brazylii. Deniz Yıldırım pisze zaś o „neoliberalnym populizmie”61.
W analizach na temat przemian zachodzących zarówno w polityce
wewnętrznej, jak i zagranicznej dwóch omawianych państw zwraca się uwagę
na rolę silnego przywódcy. W przypadku Brazyli, był to piastujący przez dwie
kadencje funkcję prezydenta Luiz Inácio Lula da Silva, w Turcji zaś premier Recep Tayyip Erdoğan, który po zwycięskich wyborach w 2011 r. po raz
trzeci stanął na czele tureckiego rządu. Dziś pozycja tego polityka na tureckiej scenie politycznej jest niekwestionowana. Skoncentrował on w swoich
rękach ogromną władzę. Jak pisze Hakan Yavuz, „niewielu premierów przed
Erdoğanem miało tak ogromny wpływ na życie polityczne Turcji…zajmuje
on dominującą pozycję zarówno w polityce wewnętrznej, jak i zagranicznej.
[…] Wydaje się wręcz, że nie ma Partii Sprawiedliwości i Rozwoju, ale raczej
F. Veras Soares, Cash transfer programmes in Brazil: Impacts on inequality and poverty,
Wydawnictwo UNDP International Poverty Center, s. 27, http://www.ipc-undp.org/newsletters/
WorkingPaper21.pdf [data dostępu: 11.01.2013].
61 E. Fuat Keyman, Modernization, globalization and democratization in Turkey: The AKP experience and its limits, „Constellations”, t. 17, nr 2, 2010, s. 316; D. Yıldırım, AKP ve neoliberal populism, w: I. Uzgel, B. Duru (red.), AKP kitabı. Bir dönüşümün bilançosu, Wydawnictwo Phoenix,
2010, s. 66–107. Szerzej nt. neoliberalnej polityki zwalczania biedy w Turcji zob.: M. Öztürk,
Neo-liberal policies and poverty: Effects of policies on poverty and poverty reduction in Turkey, „International Journal of Technology and Development Studies”, t. 1, nr 1, 2011.
60
JAKUB WÓDKA – „Nowa” mocarstwowość w kształtującym się ładzie międzynarodowym…
249
jest to hegemonia i dominacja Erdoğana”62. Podobne opinie wyrażano o Luli
– na przykład we francuskim dzienniku Le Monde, w artykule zatytułowanym
„Brazylia Luli – dyplomacja z wyobraźnią”63 jeden z komentatorów mówił, że
po rządach Luli, dzisiejsza Brazylia ma niewiele wspólnego z Brazylią sprzed
siedmiu lat. O popularności tego polityka świadczy fakt, że zdając swój
urząd, cieszył się poparciem ponad 80% Brazylijczyków. Silna pozycja lidera
została utrzymana przez jego następczynię – obecna prezydent Dilma Rousseff, w sondażu przeprowadzonym przez IBOPE w połowie 2012 r. uzyskała
poparcie wynoszące 72% – nawet więcej niż Lula po dwóch latach rządów64,
choć w porównaniu ze swoim poprzednikiem wydaje się prowadzić politykę
bardziej pragmatyczną, mniej ideologiczną, skoncentrowaną na kwestiach
gospodarczych. Kierowana przez Erdoğana Partia Sprawiedliwości i Rozwoju,
w kolejnych trzech wyborach również zwiększała swoje poparcie. Bardzo
popularny jest sam premier, zarówno w kraju, jak i państwach bliskowschodnich, gdzie na fali przemian Arabskiej Wiosny zdobył serca arabskiej ulicy
i kreowany był na przywódcę całego regionu.
Można wykazać wiele analogii w osobistych doświadczeniach liderów obu
państw. Zarówno Erdoğan, jak i Lula wywodzą się z niższych warstw społecznych – jak pisał jeden z publicystów, przeszli podobną drogę od „pucybuta do
trybuna ludu”65. Lula ukończył tylko cztery klasy szkoły, i rzeczywiście pracował jako pucybut. Erdoğan wychował się w biednej stambulskiej dzielnicy
Kasımpaşa, w dzieciństwie pracował jako uliczny sprzedawca. Obecna prezydent Brazylii Dilma Rousseff spędziła dwa lata w więzieniu; Erdoğan również
za swoją działalność polityczną był sądzony i cztery miesiące pozbawiony był
wolności. Życiorysy tych polityków dobrze oddają aspiracje międzynarodowe
ich państw, które wcześniej dyskryminowane i zaszeregowywane do peryferii,
dziś znajdują się w centrum globalnych stosunków. Te doświadczenia szybkiego awansu społecznego uwiarygodniają stosowanie przez przywódców obu
państw niekiedy ostrej retoryki wobec zachodnich partnerów. Retoryką tą
zyskują sobie sympatię w Afryce, na Bliskim Wschodzie i w Ameryce Południowej. Nie są oni „kawiorową lewicą”, ale wiarygodnymi „bojownikami”
o równouprawnienie w stosunkach międzynarodowych. Ciekawie wypowiadał
Cyt. za: A.Ş. Görener, M.Ş. Ucal, The personality and leadership style of Recep Tayyip Erdoğan:
implications for Turkish foreign policy, „Turkish Studies”, t. 12, nr 3, 2011 s. 359.
63 Le Brésil de Lula: une diplomatie imaginative, „Le Monde”, 4.10.2010.
64 CNI/Ibope: Dilma Rousseff tem mais aprovação que Lula e FHC, 29.06.2012, http://noticias.
terra.com.br/brasil/politica/cniibope-dilma-rousseff-tem-mais-aprovacao-que-lula-e-fhc,d3ec0
a43aa1da310VgnCLD200000bbcceb0aRCRD.html [data dostępu:10.02.2013].
65 T. Seibert, The rise of Recep Tayyip Erdoğan, from street snack seller to Middle East Muslim champion, The National, 14.09.2011, http://www.thenational.ae/news/world/europe/the-rise-of-recep
-erdogan-from-street-snack-seller-to-middle-east-muslim-champion [data dostępu: 13.01.2013].
62
250
ROZDZIAŁ 9
się na ten temat sam Lula, który w jednym z wywiadów z 2009 r. mówił, że
„kiedy siedzę na spotkaniu G-20 z tymi wszystkimi prezydentami czy premierami, jestem w pełni przekonany, że jako jedyny przeżyłem biedę i głód…
jako jedyny wiem co to bezrobocie…i wiem, że to demokracja wyniosła mnie
na to stanowisko; że to ludzie wynieśli mnie na ten urząd. I to jest właśnie
wspaniałe w demokracji”66. Równie charyzmatyczny jest turecki premier,
o czym świadczyły jego spotkania z tłumami w państwach bliskowschodnich
ogarniętych rewolucjami arabskimi. Według badań, Erdoğan jest najbardziej
popularnym przywódcą w historii Bliskiego Wschodu.
Lula (podobnie jak jego poprzednik Cardoso) i Erdoğan niewątpliwie mają
instynkt i ogromne „wyczucie” polityki zagranicznej. Wpływ obu liderów na
politykę wewnętrzną oraz relacje zewnętrzne kierowanych przez nich państw
można określić mianem „personalizacji” polityki67. Świadczy o tym między
innymi pojawiania się takich terminów jak lulizm dla określenia modelowych rozwiązań ustrojowych i politycznych, do których odwoływali się między
innymi przywódcy Peru czy Salwadoru. Czynnik osobowościowy jest istotnym
elementem kształtowania wizerunku „wschodzących” mocarstw. Na dowód
zaangażowania obu przywódców w kreowanie polityki zagranicznej można
wskazać na ich aktywność dyplomatyczną. Prezydent Lula podczas swoich
rządów odbył dokładnie 259 wizyt w 83 państwach68. Podobną aktywność
dyplomatyczną wykazuje Recep Tayyip Erdoğan, który w pierwszych siedmiu
latach swoich rządów podróżował do 81 państw w sumie 234 razy69.
Wraz z rosnącą rolą antyestablishmentowych przywódców, erozji ulega tradycyjnie silna rola ministerstw spraw zagranicznych70. W dobie globalizacji
i ekonomizacji polityki zagranicznej, istotne wpływ zyskują lobby biznesowe,
przemysłowe, którym zależy na większej ekspansywności dyplomacji, pomaga
to bowiem realizować interesy w sąsiedztwie i globalnie. Ograniczeniu ulega
rola tradycyjnej biurokracji, na rzecz politycznych doradców, którzy mają
coraz większy wpływ na procesy decyzyjne, również w polityce zagraniczWywiad z prezydentem Brazylii, Global Public Square, 29.03.2009, http://edition.cnn.tv/
TRANSCRIPTS/0903/29/fzgps.01.html [data dostępu: 27.11.2012].
67 Termin ten został użyty przez Mustafę Akyola podczas debaty Jak Turcja postrzega siebie,
zorganizowanej przez Fundację Batorego, Warszawa 26 stycznia 2012 r. Notatki własne autora.
68 C. Amorim, Brazilian foreign policy under…, op. cit. Szerzej nt. dyplomacji „prezydenckiej”
w Brazylii zob. S.W. Burges, The possibilities and perils of presidential diplomacy: lessons from the Lula
years in Brazil, w: D. Rollnad, A.C. Lessa (red.), Relations internationales du Brésil. Les chemins de
la puissance/Brazil’s international relations. Paths to power, Wydawnictwo L’Harmattan, Paryż 2011,
s. 185–196.
69 Dış ziyaretler ‘eksen kayması’ iddialarını çürütüyor, „Zaman”, 14.03.2010.
70 Szerzej o malejącej roli Itamaraty patrz: artykuł J.W. Cason, T.J. Power, Presidentialization,
pluralization, and the rollback of Itamaraty: Explaining change in Brazilian foreign policy making in the CardosoLula era, „International Political Science Review”, t. 30, nr 2, 2009, s. 117–140.
66
JAKUB WÓDKA – „Nowa” mocarstwowość w kształtującym się ładzie międzynarodowym…
251
nej. Przez dekady polityka zagraniczna pozostawała praktycznie wyłączną
kompetencją ministerstw spraw zagranicznych; w dużej mierze biurokracja współpracowała z armią w kreśleniu kierunków polityki zagranicznej
i definiowaniu interesu narodowego. To miało istotne przełożenie na kierunki polityki zagranicznej – zarówno tureckie MSZ, jak i brazylijska służba
dyplomatyczna – Itamaraty były tradycyjnie proatlantyckie. Establishment biurokratyczno-wojskowy postulował prowadzenie polityki proamerykańskiej,
a w przypadku Turcji również proeuropejskiej.
Liberalizacja i otwieranie się gospodarek obu państw było jednym z głównych czynników odbiurokratyzujących i „upolityczniających” dyplomację.
Dodatkowo demokratyzacja sprawiła, że wpływ na kierunki polityki zagranicznej zaczęły wywierać szersze warstwy społeczne71. Dziś „nowe” ośrodki
władzy opowiadają się za zdywersyfikowaniem zaangażowania międzynarodowego. Dyplomacje obu państw otwierają się szerzej na „czarnych” kandydatów – w sensie dosłownym i przenośnym, wywodzących się z biedniejszych
warstw społecznych (obniża się między innymi wymagania dla kandydatów
– w Brazylii nie wymaga się znajomości języka francuskiego, w Turcji zaś
kandydaci nie muszą być, tak jak to było dawniej, absolwentami elitarnych
kierunków studiów, zarezerwowanych wyłącznie dla elity). W Turcji natomiast
wprowadzono wśród młodych dyplomatów zaczynających swoją karierą obowiązek nauki języka arabskiego i perskiego72. Te nowo zrekrutowane osoby
lepiej radzą sobie z nowymi wyzwaniami w polityce zagraniczne – pomocą
rozwojową, zaangażowaniem na Południu czy kontaktami z antyzachodnimi
reżimami. W procesy decyzyjne w obszarze polityki zagranicznej włączane
są również inne ministerstwa, których wiedza specjalistyczna jest niezbędna
np. w negocjacjach Doha, a której pozbawione są bardziej „generalistyczne”
ministerstwa spraw zagranicznych.
9.3.3. Ambicje regionalne i globalne Turcji i Brazylii
Obiektywne uwarunkowania globalne oraz przemiany społeczne zachodzące w obu państwach mają istotne przełożenie na ich rosnące ambicje
regionalne i globalne. Przez dekady, Brazylia „przytłoczona” była przez syndrom „małego” państwa z Trzeciego Świata. Słynny brazylijski dziennikarz
i pisarz Nelson Rodriguez jeszcze w latach 50. określił to mianem kompleksu
„bezpańskiego psa”. Frustracja z faktu, że brazylijska drużyna piłkarska do
71 M. Gomes Saraiva, Brazilian foreign policy towards South America during the Lula Administration: caught between South America and Mercosur, „Revista Brasileira de Política Internacional”,
t. 53, 2010, s. 153.
72 A. Aydıntaşbaş, Dışişleri bu yükü nasıl kaldırır?, „Milliyet”, 14.12.2009.
252
ROZDZIAŁ 9
lat 50. nie zdobyła mistrzostwa świata miała swoje przełożenie na samoświadomość Brazylijczyków. I choć już w 1958 r. drużyna Brazylii zdobyła mistrzostwo na Mundialu, to ta defetystyczna mentalność przetrwała przez dekady
i ograniczała jej ambicje międzynarodowe. 21-letni okres dyktatury wojskowej, dekady hiperinflacji, ogromne obszary biedy i nierówności społecznych
wytworzyły w Brazylijczykach swoisty kompleks niższości73. Również Turcję
przez dekady paraliżował syndrom defetyzmu, kompleks ciągłego zagrożenia i nieufności wobec świata zewnętrznego, przede wszystkim wobec państw
sąsiednich, określany mianem syndromu Sèvres.
W okresie zimnej wojny, oba państwa – Turcja i Brazylia prowadziły
politykę amerykocentryczną. Walter Russel Mead zauważa, że w tamtych
czasach, państwa te pozostawały w orbicie wpływów USA74. Oczywiście występowały okresowo napięcia w ich relacjach z Waszyngtonem. Już w latach
60. i 70. odrzuciły one „biało-czarny” podział świata na dwa konfrontacyjne
nastawione wobec siebie bloki i intensyfikowały stosunki z ZSRR. Ocieplenie stosunków z Moskwą wpisywało się nie tylko w proces odprężenia, jaki
wtedy zachodził na linii Wschód – Zachód, ale było również wynikiem bardziej krytycznej oceny polityki amerykańskiej. Zarówno Brazylia, jak i Turcja w latach 70. „miękko-rewizjonistycznie zbliżały się do Trzeciego Świata”75.
Niemniej jednak, nigdy nie został naruszony strategiczny sojusz tych państw
z USA.
Polityka amerykocentryczna sprawiała, że oba państwa były „odwrócone
plecami” do swojego sąsiedztwa, „wyobcowane” z regionu. Brazylia jest przecież jedynym państwem portugalskojęzycznym w Ameryce Południowej, co
do pewnego stopnia „tożsamościowo” wykluczało ją ze świata hiszpańskojęzycznego i nie ułatwiało budowy pozycji regionalnej. Choć miała pokojowe
relacje z sąsiadami, nie angażowała się w politykę regionalną. Marcin Gawrycki zauważa, że praktycznie od początku niepodległości aż do końca zimnej
wojny Brazylia nie widziała w państwach Ameryki Łacińskiej równoprawnych
partnerów ani nie była poważnie zainteresowana stosunkami z nimi, jeśli
nie zagrażały jej interesom. Podobnie było w przypadku Turcji, która choć
za cel stawiała sobie utrzymywanie przyjaznych stosunków ze wszystkimi
państwami bliskowschodnimi, w tym z Iranem i Izraelem, nie angażowała
się w spory pomiędzy państwami arabskimi i była wyizolowana z regionu,
C. Amorim, Brazilian foreign policy under…, op. cit.
W.R. Mead, Terrible twins: Turkey, Brazil and the future of American foreign policy, „The American
Interest”, 5.06.2010, http://blogs.the-american-interest.com/wrm/2010/06/05/terrible-twins
-turkey-brazil-and-the-future-of-american-foreign-policy/ [data dostępu: 12.12.2012].
75 A. Hurrell, Hegemony, liberalism and global…, op. cit., s. 3.
73
74
JAKUB WÓDKA – „Nowa” mocarstwowość w kształtującym się ładzie międzynarodowym…
253
a priorytetem jej polityki zagranicznej przez dekady pozostawała integracja
ze strukturami euroatlantyckimi.
Ład pozimnowojenny otworzył zarówno przed Brazylią, jak i Turcją nowe
perspektywy w polityce zagranicznej i szansę na większą niezależność geopolityczną. W ostatnich latach, na fali szybkiego wzrostu gospodarczego
i stabilizacji politycznej, oba państwa przełamały własne kompleksy i bardziej aktywnie zaczęły angażować się w regionie; w obu państwach wyłoniła
się „nowa wyobraźnia geograficzna”76, przełamująca dotychczasowe schematy myślenia tureckich i brazylijskich przywódców. Już poprzednicy Luli
i Erdoğana postulowali dywersyfikacją kierunków zaangażowania międzynarodowego. Prezydent Fernando Henrique Cardoso mówił o rozwoju regionalnych ugrupowań integracyjnych, poszerzeniu współpracy z państwami
Pacyfiku i Afryki, zaangażowaniu w kształtowanie nowego politycznego
i gospodarczego ładu międzynarodowego oraz aktywnym udziale w reformie
ONZ. W przypadku Turcji, zarówno prezydent Özal, urzędujący na przełomie
lat 80. i 90., jak i minister spraw zagranicznych Ismail Cem w drugiej połowie lat 90. postulowali odejście od wąskiego postrzegania polityki zagranicznej wyłącznie w zimnowojennych kategoriach bezpieczeństwa. Postulowali
intensyfikację relacji ze światem arabskim i szerzej, „pozaatlantyckim”. Cem
postrzegał Turcję jako państwo o wielu tożsamościach, o tożsamości hybrydowej. Wierzył, że jego kraj może być państwem samodzielnie kształtującym
rzeczywistość międzynarodową, „państwem centralnym” czy wręcz „globalnym”77. Zainicjował proces ocieplania relacji z Syrią, Grecją i Iranem. To
Cem był pomysłodawcą intensyfikacji relacji z państwami afrykańskimi. Dlatego też wzmożoną aktywność dyplomatyczną zarówno Brazylii, jak i Turcji
w ostatniej dekadzie należy postrzegać raczej w kategorii ciągłości i kontynuacji, „zbierania owoców” wcześniejszych działań niż radykalnego przewartościowania czy zerwania z przeszłością.
Dziś słowem-kluczem definiującym politykę zagraniczną obu państw jest
dywersyfikacja, przejawiająca się zarówno w większej aktywności w regionie,
jak i w skali globalnej. Dla Brazylii, zbliżenie z Argentyną w drugiej połowie
lat 80. było katalizatorem powołania do życia MERCOSUR, poprzez który
chciała budować stabilność w sąsiedztwie i umacniać relacje gospodarcze
76 O „wyobraźni geograficznej” pisze w odniesieniu do Brazylii Matias Spektor. M. Spektor, Brazil: The underlying ideas of regional policies, w: D. Flemes (red.), Regional leadership in the
global system. Ideas, interests, and strategies of regional powers, Wydawnictwo Ashgate, Farnham 2010,
s. 191–206; w odniesieniu do Turcji m.in. Bülent Aras i Rabia Karakaya Polat, Turkey and
the Middle East: frontiers of the new geographic imagination, „Australian Journal of International
Affairs”, t. 61, nr 4, 2007.
77 J. Wódka, Polityka zagraniczna Turcji…, op. cit., s. 259.
254
ROZDZIAŁ 9
z partnerami regionalnymi. Co istotne, „na treść rządowych wizji rozwoju
projektów integracyjnych oddziaływały przede wszystkim dążenia do zachowania samodzielności w polityce międzynarodowej i ochrony suwerenności
państwa”78. To jeszcze silniej było akcentowane po dojściu do władzy Luli
– w 2008 r. powołano do życia Unię Narodów Południowoamerykańskich –
UNASUR, przy jednoczesnym zarzuceniu idei budowy strefy wolnego handlu
obejmującej obie Ameryki, promowanej przez USA. Celso Amorim stwierdził, że UNASUR było „wyrazem przezwyciężenia przez Amerykę Południową
‘schematu kolonialnego’, który wyrażał się wcześniej w niezdolności państw
regionu do organizacji wielostronnych spotkań na temat wspólnych problemów bez zewnętrznej inicjatywy czy kurateli”79. MERCOSUR i UNASUR
wpisują się w szerzej zakrojone starania Brazylii na rzecz tworzenia z Ameryki Południowej – obszaru, który historycznie pozbawiony był spójnej tożsamości – dobrze funkcjonującego bloku handlowego i globalnego aktora
strategicznego80. Brazylia była promotorem utworzenia południowoamerykańskiej Rady Obrony, jest również aktywna na forum Wspólnoty Państw
Ameryki Łacińskiej i Karaibów – CELAC.
Dyplomacja brazylijska zwiększa swoją obecność na forum „wschodzących
mocarstw”. Obok BRICS, ważne dla brazylijskiej aktywności międzynarodowej jest wspomniane już forum IBSA, skupiające Indie, Brazylię oraz RPA.
Współpraca w tym formacie jest wynikiem interesów gospodarczych oraz
handlowych, jednocześnie jednak ważnym katalizatorem wspólnych inicjatyw jest też solidarność z krajami Południa oraz chęć umacniania ich roli
w międzynarodowych instytucjach. Brazylia jest nie tylko członkiem G-20, ale
również mniej znanego i oczywiście wpływowego forum G-15, a więc grupy
państw rozwijających się; aktywnie działa też w Grupie G-20 na forum rundy
Doha, kreując się na rzecznika krajów rozwijających się. Między innymi ostro
krytykuje protekcjonizm krajów rozwiniętych. Ponadto, Brazylia postuluje
reformę Organizacji Narodów Zjednoczonych tak, aby była bardziej reprezentatywna dla nowego, multilateralnego i bardziej demokratycznego układu
sił na świecie – ważnym elementem brazylijskiej strategii pozostają zabiegi
o uzyskanie statusu stałego członka Rady Bezpieczeństwa ONZ. Jest aktywna
na forum G-4, skupiającej obok Brazylii również Niemcy, Japonię i Indie.
Dywersyfikując kierunki zaangażowania międzynarodowego, nadaje wysoki
priorytet relacjom z krajami bliskowschodnimi, i szerzej afrykańskimi. Jest
to istotne w kontekście ambicji globalnych Brazylii, gdyż to właśnie wsparcie
78
79
80
B. Znojek, Brazylia i jej…, op. cit., s. 16.
Ibidem, s. 17.
Global Brazil and U.S.-Brazil…, op. cit., s. 58.
JAKUB WÓDKA – „Nowa” mocarstwowość w kształtującym się ładzie międzynarodowym…
255
państw pojmowanego w kategoriach politycznych Południa jest niezbędne dla
uzyskania przez Brazylię stałego miejsca w Radzie Bezpieczeństwa81. Podobnie jest w przypadku Turcji – również ona, dzięki aktywności dyplomatycznej,
wywalczyła niestałe miejsce w Radzie Bezpieczeństwa w latach 2009–2010,
uzyskując poparcie 151 państw. Aby osiągnąć ten cel, intensyfikowała relacje
z państwami i regionami, które dotychczas pozostawały na marginesie jej
aktywności dyplomatycznej.
Istotnym novum w polityce zagranicznej „nowej” Turcji jest realizacja
zasady „zero problemów” i „maksimum współpracy” z sąsiadami, według
której Turcja ma utrzymywać przyjazne relacji ze wszystkimi zagranicznymi
partnerami. Przez wiele dekad, Turcja ostrożnie i nieufnie spoglądała na
swoich sąsiadów, poświęcając większość wysiłków dyplomatycznych na instytucjonalizację relacji z Europą i USA. W ostatniej dekadzie zaś, intensyfikuje
relacje z Rosją, normalizuje stosunki z Grecją, podjęła próbę zakończenia
trwającego prawie dwa dziesięciolecia konfliktu z Armenią. Na kierunku
południowym zaś, jak pisze Graham Fuller, „Turcja, pierwszy raz w nowoczesnej historii staje się znaczącym graczem w polityce Bliskiego Wschodu.
Umacniające się poczucie własnej tożsamości i uznanie historycznej roli
odgrywanej w świecie muzułmańskim przyciąga uwagę innych muzułmanów, którzy zaczęli postrzegać Turcję jako potencjalnie ważnego sojusznika
we wspólnych sprawach”82. Istotne jest, że zarówno Erdoğan, jak i Lula rozmawiają ze wszystkimi partnerami bez względu na orientację ideologiczną
czy „demokratyczną wiarygodność” – przykładem tego są między innymi
kontakty tureckiego premiera i innych decydentów z Turcji z sudańskim
prezydentem Omarem El-Bashirem oskarżanym o ludobójstwo czy też izolowanymi przez Zachód Khalidem Meszalem, Mahmudem Ahmedineżadem
czy Baszarem Assadem, którzy bardzo serdecznie przyjmowani byli lub są
w Turcji. Erdoğan, jeszcze w 2010 r., niedługo przed wybuchem Arabskiej
Wiosny, przyjął nagrodę Kaddafiego. Podobnie Lula, który spotykał się nie
tylko z przywódcami zachodnimi, mainstreamowymi, ale również był w dobrych
relacjach np. z Hugo Chavezem. Tę filozofię „angażowania” izolowanych
przez Zachód reżimów dobrze scharakteryzował minister spraw zagranicznych Brazylii Amorim w artykule podsumowującym 7 lat urzędowania Luli.
Pisał ona mianowicie, że „polityka izolacji (zarówno samoizolacji, jak i izolacji innych państw) jest zawsze kontrproduktywna. Taka postawa nie przyczynia się do budowy pokoju i stabilności na świecie”. Bartłomiej Znojek pisze,
A. Hurrell, Hegemony, liberalism and global…, op. cit., s. 10.
G. Fuller, The new Turkish republic: Turkey as a pivotal state in the Muslim world, United States
Institute of Peace, Waszyngton 2008, s. 5–6.
81
82
256
ROZDZIAŁ 9
odnosząc się do konceptualnych zasad uczestnictwa Brazylii w stosunkach
międzynarodowych, o uniwersalizmie, przejawiającym się w „otwartości na rozwijanie relacji z różnymi podmiotami – niezależnie od ich ideologii i formy
rządów”83. Turcja i Brazylia wyznają wartości świata zachodniego – demokrację czy prawa człowieka, ale nie chcą ich narzucać innym. Uznają prawo
suwerennych państw do wdrażania własnego modelu politycznego i gospodarczego. Takie podejście wynika z silnie zakorzenionej w filozofii polityki
zagranicznej Turcji i Brazylii zasady nieingerowania w sprawy wewnętrzne
innych państw – państwa powinny mieć autonomię wyboru własnej drogi.
Andrew Hurrell zauważa, że „dyplomatyczna soft power zależy od tego, czy
państwo jest w stanie być interlokutorem dla różnych rodzajów państw i systemów politycznych”84.
Te dwa państwa są chyba jedynymi, które w dobie kryzysu zwiększają
obecność dyplomatyczną na świecie. Turcja w połowie 2008 r. miała przedstawicielstwa dyplomatyczne w 94 państwach, gdzie misję pełniło 94 ambasadorów i 11 stałych przedstawicieli oraz 59 konsulów generalnych. Państwo
tureckie reprezentują również konsulowie honorowi. W 2010 r. Turcja miała
już 107 ambasad, 11 stałych przedstawicielstw oraz 67 konsulatów generalnych, co również obrazuje rosnące ambicje tureckiej dyplomacji.
Analogiczny wzrost liczy ambasad i innych przedstawicielstw dyplomatycznych odnotowuje Brazylia. W 2002 r. Brazylia miała 150 misji zagranicznych – w 2010 r. ta liczba zwiększyła się do 230. Uruchomiła 52 nowe
ambasady, sześć stałych przedstawicielstw przy organizacjach międzynarodowych, 22 konsulaty i przedstawicielstwo dyplomatyczne w Palestynie. Najwięcej nowych placówek utworzono w Afryce i Ameryce Łacińskiej (Brazylia
ma obecnie przedstawicielstwo dyplomatyczne w każdym państwie Ameryki
Łacińskiej i Karaibów, ale również w Azji i na Bliskim Wschodzie). Brazylia jest również coraz bardziej aktywna w Europie Środkowo-Wschodniej,
a nawet na Kaukazie – otworzyła placówki m.in. w Bratysławie, Baku, Erewaniu, Tiranie i Sarajewie. Tej ekspansji dyplomatycznej towarzyszy wzrost
zatrudnienia w brazylijskiej służbie dyplomatycznej – w 2005 r. w Itamaraty
pracowało 1000 dyplomatów, a pięć lat później liczba ta wzrosła do 1400 –
choć jak na ambicję w polityce zagranicznej, nie jest to imponująca liczba85.
W Turcji, liczba dyplomatów w ostatniej dekadzie wzrosła dwukrotnie, do
2000, włączając w to znaczną liczbę urzędników konsularnych86.
B. Znojek, Brazylia i jej…, op. cit., s. 11.
A. Hurrell, Brazil: What kind of rising state, s. 145.
85 C. Amorim, Brazilian foreign policy under.... op. cit.
86 E. Soler i Lecha, The conceptual architecture of Turkish foreign policy: un update in light of
regional turbulence, documentos CIDOB 18, 18.06.2012, s. 4, http://www.cidob.org/en/con83
84
JAKUB WÓDKA – „Nowa” mocarstwowość w kształtującym się ładzie międzynarodowym…
257
9.3.4. Soft power
Ważnym instrumentem umacniania przez Turcję i Brazylię pozycji międzynarodowej jest soft power – te dwa państwa są wśród podmiotów, które
w ostatnich latach znacząco zwiększyły „miękką siłę”. Państwa te budują własną pozycję międzynarodową na atrakcyjności własnych instytucji, polityki
zagranicznej i wpływach kulturowych; wykorzystują instrumentarium dyplomacji publicznej oraz kontakty bilateralne i zaangażowanie multilateralne
do szerzenia własnych wpływów. Ich system polityczny, wartości, kultura,
model relacji państwo-społeczeństwo są postrzegane przez inne państwa czy
podmioty stosunków międzynarodowych jako atrakcyjne. W raporcie opracowanym przez firmę Ernst&Young w 2012 r., prezentującym ranking państw
pod kątem potencjału „miękkiej siły” stwierdza się, że to właśnie Brazylia
odnotowała największy skok – podczas gdy w 2005 r. zajmowała 16. miejsce
pośród „rynków wschodzących”, w 2010 r. zajęła już 4. miejsce, tuż przed Turcją. Ten awans był możliwy między innymi dzięki przyznaniu temu państwu
prawa do organizacji piłkarskiego mundialu w 2014 r. oraz letnich igrzysk
olimpijskich w 2016 r.87
Ważnym instrumentem umacniania wpływów w skali regionalnej i globalnej są produkcje telewizyjne. Rekordy popularności w państwach arabskich,
na Bałkanach i Kaukazie biją tureckie seriale ukazujące z jednej strony
konserwatywne, z drugiej otwarte na globalizujący się świat społeczeństwo
tureckie; ukazują one atrakcyjną, „przystępną nowoczesność”88. W Turcji produkuje się ponad 100 seriali rocznie, które sprzedawane są również za granicę. Tureckie telenowele zaczęły zmieniać wiele stereotypowych wyobrażeń
o Turkach, którzy na Bałkanach i Bliskim Wschodzie coraz częściej postrzegani są jako społeczeństwo nowoczesne. Arabskie stacje telewizje często
nadają również mecze piłkarskie tureckich drużyn. Dlatego też nie powinno
dziwić, że wizerunek Turcji w społeczeństwach arabskich uległ w ostatnich
latach znacznej poprawie – według badań przeprowadzonych przez turecki
think-tank TESEV, 61% Arabów stwierdziło, że Turcja mogłaby się stać modelem dla świata arabskiego, 63% zaś że Turcja stanowi dobry przykład współtent/download/32360/522105/file/DOCUMENTOS_WEB_MEDITERRANEO_18.pdf [data
dostępu: 1.08.2012].
87 Rapid growth markets soft power index. Spring 2012, Ernst& Young, http://www.ey.com/
Publication/vwLUAssets/Rapid-growth_markets_soft_power_index:_Spring_2012/$FILE/
softpowerindex.pdf [data dostępu: 9.01.2013]; E.J. Gomez, Why Brazil won. How Lula brought
the Olympic Games to his rising power, „Foreign Policy”, 2.10.2009, http://www.foreignpolicy.com/
articles/2009/10/02/why_brazil_won [data dostępu: 19.01.2013].
88 M.M. Kraidy, O. Al-Ghazzi, Neo-Ottoman cool: Turkish popular culture in the Arab public sphere,
„Popular Communication: The International Journal of Media and Culture”, t. 11, nr 1, 2013.
258
ROZDZIAŁ 9
istnienia demokracji i islamu89. Podobnie jest w przypadku Brazylii, która
korzysta ponadto na tym, że sześć państw afrykańskich jest portugalskojęzycznych. Jeden z dziennikarzy, relacjonując swoją podróż do Angoli pisał, że
„kiedy włączyłem telewizję w najlepszym hotelu w Luandzie, nie było kanału
BBC World, CNN czy publicznej telewizji Angoli, za to były brazylijskie opery
mydlane”90. O popularności często nie najwyższych lotów brazylijskich produkcji telewizyjnych, a także znaczenia brazylijskiego footballu nikogo przekonywać nie trzeba. W ostatnich latach, Brazylia aktywnie promuje również
swoją literaturę, inwestując znaczne środki w programy umiędzynarodawiające sukcesy brazylijskich pisarzy, poprzez granty translatorskie; modne jest
również brazylijskie kino, a pośród ikon światowej architektury są budynki
projektowane przez Brazylijczyka Oskara Niemeyera91.
Obszarem „miękkiego wpływu”, w którym oba państwa zwiększają swoją
aktywność międzynarodową, są również mediacje i dobre usługi. Oprócz omówionej już wcześniej turecko-brazylijskiej inicjatywy w kwestii irańskiego programu nuklearnego, zarówno Ankara, jak i Brasilia wykazują wolę odgrywania
roli pośrednika w sporach regionalnych. Turcja jest aktywna w tym obszarze
na Bałkanach, w Afganistanie i na Bliskim Wschodzie – między innymi bliska
była doprowadzenia do bezpośrednich rozmów między Syrią a Izraelem pod
koniec 2008 r. W mniejszym zakresie również Brazylia próbuje być aktywna
w tym obszarze – w 2003 r., zaraz po objęciu stanowiska, Prezydent Lula odegrał ważną rolę w „montowaniu” Grupy Przyjaciół Wenezueli, dzięki której
zapobiegnięto narastaniu konfliktu w tym kraju i rozładowano napięcie między Chavezem a opozycją. Również na początku swoich rządów, Lula wykazał
gotowość do mediowania między rządem kolumbijskim a Kolumbijską Armią
Wyzwolenia Narodowego. Brazylia pośredniczyła w rozmowach pomiędzy
lewicowym prezydentem Evo Moralesem a jego oponentami ze wschodnich
regionów Boliwii. Lula utrzymywał również bliskie kontakty zarówno z Mahmudem Abbasem, jak i Szymonem Peresem – obaj przywódcy odwiedzili Brazylię w 2009 r., co mogło sugerować, że brazylijski przywódca podejmie się
roli mediatora pomiędzy zwaśnionymi stronami konfliktu bliskowschodniego.
W skali regionalnej, UNASUR, w której Brazylia odgrywa pierwszoplanową
rolę, łagodziła napięcia między Kolumbią a Wenezuelą w 2010 r. I choć ini89 M. Akgün i in., The perception of Turkey in the Middle East, TESEV, 2.02.2011, http://www.
tesev.org.tr/UD_OBJS/PDF/DPT/OD/YYN/OrtadoguENG_II.publication.pdf [data dostępu:
10.09.2011].
90 I. Mantzikos, Brazil’s soft power dynamics in Africa, „Diplomatic Courier”, 21.09.2012,
http://www.diplomaticourier.com/news/regions/africa/1209 [data dostępu: 3.03.2013].
91 V. Livingstone, Brazil and the exportation of culture, „Fair Observer”, 1.10.2012, http://www.
fairobserver.com/article/brazil-and-exportation-culture [data dostępu: 2.03.2013]; J. Leahy,
Brazil: the first big ‘soft’ power, „Financial Times”, 22.02.2013.
JAKUB WÓDKA – „Nowa” mocarstwowość w kształtującym się ładzie międzynarodowym…
259
cjatywy te niezawsze czy prawie nigdy nie kończą się sukcesem, pokazują, że
„wzrastające” potęgi korzystają z instrumentów dotychczas zarezerwowanych
albo dla największych mocarstw „narzucających” pokój mniejszym partnerom,
albo dla małych państw takich jak Kostaryka, Szwajcaria czy Norwegia, poszukujących dla siebie „międzynarodowych nisz” i specjalizujących się w świadczeniu dobrych usług w konfliktach międzynarodowych.
Turcja i Brazylia aktywnie uczestniczą również w misjach pokojowych. The
Economist pisał w 2010 r., że „Brazylia jest entuzjastycznym peacekeeperem” podkreślając, że dla brazylijskich decydentów angażowanie się w misje pokojowe to
„cena, którą trzeba zapłacić, aby stać się państwem ‘tworzącym normy’ międzynarodowe”92. Od 1985 r., Brazylia uczestniczyła w ponad 20 misjach pokojowych
pod egidą ONZ, aktywnie włączając się zwłaszcza w operacje na terytorium portugalskojęzycznych państw Afryki, takich jak Angola czy Mozambik. W 2004 r.,
pierwszy raz w historii Brazylia przejęła na Haiti dowództwo nad misją wojskową ONZ. W 2011 r. objęła dowództwo nad morską operacją wojskową ONZ
w Libanie, co pokazuje, że jej ambicje międzynarodowe wykraczają daleko poza
region Ameryki Łacińskiej. Jednocześnie jednak Brazylia ma wciąż wiele do
zrobienia w tym obszarze – plasuje się za Urugwajem pod względem liczby żołnierzy służących poza granicami, i jest udziałowcem jedynie 0,2% budżetu ONZ
przeznaczanego na misje zagraniczne93. Również tureccy żołnierze służą poza
granicami, w takich miejscach jak Afganistan, Bośnia, Kosowo czy Kongo94.
Pomoc i współpraca rozwojowa to kolejny instrument wykorzystywany
przez oba państwa do budowy pozycji międzynarodowej i kolejny symbol przewartościowań ładu globalnego i zmieniającego się układu sił. Państwa, które
dawniej były biorcami pomocy rozwojowej dziś w coraz większym stopniu
stają się tej pomocy dawcami, realizując swoistą „dyplomację hojności” (ang.
diplomacy of generosity). W obu państwach, w ramach administracji państwowej,
funkcjonują wyspecjalizowane agencje – w Brazylii jest to działająca przy
Itamaraty Agência Brasileira de Cooperação – ABC, w Turcji zaś Türk İşbirliği
ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı – TIKA95. Co jest istotne, w Brazylii również
wiele innych instytucji zajmuje się przekazywaniem pomocy rozwojowej –
szacuje się, że podczas gdy roczny budżet ABC w 2010 r. wynosił zaledwie 30
mln dolarów, to inne instytucje brazylijskie działające w tym obszarze wydały
Policy, not altruism, „The Economist”, 23.09.2010.
Global Brazil and U.S.-Brazil…, op. cit., s. 47.
94 Szerzej nt. rosnącego zaangażowania Brazylii i Turcji w operacje pokojowe zob. A.J. Bellamy, P.D. Williams (red.), Providing peacekeepeers. The politics, challenges, and future of United Nations
peacekeeping contributions, Oxford University, Oxford 2013, s. 335–375.
95 Szerzej nt. działalności TIKA patrz: G. Ozkan, M.T. Demirtepe, Transformation of a development aid agency: TİKA in a changing domestic and international setting, „Turkish Studies”, t. 13,
nr 4, 2012, s. 647–664.
92
93
260
ROZDZIAŁ 9
15 razy więcej; inne szacunku mówią o rocznych transferach brazylijskiej
pomocy rozwojowej wynoszących 4 mld dolarów. Budżet TIKA zaś to ponad
750 mln dolarów96; całość tureckiej pomocy rozwojowej przekracza 1,3 mld
dolarów. Oznacza to kilkunastokrotny wzrost w ciągi dekady. Sztandarowym
przykładem wsparcia Brazylii dla świata rozwijającego się była pomoc udzielona Haiti po tragicznym w skutkach trzęsieniu ziemi. Brazylia przeznaczyła,
w ramach pomocy dwustronnej i międzynarodowych inicjatyw pomocowych
ponad 350 milionów dolarów na odbudowę tego kraju. Flagową inicjatywą
Turcji było zaś wsparcie udzielone upadłej Somalii.
Nowym obszarem zainteresowania międzynarodowego Brazylii jest dyplomacja medyczna. Brazylia, która od 1985 r. znacząco usprawniła własny system opieki zdrowotnej, zawiera wiele porozumień z państwami rozwijającymi
się, głównie w Ameryce Południowej i Afryce, dzieląc się doświadczeniem
z zakresu polityki zdrowotnej. Postuluje tańszy dostęp do leków, również tych
zwalczających AIDS/HIV, co w kontekście afrykańskim ma istotne znaczenie97. W 2006 r., Brazylia była wśród pięciu państw-założycieli UNITAID,
której celem jest właśnie zapewnienie łatwiejszego dostępu do leków na
najgroźniejsze choroby. Ponadto Brazylia, czerpiąc z własnych doświadczeń,
aktywnie promuje w Afryce wykorzystywanie biopaliw.
9.4. ZAKOŃCZENIE
Zarówno Brazylia, jak i Turcja dążą do zdobycia międzynarodowego uznania i prestiżu, samodzielności i autonomii. Brazylia próbuje przełamać „klątwę przyszłości”, którą dobrze obrazuje powiedzenie O Brasil é o país do futuro
– e sempre será (Brazylia jest krajem przyszłości – i zawsze będzie). Turcja zaś,
ustami swoich przywódców wykazuje ogromne ambicje, które chce zrealizować na 100-lecie Republiki, w 2023 r. Chce się znaleźć wśród 10 największych
gospodarek świata. Wzrastająca rola Turcji i Brazylii w polityce światowej,
ich ogromne aspiracje, a także intensyfikacja przez te dwa państwa relacji
dwustronnych są świetnym przykładem „nowej światowej geopolityki”, jak
ujęła to prezydent Brazylii Dilma Rousseff podczas wizyty nad Bosforem98.
Turkey’s TIKA provides assistance unconditionally, „Hurriyet Daily News”, 14.02.2011.
P. Dauvergne, D. BL Farias, The rise of Brazil as a global development power, „Third World
Quarterly”, t. 33, nr 5, 2012, s. 910–912; K. Lee, E.J. Gomez, Brazil’s ascendance: The soft power
role of global health diplomacy, The World Financial Review, http://www.worldfinancialreview.com/
?p=414 [data dostępu: 12.02.2013].
98 L.B. Pereira, Turkey, Brazil and new geopolitics of the world, BILGESAM, 3.12.2011, http://
www.bilgesam.org/en/index.php?option=com_content&view=article&id=437:turkey-bra96
97
JAKUB WÓDKA – „Nowa” mocarstwowość w kształtującym się ładzie międzynarodowym…
261
Niewątpliwie, w drugiej dekadzie trzeciego tysiąclecia, jesteśmy świadkami
postępującej „dyfuzji i dywersyfikacji siły”99 w stosunkach międzynarodowych. Wyłanianie się czy już dziś umacnianie się nowych, „niezachodnich”
potęg – potęg in statu nascendi, jak określa je Teresa Łoś-Nowak, ma istotne
konsekwencje dla układu transatlantyckiego, dla USA i UE, które przestają
być „centrum” globalnego ładu. Podczas gdy przez dekady, układ międzynarodowy miał charakter monocentryczny – centrum tego układu były właśnie USA
i państwa zachodniej Europy, dziś coraz jaskrawiej widać, że przybiera on
postać policentryczny. Ład międzynarodowy, w którym dominujące miejsce zajmują zachodnie potęgi, postrzegany jest przez „wzrastające potęgi” – w tym
Brazylię i Turcję jako zbyt „wąski”. Dlatego państwa te, zwłaszcza w ostatniej
dekadzie prowadzą politykę mającą na celu „poszerzenie” systemu światowego, tak aby znalazło się w nim miejsce dla państw dotychczas klasyfikowanych jako peryferyjne. Do autopromocji na globalnej scenie wykorzystują
sukces społeczno-gospodarczy, jaki odniosły w ostatnich kilkunastu latach.
Jak pisze bowiem Matias Spektor, „w świecie postkolonialnym, w myśleniu
o polityce zagranicznej przede wszystkim chodzi o przekraczanie własnego
statusu peryferyjnego poprzez podkreślanie rozwoju gospodarczego w kraju
i interesów narodowych w skali globalnej”100.
Dla umacniania statusu międzynarodowego istotna była „wymiana” elit, do
jakiej doszło w ostatniej dekadzie w Turcji i Brazylii. Władze przejęły ugrupowania, rządzone przez silne osobowości, postrzegane jako antyestablishmentowe.
Demokratyzacja systemu politycznego ma istotny wpływ na budowę wizerunku
tych państw na świecie i umożliwia im wykorzystanie w większym stopniu
instrumentów soft power, opartych na atrakcyjności własnego systemu politycznego czy kultury. Tureckie seriale telewizyjne, które w ostatnich latach stały
się symbolem ekspansji miękkiej siły są popularne wśród Arabów dlatego, że
ukazują „konserwatywną demokratyzację i modernizację”, o jakiej marzą społeczeństwa Bliskiego Wschodu, co pokazały wydarzenia Arabskiej Wiosny.
Jednocześnie jednak demokratyzacja ma istotne implikacje dla interesów
USA i świata zachodniego. Gdyby władzę w państwach o aspiracjach mocarstwowych wciąż dzierżyły „stare” elity, byłyby one bardziej przewidywalne
czy wręcz bardziej „uległe”, łatwiej sterowalne. Mamy więc do czynienia ze
swoistym paradoksem – demokratyzacja, która przynajmniej w retoryce była
zil-and-new-geopolitics-of-the-world-&catid=89:analizler-latinamerika&Itemid=139 [data
dostępu: 3.01.2013].
99 B. Góralczyk, Searching for a new…, op. cit., s. 106.
100 M. Spektor, Brazil as a region al and emerging global power, Policy Breifing no 9, SAIIA,
listopad 2009, http://www.saiia.org.za/images/stories/pubs/briefings/saia_spb_09_spektor_2
0091130.pdf [data dostępu: 10.04.2012].
262
ROZDZIAŁ 9
celem polityki Zachodu względem państw autorytarnych sprawia, że stają
się one dla Zachodu większym wyzwaniem. Dziś rządzące elity w państwach
postautorytarnych pozostają pod większą presją opinii publicznej i muszą
wsłuchiwać się w głos społeczeństwa, często wyrażającego antyamerykańskie
czy antyzachodnie nastroje. Tak jest również w przypadku demokratyzującej
się Turcji i Brazylii.
Susanne Gratius, analizując stosunki Unii Europejskiej i Brazylii pisze
o polityce balancewagoning, stosowanej przez „wzrastające” potęgi101. Odnosi
się tym samym do koncepcji Stephena Walta, który rozróżniał dwie strategie,
jakie państwa wykorzystują w relacjach z silniejszym partnerem. Pierwszą
z nich jest balancing – a więc przeciwstawianie się dominującemu na arenie międzynarodowej graczowi, drugą zaś badwagoning, oznaczająca „podłączanie” się i budowę sojuszu z silniejszym, „hegemonicznym” podmiotem.
Dziś zarówno Turcja, jak i Brazylia, w relacjach z partnerami transatlantyckimi, niewątpliwie próbują stosować właśnie taktykę balancewagoning – czasem współpracują z partnerami transatlantyckimi, czasem zaś „równoważą”
ich wpływy regionalnie, a nawet w skali globalnej. Na pewno jednak relacje
tych państw z USA są dziś dojrzalsze i bardziej równorzędne; nie jest to już
zależność patron-klient. Brazylia jest z jednej strony przeciwwagą dla „postCastrowskich rewolucyjnych państw którym przewodzi Hugo Chavez, z drugiej
strony państwem podważającym postzimnowojenną dominację USA”102. Symboliczny jest udział prezydenta Luli zarówno w Światowym Forum Społecznym w Porto Alegre współorganizowanym przez jego partię, gdzie spotykają
się przedstawiciele środowisk związanych z ruchami alternatywnej globalizacji (a więc z zasady środowiska antyzachodnie), jak i Światowym Forum
Gospodarczym w Davos, które jest jednym z symboli liberalnego ładu zachodniego. Jak napisał jeden z komentatorów, Lula jest zarówno „umiłowanym
synem inwestorów z Wall Street, jak i rzecznikiem postępowego Południa”103.
Turcja również aspiruje do członkostwa w Unii Europejskiej, blisko współpracuje z USA (czego dobitnym przykładem jest zlokalizowanie elementów
tarczy antyrakietowej na jej terytorium), jednocześnie jednak często pozycjonuje się w kontrze do swoich transatlantyckich partnerów. W swej retoryce
tureccy przywódcy uciekają się do haseł antyamerykańskich i antyeuropejskich, jeszcze częściej antyizraelskich, co spotyka się z aprobatą nie tylko
ulicy tureckiej, ale społeczeństw arabskich; Turcja buduje również bliskie,
S. Gratius, Brazil and the European: between balancing and bandwagoning, ESPO Working Paper
nr 2, czerwiec 2012, http://www.egmontinstitute.be/papers/12/sec-gov/ESPO_WP2_Brazil_
and_the_EU.pdf [data dostępu: 19.11.2012].
102 S. Serfaty, Moving into a post-Western…, op. cit., s. 13.
103 A. Hurrell, Brazil and the new global order, „Current History”, t. 109, nr 724, 2010, s. 64.
101
JAKUB WÓDKA – „Nowa” mocarstwowość w kształtującym się ładzie międzynarodowym…
263
pragmatyczne partnerstwo z Rosją. Jak określiła to Maria Regina Soares de
Lima, państwa te łączą „kosmopolityzm”, a więc uprzywilejowane relacje ze
światem rozwiniętym, szczególnie z USA, z „autonomiczną polityką zagraniczną”, kładącą nacisk na stosunki z państwami rozwijającymi się104.
Istotne jest również, że państwa określane w opracowaniu mianem swing
states nie dążą do „obalenia” zachodniocentrycznych mechanizmów zarządzania ładem międzynarodowym czy inaczej mówiąc, całkowitego przewartościowania instytucjonalnego status quo. Raczej, chcą ich modyfikacji i adaptacji
do zmieniającego się obrazu światowej polityki i jego multipolarnego charakteru; ich stosunek do istniejącego, globalnego ładu międzynarodowego
charakteryzuje „miękka odmiana reformizmu”105. Te „wzrastające” potęgi
są więc ambiwalentnymi podmiotami światowej polityki, a ich tożsamość
geopolityczna coraz trudniej definiowalna; są państwami znajdującymi się
„pomiędzy” światem zachodnim i niezachodnim, czy wręcz antyzachodnim.
W tym duchu Amrita Narlikar zauważa, że wyzwaniem dla istniejącego ładu
międzynarodowego nie jest wyłanianie się nowych potęg czy zmierzch dotychczasowych mocarstw, ale raczej „niepewność co do celów i intencji” państw
budujących potęgę106. Jest to sytuacją, z którą USA, i szerzej świat zachodni
będzie się musiał zmierzyć w nadchodzących dekadach.
Bibliografia
Akgün M., The perception of Turkey in the Middle East, TESEV, 2.02.2011, http://www.tesev.
org.tr/UD_OBJS/PDF/DPT/OD/YYN/OrtadoguENG_II.publication.pdf.
Alexandroff A.S., Fenton Cooper A. (red.), Rising states, rising institutions: Challenges for
global governance, Wydawnictwo Brookings Institution Press, Baltimore 2010.
Amorim C., Brazilian foreign policy under President Lula (2003-2010): an overview, „Revista
Brasileira de Política Internacional”, t. 53, 2010.
Aras B. i Karakaya Polat R., Turkey and the Middle East: frontiers of the new geographic imagination, „Australian Journal of International Affairs”, t. 61, nr 4, 2007.
Baldwin D., Power analysis and world politics: new trends vs. old tendencies, „World Politics”,
t. 31, nr 2, 1979.
Bellamy A.J., Willimas P.D. (red.), Providing peacekeepeers. The politics, challenges, and future of
United Nations peacekeeping contributions, Oxford University, Oxford 2013.
Brooks S.G., Wohlforth W.C., World out of balance: international relations and the challenge of
American primacy, Princeton University Press, Princeton 2008.
M.R. Soares de Lima, Brazil rising, IP Journal, 1.07.2008, https://ip-journal.dgap.org/
en/ip-journal/regions/brazil-rising [data dostępu: 8.02.2013].
105 A. Narlikar, New powers: How to become one and how to manage them, Wydanictwo Hurst,
Londyn 2010, s. 102.
106 Ibidem, s. 2.
104
264
ROZDZIAŁ 9
Buzan B, Wæver O, Regions and powers. The structure of international security, wyd. Cambridge
University, Cambridge 2003.
Cason J.W., Power T.J., Presidentialization, pluralization, and the rollback of Itamaraty: Explaining change in Brazilian foreign policy making in the Cardoso-Lula era, „International Political
Science Review”, t. 30, nr 2, 2009.
China increases holdings of US debt, „The Global Review”, 27.01.2013, http://www.theglobal-re
view.com/content_detail.php?lang=en&id=10953&type=6.
Chyen Yee L., China tops U.S, Japan to become top patent filer, Reuters, http://www.reuters.
com/article/2011/12/21/us-china-patents-idUSTRE7BK0LQ20111221.
CNI/Ibope: Dilma Rousseff tem mais aprovação que Lula e FHC, 29.06.2012, http://noticias.terra.
com.br/brasil/politica/cniibope-dilma-rousseff-tem-mais-aprovacao-que-lula-e-fhc
,d3ec0a43aa1da310VgnCLD200000bbcceb0aRCRD.html.
Cox M., Power shifts, economic change and the decline of the West?, „International Affairs”, t. 26,
nr 4, 2012.
Dauvergne P, Farias D. BL, The rise of Brazil as a global development power, „Third World
Quarterly”, t. 33, nr 5, 2012.
Demiralp S., White Turks, Black Turks? Faultlines beyond Islamism versus secularism, „Third
World Quarterly”, t. 33, nr 3, 2011.
Etzioni A., The myth of multipolarity, „The National Interest”, 5.10.2012, http://nationalinterest.org/commentary/the-myth-multipolarity-7500?page=1.
Falk R., The declining world order: America’s imperial geopolitics, Routledge, Nowy Jork 2004.
Flemes D., Regional leadership in the global system. Ideas, interests, and strategies of regional powers,
Wydawictwo Ashgate, Farnham 2010.
Fuller G., The new Turkish republic: Turkey as a pivotal state in the Muslim world, wyd. United
States Institute of Peace, Waszyngton 2008.
Global Brazil and U.S.-Brazil relations, Independent Task Force Report nr 66, Council of Foreign Relations, 2011, http://www.cfr.org/brazil/global-brazil-us-brazil-relations/p25407.
Global Trends 2030: Alternative worlds, National Intelligence Service, Grudzień 2012, s. iv,
http://info.publicintelligence.net/GlobalTrends2030.pdf.
Goldstone J., The new population bomb, „Foreign Affairs”, t. 89, nr 1, 2010.
Gomes Saraiva M., Brazilian foreign policy towards South America during the Lula Administration: caught between South America and Mercosur, „Revista Brasileira de Política Internacional”, t. 53, 2010.
Gomez E.J., Why Brazil won. How Lula brought the Olympic Games to his rising power,
„Foreign Policy”, 2.10.2009, http://www.foreignpolicy.com/articles/2009/10/02/why_
brazil_won.
Góralczyk B., The search for a new global order, „Yearbook of Polish European Studies”, t. 14,
2011.
Görener A.Ş., Ucal M.Ş., The personality and leadership style of Recep Tayyip Erdoğan: implications for Turkish foreign policy, „Turkish Studies”, t. 12, nr 3, 2011.
Gratius S., Brazil and the European: between balancing and bandwagoning, ESPO Working
Paper nr 2, czerwiec 2012, http://www.egmontinstitute.be/papers/12/sec-gov/ESPO_
WP2_Brazil_and_the_EU.pdf.
Haass R., The age of nonpolarity: What will follow U.S. dominance?, „Foreign Affairs”, t. 87,
nr 3, 2008.
Hart A.F, Joness B.D., How do rising powers rise?, „Survival”, t. 52, nr 6, 2010/2011.
Hurrell A., Brazil and the new global order, „Current History”, t. 109, nr 724, 2010.
Hurrell A., Hegemony, liberalism and global order: what space for would-be great powers?, „International Affairs”, t. 82, nr 1, 2006.
JAKUB WÓDKA – „Nowa” mocarstwowość w kształtującym się ładzie międzynarodowym…
265
Kagan R., The return of history and the end of dreams, wyd. Knopf, Nowy Jork 2008.
Keyman E. Fuat, Modernization, globalization and democratization in Turkey: The AKP experience
and its limits, „Constellations”, t. 17, nr 2, 2010.
Khanna P., Here comes the second world, „Prospect”, nr 146, 2008.
Kliman D.M., Brazil, India, Indonesia, Turkey and the future of international order, GMF, listopad
2012, http://www.gmfus.org/wp-content/blogs.dir/1/files_mf/1353953219CNAS_GlobalSwingStates_KlimanFontaine.pdf
Kraidy M.M., Al-Ghazzi O., Neo-Ottoman cool: Turkish popular culture in the Arab public sphere,
„Popular Communication: The International Journal of Media and Culture”, t. 11,
nr 1, 2013.
Krauthammer Ch., The unipolar moment, „Foreign Affairs”, t. 70, 1991/91.
Kupchan A., After Pax Americana. Benign power, regional integration and the sources of stable multipolarity, „International Security”, t. 23, nr 2, 1988.
Kuźniar R. (red.), Kryzys a pozycja międzynarodowa Zachodu, Scholar, Warszawa 2011.
Layne Ch., The unipolar exit: beyond the Pax Americana, „Cambridge Review of International
Affairs”, t. 24, nr 2, 2011.
Lee K., Gomez E.J,, Brazil’s ascendance: The soft power role of global health diplomacy, The
World Financial Review, http://www.worldfinancialreview.com/?p=414.
Lewis B., Why Turkey is the only Muslim democracy, „Middle East Quarterly”, t. 1, nr 1, 1994.
Livingstone V., Brazil and the exportation of culture, „Fair Observer”, 1.10.2012, http://www.
fairobserver.com/article/brazil-and-exportation-culture.
Mantzikos I., Brazil’s soft power dynamics in Africa, „Diplomatic Courier”, 21.09.2012, http://
www.diplomaticourier.com/news/regions/africa/1209.
Mead W.R., Terrible twins: Turkey, Brazil and the future of American foreign policy, „The American
Interest”, 5.06.2010, http://blogs.the-american-interest.com/wrm/2010/06/05/terrible
-twins-turkey-brazil-and-the-future-of-american-foreign-policy.
Narlikar A., New powers: How to become one and how to manage them, Wydaniwctwo Hurst,
Londyn 2010.
Ozkan G., Demirtepe M.T., Transformation of a development aid agency: TİKA in a changing
domestic and international setting, „Turkish Studies”, t. 13, nr 4, 2012.
Öztürk M., Neo-liberal policies and poverty: Effects of policies on poverty and poverty reduction in Turkey, „International Journal of Technology and Development Studies”, t. 1, nr 1, 2011.
Pereira L.B., Turkey, Brazil and new geopolitics of the world, BILGESAM, 3 grudnia
2011, http://www.bilgesam.org/en/index.php?option=com_content&view=artic
le&id=437:turkey-brazil-and-new-geopolitics-of-the-world-&catid=89:analizlerlatinamerika&Itemid=139
Pion-Berlin D., Turkish civil-military relations: A Latin American comparison, „Turkish Studies”,
t. 12, nr 2, 2011.
PISA 2009 results: Learning trends. Changes in student performance since 2000 (Volume V), OECD
2010, http://www.oecd.org/pisa/pisaproducts/48852742.pdf.
Rapid growth markets soft power index. Spring 2012, Ernst& Young., http://www.ey.com/Publication/vwLUAssets/Rapid-growth_markets_soft_power_index:_Spring_2012/$FILE/
softpowerindex.pdf.
Rollnad D., Lessa A.C. (red.), Relations internationales du Brésil. Les chemins de la puissance/
Brazil’s international relations. Paths to power, Wydawnictwo L’Harmattan, Paryż 2011.
Seibert T., The rise of Recep Tayyip Erdoğan, from street snack seller to Middle East Muslim champion, The National, 14.09.2011, http://www.thenational.ae/news/world/europe/therise-of-recep-erdogan-from-street-snack-seller-to-middle-east-muslim-champion
Serfaty S., Moving into a post-Western world, „The Washington Quarterly”, t. 34, nr 2, 2011.
266
ROZDZIAŁ 9
Shambaug D., China goes global: The partial power, Oxford Unversity, Nowy Jork 2013.
Sharma R., Breakout nations. In pursuit of the next economic miracles, wyd. Norton, Nowy Jork
2012.
Soares de Lima M.R., Brazil rising, IP Journal, 1.07.2008, https://ip-journal.dgap.org/en/
ip-journal/regions/brazil-rising.
Soler i Lecha E., The conceptual architecture of Turkish foreign policy: un update in light of regional
turbulence, documentos CIDOB 18, 18.06.2012, s. 4, http://www.cidob.org/en/content/
download/32360/522105/file/DOCUMENTOS_WEB_MEDITERRANEO_18.pdf.
Spektor M., Brazil as a region al and emerging global power, Policy Breifing no 9, SAIIA, Listopad 2009. Strona internetowa http://www.saiia.org.za/images/stories/pubs/briefings/
saia_spb_09_spektor_20091130.pdf.
Stewart P., Irresponsible stakeholders?, „Foreign Affairs”, t. 89, nr 6, 2010.
Subacchi P., New power centres and new power brokers:are they shaping a new economic order?,
„International Affairs”, t. 84, nr 3, 2008.
Turkey pushes for nuclear arms-free Middle East, Reuters, 15.04.2009, http://www.reuters.com/
article/2009/04/15/us-turkey-mideast-disarmament-idUSTRE53E2IZ2009041.
Ülgen S., Turkey and the bomb, The Carnegie Papers, Luty 2012, http://carnegieendowment.org/files/turkey_bomb.pdf.
Uzgel I., Duru B. (red.), AKP kitabı. Bir dönüşümün bilançosu, Wydawnictwo Phoenix,
Ankara 2010.
Veras Soares F., Cash transfer programmes in Brazil: Impacts on inequality and poverty, wyd.
UNDP International Poverty Center, http://www.ipc-undp.org/newsletters/WorkingPaper21.pdf.
Wódka J., Polityka zagraniczna Turcji. Uwarunkowania wewnętrzne i podmioty decyzyjne, Wydawnictwo TRIO/ISP PAN, Warszawa 2012.
World in 2050. The BRICs and beyond: prospects, challenges and opportunities, PwC, styczeń 2013,
http://www.pwc.com/gx/en/world-2050/the-brics-and-beyond-prospects-challengesand-opportunities.jhtml.
Wystąpienie ministra Ahmeta Davutoğlu, podczas narady ambasadorów Brazylii pełniących misję dyplomatyczną w państwach Bliskiego Wschodu, Stambuł, 25.02.2012,
http://www.mfa.gov.tr/remarks-by-mr_-ahmet-davuto%C4%9Flu_-minister-of-foreignaffairs-of-turkey-at-the-meeting-of-ambassadors-of-brazil-in-the-middle-east-andnorth-africa_-25-february-2012_-%C4%B0stanbul.en.mfa.
Wywiad z prezydentem Brazylii, Global Public Square, 29.03.2009, http://edition.cnn.tv/
TRANSCRIPTS/0903/29/fzgps.01.html.
Zakaria F., The post-American world, Wydawnictwo Norton, Nowy Jork 2008.
Znojek B., Brazylia i jej międzynarodowe ambicje, „Polski Przegląd Dyploamtyczny”, t. 60,
nr 2, 2011.
ROZDZIAŁ 10
J ÓZ EF M. F IS ZER
Terroryzm jako zagrożenie
dla bezpieczeństwa euroatlantyckiego
i nowego ładu międzynarodowego1
10.1. WPROWADZENIE
Terroryzm, zwłaszcza ponadnarodowy, w literaturze przedmiotu często
określany jako międzynarodowy, w odróżnieniu od terroryzmu państwowego,
był i jest nadal jednym z największych zagrożeń dla stosunków międzynarodowych. Dotyczy bowiem zjawisk społeczno-politycznych, które nie sposób
przewidzieć, a których skutki są szczególnie dotkliwe i długotrwałe. Destabilizują bowiem współpracę państw i narodów oraz prowadzą do głębokich
podziałów, ksenofobii i konfliktów.
Problem terroryzmu jest przedmiotem wielu studiów i analiz. Zajmują
się nim historycy, prawnicy, socjologowie, psychologowie, a także specjaliści od bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego. Na ogół są one
jednak poświęcone jego poszczególnym aspektom, przejawom, formom czy
mechanizmom. Relatywnie rzadko dotyczą przyczyn występowania i eskalacji
zagrożenia, jakie niesie terroryzm dla stosunków międzynarodowych i ładu
pokojowego na świecie. Co więcej, często koncentrują się tylko na wskazaniu
głównych przesłanek wywołujących analizowane zjawisko, a brakuje w nich
pogłębionej analizy czy próby systematyzacji źródeł terroryzmu. Innym ich
mankamentem jest emocjonalne, a nawet ideologiczne podejście do przedstawionych rozważań, co w sposób oczywisty ogranicza ich wartość naukową.
Stan ten wynika zarówno ze złożoności i dynamiki zagadnienia, konieczno1 Artykuł powstał w ramach realizacji przez Zakład Europeistyki Instytutu Studiów Politycznych PAN projektu badawczego nr 2011/01/B/HS5/02630 pt. „Rola euroatlantyckiego systemu w wielobiegunowym świecie w kontekście kształtującego się nowego ładu globalnego”,
finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki w Krakowie.
268
ROZDZIAŁ 10
ści rozpatrzenia szeregu wpływających nań determinantów, ale także z dość
częstego traktowania problemu przyczyn terroryzmu w sposób drugorzędny.
Świadczą o tym m.in. relatywnie niewielka liczba publikacji na ten temat czy
opinie niektórych specjalistów – choćby z RAND Corporation, gdzie podkreślono, iż terroryzm określany jest przez naturę aktu, a nie tożsamość sprawców czy charakter przyczyn tego zjawiska2.
Dominuje też pogląd, że odwoływanie się do motywów działania
terrorystów, nie jest konieczne do zrozumienia istoty terroryzmu. Jednakże,
jak pisze Sebastian Wojciechowski: „ Jeżeli przez motyw rozumieć będziemy
tylko sam „impuls” skłaniający sprawcę do podjęcia działania, to być może
teza ta ma swoje częściowe uzasadnienie. Jeśli jednak motywacja obejmuje
szersze spektrum czynników, wywołujących u określonej grupy ludzi
skłonność do podejmowania działań radykalnych, a będących zagrożeniem
dla bezpieczeństwa innych, to zjawiska tego nie można ani pomijać, ani
lekceważyć”3.
Terroryzm, ogólnie rzecz biorąc, to uciekanie się przez różne organizacje
polityczno-społeczne, religijne i międzynarodowe do stosowania przemocy,
wywoływania strachu i nienawiści. Etymologicznie rzecz ujmując, słowo
„terroryzm” pochodzi od łacińskiego terror, terroris, co oznacza strach, trwogę
i przerażenie. Poczynając od 11 września 2001 roku, słowo to robi zawrotną
karierę i obok słowa „globalizacja” jest wciąż najczęściej używanym na całym
świecie pojęciem, zarówno przez media jak i polityków oraz politologów.
Terroryzm jest zjawiskiem historycznie zmiennym, ciągle ewoluującym,
wielopłaszczyznowym i wieloaspektowym, dynamicznym, występującym
w różnych postaciach. Zmienia się pod wpływem rozwoju cywilizacyjnego,
a zwłaszcza postępu naukowo-technicznego. Terroryści umiejętnie wykorzystują nowoczesne środki łączności, mass media, nowoczesne techniki
komunikowania się i wywierania wpływu na społeczeństwo. Dlatego z trudnością poddaje się jednoznacznemu zdefiniowaniu, a w rezultacie tego jest
niezwykle trudno go zwalczać. Tym bardziej, że popiera go wiele państw lub
grup etnicznych (narodowych), dążących do posiadania własnego państwa.
Ponadto, co chciałbym podkreślić, terroryzm ma różne źródła: historyczne,
międzynarodowe, społeczno-ekonomiczne, polityczne, religijne, psychologiczne i kulturowe, a terrorystą może być każda osoba, która sięga po
przemoc w celu realizacji własnych spraw, przekonań i idei. Terrorysta dla
Patrz: RAND Corporation, http://www.rand.org (16.11.2012); B. Bolechów, Terroryzm –
źródła i korzenie, w: M. Malinowski, R. Ożarowski, W. Grabowski (red.), Ewolucja terroryzmu na
przełomie XX i XXI wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009, s. 14–15.
3 Patrz: S. Wojciechowski, „Sieć” przyczyn współczesnego terroryzmu – analiza czynników, mechanizmów i modeli, „Przegląd Politologiczny”, nr 3, 2011, s. 63.
2
JÓZEF M. FISZER – Terroryzm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa euroatlantyckiego…
269
jednych jest przestępcą, godnym potępienia i zasługującym na najwyższy
wymiar kary, a dla drugich patriotą, bohaterem narodowym, godnym szacunku i uznania, który zasługuje na umieszczenie go w panteonie bohaterów
narodowych.
Współczesny terroryzm sięga korzeniami XIX wieku, a jego akceleratorem
stała się II wojna światowa i jej konsekwencje. Po drugiej wojnie światowej
ewoluując, terroryzm zaczął nabierać niespotykanych jak dotąd rozmiarów.
Lata 60. i 70. XX wieku, to wręcz erupcja tego zjawiska, którą obserwujemy
po dzień dzisiejszy. Terroryzm, który nasila się od początku XXI, przybiera
zarazem bardzo niebezpieczne formy dla współczesnego świata i wzbudza
coraz większy niepokój wśród elit politycznych, ludzi nauki, kultury i publicystów. Zdominowany przez ekstremistyczny islamski fundamentalizm, prowadzi wręcz do zderzenia cywilizacji i kultur, a tym samym do głębokich
podziałów i konfliktów między państwami i narodami. Jak podkreśla Stanisław Koziej: „Nowe pokolenie terrorystów nie walczy o Irak, Afganistan czy
Palestynę, poszczególnym zamachom i groźbą nie towarzyszą żądania zwolnienia więźniów czy zmiany określonego fragmentu polityki poszczególnych
państw. Odrzucając nacjonalizm, nowi terroryści chcą zburzyć istniejący
porządek świata i ustanowić globalną wspólnotę wiernych”4.
Dlatego też dziś islam napawa mieszkańców Zachodu nie tyle ciekawością,
ile niepokojem i obawami o własne bezpieczeństwo i przyszłość świata. Obawa
świata przed agresywnym islamem jest – w obliczu narastającej aktywności
terroryzmu fundamentalistów zrozumiała, jednak z punktu widzenia pełnej
o nim wiedzy nie do końca racjonalna. Strach przed islamem ma dwa źródła:
1. w tradycji dżihadu, czyli obowiązku muzułmanina dokonywania wszelkiego
możliwego wysiłku na rzecz islamizacji świata. Marzeniem wiernego jest
bowiem doczekanie przekształcenia się całej kuli ziemskiej w jeden kalifat;
2. we współczesnej eksplozji islamskiego gniewu (terroryzmu), skierowanego
przeciwko niewiernym wszelkiego rodzaju – od Europejczyków, przez Amerykanów, Rosjan, Żydów i Hindusów po własnych, niedostatecznie fundamentalnych współplemieńców. Ten gniew, będący efektem frustracji i tęsknoty za
utraconą potęgą, jaką w przeszłości była cywilizacja islamska, realizuje się
przez ślepe ataki na przypadkowych ludzi, obiekty cywilne i wojskowe i jednoczesną dbałość o spektakularne ukazywanie zamierzonego barbarzyństwa
w światowych mediach.
4 Patrz: S. Koziej, Między piekłem a rajem: szare bezpieczeństwo na progu XXI wieku ,Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006, s. 37. Patrz także: B. Tibi, Fundamentalizm religijny, PWN,
Warszawa 1997; R. Borkowski, Terroryzm ponowoczesny. Studium z antropologii polityki, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006.
270
ROZDZIAŁ 10
Warto tutaj podkreślić, że ekspansja cywilizacyjna klasycznego, arabskiego islamu, wygasła wraz z końcem pierwszego tysiąclecia. Później podbój Indii był już tylko powielaniem ustalonego wzorca i przypadł tureckim
narodom Azji Środkowej, a nie ludom arabskim. Natomiast islamizacja Azji
Południowo-Wschodniej dokonała się w następstwie aktywności arabskich
kupców w portach malajskich. Wielkie migracje, jakie nastąpiły w świecie
po odkryciach geograficznych i w okresie europejskiej ekspansji kolonialnej
w znikomym tylko stopniu dotknęły świat islamu. Widowiskowa, ale stosunkowo krótkotrwała (VII–XII wiek) ekspansja terytorialna, gospodarcza
i intelektualna muzułmanów wprawia w zakłopotanie uczonych orientalistów,
budząc przy tym irracjonalny gniew wyznawców Mahometa właśnie z powodu
tej trudnej dla nich do zrozumienia krótkotrwałości ich pierwotnego sukcesu. Od zatrzymania się rozmachu arabskiej ekspansji na okresie Kalifatu
Abbasydów, do czasów nam współczesnych, minęło prawie tysiąc lat. Arabowie jednak nadal żyją wspomnieniami jego wielkości, nie mogąc zrozumieć
przyczyn, dla których ich system przestał być atrakcyjny dla narodów żyjących w innych strefach cywilizacyjnych. Tymczasem zaś od okresu odkryć geograficznych i kolonizacji świata przez Europejczyków, atrakcyjność islamu dla
innych kultur świata stale się obniża.
Muzułmanie mają świadomość gospodarczej słabości i z tą świadomością
nie potrafią sobie dać rady. Tęsknota za minionym Złotym Wiekiem miesza się z poczuciem niemożności uporania się z problemami w rozsądnym
czasie. Fakt, że żyją i mieszkają w regionie, który niegdyś wytworzył system
uważany za idealny oraz przekonanie, że lepszego nie ma i być nie może,
ściera się tu z kompleksem niższości mającym źródło w poczuciu zacofania,
ubóstwa, niskiego poziomu edukacji i fatalnej opinii w świecie. Kraje islamu,
w szczególności zaś kraje arabskie, należą do państw o najniższych wskaźnikach umiejętności czytania i pisania oraz – poza pewnymi wyjątkami – są
w większości opóźnione w rozwoju gospodarczym i naukowo-technicznym5.
Ludzie z reguły są wobec siebie nieufni i wrogo nastawieni do inności,
a gdy „ludzie się nie cierpią, dzieli wszystko”6. Pod tym względem islam bije
Szerzej na temat islamu, jego dziejów i współczesnego oblicza patrz: Z. Sardar,
M.W. Davies, Islam, Polski Instytut Wydawniczy, Warszawa 2005; J. Danecki, Podstawowe wiadomości o islamie, t. I i II, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2002; M. Dziekan,
Cywilizacja islamu w Azji i Afryce, Książka i Wiedza, Warszawa 2007; M. Dziekan, Dzieje kultury
arabskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008; M. Jordan, Islam. Historia religii i kultury, Świat Książki, Warszawa 2004; R. Krawczyk, Islam. Świat tłumionych emocji, AHA, Łódź
2009; Z. Lewandowski, Islam. Nurty, odłamy, sekty, Książka i Wiedza, Warszawa 2008; K.G. Mendel, Islam, Arkady, Warszawa 2010.
6 Patrz: J. Turnau, Spór o spójnik, „Gazeta Wyborcza”, 20–21.05.2009.
5
JÓZEF M. FISZER – Terroryzm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa euroatlantyckiego…
271
rekordy: jest głęboko odmienny od wszystkich wielkich kultur współczesności,
ostentacyjnie im niechętny i dzieli go od nich cała gama „inności”, ukrywanej pod ogólnym pojęciem „al – dżahilija”, tj. obszar braku islamu, pustynia.
Islam, jako religia, jest zupełnie niepodobny do innych. Przede wszystkim nie
ma w nim dystansu do siebie samego – nie ma nawet szczypty europejskiej
żartobliwości, indyjskiej ulotności, czy chińskiej głębi. Świat i Europa ma
z islamem problem od samych jego początków, który determinowany jest jego
innością i ekspansywnością. Islam, pomimo pozornych podobieństw w sferze
teologicznej, jest pod każdym względem antytezą społeczeństwa zbudowanego na zrębach śródziemnomorskiej cywilizacji Grecji i Rzymu. Przepaści, jaka istnieje między islamem a resztą świata, nie da się wyjaśnić tylko
odmiennością religijną. Tymczasem świat współczesny, zwłaszcza Zachód
hołdujący gospodarce opartej na wiedzy, nie ma czasu na usiłowanie zrozumienia przyczyn pozostawania islamu daleko w tyle. To zaś owocuje wciąż
pogłębiającym się pośród muzułmanów poczuciem niższości wobec innych,
pojawieniem się głębokich frustracji i narastania braku tolerancji i niecierpliwości w stosunku do świata zewnętrznego. A świat zewnętrzny, uwolniony
w przyszłości przez nowe technologie od naftowej zależności, może ulec pokusie pozostawienia ich samym sobie, co i dla muzułmanów, dla świata islamu
i świata zachodniego może skończyć się katastrofą.
Terroryzm jest zaś militarną twarzą tych nurtów islamu, które pragną
przywrócić go w jego najczystszej formie, w nadziei, że razem z nim przywrócona zostanie imperialna pozycja muzułmanów utracona przed pięciuset laty.
Fundamentaliści islamscy i ich intelektualiści lansują wśród muzułmanów
ideologię obiecującą im panowanie nad światem. Jak każda tego typu ideologia nie poparta sukcesami gospodarczymi jest oczywistą iluzją, ale iluzją
groźną, bo skłaniającą do popełniania aktów ślepego terroru, nie szczędząc
przy tym własnego życia w nadziei na korzyści, jakie islam przy tej okazji
obiecuje swoim męczennikom.
Większość badaczy i ekspertów jest zgodna co do tego, że bez względu na
źródła i motywy działania terrorystów, współczesny terroryzm jest syntezą
wszystkiego, co powszechnie uważa się za złe, czyli: strachu, agresji, nienawiści, ataków na niewinnych ludzi, manipulacji, zmuszania ludzi i instytucji do
postępowania wbrew ich woli oraz naruszania podstawowych praw człowieka.
Jest zjawiskiem, które ze swej natury ma moc destrukcyjną i podważa podstawy, na których zbudowane są wszystkie demokratyczne państwa oraz systemy międzynarodowe. Co więcej, jak pokazują amerykańskie doświadczenia,
zamach terrorystyczny może mieć miejsce w najmniej spodziewanym miejscu
i czasie, a jego skutki mogą zachwiać nie tylko państwem, ale także całym
układem stosunków międzynarodowych.
272
ROZDZIAŁ 10
Zakłada się, że terroryzm międzynarodowy oraz proliferacja broni masowego rażenia (ABC) stanowią najpoważniejsze zagrożenia dla XXI wieku.
Dzisiejszy terroryzm, determinowany cywilizacją XX i XXI wieku, to synonim zbrodni, która dotyka ludzi związanych z aparatem władzy, jak też niemających z polityką nic wspólnego. Mianem terrorystów określa się tych,
którzy w imię swoich (ich zdaniem jedynie słusznych) celów i motywów
uciekają się do zbrodni, przy czym nie baczą na liczbę ofiar czy też skalę
zniszczeń, jakie powodują swoimi czynami. Terroryzm, zdaniem wielu specjalistów, to specyficzna forma walki podejmowanej w warunkach wyraźnej
asymetrii sił między stronami konfliktu7.
Jednocześnie wielu ekspertów podkreśla, że terroryzm jest bronią słabych, starających się uderzać boleśnie i spektakularnie, ponieważ sami nie są
w stanie stworzyć rzeczywistego zagrożenia na większą skalę. Może pojawić
się ono tylko wtedy, gdy terroryści przejmą zasoby państw, w których działają
lub spróbują użyć do swych celów broni masowej zagłady, ale i taki możliwy
sukces będzie mieć krótkotrwały charakter, ponieważ reszta świata z całą
pewnością uderzy (odpowie) wtedy całą mocą, tak jak to pokazały ataki terrorystyczne na Stany Zjednoczone z 11 września 2001 roku.
Celem niniejszego opracowania jest próba pokazania terroryzmu jako
specyficznego zagrożenia dla współczesnych stosunków międzynarodowych
i dla kształtującego się dziś nowego ładu międzynarodowego. Ponadto próbuję tu ukazać jego istotę i ewolucję na przełomie XX i XXI wieku, a także
odpowiedzieć na pytanie, czym różni się terroryzm od walki narodowowyzwoleńczej, którą często wykorzystuje się do jego legitymizacji i usprawiedliwienia, a terrorystów do przedstawiania jako bohaterów narodowych, godnych
szacunku i naśladowania. Jest to trudne zadanie, tak jak trudno jest dziś
odpowiedzieć na pytanie, kim jest terrorysta? Teoretycznie rzecz ujmując,
może bowiem nim być każdy osobnik: kobieta i mężczyzna, młody i stary,
wykształcony i robotnik, bogaty i biedny, pochodzący z tzw. dobrego domu i ze
środowisk proletariackich. Pokazują to biografie terrorystów, którzy zostali
pojmani lub których tożsamość udało się ustalić. Nie ulega wątpliwości, że
jest on – jako osoba fizyczna – uczestnikiem stosunków międzynarodowych,
bo przez swoją działalność wpływa na środowisko międzynarodowe i jego
ewolucję. Do tzw. pozapaństwowych uczestników stosunków międzynarodowych zalicza się też organizacje terrorystyczne, których na świecie jest kilka
tysięcy, a których działalność stanowi poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa
międzynarodowego.
7 Patrz: L. Elak, A. Antczak, Nie dla terroryzmu i broni masowego rażenia, „Kwartalnik
BELLONA”, nr 2, 2010, s. 36–44; S. Wojciechowski, „Sieć” przyczyn…, s. 63–78.
JÓZEF M. FISZER – Terroryzm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa euroatlantyckiego…
273
10.2. GENEZA TERRORYZMU ORAZ JEGO ISTOTA
Terroryzm – jak już wspominałem – jest to zjawisko wieloaspektowe i wielopłaszczyznowe oraz bardzo dynamiczne. Jego dynamika dodatkowo utrudnia zrozumienie tego procesu, analizowanego z punktu widzenia tylko jednej
dziedziny nauki, na przykład prawa, psychologii, socjologii, politologii czy
stosunków międzynarodowych. Podlega on częstym transformacjom, których
charakter można opisać jako różnorodny, chaotyczny, przez co nie daje się
ująć w sztywne ramy tendencji oraz trendów. Zatem jest trudno w dzisiejszym świecie mówić o terroryzmie w postaci czystej i niezmiennej. Dzisiaj
takiego terroryzmu nie ma. Nawet jeśli wydaje nam się, że posiadamy bogate
informacje na temat wcześniejszej działalności terrorystów, mamy opracowane teorie i różne koncepcje, to nagle okazuje się, że kolejne zamachy
terrorystyczne przeczą przyjętym tezom i zmuszają badaczy do zrewidowania dotychczasowych poglądów oraz wcześniejszych ustaleń, poprzedzonych
żmudnymi analizami i badaniami empirycznymi. Z drugiej jednak strony
przyczyniają się do kontynuacji badań nad terroryzmem oraz wyciągania
wniosków, tak o charakterze teoretycznym jak i utylitarnym8.
Należy również podkreślić, że zjawisko zwane terroryzmem za sprawą ataków z 11 września 2001 roku na wieżowce Word Trade Center oraz przede
wszystkim dzięki mediom w ostatnim czasie zrobiło niesamowitą karierę.
Niestety, dzisiejsze media, a zwłaszcza niedouczeni dziennikarze bez dogłębnej analizy tego zjawiska, w sposób bardzo uproszczony przekazują wiedzę
o terroryzmie i terrorystach. Skutkiem tego jest wrzucanie wszelkich aktów
przemocy do jednego worka o nazwie „terroryzm” i nazywanie wszystkich
przestępców „terrorystami”. W dalszej części niniejszego opracowania postaram się pokazać, czy rzeczywiści tak jest oraz jakie są źródła tego zjawiska,
które dziś spędza sen z powiek przywódcom wielu państw na całym świecie.
Historia terroryzmu jest bardzo długa. Znacznie dłuższa niż funkcjonowanie tego medialnego pojęcia po spektakularnych atakach na Stany Zjednoczone w 2001 roku. Powiązanie dwóch, podobnych do siebie pojęć, tj. terroru
oraz terroryzmu na przestrzeni lat zmieniło się w istotny sposób. Po pierwsze, jak już wspomniałem, pojęcie terroryzmu pochodzi z języka łacińskiego
i oznacza strach, straszną wiadomość, przerażenie. Natomiast słowo terror
8 Patrz: R. Borkowski, Terroryzm ponowoczesny. Studium z antropologii polityki, Wydawnictwo
Adam Marszałek, Toruń 2006, s. 11–17; B. Bolechów, Terroryzm w świecie podwubiegunowym,
Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2002, s. 26–29; K. Kowalczyk, W. Wróblewski (red.),
Oblicza współczesnego terroryzmu, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006; W. Laqueur, The
New Terrorism: Fanaticism and the Arms of Mass Destruction, Phoenix Press, Londyn 2001; G. Martin,
Understanding terrorism: challenges, perspectives and issues, SAGE Publications, Los Angeles 2009.
274
ROZDZIAŁ 10
w nowoczesnym słownictwie zachodnim zaczęło funkcjonować w XIV wieku
za sprawą języka francuskiego. Zaś po raz pierwszy w języku angielskim użyto
tego słowa w 1528 roku, wtedy oznaczało zastraszanie przeciwnika i zmuszanie go do ustępstw9.
Należy tutaj podkreślić, że po metody terrorystyczne sięgali w przeszłości
już żydowscy sykariusze oraz zeloci, którzy dokonywali publicznych zabójstw
legionistów rzymskich oraz wojownicy legendarnego Starca z gór o imieniu
Hassan Ben Sabaha10. Według legendy, dopuszczali się oni zabójstw rycerzy
– krzyżowców w Ziemi Świętej. Należy również tu podkreślić siłę tej legendy,
gdyż od nazwy sekty-assasyni pochodzi określenie zabójstwa w większości
języków europejskich11.
W cywilizacji zachodniej pojęcie terroru zaczęło funkcjonować na szerszą
skalę dopiero w czasach Wielkiej Rewolucji Burżuazyjnej we Francji, czyli
pod koniec XVIII wieku. Po 1789 roku powstało tam pojęcie „wielkiego terroru”, które stanowiło synonim rządów Maksymiliana Robespierre’a. Oznaczało ono sposób rządzenia poprzez zastraszanie wrogów rewolucji, zarówno
tych rzeczywistych jak i potencjalnych. Stosowany w tym czasie terror miał za
zadanie konsolidację władzy nowego rządu. Metodami natomiast było zastraszanie wywrotowców, dysydentów, którzy postrzegani byli przez nowy reżim
jako wrogowie ludu. Ciekawym uwagi jest tu fakt, że terroryzm w swoim pierwotnym znaczeniu wiązał się z ideałami demokracji i cnotą. Sam Robespierre
wierzył, że w czasach pokoju to właśnie cnota jest najważniejszą cechą rządu
ludowego, natomiast w czasie rewolucji, aby demokracja mogła zatriumfować, musi się wiązać z terrorem. Pojęcie terroryzmu w czasach Rewolucji
Francuskiej, które znacząco odbiegało od jego późniejszych znaczeń posiada
jednakże cechy łączące go ze swoją nowoczesną odmianą, a są nimi: po pierwsze, brak przypadkowości i działania na oślep, a po drugie cel, który temu
przyświecał, tj. budowa lepszego, sprawiedliwego i nowego społeczeństwa.
W dniu 26 lipca 1794 roku Robespierre w Konwencie Narodowym oświadPatrz: B. Zasieczna (red.), Encyklopedia terroryzmu, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2004,
s. 15. Patrz także: B. Hołys, Terroryzm, t. I, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa
2009; S. Wojciechowski, Terroryzm. Analiza pojęcia, „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego”,
nr 1, 2009; T. Szyszak (red.), Terroryzm, „Zeszyty Naukowe Koła Wschodnioeuropejskiego Stosunków Międzynarodowych”, nr 2, 2004.
10 Patrz: T. Aleksandrowicz, Terroryzm międzynarodowy, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, s. 15; B. Hoffman, Oblicza terroryzmu, Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media: Fakty, Warszawa 2001, s. 35; R.D. Howard, R.I. Sawyer (red.), Terrorism and
Counterterrorism. Understanding the New Security Environment, Guilford 2005.
11 Patrz: J. Wassermann, Templariusze i assasyni. Dwa tajemne zakony – chrześcijańskich templariuszy i muzułmańskich asassynów, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2007, s. 67–69; G. Wardlaw,
Political Terrorism: Theory, Tactics and Counter-Measures, Cambridge University Press, Cambridge
1990, s. 45–46.
9
JÓZEF M. FISZER – Terroryzm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa euroatlantyckiego…
275
czył, że posiada nową listę zdrajców. Aby obalić rządy Robesspier’a ekstremiści zjednoczyli wówczas swe siły z umiarkowanymi politykami wskutek czego
sam Robespierre został ścięty na gilotynie, a w efekcie tego nastąpił wówczas
koniec terroru we Francji. Od tego momentu jednak terroryzm zaczął być
kojarzony z przemocą, nadużyciem władzy i stanowiska12.
Natomiast terroryzm przełomu XIX i XX wieku charakteryzował się
buntem przeciwko tyranii władzy państwowej. Stał się synonimem rewolucji, anarchizmu, ruchów separatystycznych oraz narodowych. Było to swoiste zaprzeczenie teorii i praktyki terroryzmu z czasów Wielkiej Rewolucji
Burżuazyjnej we Francji, bowiem w przeciwieństwie do tego okresu stał się
on narzędziem walki ze strukturami państwowymi. Etap ten w historii terroryzmu trwał dość długo, a jego ofiarami byli m.in. arcyksiążę Ferdynand,
książę Aleksander Karadżordżewicz i minister spraw zagranicznych Francji
Louis Barthou.
W latach trzydziestych XX wieku możemy mówić o początku powrotu do
źródeł znaczenia pojęcia terroryzmu, który podobnie jak w czasach Rewolucji
Francuskiej stał się atrybutem państwa. Po 1945 roku w świecie upowszechnił się pogląd, że terroryzm jest bronią biednych, słabych oraz pozostających w opresji narodów i mniejszości narodowych. Terroryzm w tym czasie
przejawiał się w działaniach o charakterze rewolucyjnym, a więc w walce
z reżimami, także kolonialnymi i różnego rodzaju dyktaturami. Stosowanie w praktyce metod terrorystycznych świadczyło o rozpaczy i desperacji,
zwłaszcza tych, którzy je stosowali w praktyce. Pojawiło się również rozróżnienie dwóch pojęć, a mianowicie „bojownik o wolność” oraz „terrorysta”
w kontekście walki narodowowyzwoleńczej. Nie oznacza to jednak, że łatwo
było odróżnić jednych od drugich. Cheriff M. Bassiouni pisze, że: „Kto dla
jednych jest terrorystą, dla innych jest bohaterem”13. Głoszono zasadę, że
cel uświęca środki. Znanym wyznawcą tej teorii był Jasir Arafat, przywódca
Organizacji Wyzwolenia Palestyny, który na forum Zgromadzenia Ogólnego
ONZ mówił: „Różnica między rewolucjonistą a terrorystą sprowadza się
do tego, o co każdy z nich walczy. Ktokolwiek broni słusznej sprawy, walczy
o wolność i wyzwolenie swego kraju od najeźdźców, osadników i kolonistów,
nie może być nazwany terrorystą”14.
12 Patrz: B. Hofman, Oblicza terroryzmu…, op. cit., s. 14–15. Por. także: B. Blechów, Terroryzm. Aktorzy, statyści, widzowie, PWN, Warszawa 2010, s. 23–27; J. Baszkiewicz, Historia Francji,
PWN, Warszawa 1998. Criminal Sciences, Springfield 1975, s. 486–487.
13 Patrz: C.M. Bassiouni, International Terrorism and Political Crimes, International Institute
for Advanced Criminal Sciences, Springfield 1975, s. 486–487.
14 Patrz: T. Aleksandrowicz, Terroryzm…, op. cit., s. 17.
276
ROZDZIAŁ 10
Koniec lat 60. oraz lata 70. XX wieku, to okres naznaczony separatyzmem
grup narodowych i etnicznych. Wraz z buntem młodych osób, głównie młodzieży akademickiej, w maju 1968 roku na scenę polityczną wkroczyły nowe
ugrupowania społeczno-polityczne o podłożu ideologicznym. Głównym czynnikiem, który stymulował ich do działania była walka z ówczesnym systemem
społeczno-politycznym. Niektóre z owych organizacji zaczęły wówczas postrzegać terroryzm jako szansę zwrócenia uwagi na siebie i swoją działalność.
Należały do nich m.in. baskijska ETA (Kraj Basków i Wolność). Formacje
te często starały się zdobywać poparcie międzynarodowe i szukały zrozumienia dla siebie i usprawiedliwienia swojej działalności terrorystycznej. Innym
nurtem, który pojawił się w Europie Zachodniej mniej więcej w tym samym
czasie był nurt lewicowych ekstremistów, wywodzących się przeważnie z radykalnych organizacji studenckich. Wtedy też zaczęły pojawiać się grupy terrorystyczne, których celem było na przykład przeciwstawianie się interwencji
wojsk amerykańskich w Wietnamie15.
Lata 80., to czas pojmowania terroryzmu jako świadomego sposobu destabilizacji Zachodu, który traktowano jako część spisku globalnego. Ruchy
terrorystyczne postrzegano jako zastępcze działania wojenne oraz konflikty o niskim natężeniu. Według tej koncepcji, każda grupa terrorystyczna
posiadała swoich mocodawców albo w Białym Domu, albo na Kremlu16.
W połowie tego dziesięciolecia, takie wydarzenia jak samobójcze zamachy
bombowe skierowane w amerykańskie obiekty wojskowe i dyplomatyczne na
Bliskim Wschodzie ujawniły fakt zagrożenia terroryzmem sponsorowanym
przez państwo. Ostatecznie teoria dotycząca zaangażowania rządów w ataki
terrorystyczne zastąpiła wcześniejszą, mówiącą o komunistycznym spisku.
Terroryzm zaczęto postrzegać jako rodzaj ukrytej, zastępczej wojny prowadzonej przez kraje słabsze, które mogą w ten sposób walczyć z większymi,
silniejszymi graczami. Lata dziewięćdziesiąte i schyłek XX wieku niestety,
także nie ułatwiają usystematyzowanie pojęć związanych z terroryzmem.
Zamieszanie wokół terminologii pogłębił fakt, że akty terrorystyczne zaczęto
popełniać w imię różnych idei i celów, na przykład ekologicznych, społecznych, politycznych. Dodatkowo zaczęły pojawiać się nowe zjawiska i związane
z nimi pojęcie, takie, jak narkoterroryzm oraz terroryzm kryminalny. Novum
okazała się działalność Al-Kaidy i jej głównego „bohatera” – Osamy Bin
Ladena. Szczególnie działalność tej grupy uznaje się za przejaw nowego terPatrz: A. Bartnicki (red.), Konflikty współczesnego świata, PWN, Warszawa 2008; E. Capana
(red.), Terroryzm i zamachy samobójcze: muzułmański punkt widzenia, Dialog, Warszawa 2007.
16 Patrz: C. Sterling, Sieć terroru. Prawda o międzynarodowym terroryzmie, Wydawnictwo Głos,
Warszawa 1990, s. 35–40; D. Duda, Terroryzm islamski, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000.
15
JÓZEF M. FISZER – Terroryzm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa euroatlantyckiego…
277
roryzmu, biorąc pod uwagę jego taktykę, metody i skutki dla współczesnych
stosunków międzynarodowych.
Dyskusja nad współczesnym terroryzmem oraz jego źródłami, formami,
a także zamieszanie terminologiczne sprawiły, że dziś mamy ponad dwieście
definicji terroryzmu. Czym zatem jest terroryzm i która z tych definicji jest
poprawna? Trudno tu dać jednoznaczną odpowiedź. Amerykański Departament Stanu terroryzm definiuje jako zaplanowaną, motywowaną politycznie
przemoc wobec państw (stron), które nie uczestniczą w walce. Stosowana
jest ona przez subnarodowe grupy czy tajnych agentów. Z kolei Departament
Obrony stawia na definicję mówiącą o tym, że terroryzm jest bezprawnym
użyciem siły lub groźbą jej użycia w celu wymuszenia lub zastraszenia rządu
lub społeczeństwa. Cele, które temu przyświecają mogą być polityczne, ideologiczne lub religijne17.
Są też pewne wspólne elementy dla większości definicji terroryzmu, a mianowicie: stosowanie przemocy, siły lub groźby jej użycia, planowanie działania
i jego cele, polityczne motywy, wywoływanie poczucia zagrożenia i strachu,
wykorzystywanie mediów w celu nagłośnienia danej sprawy oraz nieobliczalność działań sprawców. Nasuwa się tutaj pytanie, a mianowicie, jakie są najistotniejsze cechy aktu terrorystycznego? Najważniejszym zapewne jest tu
element użycia siły lub chociażby groźby jej użycia. Ponadto należy dodać, że
chodzi tu o przemoc stosowaną przede wszystkim z pobudek politycznych18.
Wiele definicji podkreśla także bezbronność oraz niewinność ofiar, co oznacza z kolei, że terroryzm nazwać możemy ślepą zbrodnią. Spostrzeżenia te
potwierdzają badania, z których wynika, że aż 70% ofiar terrorystów to przypadkowi cywile, a jedynie 10% stanowią politycy i wojskowi19.
Ponadto wielu specjalistów uważa, że celem ataku terrorystycznego nie
jest wcale popełnienie konkretnego przestępstwa, ale wywołanie określonego
efektu ze strony władz lub opinii publicznej. Często mówi się, że akty terroryzmu są specyficznym teatrem, gdzie celem jest określony efekt i reakcja
widza. Wielu specjalistów, znawców tego zagadnienia twierdzi, że akt terrorystyczny, to umyślne działanie mające na celu zastraszenie organów państwa
17 Patrz: Pattern of Globar Terrorism, US Departament of State, Washington D.C., 2003;
T. Aleksandrowicz, Terroryzm…, op. cit., s. 20; J. Kaczmarek, Terroryzm i konflikty zbrojne a fundamentalism islamski, Atla 2, Wrocław 2001.
18 Patrz: A.P. Schmidt, Political Terrorism: A New Guide to Actors, Authors, Concepts, Data Bases.
Theories and Literature, New Brunswich, New York 1988, s. 12–15; M. Madej, Międzynarodowy
terroryzm polityczny, MSZ, Warszawa 2001.
19 Patrz: S. Pikulski, Prawne środki zwalczania terroryzmu, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2000, s. 22–50; M. Malinowski, R. Ożarowski, W. Grabowski
(red.), Ewolucja terroryzmu na przełomie XX i XXI wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego,
Gdańsk 2009.
278
ROZDZIAŁ 10
lub znacznej części społeczeństwa, wymuszenie określonej reakcji lub postępowania. Większość autorów de facto zgadza się – jak pisze Walter Laqueur,
że „terroryzm oznacza użycie lub groźbę użycia przemocy, metodę walki lub
strategię osiągania pewnych celów; że jego dążeniem jest zastraszenie państwa poprzez ofiary; że jest on bezwzględny i niezgodny z normami humanitarnymi i że rozgłos jest istotnym składnikiem strategii terrorystycznej”20.
Dodatkowym niebezpieczeństwem jest fakt, iż terroryzm jest w stosunkach międzynarodowych zjawiskiem bardzo dynamicznym i wręcz nieprzewidywalnym. Oznacza to jednocześnie, że w związku z szybkim rozwojem
techniki może on przybierać różne formy, trudne do przewidzenia. Jedną
z takich form jest dziś cyberterroryzm. Polega on na próbie zastraszania
rządów, grożąc im paraliżem różnych systemów komputerowych, sterujących
ważnymi procesami i dziedzinami gospodarki, takimi jak finanse, bankowość i obronność kraju, czy systemy zaopatrujące miasta w wodę, odpalające
rakiety balistyczne itp.21
Terroryzm nie jest tylko problemem teoretycznym, o czym świadczą różnego rodzaju publikowane każdego roku raporty i statystyki. Z opublikowanego w kwietniu 2003 roku przez amerykański Departamentu Stanu raportu
o nazwie Patterns of Global Terrorism wynika, że w roku tym dokonano aż 190
aktów międzynarodowego terroryzmu, których efektem było 307 ofiar śmiertelnych oraz 1593 osoby ranne. Rekordowym rokiem pod względem liczby
ofiar był rok 2001, ze względu na najbardziej dotkliwy atak dokonany przez
terrorystów na Stany Zjednoczone w dniu 11 września. W zamachu tym zginęło ponad 3000 osób. Zagrożenie atakami terrorystycznymi jest również od
dłuższego czasu obecne także w Europie. Z raportu Europolu z 2008 roku
wynika, że w roku 2007 w Europie dokonano aż 583 ataków terrorystycznych.
Oznacza to również wzrost w porównaniu do roku ubiegłego o 24%. Aż 517
ataków zostało dokonanych na terenie Hiszpanii i Francji22.
Analizując problem terroryzmu i jego istotę należy zadać sobie pytanie,
dlaczego tak trudnym jest jego zdefiniowanie, a jeszcze trudniejszym zwalczanie? Otóż dlatego, że na przestrzeni ostatnich lat znacznie zmieniło się
i wciąż zmienia znaczenie pojęcia terroryzmu. Dziś większość organizacji
świadomie kamufluje swoją działalność terrorystyczną walką o wyzwolenie
społeczne lub narodowe i wybiera nazwy, które w żaden sposób nie kojarzą
Patrz: W. Laqueur, Reflections on Terrorism, „Foreign Affairs”, nr 1, vol. 65, 1986, s. 131–132.
Patrz: R. Szymaniuk, Cyberterroryzm – wcale nie wirtualne zagrożenie, „Kwartalnik
BELLONA”, nr 4, 2009, s. 57–59; R. Borkowski, Terroryzm ponowoczesny, Wydawnictwo Adam
Marszałek, Toruń 2006.
22 Patrz: TE-SAT 2008 EU Terrorism Situation and Trend Report, European Police Office,
Hague 2008, s 10.
20
21
JÓZEF M. FISZER – Terroryzm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa euroatlantyckiego…
279
się z tym pojęciem, natomiast usilnie wskazują na swoje powiązania z takimi
określeniami, jak:
– wolność i wyzwolenie (Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny, Baskonia
i Wolność);
– armia lub inne określenia wojskowe, np. brygady (Powszechna Armia
Wyzwolenia, Narodowa Organizacja Wojskowa, Czerwone Brygady);
– samoobrona (Ruch Oporu Afrykanerów, Żydowska Organizacja
Obrony);
– sprawiedliwy odwet (Organizacja Uciskanych na Kuli Ziemskiej, Oddział Zadośćuczynienia za Ludobójstwo Ormian).
Obecnie terroryści wybierają również dla swoich organizacji nazwy bardziej neutralne, które nie budzą żadnych pejoratywnych skojarzeń, np. Pierwsza Linia, Świetlisty Szlak, al.-Dawa, Kach. Przykłady te pokazują, że dziś
terroryści postrzegają siebie zupełnie inaczej niż my ich postrzegamy. Terrorysta współczesny w większości przypadków będzie dowodził, że to rząd lub
społeczeństwa są rzeczywistymi terrorystami23.
Konkludując, terroryzm choć jest zjawiskiem znanym od wieków, to wciąż
jest swoistym fenomenem, czymś trudnym do zrozumienia, problemem złożonym, niezwykle dynamicznym, przez co badania nad nim są bardzo utrudnione. Potwierdza to także kłopot z przyjęciem jednej, uniwersalnej definicji
terroryzmu przez Organizację Narodów Zjednoczonych, której wciąż nie ma,
a co poważnie utrudnia prowadzenie z nim skutecznej walki.
10.3. E WOLUCJA TERRORYZMU
NA PRZEŁOMIE XX I XXI WIEKU
Jak już pisałem, terror jako sposób prowadzenia walki politycznej za
pomocą przemocy jest znany od zarania dziejów. Natomiast cele oraz taktyka terrorystów były i są różne, a obiektami ich ataków zawsze były ośrodki
władzy, politycy, urzędy, sztaby wojskowe, a także obiekty i miejsca publiczne.
Priorytetem zaś było zastraszenie społeczeństwa oraz doprowadzenie do
destabilizacji państwa i paraliżu jego władzy. Z reguły chodziło o wywołanie
pewnej psychozy strachu, bezsilności i zagrożenia. Kolejnym celem było podważanie demokratycznych procedur i łamanie zasad funkcjonowania państwa. Trudno nie zgodzić się ze słowami jednego z najwybitniejszych znawców
23 Patrz: B. Hoffmann, Oblicza terroryzmu…, op. cit., s. 27–28; R.A. Pape, Dying to win. The
strategic logic of suicie terrorism, Random House, New York 2005, 156–169.
280
ROZDZIAŁ 10
zagadnień terroryzmu, cytowanego już Waltera Laqueura, który pisze, że
„akt terroru jest niczym, propaganda tego aktu – wszystkim”24.
Na przełomie XX i XXI wieku mieliśmy do czynienia z akceleracją procesów zachodzących na arenie międzynarodowej, także jeśli idzie o terroryzm
międzynarodowy. Z pewnością pierwszym celem ataków terrorystycznych nie
były wieże Word Trade Center w 2001 roku. Terroryści atakowali już na długo
przed 11 września 2001 roku, choć data ta stanowi wyraźną cezurę w historii
współczesnego terroryzmu. Cele tych ataków były różne, ale niestety, zawsze
ludność cywilna była narażona na poważne niebezpieczeństwa. Operacje tego
typu były przeprowadzane niemal w każdym miejscu na świecie. Azja, Afryka,
Bliski Wschód, Europa – każdy z tych kontynentów i regionów doświadczył
zamachów terrorystycznych. Koniec lat sześćdziesiątych zaznaczył się głęboko w ludzkiej pamięci jako czas aktywności palestyńskich terrorystów, którzy walczyli z Izraelem. Metodą, którą wówczas najczęściej stosowali były
porwania pasażerskich samolotów. Jeden z głośniejszych terrorystów tamtych
czasów George Habbas twierdził, że efekty, które przynoszą tego rodzaju rozwiązania są najbardziej dotkliwe dla społeczeństwa i władzy. Chodziło zaś
o wzbudzenie większego zainteresowania sprawami Palestyny na arenie międzynarodowej, a taką możliwość dawały wspomniane porwania samolotów,
na pokładach których często znajdowali się obywatele wielu państw świata.
Świat początkowo ignorował liczbę ofiar, które pochłaniał konflikt izraelskopalestyński, ale dzięki rozgłosowi i porwaniom samolotów wreszcie zaczął
mówić o tym problemie. A był to jeden z priorytetowych celów terrorystów,
który w ten sposób został osiągnięty. Często stosowaną wówczas przez terrorystów metodą walki było branie zakładników25.
Jedną z głośniejszych akcji palestyńskich terrorystów w latach 70. XX wieku
był atak na izraelskich sportowców podczas odbywających się igrzysk olimpijskich w Monachium. Tragiczny bilans tego wydarzenia z 1972 roku, to 11
zabitych sportowców i 7 terrorystów. Ale wraz z upływem czasu zmieniały
się też stosowane przez terrorystów metody i środki walki. Porwania samolotów zastąpiono podkładaniem bomb na pokładach samolotów pasażerskich
wybranych linii lotniczych. W ten sposób w 1988 roku w zamachu dokonanym
na samolot Boeing 747 linii PanAm zginęło 270 osób. Samolot eksplodował
nad Lockerbie w Szkocji. Zamachu dokonał oficer libijskich służb specjalnych
24 Patrz: W. Laqueur, No End to War: Terrorism in the Twenty-First Century, Continuum, New
York 2004, s. 234. Patrz także: J. Kiwerska, Świat w latach 1989–2009. Wydarzenia – konflikty –
procesy, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2009, s. 385–387.
25 Patrz: J. Szafrański (red.), Współczesne zagrożenia terroryzmem oraz metody działań antyterrorystycznych, Współ, Szczytno 2007; B. Zasieczna (red.), Encyklopedia terroryzmu, Bellona, Warszawa
2004.
JÓZEF M. FISZER – Terroryzm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa euroatlantyckiego…
281
Abdelbaset Ali Mehmed Al.-Megrahi . Wyrok, który zapadł w tej sprawie był
jednoznaczny – dożywocie. Historia ta ma już swój smutny epilog: zarówno
zamachowiec, jak i jego mocodawca, czyli pułkownik Kadafii nie żyją26.
Palestyńczycy, jako jedni z pierwszych we współczesnym świecie dokonali
samobójczych zamachów terrorystycznych, w wyniku których zginęli cywile.
Lata dziewięćdziesiąte, to czas takich właśnie akcji terrorystycznych dokonywanych przez Hezbollach, Hamas i bojowników Islamskiego Dżihadu. Jednym z tego typu przykładów samobójczych zamachów był atak Islamskiego
Dżihadu na ambasadę Stanów Zjednoczonych w Bejrucie w 1983 roku. Zamachowcy wykorzystali ciężarówki wyładowane materiałami wybuchowymi jako
ruchome bomby. W wyniku tego zamachu śmierć poniosło 69 osób. W tym
samym roku terroryści-samobójcy zaatakowali równocześnie dwa ważne
ośrodki, tj. kwaterę główną piechoty morskiej Stanów Zjednoczonych zlokalizowaną na lotnisku w Bejrucie oraz kwaterę główną francuskich spadochroniarzy, która znajdowała się w centrum tego miasta. Zginęło wówczas
58 spadochroniarzy i 241 żołnierzy piechoty morskiej. Sprawcą zamachów
również w tym przypadku był Islamski Dżihad, który w wydanym komunikacie podkreślał, że była to największa klęska Stanów Zjednoczonych od czasów
Wietnamu27.
Od lat 70. dwudziestego wieku terrorem ogarnięta była Algieria. W starciach pomiędzy islamskimi terrorystami a rządem zginęło ponad osiemdziesiąt tysięcy osób. Najczęściej byli to zwykli, niewinni cywile. Z kolei rejon
Indii i Kaszmiru w ostatnim dziesięcioleciu XX wieku pochłonął w wyniku
zamachów terrorystycznych ponad 5 tys. ofiar. W 1995 roku sekta pochodząca
z Japonii o nazwie Aum Shinry Kyo przeprowadziła atak na metro w Tokio
z użyciem bojowych substancji chemicznych (sarinu), w wyniku którego
śmierć poniosło 11 osób, pasażerów tokijskiego metra28.
Niestety, także w Europie w tym czasie często stosowany był terror przez
różne organizacje separatystyczne, takie jak: baskijska ETA oraz Irlandzka
Armia Republikańska (IRA). I tak, w 1987 roku ETA podłożyła bombę
w centrum handlowym w Barcelonie. Na skutek jej eksplozji śmierć poniosło
21 osób. W 1988 roku IRA dokonała najkrwawszego zamachu bombowego
Patrz: L. Unger, Zamachowiec z Lockerbie ma się dobrze, w: „Gazeta Wyborcza”, 23.08.2010.
Zamachowiec, uwolniony ze względów humanitarnych z więzienia w Wielkiej Brytanii, gdzie
odbywał karę dożywotniego więzienia, po powrocie do Libii był witany jak bohater narodowy.
Zmarł w maju 2012 roku.
27 Patrz: B. Hofman, Oblicza terroryzmu…, op. cit., s. 181; M. Ranstrop, Hizb’allah in Lebanon: The Politics of the Western Histage Crisis, Macmillan Press, Londyn 1997, s. 38; K. Kościeniak,
Dzihad. Święta wojna w islamie, Wydawnictwo „M”, Kraków 2006.
28 Patrz: J. Kiwerska, Świat…, op. cit., s. 388; G. Górny, Najwyższa prawda – największa kompromitacja, „Przewodnik Katolicki”, nr 14, 2014, s. 54–55.
26
282
ROZDZIAŁ 10
w historii konfliktu irlandzkiego, zabijając 29 osób. Warto wspomnieć tu, że
w tym czasie w Irlandii Północnej toczyły się rozmowy pokojowe, które miały
położyć kres konfliktowi między protestantami i katolikami. Także inne kraje
Europy, takie jak Włochy i RFN do końca lat 70. zmagały się z problemami
terroryzmu, który pochłonął tam wiele osób. Na stałe w historię tych państw
wpisały się ataki terrorystyczne organizowane przez skrajnie lewicowe organizacje, m.in. Czerwone Brygady czy RAF. Również Francja w tym czasie była
narażona na akty terroru, dokonywane przez organizacje islamskie i ugrupowania lewackie. Z kolei w Rosji w latach dziewięćdziesiątych nasilił się ślepy
terror stosowany przez organizacje walczące o niepodległość Czeczenii, który
trwa do dnia dzisiejszego29.
W przeszłości jednym z najgroźniejszych dla państw i stosunków międzynarodowych był terroryzm sponsorowany przez niektóre państwa. Najbardziej
spektakularnym w tym zakresie był w 1981 roku zamach na Papieża Jana
Pawła II, który wciąż nie doczekał się pełnego wyjaśnienia. Przypuszcza się,
że za zamachem tym stały bułgarskie służby specjalne, działające na zlecenie ówczesnego szefa radzieckiego KGB Jurija Andropowa, który sprawował
później funkcję sekretarza generalnego KPZR30. Czyn, którego dopuścił się
turecki fanatyk, terrorysta Mahomet Ali Agca został mu przez Papieża wybaczony, a on sam – po odbyciu kary więzienia – dziś mieszka gdzieś na terytorium Turcji. Czy da jeszcze o sobie kiedyś znać? Oby nie i mam nadzieję, że
tureckie – i nie tylko – służby dobrze pilnują tego fanatycznego terrorystę.
Wyżej wymienione, tylko niektóre przykłady działalności terrorystycznej
pozwalają stwierdzić, że terroryzm stanowi permanentne zagrożenie dla
ludzkości i stosunków międzynarodowych, także obecnych. 11 września 2001
roku Al-Kaida uderzając na strategiczne centra woskowe, polityczne i gospodarcze Stanów Zjednoczonych unaoczniła światu, że terroryzm wciąż stanowi
poważne zagrożenie dla wielu państw świata, także dla tych o statusie mocarstwowym i w ogóle dla współczesnych stosunków międzynarodowych. Nikt nie
może czuć się w pełni bezpiecznym, żaden kraj, także mocarstwa. Przeprowadzenie tej akcji oraz precyzja z jaką została przeprowadzona budzi nie tylko
zdziwienie, ale zmusza do głębszej refleksji nad bezpieczeństwem narodowym
i międzynarodowym współczesnego państwa, które de facto wobec terroryzmu
jest wciąż bezbronne. Nie bez powodu atak na Stany Zjednoczone z użyciem
najnowszych technik okrzyknięto realnym początkiem XXI wieku i uznano
Patrz: W. Grotowicz, Terroryzm w Europie Zachodniej, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa–Wrocław 2000, s. 111–113; J. Konieczny, Terroryzm jako metoda walki politycznej. Casus IRA,
w: K. Krawczyk, W. Wróblewski (red.), Terroryzm – globalne wyzwanie, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006.
30 Patrz: P.B. Henze, The Plot to Kill the Pope, Charles Scribner’s Sons, New York 1983, s. 211.
29
JÓZEF M. FISZER – Terroryzm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa euroatlantyckiego…
283
wręcz za preludium do huntingtonowskiej teorii zderzenia cywilizacyjnego.
Charakter tego zamachu i późniejsze dokonywane przez organizację Osamy
Bin Laden pokazują, że terroryzm wkroczył w nową fazę walki. 11 września
2001 roku można uznać za cezurę w historii terroryzmu światowego, ale
także za zwrot w dotychczasowym pojmowaniu bezpieczeństwa narodowego
i suwerenności państwa. Ataki na Waszyngton i Nowy Jork oraz późniejsze
zamachy w Madrycie i Londynie pokazały, jak bardzo zmieniły się zakres
i metody walki (taktyka ) terrorystów. Nie chodziło już o pozbawienie życia
kilkunastu czy kilkudziesięciu pasażerów, tak jak to było w przypadku zamachów dokonywanych przez Czerwone Brygady w latach 70. w Mediolanie.
Celem nie było zabicie „jedynie” 21 osób, które zginęły w zamachu na barceloński supermarket „Hipercor”. Teraz celem stały się setki, a może i tysiące
ofiar, niewinnych cywilów, ludzi pochodzących z wielu państw. Zapewne celem
ataków Al-Kaidy było zadanie przeciwnikowi jak największych strat i wywołanie w ten sposób poczucia zagrożenia na niespotykaną skalę oraz pokazanie
światu, że Zachód jest słaby i możliwy do pokonania.
Jedną z najbardziej widocznych różnic pomiędzy dawnym terroryzmem,
a dzisiejszym stanowią konkretne żądania polityczne, wysuwane przez terrorystów. Tak postępowały niemal wszystkie ugrupowania terrorystyczne
poczynając od ETA, IRA, a kończąc na palestyńskich terrorystach. Przy brutalności, jaką się charakteryzowały można jednak było odnaleźć w ich działalności elementy pewnej racjonalności, proporcjonalności zarówno celów, jak
i metod. Natomiast w dzisiejszym świecie żądania polityczne wydają się być
dla terrorystów sprawą mniejszej wagi. Co zatem jest głównym celem ich
działań? Nie jest to z całą pewnością zajęcie (aneksja) terytorium wroga,
wymuszenie czegoś konkretnego, na przykład okupu, stawianie żądań politycznych, zemsta. Głównym dążeniem dzisiejszych terrorystów jest sianie
irracjonalnej nienawiści i strachu oraz zniszczenia, a tym samym chodzi bardziej o efekt propagandowy, medialny i o rozgłos. Samoloty użyte do zamachów w dniu 11 września 2001 roku zostały skradzione, a następnie rozbite
o budynki Word Trade Center. Ale czy usłyszeliśmy wówczas jakieś żądania
terrorystów? Nie. Pozostał za to paraliżujący Amerykanów – i nie tylko – po
dzień dzisiejszy strach, bo jeżeli jakaś mało znana, albo w ogóle nieznana
organizacja terrorystyczna z kraju, o którym przeciętny Amerykanin nic nie
wiedział była w stanie raz skutecznie zaatakować, to przecież może to zrobić
po raz drugi i kolejny. Ma to znamiona wojny psychologicznej, która w sposób destrukcyjny wpływa na państwa i na ich obywateli i w ogóle na stosunki
międzynarodowe31.
31
Patrz: J. Horgan, Psychologia terroryzmu, PWN, Warszawa 2008.
284
ROZDZIAŁ 10
Tym samym Al-Kaida dowiodła, że czasy walk słabych z silnymi skończyły
się. Jaka jest zatem ta nowa jakość terroryzmu u progu XXI wieku? Zamachy
na Stany Zjednoczone zapoczątkowały erę wojen silnych z bardzo silnymi i to
jest to novum dzisiejszego terroryzmu. Można powiedzieć, że pozornie silnych,
ale czy jest jakaś różnica, kiedy ginie tysiące ludzi w zamachach zorganizowanych przez osobę mało znaczącą w skali świata? Sytuacja ta zmieniła się
diametralnie po zamachach. Niemal wszyscy na świecie szybko dowiedzieli
się kim był „największy” terrorysta naszych czasów. Co więcej, okazało się, że
przeciwnikiem jest osoba, która nie uznaje żadnych reguł, jest nieobliczalna,
fanatyczna, gotowa na wszystko. Stało się wówczas powszechnie wiadomym,
że Osama Bin Laden, islamski fundamentalista pragnie narzucić całemu
światu swój system wartości, swoją utopijną wizję świata, albo jeśli się to nie
uda zniszczyć go. W rzeczywistości zaś niewiele o nim wiedziano, a trudno
jest prowadzić walkę z przeciwnikiem, którego nie do końca się zna, którego
nie jesteśmy w stanie zidentyfikować i zlokalizować. Niestety, skutkiem tego
było to, co Henry Kissinger nazwał jakiś czas potem prywatyzacją polityki
zagranicznej32.
Co więcej, ataku na Stany Zjednoczone dokonały siły, które nie były kontrolowane przez żaden rząd, a zarazem były wspierane przez niektóre państwa. Stanowiło to dodatkową trudność w zidentyfikowaniu wroga. Od razu
też stało się jasne, że strategia „odstraszania”, która była atrybutem Stanów
Zjednoczonych w okresie zimnej wojny, teraz, w walce z międzynarodowym
terroryzmem nie zda egzaminu. W przeszłości bowiem potencjalnym zagrożeniem były państwa silne, na przykład Związek Radziecki, które można było
monitorować, obserwować, odstraszać. Natomiast w przypadku przeciwnika
takiego jak Al-Kaida, któremu obcy jest kompromis, dyplomacja prowadzona
nawet z pozycji siły, czy przy użyciu argumentu siły jest faktycznie bezskuteczna. Fundamentalisty czy fanatyka bowiem nie sposób jest zastraszyć,
przekupić czy przekonać wysuwając racjonalne argumenty. Śmierć w imię
Allacha, poniesiona w wyniku ataku samobójczego jest dla nich „przepustką”
do raju, do lepszego świata33.
Poza tym sam zestaw metod i nowych środków walki, które dziś dostępne
są dla terrorystów robią duże wrażenie. Terroryści mogą wejść w posiadanie
broni masowego rażenia (ABC), generatorów ponaddźwiękowych, wirusów
32 Patrz: B. Woodward, Wojna Busha, Wydawnictwo Magnum, Warszawa 2002, s. 150–156;
T. Aleksandrowicz, Terroryzm międzynarodowy, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008.
33 Patrz: J. Danecki, Podstawowe wiadomości o islamie, Dialog, Warszawa 2007; D. Duda, Terroryzm islamski…, op. cit., s. 156–157; E. Machu-Mendecka, Oblicza współczesnego islamu, SWPS
Academica, Warszawa 2003, s. 47–49.
JÓZEF M. FISZER – Terroryzm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa euroatlantyckiego…
285
komputerowych itd. Tak więc wysoka technologia, która jest dziełem cywilizacji Zachodu, paradoksalnie, ale stała się również dla niej samym zagrożeniem. Uderzenie terrorystów w symbole amerykańskiej potęgi i dobrobytu
oraz tak natrętnie reklamowanego zachodniego stylu życia, musi prowadzić
do refleksji nad głośną w latach dziewięćdziesiątych tezą Samuela Huntingtona o zderzeniu cywilizacji. Politolog ten wówczas głosił, że konflikty
międzynarodowe w XXI wieku będą wynikały przede wszystkim z różnic kulturowych oraz uprzedzał, że demokracji w wydaniu amerykańskim nie da się
narzucić siłą. Demokracja bowiem rodzi się w ludzkich umysłach i powinna
więc zostać ukształtowana w społeczeństwie i przez nie zaakceptowana jako
forma ustroju państwa. Inaczej mówiąc, musi istnieć społeczne na nią zapotrzebowanie. Demokracja nie może zatem być produktem importowanym,
czego do tej pory Amerykanie chyba wciąż do końca nie rozumieją. Profesor
Huntington twierdził, że każdy współczesny krąg cywilizacyjny będzie dążył
do umocnienia swojej pozycji, uzyskania dominacji, co oznacza, że w miejscu
kolidowania z interesami innego kręgu kulturowego będzie dochodzić do tarć
i konfliktów międzynarodowych. Przy czym za najbardziej agresywną uznał
on cywilizację islamską34.
Wielu teoretyków, specjalistów z dziedziny stosunków międzynarodowych
oraz publicystów popiera poglądy i tezy Huntingtona oraz uważa, że głównym celem islamu, a przede wszystkim państw islamskich jest zniszczenie
cywilizacji zachodniej, która dziś nie ma wiele do zaoferowania światu. M.in.
słynna włoska dziennikarka Oriana Fallaci po atakach z 11 września 2001
roku opublikowała na łamach „Corriere Della Sera” artykuł, który był swego
rodzaju apelem o podjęcie zorganizowanej walki z islamem. Uważam tego
typu poglądy za przejaw antyislamskiej histerii, które szkodzą procesowi
międzynarodowej współpracy. Nie wolno islamu utożsamiać z terroryzmem.
Można nie zgadzać się ze stanowiskiem Oriany Fallaci, ale pewnym jest, że
Osamie Bin Ladenowi chodziło raczej o wywołanie napięcia pomiędzy cywilizacją Zachodu a światem muzułmańskim. I niestety, efekt ten udało mu
się osiągnąć, co widać patrząc na narastającą dziś na Zachodzie islamafobię
i skrajny nacjonalizm, które utrudniają procesy międzynarodowej integracji
i współpracy. Prawdopodobnie, kolejnym celem Al-Kaidy było też wywołanie
złych emocji związanych z Zachodem wśród zwykłych ludzi wyznających islam
i zahamowanie w ten sposób postępującego wśród muzułmanów procesu
laicyzacji A może była to próba sprowokowania Zachodu do walki z islamem?
Trudno odpowiedzieć na te pytania, ale efektem tego jest dziś antyzachod34 Patrz: S. Huntington, Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, Wydawnictwo
MUZA S.A., Warszawa 2006, s. 129–136.
286
ROZDZIAŁ 10
nie nastawienie ludności w krajach arabskich. Amerykański publicysta Jonathan Schell sytuację tę skomentował w następujący sposób: „Kilkunastu
ludzi uzbrojonych w plastikowe noże za pomocą największych i najnowocześniejszych samolotów w Stanach Zjednoczonych zwaliło największe budynki
w kraju tylko po to, aby zwerbować światową armię mediów i sprowokować
tę prawdziwą armię amerykańską do działań. Jej uderzenie na kilka krajów
muzułmańskich i śmierć wielu niewinnych muzułmanów byłoby otwarciem
drogi do wojny między Ameryką (Zachodem) a cywilizacją islamu”35.
W przeszłości, jak już pisałem, grupy terrorystyczne były dobrze zakamuflowanymi organizacjami, które posiadały określoną ideologię, cele działania, program, a także struktury dowodzenia i kontroli. Dzisiejsza zaś walka
z terroryzmem przypomina niejednokrotnie walkę z cieniem. Kilkanaście lat
temu po każdym ataku terrorystycznym było natychmiast wiadomym, kto to
zrobił, w jakim celu i dlaczego. Dzisiaj nie wiadomo ani kto, ani tym bardziej
w jakim celu dokonał zamachu. Terroryści nie stawiają konkretnych żądań
politycznych, co poważnie utrudnia zrozumienie specyfiki tego złożonego zjawiska, jakim niewątpliwie jest współczesny terroryzm. Ponadto, współczesny
terroryzm międzynarodowy cechuje brak przejrzystych struktur organizacyjnych. Wszystko to w praktyce utrudnia walkę z zagrożeniami, jakie niesie on
dla stosunków międzynarodowych. Pojawienie się nowej generacji grup terrorystycznych i ich metod walki politycznej sprawiają, że należy jak najszybciej zrewidować poglądy na temat współczesnego terroryzmu oraz opracować
nową strategię, której celem będzie walka nie z przejawami terroryzmu,
ale z jego źródłami i przesłankami, takimi jak istniejący podział na biedny
Wschód – bogaty Zachód, bogata Północ – biedne Południe, ubóstwo, bezrobocie, kryzysy finansowo-gospodarcze, kryzys aksjologii w stosunkach międzynarodowych i źle realizowana globalizacja, w efekcie której biedne kraje stają
się biedniejszymi a bogate bogatszymi36.
Szeroka debata nad złożoną problematyką źródeł współczesnego terroryzmu toczy się już od dłuższego czasu z różnym natężeniem w poszczególnych
regionach naszego globu. Ciągle zmieniają się poglądy na ten temat, jedne
giną najczęściej w skutek zużycia, inne powstają i rozwijają się jako nowe
teorie. Historyczny proces globalizacji będzie trwał nadal i będzie stawiał
35 Cyt. za J. Kiwerska, Świat…, op. cit., s. 390–391. Patrz także: A. Marek, A. Malborczyk,
Nie bój się islamu. Leksykon dla dziennikarzy, Towarzystwo Więź, Warszawa 2005: R.A. Kosta, Terroryzm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa cywilizacji zachodniej w XXI wieku, Wydawnictwo Adam
Marszałek, Toruń 2007.
36 Patrz: J.E. Stiglitz, Globalizacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004;
W.M. Orłowski, Świat do przeróbki. Spekulanci, bankruci, giganci i ich rywale, Agora SA, Warszawa
2011.
JÓZEF M. FISZER – Terroryzm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa euroatlantyckiego…
287
wciąż nowe pytania, na które wymagał będzie nowych odpowiedzi. Na przykład, zdaniem Beniamina R. Barbera mamy doczynienia z globalizacją kapitalizmu, za którą nie idzie jednak podobny proces globalizacji demokracji
i idei społeczeństwa obywatelskiego. Zafundowaliśmy sobie kapitalizm w najdzikszej i najbardziej brutalnej postaci – na dodatek w wymiarze globalnym.
Kapitalizm wymknął się spod kurateli państwa narodowego, zglobalizowały
się rynki, ale nie powstały demokratyczne instytucje i prawa, które byłyby
w stanie sprawować nad nimi kontrolę. Mechanizmy nadzoru stają się wysoce
niewystarczające, a kapitalizm na poziomie światowym pozostaje sam – bez
przejrzystości i niezbędnych regulacji. Taka forma kapitalizmu – zdaniem
B.R. Barbera – jest niezwykle skuteczna w wytwarzaniu bogactwa, kreowaniu
przedsiębiorczości i produkowaniu dóbr. Fatalnie natomiast radzi sobie z ich
dystrybucją, a szczególnie z tworzeniem nowych miejsc pracy37.
Podobną ocenę współczesnego świata i niepokój o jego przyszłość wyraził znany niemiecki pisarz Günter Grass w swym wystąpieniu w Sztokholmie w 1999 roku z okazji wręczenia mu Nagrody Nobla podkreślając, że
„ze zgrozą obserwujemy, że kapitalizm od chwili, gdy jego brata, socjalizm,
uznano za zmarłego, popadł w manię wielkości i zaczął hulać bez skrępowania. Powtarza błędy ponoć nieżyjącego brata w ten sposób, że się dogmatyzuje. Wolną gospodarkę rynkową podaje za jedyną prawdę, upaja się swymi
prawie nieograniczonymi możliwościami i rzuca się w szaleńczą grę, tzn. robi
światowe fuzje, tylko po to, żeby maksymalizować dochody. Nic dziwnego, że
kapitalizm – tak samo jak komunizm, który sam sobą się udławił – okazuje
się niereformowalny i po raz kolejny twierdzi, że nie ma innej alternatywy”38.
Przyczyn współczesnego terroryzmu jest więc wiele i są one złożone.
Można podzielić je na następujące kategorie. Pierwsza, to przyczyny kulturowe. Punktem wyjścia dla szerszej analizy są tutaj liczne koncepcje, na przykład S. Huntingtona, E. Stauba, F. Moghaddama, O. Roya i wielu innych.
W myśl tego podejścia użycie przemocy przez grupy terrorystyczne jest konsekwencją m.in. izolacji, postępującej delegitymizacji struktur społecznych,
uznania przemocy za efektywny środek destabilizacji społecznej, „wojny kultur” czy tzw. „szoku kulturowego”39.
37 Patrz: A. Wajda, Globalizacja. Społeczeństwo i jego rozwój, Instytut Wydawniczy „Książka
i Prasa”, Warszawa 2011, s. 314; E. Stadtmmüller, Wkraczając w XXI wiek – między globalizacją
a zróżnicowaniem, Oficyna Wydawnicza Arboretum, Wrocław 2003.
38 Cyt. za „Gazeta Wyborcza”, 31.12.1999.
39 Patrz: A. Wejkszner, Ewolucja terroryzmu motywowanego ideologią religijną na przykładzie salafickiego ruchu dżihadu, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2010, s. 40–47; S. Huntington, Zderzenie
cywilizacji…, op. cit., s. 160–161.
288
ROZDZIAŁ 10
Druga grupa czynników, to przyczyny polityczno-organizacyjne. Z jednej strony, obejmują one kwestię sponsorowania przez państwo działalności terrorystycznej, a z drugiej zaś koncentrują się wokół zagadnień, które
pozwalają, na jak najbardziej efektywne i zaplanowane przygotowanie czy
przeprowadzenie określonych akcji terrorystycznych. Działania te mogą obejmować bardzo szerokie spektrum środków, w tym charakterze: militarnym,
politycznym, finansowym, organizacyjnym, dyplomatycznym itp.
Trzecia grupa uwarunkowań wpływająca na zagrożenia terrorystyczne, to
wspomniane już czynniki społeczno-ekonomiczne, a zwłaszcza globalizacja,
neokolonializm, neoliberalny kapitalizm czy konsumpcjonizm. Procesy te
osłabiają heterogeniczność społeczno-kulturową i równocześnie pogłębiają
dysproporcje ekonomiczne. Ważną grupę źródeł współczesnego terroryzmu
stanowią czynniki techniczne i technologiczne. Postęp technologiczny ma
niewątpliwy wpływ na większość zjawisk i procesów społecznych zachodzących we współczesnym świecie. Dotyczy to także terroryzmu. Postęp wręcz
stymuluje rozwój terroryzmu w aspekcie praktycznym, co oznacza dostępność do nowoczesnych technik czy zaawansowanego uzbrojenia, a tym samym
wpływa w sposób bezpośredni na efektywność działań terrorystycznych, wręcz
generuje nowe rodzaje terroryzmu, na przykład infoterroryzm (cyberterroryzm) czy megaterroryzm40.
Przyczyny terroryzmu stanowią złożony, specyficzny podsystem (sieć)
będący częścią tzw. systemu terrorystycznego, ale terroryzm często wynika
także z konfliktu wartości i idei, braku określonych dóbr materialnych czy
postaw i stanów psychicznych. Zakres i charakter tego groźnego zjawiska
kształtują na ogół charyzmatyczni liderzy, fanatyczni bojownicy, desperaci czy
szaleńcy, którzy owładnięci określoną wizją lub ideą, nie przebierając w środkach, dążą do realizacji określonych celów. Mają one dla nich wartość nie tyle
priorytetową, co absolutną i bezwzględną.
10.4. TERRORYZM A WALKA O NIEPODLEGŁOŚĆ
Rozróżnienie terminu walka o niepodległość od aktu terroryzmu międzynarodowego jest trudnym i skomplikowanym problemem. W przeszłości
różne państwa próbowały identyfikować wszelkiego rodzaju ruchy narodowowyzwoleńcze z organizacjami terrorystycznymi. Na przykład w 1972 roku
40 Patrz: S. Wojciechowski, „Sieć” przyczyn…, op. cit., s. 68–69; J. Adamski, Nowe technologie
w służbie terroryzmu, Warszawa 2007; R. Kosta, Terroryzm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa cywilizacji zachodniej w XXI wieku, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2007.
JÓZEF M. FISZER – Terroryzm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa euroatlantyckiego…
289
podczas debaty w Komitecie Generalnym Narodów Zjednoczonych przedstawiciel Mauretanii w swojej wypowiedzi podkreślił, iż nie jest to odkrycie
nowe, bowiem „ruch oporu przeciwko okupacji zawsze był uważany za terroryzm przez tych, na których leży bezpośrednia odpowiedzialność, a konkretnie przez siły interwencji”41.
W przeszłości wiele ugrupowań zbrojnych i organizacji politycznych,
które prowadziły tego rodzaju walkę, czyli przeciwko najeźdźcy (okupantowi)
sięgało niejednokrotnie po metody terrorystyczne. Podmioty te traktowały
terroryzm jako środek, który miał służyć im do realizacji prawa do samostanowienia. Z tego też powodu, gdy w 1972 roku problem dotyczący walki
z terroryzmem międzynarodowym znalazł się w centrum debaty na forum
ONZ, spora część państw była przeciwna włączaniu tego tematu do porządku
planowanych obrad. Państwa te argumentowały swoją postawę i niechęć do
takiej debaty groźbą pozbawienia narodów prawa do walki o niepodległość.
Z zastrzeżeniami podobnego typu przyjęto projekt konwencji o zapobieganiu
przestępstwom i karaniu sprawców przestępstw przeciwko osobom korzystającym z ochrony międzynarodowej, w tym przeciwko dyplomatom42.
Współczesne prawo międzynarodowe uznaje za legalne walkę o realizację prawa do samostanowienia i uzyskanie niepodległości. Po II wojnie
światowej, a w szczególności po podpisaniu Karty Narodów Zjednoczonych,
najważniejsze kierunki rozwoju prawa międzynarodowego, to m.in. troska
o uznanie praw narodów do samostanowienia i uznanie prawa do walki o ten
szczytny cel, także środkami przemocy. Osoby, które prowadzą tego rodzaju
walkę uznawane są dziś za kombatantów. Oznacza to równocześnie zakaz
karania za podjęcie samej walki z jednoczesną koniecznością przestrzegania
reguł, obyczajów i praw wojny. Większość rezolucji Zgromadzenia Ogólnego
Narodów Zjednoczonych odzwierciedla ten pogląd, podkreślając, że wszystkie
narody będące pod obcym panowaniem, żyjące w warunkach rasizmu i kolonializmu mają niezbywalne prawo do samostanowienia.
W rezultacie powyższego, ruchy narodowowyzwoleńcze mają dziś prawo
do prowadzenia legalnej walki zbrojnej, ale pod warunkiem respektowania
zasad Karty Narodów Zjednoczonych. Jednakże, zgodnie z rezolucją Zgromadzenia Ogólnego ONZ z dnia 9 grudnia 1985 roku, Narody Zjednoczone
jednoznacznie potępiają wszelkie akty międzynarodowego terroryzmu bez
względu na to, kto i gdzie ich dokonuje. Za przestępcze uznano też wszelkie
41 Patrz: T. Aleksandrowicz, Terroryzm…, op. cit., s. 92; S. Wojciechowski, „Sieć” przyczyn…,
op. cit., s. 77.
42 Patrz: T. Aleksandrowicz, Wybrane problemy współczesnego terroryzmu, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 1993, s. 110–112.
290
ROZDZIAŁ 10
akty, które prowadzą do śmierci lub chociażby zagrażają życiu ludzkiemu43.
Stanowisko Narodów Zjednoczonych w tej kwestii jest sukcesywnie podtrzymywane od kilkunastu lat, o czym świadczyć może zapis pochodzący z jednej
z najnowszych rezolucji, przyjętej podczas 65 sesji Zgromadzenia Ogólnego
ONZ w dniu 10 stycznia 2011 roku. Zgromadzenie Ogólne ONZ w rezolucji tej jednoznacznie potwierdziło, że wszelkie akty, metody terroryzmu we
wszystkich jego formach i przejawach uznawane są za nieusprawiedliwione
przestępstwa bez względu na to, gdzie i przez kogo są popełniane44.
Tak więc Organizacja Narodów Zjednoczonych de facto nie utożsamia
walki narodowowyzwoleńczej z terroryzmem. Potwierdza również legalny
status takiej walki zgodnie z normami prawa międzynarodowego. Warto tu
jednak zauważyć, że nie oznacza to tym samym, że ONZ uznaje terroryzm
za legalną formę tej walki. Pojęcie legalności walki o niepodległość nie oznacza, że ugrupowania prowadzące taką walkę mają nieograniczony wachlarz
środków i metod. Stanowczo odmawia się im prawa do posługiwania się w tej
walce metodami terrorystycznymi.
W 1972 roku, na zlecenie Komitetu Prawnego Zgromadzenia Ogólnego,
został opracowany przez sekretariat ONZ dokument, w którym bez żadnej wątpliwości stwierdzono, iż istnieją takie środki, które w żadnym przypadku nie powinny być wykorzystywane pomimo sytuacji, gdy użycie siły jest
zarówno moralnie jak i prawnie usprawiedliwione. W dokumencie tym podkreślono, że legalność jakiejkolwiek sprawy nie pociąga za sobą konsekwencji
w postaci legalizacji niektórych metod stosowania przemocy, zwłaszcza w stosunku do niewinnych ludzi45.
Wydaje mi się jednak, iż biorąc pod uwagę ówczesny stan prawa międzynarodowego, powyższe rozważania i decyzje były oderwane od rzeczywistości i faktów. W rezultacie tego, teoria oraz prawo rozmijały się z realiami
międzynarodowymi. Najpoważniejsze komplikacje powstały wraz z pojawieniem się licznych konwencji sektorowych. Zaczęto wówczas zadawać sobie
pytanie, czy użycie w walce zbrojnej o charakterze legalnym czynów (metod
i środków) określonych w owych konwencjach sektorowych nie jest sprzeczne
z zasadami prawa międzynarodowego. Wątpliwości te nie odnosiły się do
czynów wymierzonych przeciwko bezpieczeństwu lotnictwa cywilnego. Problemy pojawiły się podczas dyskusji na temat konwencji dotyczących wzięcia
zakładników, walki z przestępstwami, jak również przestępstw w stosunku
do osób korzystających z ochrony międzynarodowej. Projekty powyższych
Patrz: Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 9 grudnia 1985 roku, A/RES/40/61.
Patrz: Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 10 stycznia 2011 roku, A/RES/65/34.
45 Patrz: Study prepared by the Secretariat for the Sixth Committee, 27 September 1972, UN Doc.
A/D.6?418.
43
44
JÓZEF M. FISZER – Terroryzm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa euroatlantyckiego…
291
konwencji stanowiły załączniki do rezolucji, w których umieszczono zapis, że
nic w postanowieniach konwencji nie może wyrządzić szkody w korzystaniu
przez narody z prawa do samostanowienia oraz walki o niepodległość zgodnie z deklaracją prawa międzynarodowego oraz Kartą Narodów Zjednoczonych. Przyjęta w 1973 roku rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ głosi, że
osoby, które są zaangażowane w walkę o niepodległość państwa powinny podlegać regulacjom Konwencji Genewskich, przyjętych w 1949 roku. Ponadto,
że same konflikty powinny być traktowane jako międzynarodowe konflikty
zbrojne i podlegać reżimowi tejże Konwencji46.
W rezultacie powyższego postanowienia, osoby uczestniczące w walce
o niepodległość kraju zostały uznane za kombatantów i przyznano im taki
status. Z drugiej zaś strony, na państwa i ich władze zostały nałożone obowiązki określone przez Konwencje z Genewy, które wynikały z prawa konfliktów zbrojnych. Na przykład artykuł 12 Międzynarodowej konwencji przeciwko
braniu zakładników z 18 grudnia 1979 roku mówi, że Konwencja nie będzie
miała zastosowania w przypadku porwania zakładników w czasie konfliktu
zbrojnego zdefiniowanego w Konwencjach Genewskich i dotyczących ochrony
ofiar wojny. Podkreślono w niej wyraźnie, że: „W zakresie, w jakim Konwencje
Genewskie z 1949 roku o ochronie ofiar wojny lub Protokoły dodatkowe do
tych konwencji mają zastosowanie do konkretnego aktu brania zakładnika
oraz w zakresie, w jakim Państwa – Strony niniejszej konwencji są zobowiązane wszcząć postępowanie karne lub zatrzymać osobę biorącą zakładnika,
niniejsza konwencja nie będzie miała zastosowania do aktu brania zakładnika, popełnionego w czasie konfliktów zbrojnych określonych w Konwencjach Genewskich z 1949 roku i Protokołach do nich, włączając w to konflikty
zbrojne, o których mowa w artykule 1 ustęp 4 Protokołu dodatkowego
z 1977 roku”47.
Tak więc terroryści nie mogą czuć się bezkarnie i swojej zbrodniczej działalności kamuflować walką o wyzwolenie narodowe czy w obronie własnej
kultury i religii. Nie mogą też odwoływać się do prawa państw i narodów
do samostanowienia o swym losie. Takie też jednoznaczne stanowisko wobec
aktów terrorystycznych i ich sprawców powinni zajmować przywódcy wszystkich demokratycznych państw na świecie, a także organizacje międzynarodowe, odpowiedzialne za pokój i bezpieczeństwo. Tu nie powinno być cienia
wątpliwości i żadnej luki prawnej, którą mogą wykorzystać terroryści i ich
adwokaci, odwołując się do praw człowieka i konieczności ich przestrzegaPatrz: T. Aleksandrowicz, Terroryzm…, op. cit., s. 94.
Patrz: Międzynarodowa Konwencja przeciwko braniu zakładników z 18 grudnia 1979 roku, ONZ,
Nowy Jork, „Zbiór Dokumentów”, PISM, Warszawa 1979.
46
47
292
ROZDZIAŁ 10
nia. Prawo musi być równe dla wszystkich, także więc dla terrorystów; ani
łagodne, ani surowe. Musi być adekwatne do ich zbrodniczych czynów i ich
skutków. Tylko wówczas terroryzm przestanie być zagrożeniem numer jeden
dla państw i w ogóle dla stosunków międzynarodowych.
10.5. ZAKOŃCZENIE
Niezależnie od doktryn polityczno-prawnych oraz uregulowań traktatowych, granice pomiędzy terroryzmem a walką narodowowyzwoleńczą są
bardzo trudne do wytyczenia, a to sprawia, że terroryzmu jako najpoważniejszego zagrożenia dla stosunków międzynarodowych długo jeszcze nie uda się
wyeliminować z życia państw i narodów. Tym bardziej, że do tej pory walkę
z terroryzmem ogranicza się do poszukiwania i eliminowania jego sprawców,
a nie usuwania jego źródeł, którymi są wspomniane już bezrobocie, ubóstwo,
wykluczenie, brak perspektyw życiowych i awansu społecznego, zwłaszcza dla
ludzi młodych, poczucie zagrożenia, frustracja oraz arogancja elit politycznych i próby podporządkowania sobie słabych państw i narodów przez mocarstwa globalne.
Na przełomie XX i XXI wieku radykalnie zmieniły się realia międzynarodowe, a zarazem zmieniło się też pojęcie terroryzmu. Za czasów Robespierre’a
pojęcie te utożsamiane było z ideałami cnoty i demokracji. Przełom wieku XIX
i XX określił terroryzm jako narzędzie walki z niedemokratycznymi strukturami państwowymi i ich przedstawicielami, czyli przywódcami. Rok 2001 zaś
zapoczątkował erę nowego terroryzmu, którego niechlubnym symbolem stał
się Osama Bin Laden i jego Al-Kaida. Terroryści zmienili też metody walki
i wykorzystywane do tej pory środki. Zastąpili je nowoczesnymi technologiami,
które będąc dziełem Zachodu stały się dziś dla niego i jego cywilizacji poważnym zagrożeniem.
Bibliografia
Adamski J., Nowe technologie w służbie terroryzmu, PWN, Warszawa 2007.
Aleksandrowicz T., Terroryzm międzynarodowy, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne,
Warszawa 2008.
Aleksandrowicz T., Wybrane problemy współczesnego terroryzmu, Wydawnictwa Akademickie
i Profesjonalne, Warszawa 1993.
Bartnicki A. (red.), Konflikty współczesnego świata, PWN, Warszawa 2008.
Baszkiewicz J., Historia Francji, PWN, Warszawa 1998.
Bassiouni C.M., International Terrorism and Political Crimes, International Institute for
Advanced Criminal Sciences, Springfield 1975.
JÓZEF M. FISZER – Terroryzm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa euroatlantyckiego…
293
Bolechów B., Terroryzm – źródła i korzenie, w: M. Malinowski, R. Ożarowski, W. Grabowski
(red.), Ewolucja terroryzmu na przełomie XX i XXI wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu
Gdańskiego, Gdańsk 2009.
Bolechów B., Terroryzm w świecie podwubiegunowym, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń
2002.
Blechów B., Terroryzm. Aktorzy, statyści, widzowie, PWN, Warszawa 2010.
Borkowski R., Terroryzm ponowoczesny. Studium z antropologii polityki, Wydawnictwo Adam
Marszałek, Toruń 2006.
Capana E. (red.), Terroryzm i zamachy samobójcze: muzułmański punkt widzenia, Dialog, Warszawa 2007.
Danecki J., Podstawowe wiadomości o islamie, Tom I i II, Wydawnictwo Akademickie Dialog,
Warszawa 2002.
Duda D., Terroryzm islamski, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000.
Dziekan M., Cywilizacja islamu w Azji i Afryce, Książka i Wiedza, Warszawa 2007.
Dziekan M., Dzieje kultury arabskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.
Elak L., Antczak A., Nie dla terroryzmu i broni masowego rażenia, w: „Kwartalnik BELLONA”,
nr 2, 2010.
Gronowicz W., Terroryzm w Europie Zachodniej, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa–
Wrocław 2000.
Górny G., Najwyższa prawda – największa kompromitacja, w: „Przewodnik Katolicki”, nr 14,
2014.
Henze P.B., The Plot to Kill the Pope, Charles Scribner’s Sons, New York 1983.
Hoffman B., Oblicza terroryzmu, Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media: Fakty, Warszawa
2001.
Hołys B., Terroryzm, t. I, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2009.
Horgan J., Psychologia terroryzmu, PWN, Warszawa 2008.
Howard R.D, Sawyer R.I. (red.), Terrorism and Counterterrorism. Understanding the New Security
Environment, Guilford 2005.
Huntington S., Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, Wydawnictwo MUZA S. A.,
Warszawa 2006.
Jordan M., Islam. Historia religii i kultury, Świat Książki, Warszawa 2004.
Kaczmarek, Terroryzm i konflikty zbrojne a fundamentalism islamski, Atla 2, Wrocław 2001.
Kiwerska J., Świat w latach 1989–2009. Wydarzenia – konflikty – procesy, Wydawnictwo
Poznańskie, Poznań 2009.
Konieczny J., Terroryzm jako metoda walki politycznej. Casus IRA, w: K. Krawczyk, W. Wróblewski (red.), Terroryzm – globalne wyzwanie, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006.
Kosta R.A., Terroryzm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa cywilizacji zachodniej w XXI wieku,
Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2007.
Kościeniak K., Dzihad. Święta wojna w islamie, Wydawnictwo „M”, Kraków 2006.
Koziej S., Między piekłem a rajem: szare bezpieczeństwo na progu XXI wieku, Wydawnictwo Adam
Marszałek, Toruń 2006.
Kowalczyk K., Wróblewski W. (red.), Oblicza współczesnego terroryzmu, Wydawnictwo Adam
Marszałek, Toruń 2006.
Krawczyk R., Islam. Świat tłumionych emocji, AHA, Łódź 2009.
Laqueur W., Reflections on Terrorism, „Foreign Affairs”, nr 1, vol. 65, 1986.
Laqueur W., The New Terrorism: Fanaticism and the Arms of Mass Destruction, Phoenix Press,
Londyn 2001.
Laqueur W., No End to War: Terrorism in the Twenty-First Century, Continuum, New York
2004.
294
ROZDZIAŁ 10
Lewandowski Z., Islam. Nurty, odłamy, sekty, Książka i Wiedza, Warszawa 2008.
Machu-Mendecka E., Oblicza współczesnego islamu, SWPS Academica, Warszawa 2003.
Madej M., Międzynarodowy terroryzm polityczny, MSZ, Warszawa 2001.
Malinowski M., Ożarowski R., Grabowski W. (red.), Ewolucja terroryzmu na przełomie XX
i XXI wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009.
Marek A., Malborczyk A., Nie bój się islamu. Leksykon dla dziennikarzy, Towarzystwo Więź,
Warszawa 2005.
Martin G., Understanding terrorism: challenges, perspectives and issues, SAGE Publications, Los
Angeles 2009.
Mendel K. G., Islam, Arkady, Warszawa 2010.
Międzynarodowa Konwencja przeciwko braniu zakładników z 18 grudnia 1979 roku, ONZ, Nowy
Jork, w: „Zbiór Dokumentów”, PISM, Warszawa 1979.
Orłowski W.M., Świat do przeróbki. Spekulanci, bankruci, giganci i ich rywale, Agora SA, Warszawa 2011.
Pape R.A., Dying to win. The strategic logic of suicie terrorism, Random House, New York 2005.
Pattern of Globar Terrorism, US Departament of State, Washington D.C., 2003.
Pikulski S., Prawne środki zwalczania terroryzmu, Wydawnictwo Uniwersytetu WarmińskoMazurskiego, Olsztyn 2000.
Ranstrop M., Hizb’allah in Lebanon: The Politics of the Western Histage Crisis, Macmillan
Press, Londyn 1997.
Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 9 grudnia 1985 roku, A/RES/40/61.
Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 10 stycznia 2011 roku, A/RES/65/34.
Schmidt A. P., Political Terrorism: A New Guide to Actors, Authors, Concepts, Data Bases. Theories
and Literature, New Brunswich, New York 1988.
Sardar Z., Davies M.W., Islam, Polski Instytut Wydawniczy, Warszawa 2005.
Sterling C., Sieć terroru. Prawda o międzynarodowym terroryzmie, Wydawnictwo Głos, Warszawa
1990.
Stadtmmüller E., Wkraczając w XXI wiek – między globalizacją a zróżnicowaniem, Oficyna
Wydawnicza Arboretum, Wrocław 2003.
Stiglitz J.E., Globalizacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.
Study prepared by the Sekretariat for the Sixth Committee, 27 September 1972, UN Doc.
A/D.6?418.
Szafrański J. (red.), Współczesne zagrożenia terroryzmem oraz metody działań antyterrorystycznych,
Współ, Szczytno 2007.
Szymaniuk R., Cyberterroryzm – wcale nie wirtualne zagrożenie, w: „Kwartalnik BELLONA”,
nr 4, 2009.
Szyszak T. (red.), Terroryzm, „Zeszyty Naukowe Koła Wschodnioeuropejskiego Stosunków
Międzynarodowych”, nr 2, 2004.
TE-SAT 2008 EU Terrorism Situation and Trend Report, European Police Office, Hague 2008.
Tibi B., Fundamentalizm religijny, PWN, Warszawa 1997.
Turnau J., Spór o spójnik, w: „Gazeta Wyborcza”, 20–21.05.2009.
Unger L., Zamachowiec z Lockerbie ma się dobrze, „Gazeta Wyborcza”, 23.08.2010. Wajda A.,
Globalizacja. Społeczeństwo i jego rozwój, Instytut Wydawniczy „Książka i Prasa”, Warszawa 2011.
Wojciechowski S., „Sieć” przyczyn współczesnego terroryzmu – analiza czynników, mechanizmów
i modeli, „Przegląd Politologiczny”, nr 3, 2011.
Wojciechowski S., Terroryzm. Analiza pojęcia, „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego”,
nr 1, 2009.
JÓZEF M. FISZER – Terroryzm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa euroatlantyckiego…
295
Wardlaw G., Political Terrorism: Theory, Tactics and Counter-Measures, Cambridge University
Press, Cambridge 1990.
Wassermann J., Templariusze i assasyni. Dwa tajemne zakony – chrześcijańskich templariuszy
i muzułmańskich asassynów, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2007.
Wejkszner A., Ewolucja terroryzmu motywowanego ideologią religijną na przykładzie salafickiego
ruchu dżihadu, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2010.
Woodward B., Wojna Busha, Wydawnictwo Magnum, Warszawa 2002.
Zasieczna B., (red.), Encyklopedia terroryzmu, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2004.
ROZDZIAŁ 11
RA FA Ł JA RO S Z
Transatlantyckie Partnerstwo
na rzecz Handlu i Inwestycji oraz jego znacznie
dla eksportu gazu LNG z USA do Europy
11.1. WPROWADZENIE
Jednym z mierzalnym efektów boomu łupkowego w Stanach Zjednoczonych jest imponujący wzrost wydobycia gazu ziemnego, który uczynił ten
kraj jego największym światowym producentem. To bez wątpienia wzmacnia pozycję geopolityczną Ameryki, umacnia siłę gospodarczą kraju, lecz
przede wszystkim może diametralnie zmienić układ sił wśród największych
dostawców/eksporterów surowca na globalnym rynku gazu. Obecnie, toczy
się wewnętrzna, społeczno-polityczna debata na temat efektów uruchomienia
eksportu LNG z USA. Po jednej stronie stoją zwolennicy szybkiego rozpoczęcia eksportu do których należy część władz federalnych i stanowych, jak
również same firmy energetyczne zaangażowane w produkcję gazu łupkowego. Z drugiej strony, część sceny politycznej, jak i samego społeczeństwa
niechętnie patrzy na plany dalszej ekspansji amerykańskiego eksportu LNG,
obawiając się głównie podwyżek cen gazu na rynku wewnętrznym.
Unia Europejska nie ignoruje planów Stanów Zjednoczonych i zdecydowanie opowiada się za eksportem amerykańskiego gazu, dostrzegając możliwości dywersyfikacji dostaw surowców energetycznych, jak również dostępu
do taniego gazu ziemnego. Dodatkowo, uruchomienie na skalę przemysłową
amerykańskiego eksportu LNG zbiega się z planami utworzenia Transatlantyckiego Partnerstwa na rzecz Handlu i Inwestycji. Jest to o tyle istotne, iż
brak takiej umowy zdecydowanie spowalnia proces wydawania przez amerykański Departament Energii koncesji na eksport gazu.
Czy zatem rozpoczęcie negocjacji nad transatlantycką umową o wolnym
handlu będzie ważnym impulsem dla eksportu LNG z USA do Europy? Jakie
298
ROZDZIAŁ 11
mogą być potencjalne korzyści eksportu taniego gazu ziemnego z USA oraz
czy taki scenariusz jest w ogóle realny? Jaka jest perspektywa rozpoczęcia
przez Stany Zjednoczone eksportu LNG i czy wpłynie on na wzmocnienie
relacji handlowo-inwestycyjnych pomiędzy Unią Europejską i Stanami Zjednoczonymi?
11.2. NEGOCJACJE DOTYCZĄCE TRANSATLANTYCKIEJ UMOWY
O WOLNYM HANDLU Trudno jednoznacznie wskazać inicjatora utworzenia transatlantyckiej
umowy o wolnym handlu (pierwotnie: Transatlantic Free Trade Area – TAFTA),
tym niemniej idea jej powołania rodziła się w połowie lat 90. XX wieku.
Publicznie do powołania TAFTA nawoływali jako pierwsi prezes Daimler
Benz Edzard Reuter, brytyjski minister obrony Malcolm Rifkind oraz premier Kanady Jean Chretien, którego idea została silnie poparta przez ówczesnego prezydenta Stanów Zjednoczonych B. Clintona. Idea została szybko
zaimplementowana w działania polityczne – stała się elementem kampanii
wyborczej Jacques Chiraca, tematem rozmów brytyjskiego premiera Johna
Majora z prezydentem USA B. Clintonem, jak również jednym z kluczowych
tematów przemówienia ministra spraw zagranicznych Niemiec Klausa Kinkela w dniu 29 kwietnia 1995 r.
W rezultacie tych działań, 3 grudnia 1995 r. przyjęto Nowy Program
Transatlantycki (New Transatlantic Agenda – NTA) podpisany przez prezydenta
B. Clintona, przewodniczącego Komisji Europejskiej Jacques’a Santera oraz
przewodniczącego Rady Europejskiej Felipe Gonzaleza. Podkreślano, iż to
właśnie na Stanach Zjednoczonych i Unii Europejskiej spoczywa odpowiedzialność za tworzenie bardziej otwartego rynku globalnego opartego na
zliberalizowanym handlu towarami, usługami i swobodnym przepływie
inwestycji.
Przyjęty w 1995 r. program zapoczątkował nowy rozdział w stosunkach
transatlantyckich. Stworzono tzw. dialog transatlantycki, który przeniósł
dotychczasowe relacje transatlantyckie z poziomu konsultacji na stopień dialogu – to korzystnie wpłynęło zarówno na tempo podejmowanych decyzji jak
i prowadzonych działań w kierunku dalszej liberalizacji handlu.
Kolejnym ważnym momentem przyczyniającym się do intensyfikacji rozwoju stosunków gospodarczych USA i UE było utworzenie, w dniu 18 maja
1998 r., Ekonomicznego Partnerstwa Transatlantyckiego (Transatlantic Economic
Partnership – TEP). Celem TEP było dalsze zacieśnienie więzi gospodarczych
i handlowych przez znaczącą redukcję poziomu barier handlowo-inwestycyj-
RAFAŁ JAROSZ – Transatlantyckie Partnerstwo na rzecz Handlu i Inwestycji…
299
nych, jak również wypracowywanie wspólnych stanowisk UE i USA w negocjacjach na forum WTO.
Pomimo wielu podjętych działań, oczekiwane zacieśnianie relacji handlowych na linii USA-UE nie następowało. Przyczyną były przede wszystkim:
brak zdecydowanego zaangażowania politycznego, jak również fundamentalne różnice w wewnętrznych regulacjach oraz sposobie prowadzenia polityk
gospodarczych. Dodatkowo, wraz z redukcją ceł oraz coraz większą współzależnością gospodarczą pojawiły się nowe wyzwania/bariery będące źródłem
sporów handlowych, takich jak: standardy bezpieczeństwa żywności, certyfikacja towarów, polityka konkurencji, ulgi podatkowe, zamówienia publiczne
czy standardy ochrony środowiska.
Impulsem do wznowienia rozmów o strefie wolnego handlu pomiędzy
Stanami Zjednoczonymi i Unią Europejską był szczyt gospodarczy USA–UE
w 2007 r. Reprezentująca niemiecką prezydencję w UE kanclerz Angela Merkel, prezydent USA George W. Bush i przewodniczący Komisji Europejskiej
José Manuel Barroso podjęli decyzję o powołaniu Transatlantyckiej Rady
Gospodarczej (ang. TransAtlantic Economic Council – TEC), której współprzewodniczącymi zostali wiceprzewodniczący Komisji Günter Verheugen oraz
Allan Hubbard z Biura Wykonawczego prezydenta USA. W 2011 r., w ramach
prac TEC, zdecydowano o powołaniu specjalnej Grupy Roboczej wysokiego
szczebla ds. zatrudnienia i wzrostu (ang. High-Level Working Group on Jobs and
Growth) pod przewodnictwem przedstawiciela USA ds. handlu Rona Kirka
i unijnego komisarza ds. handlu Karela De Guchta. Do zadań tej grupy
roboczej należało wypracowanie rozwiązań umożliwiających zwiększenie
wymiany handlowo-inwestycyjnej oraz przeprowadzenie studium wykonalności w sprawie koncepcji utworzenia pomiędzy USA i UE strefy wolnego
handlu. W czerwcu 2012 r. Grupa przedstawiła raport przejściowy (interim
report), a w lutym 2013 r. raport końcowy z których wynika, iż podpisanie
kompleksowej umowy handlowo-inwestycyjnej pomiędzy USA i UE jest osiągalne a zarazem niesie ze sobą znaczący potencjał do rozwoju gospodarczego
i zacieśniania relacji handlowych. Jako kluczowe elementy przyszłej umowy
wskazano dalszą redukcję stawek celnych i pozataryfowych, konwergencję
regulacji prawnych, liberalizację rynku usług i inwestycji, ochronę własności
intelektualnej oraz dostęp do zamówień publicznych. Raporty wskazują również, iż przyszła umowa handlowa powinna regulować szereg nowych, dotąd
nie obejmowanych w umowach o wolnym handlu elementów (min. standardy
bezpieczeństwa żywności, certyfikacja towarów, polityka konkurencji, standardy ochrony środowiska), lecz również stanowić podstawę dla przyszłych
relacji z krajami trzecimi oraz w relacjach wielostronnych. Dodatkowo,
umowa mogłaby wyznaczać globalne zasady prowadzenia wymiany handlo-
300
ROZDZIAŁ 11
wej, co w rezultacie mogłoby przyspieszyć wiele procesów, które toczą się
obecnie na forum WTO.
Wydaje się zatem, iż partnerstwo gospodarcze i sfinalizowanie projektu
transatlantyckiej umowy handlowej stanie się siłą napędową dla globalnej
koniunktury gospodarczej, stanowiąc zarazem najszerszą i najbardziej zintegrowaną współpracę gospodarczą na świecie. Przemawiają za tym dane
statystyczne według których gospodarki UE i USA generują łącznie 49%
światowego PKB i prowadzą 1/3 światowej wymiany handlowej. UE i USA
pozostają dla siebie nawzajem największymi partnerami handlowymi i inwestycyjnymi (patrz: wykres nr 1), a zsumowany wolumen wymiany towarów
i usług wyniósł w 2012 r. niespełna 900 mld USD (dzienna wartość wymiany
towarów i usług wynosiła ok. 2,5 mld USD).
Wykres nr 1
Wymiana handlowa USA w 2012 r.
Chiny do USA
USA do Chin
Japonia do USA
USA do Japonii
Kanada do USA
USA do Kanady
UE do USA
USA do UE
0
100
200
300
400
500
(mld USA)
Obecnie, zwolennikami szybkiego zakończenia negocjacji nad umową
handlową jest środowisko biznesowe. Wyrazem poparcia dla umowy był list
prezesa U.S. Chamber of Commerce Thomasa J. Donohue skierowany w dniu
11 maja 2012 r. do prezydenta B. Obamy rekomendujący jak najszybsze rozpoczęcie negocjacji. Według wspólnego stanowiska największych organizacji
biznesowych w USA (U.S. Chamber of Commerce) i UE (BusinessEurope), porozumienie powinno pokrywać wszystkie kluczowe sektory gospodarki, regulować
bariery parataryfowe, zamówienia publiczne, jak również gwarantować konwergencję regulacji prawnych w obszarze handlowo-inwestycyjnym.
Jak dotąd, kwestia uwzględnienia klauzuli dotyczącej handlu surowcami
energetycznymi w przyszłym porozumieniu handlowym pomiędzy Stanami
RAFAŁ JAROSZ – Transatlantyckie Partnerstwo na rzecz Handlu i Inwestycji…
301
Zjednoczonymi i Unia Europejską, w tym LNG nie była przedmiotem dyskusji. Tym niemniej, z analizy dotychczas podpisanych przez Stany Zjednoczone
umów handlowych wynika, iż handel surowcami energetycznymi stanowił
zawsze jeden z elementów całościowego porozumienia. Jest to o tyle istotne,
iż w oparciu o obecne prawo gazowe Stanów Zjednoczonych, automatyczna
zgoda Departamentu Energii dla eksportu LNG jest wydawana wyłącznie
krajom, z którym Stany Zjednoczone mają obowiązująca umowę o wolnym
handlu (więcej na ten temat: pkt 11.3.). W przeciwnym razie, procedura uzyskiwania przez amerykańskie firmy zgody na eksport jest znacznie bardziej
skomplikowana i niepewna.
W ostatnim czasie, w debacie nad przyszłością eksportu amerykańskiego
gazu ziemnego pojawiła się nowa koncepcja, autorstwa przewodniczącego
senackiej komisji spraw zagranicznych Stanów Zjednoczonych, republikańskiego senatora Richarda G. Lugara, który przedstawił projekt ustawy
Liquefied Natural Gas (LNG) for NATO Act. Projekt przewiduje wykorzystanie
amerykańskiego eksportu gazu LNG do wsparcia działań państw NATO
w zakresie poprawy własnego bezpieczeństwa energetycznego, w tym do
ograniczenia „nadmiernego uzależniania się od rosyjskich i irańskich dostaw
gazu ziemnego”. Zdaniem Lugara, należy jak najszybciej podjąć działania
blokujące możliwości stosowania przez Rosję i Iran nacisków o charakterze czystko politycznym w zakresie realizacji dostaw surowców energetycznych swoim odbiorcom. Według Lugara, projekt ustawy powinien stać się
poprawką do zapisów ustawy Natural Gas Act gwarantującej krajom członkowskim NATO prawo automatycznego dostępu do eksportu amerykańskiego
gazu LNG, tj. statusu jaki przysługuje krajom posiadającym strefy wolnego
handlu z USA.
W dniu 31 stycznia br. grupa senatorów wywodzących się zarówno z Partii
Republikańskiej jak i Partii Demokratycznej1 przedstawiły podobny do tego
co zaproponował senator R. Lugar projekt ustawy. Zakłada on zreformowanie
dotychczasowego prawa gazowego w ten sposób, by zapewnić możliwość automatycznego eksportu amerykańskiego gazu LNG do członków NATO, Japonii
i innych państw uzależnionych od dostaw surowca z Rosji i Iranu. Celem
projektu ustawy jest zapewnienie amerykańskim sojusznikom bezpiecznych
dostaw surowców energetycznych, tym samym osłabienie siły politycznej
rosyjskiego i irańskiego rządu.
Projekt ustawy został wsparty przez następujących senatorów: John Barrasso (Rep-Wyoming), Mark Begich (Dem-Alaska), Jim Inhofe (Rep-Oklahoma), Tom Coburn (Rep-Oklahoma),
John Cornyn (Rep-Teksas), Mike Enzi (Rep-Wyoming), Heidi Heitkamp (Dem-Płn. Dakota), John
Hoeven (Rep-Płn. Dakota), Ron Johnson (Rep-Wisconsin), Mike Lee (Rep-Utah), David Vitter
(Rep-Luizjana).
1
302
ROZDZIAŁ 11
11.3. STAN PRAWNY W ZAKRESIE
EKSPORTU GAZU ZIEMNEGO LNG Z USA
I PROCES WYDAWANIA LICENCJI EKSPORTOWYCH
W celu realizacji zamówień związanych z eksportem LNG, firmy energetyczne zobligowane są w USA do uzyskania odpowiednich zezwoleń rządowych
zarówno na budowę infrastruktury przesyłowej (terminala eksportowego) jak
i na sam eksport surowca2. Zgoda na eksport gazu LNG uzależniona jest od
spełnienia warunku zgodności eksportu z interesem publicznym3.
Z treści ustawy Natural Gas Act 1992 (Section 3c) wynika, iż:
a. Eksport gazu ziemnego (w tym gazu LNG) jest zgodny z interesem
publicznym w przypadku gdy jest on kierowany do krajów z którymi
Stany Zjednoczone posiadają porozumienie o strefie wolnego handlu
(Free Trade Agreement (FTA) Countries) z klauzulą traktowania narodowego (national treatment clause)4. W praktyce oznacza to, iż DOE zobligowany jest do automatycznego wydania zgody na eksport surowca.
Niestety, grupa 15 krajów, z którymi USA posiadają porozumienie FTA
nie gwarantuje odpowiedniego rynku zbytu (kraje posiadające własne
terminale regazyfikujące z którymi Stany Zjednoczone mają podpisane
FTA to Kanada, Chile, Dominikana i Meksyk).
b. W przypadku krajów nieposiadających porozumienia FTA z USA, uzyskanie zezwolenia na eksport gazu ziemnego poprzedzone jest procesem konsultacji publicznych, w których wszystkie zainteresowane
strony mogą zgłaszać uwagi i zastrzeżenia co do niezgodności danego
eksportu z interesem publicznym kraju (zgłaszanie uwag odbywa się
elektronicznie, na stronie internetowej DOE). To właśnie ta grupa
państw stanowi potencjalny rynek zbytu dla amerykańskiego LNG.
W ostatnich miesiącach coraz częściej mówi się o korzyściach dla
Transpacyficznego Strategicznego Partnerstwa Gospodarczego (ang.
Na mocy ustawy Natural Gas Act, Section 3a, 15 USC 717b(a), Biuro Paliw Kopalnych Departamentu Energii USA (DOE) jest komórką udzielającą zezwolenia (ang. authorization) na eksport
gazu ziemnego LNG. Na mocy ustawy Natural Gas Act, 15 U.S.C. § 717b(e) (1), obowiązek udzielania zezwoleń związanych z budową terminali eksportowych LNG został nałożony na FERC.
3 For purposes of {15 U.S.C. § 717b(a)}, the importation of the natural gas referred to in {15 U.S.C.
§ 717b(b)}, or the exportation of natural gas to a nation with which there is in effect a free trade agreement
requiring national treatment for trade in natural gas, shall be deemed to be consistent with the public interest,
and applications for such importation or exportation shall be granted without modification or delay.
4 Obecnie Stany Zjednoczone mają podpisane FTA z grupą 15 państw: Australia, Bahrajn,
Kanada, Chile, Dominikana, Salvador, Gwatemala, Honduras, Jordania, Meksyk, Maroko,
Nikaragua, Oman, Peru, Singapur. Dwa FTA bez klauzuli narodowego traktowania w handlu
gazem ziemnym to – Kostaryka i Izrael. W 2012 r. rozpoczęto realizację FTA z Koreą Płd. USA
podpisały również FTA z Kolumbią i Panamą.
2
RAFAŁ JAROSZ – Transatlantyckie Partnerstwo na rzecz Handlu i Inwestycji…
303
Trans-Pacific Strategic Economic Partnership-TPP5), jak również transatlantyckiej umowy handlowej.
Istnieją dwa typy zezwoleń na eksport gazu LNG z USA:
a. blanket authorization – jest to zezwolenie na eksport gazu LNG ważne
w okresie 2 lat od wydania zgody przez DOE. W ramach tego zezwolenia, podmiot który uzyskał zgodę może eksportować gaz LNG we własnym zakresie lub też odgrywać rolę pośrednika w sprzedaży gazu dla
strony trzeciej. Firma, która uzyska blanket authorization nie jest zobowiązana do zrealizowania całości eksportu zapisanego w zezwoleniu.
Wnioskodawcy z reguły zgłaszają zapotrzebowanie na eksport w wielkości od 2 do 900 bcf (billion cubic feet – miliard stóp sześciennych6)
w okresie dwóch lat. Czas rozpatrywania aplikacji przez DOE trwa
z reguły ok. 2 tygodni.
a. long-term authorization – jest to zezwolenie na eksport gazu wydawane
przez DOE na okres 20 lat. Firma, która uzyska to zezwolenie jest
zobowiązana do zrealizowania całości eksportu, na który zgłosiła zapotrzebowanie. Wnioskodawcy z reguły zgłaszają zapotrzebowanie na
eksport w wielkości od 1 do 600 mcf/d (milion cubic feet/day – milion stóp
sześciennych dziennie). Zezwolenie zawiera informacje o kraju przyjmującym surowiec, dane dot. miejsc eksportu/importu gazu, wielkości
przesyłu, dostawców i ceny.
11.4. SYTUACJA NA RYNKU GAZU ZIEMNEGO W USA
Jeszcze 10 lat temu, Stany Zjednoczone stały przed wyzwaniem związanym
z brakiem wystarczającej ilości gazu ziemnego w wyniku zarówno zwiększonego zapotrzebowania na surowiec, jak również znaczącego spadku krajowej
produkcji tego surowca.
W 1999 r. amerykańska Agencja Informacji Energetycznej (Energy Information Administration – EIA) prognozowała wzrost wielkości importu gazu ziemnego Stanów Zjednoczonych o 12,9% w horyzoncie czasowym do 2020 roku.
Sytuacja była o tyle poważna, iż rząd amerykański podjął zdecydowane działania w celu zapewnienia odpowiedniej podaży tego surowca. Jednym z nich było
wsparcie sektora prywatnego w budowie terminali importujących skroplony
gaz LNG. W latach 2000–2005, amerykańskie firmy energetyczne wybudowały
5 Obecnie członkami TPP są: Australia, Brunei, Chile, Nowa Zelandia, Peru, Singapur,
Wietnam, Malezja, Peru i Stany Zjednoczone.
6 1000 stóp sześciennych to wielkość 28,3 m3.
304
ROZDZIAŁ 11
5 terminali regazyfikujących, zwiększając znacząco przepustowość jednostek.
Obecnie, w Stanach Zjednoczonych funkcjonuje 12 terminali o łącznej zdolności importowej 396 mln m3 dziennie (tj. ok. 141 mld m3 rocznie)7.
W 2005 roku, sytuacja uległa diametralnej zmianie. Dzięki zastosowaniu
na skalę przemysłową technologii szczelinowania hydraulicznego, amerykański
sektor gazu ziemnego doświadczył historycznej rewolucji – jej źródłem były
ogromne wydobywalne złoża gazu niekonwencjonalnego z formacji w północnowschodniej części kraju (Marcellus), północnej (Bakken), środkowej (Woodford,
Fayetteville) oraz południowej (Barnett, Eagle Ford). Poziom udokumentowanych
zasobów gazu niekonwencjonalnego nadal nie został ostatecznie oszacowany.
Z danych EIA wynika, iż Stany Zjednoczone przy obecnej konsumpcji na poziomie 680 mld m3 (dane za 2011 r.), mogą zapewnić sobie podaż gazu ziemnego
z krajowych źródeł na okres od 25 do 80 lat (patrz: tabela nr 1).
W rezultacie, w okresie niespełna jednej dekady, Stany Zjednoczone nie tylko
rozwiązały poważny problem rosnącego popytu na importowany gaz ziemny, lecz
również stanęły przed szansą eksportu surowca na rynki zagraniczne.
Jak dotąd, aplikację o wydanie zezwolenia na eksport LNG do DOE złożyło 18 amerykańskich firm na łączną wielkość eksportu 1,27 mld m3 dziennie (z czego 0,73 mld m3 dziennie do krajów FTA, 0,54 mld m3 dziennie do
krajów non-FTA, patrz: tabela nr 2)8.
Tabela nr 1
Technicznie możliwie do wydobycia
zasoby gazu niekonwencjonalnego w USA
ICF
Advanced Resources International
EIA, 2011
Potential Gas Committee
Zasoby (w bln m3)
52,2
33,7
23,4
19,5
Źródło: EIA (2011) Committee.
7 Everett, MA: 1.035 Bcfd (GDF SUEZ – DOMAC); Cove Point, MD: 1.8 Bcf (DominiCove Point LNG); Elba Island, GA: 1.6 Bcfd (El Paso – Southern LNG); Lake Charles, LA:
2.1 Bcfd (Southern Union – Trunkline LNG); Gulf of Mexico: 0.5 Bcfd, (Excelerate Energy
– Gulf Gateway Energy Bridge); Offshore Boston: 0.8 Bcfd, (Excelerate Energy – Northeast
Gateway); Freeport, TX: 1.5 Bcfd, (Cheniere/Freeport LNG Dev.); Sabine, LA: 4.0 Bcfd (Cheniere/Sabine Pass LNG); Hackberry, LA: 1.8 Bcfd (Sempra – Cameron LNG); Offshore Boston, MA : 0.4 Bcfd (GDF SUEZ – Neptune LNG); Sabine Pass, TX: 2.0 Bcfd (ExxonMobil
– Golden Pass) (Phase I & II); Pascagoula, MS: 1.5 Bcfd (El Paso/Crest/Sonangol – Gulf LNG
Energy LLC); Pascagoula, MS: 1.5 Bcfd (El Paso/Crest/Sonangol – Gulf LNG Energy LLC).
8 Office of Oil and Gas Global Security and Supply, Office of Fossil Energy, U.S. Department of
Energy, dane na dzień: 11.09.2012.
RAFAŁ JAROSZ – Transatlantyckie Partnerstwo na rzecz Handlu i Inwestycji…
305
Tabela nr 2
Lista wybranych aplikacji złożonych do Departamentu Energii
na eksport gazu ziemnego LNG
Firma
Sabine Pass Liquefaction
Freeport LNG Expansion
Lake Charles Exports
Carib Energy
Dominion Cove Point LNG
Jordan Cove Energy Project
Cameron LNG
Freeport LNG Expansion
Gulf Coast LNG Export
Cambridge Energy
Gulf LNG Liquefaction
LNG Development Company
SB Power Solutions Inc.
Southern LNG Company
Excelerate Liquefaction Solutions I
Golden Pass Products
Cheniere Marketing
Main Pass Energy Hub
Łącznie
Ilość (bcf/dziennie)
2,20
1,40
2,00
0,04
1,00
2,00
1,70
1,40
2,80
0,27
1,50
1,25
0,07
0,50
1,38
2,60
2,10
3,22
45,30
Źródło: U.S. Department of Energy.
Jedyną firmą, która uzyskała w 2011 r. zgodę DOE na eksport gazu LNG
z USA jest Cheniere Energy. Za pieniądze od funduszu Blackstone firma
Cheniere będzie budować dwa zakłady do skraplania gazu LNG w swoim
gazoporcie Sabine Pass LNG w Luizjanie. Pierwszy z tych zakładów ma być
uruchomiony w 2016 r., a drugi – na przełomie 2017 i 2018 r. Koszty budowy
obu zakładów są szacowane na 4,5–5 mld USD i umożliwią one eksport
w postaci skroplonej ok. 25 mld m3 gazu rocznie. W ostatnich miesiącach
Cheniere podpisała też kilka kontraktów na eksport gazu przez 20 lat: brytyjska firma energetyczna BG ma kupować od Cheniere 7,7 mld m3 gazu
rocznie w postaci LNG, a firma Gas Natural Fenosa z Hiszpanii, indyjska GAIL
i koreańska Kogas zamówiły po ok. 5 mld m3 rocznie.
Dotychczas, eksport gazu z USA nie odgrywał istotnej roli i był ograniczony do przesyłu tego surowca gazociągami do Kanady i Meksyku (95% eksportu w 2011 r.; w okresie od 1999 roku do 2011 r. wielkość eksportu wzrosła
11-krotnie). W 1969 roku, wraz z zakończeniem budowy terminala ekspor-
306
ROZDZIAŁ 11
towego Kenai LNG w Nikiski na Alasce, Stany Zjednoczone transportowały
niewielkie ilości LNG do Japonii (w ostatnich latach pojedyncze przewozy
kierowano również do Meksyku i Kanady. W 2009 roku, jeden z transportów
trafił do Korei Południowej). Katastrofa nuklearna w Japonii, tym samym
nagła potrzeba dodatkowej ilości gazu ziemnego, została wsparta transportem LNG z USA. Jednakże, stale spadający poziomu produkcji gazu ziemnego ze złoża Cook Intel of Alaska (w okresie 2005–2011 odnotowano 50%
spadek produkcji ze złoża), z którego dostarczany jest gaz do terminala
Kenai, uniemożliwia wykorzystywanie jego pełnej jego zdolności przesyłowej
w najbliższych latach.
11.5. ANALIZY DOTYCZĄCE SKUTKÓW URUCHOMIENIA
EKSPORTU LNG Z USA
To czy i kiedy Ameryka zdecyduje się na wejście na globalny rynek LNG
w roli eksportera zależeć będzie m.in. od wyników toczącej się debaty publicznej w tej sprawie w USA. Biorą w niej udział zarówno przedstawiciele sektora
prywatnego, jak również administracji rządowej i środowisk naukowo-badawczych. Z jednej strony, istnieje silne lobby firm energetycznych domagające
się wydawania przez Departament Energii kolejnych zezwoleń na eksport
gazu LNG z USA. Głównym ich argumentem pozostaje obawa, iż niskie ceny
gazu ziemnego na amerykańskim rynku zablokują dalsze prace poszukiwawczo-wydobywcze gazu łupkowego w USA. Podkreślany jest również argument,
iż eksport gazu LNG przyspieszy rozwój sektora gazowego w USA, wzmocni
pozycję kraju na globalnym rynku energetycznym oraz zapewni dodatkowe
środki do budżetu państwa. Oponenci uruchomienia eksportu LNG wskazują,
iż relatywnie niskie ceny gazu ziemnego na amerykańskim rynku zapewniają
gospodarce Stanów Zjednoczonych globalną przewagę konkurencyjną, a tym
samym jej stabilny rozwój, i powstawanie nowych miejsc pracy.
Jak dotąd, nie udało się wypracować spójnego stanowiska a kwestia
uruchomienia przez Stany Zjednoczone eksportu LNG stała się tematem
dzielącym amerykańską opinię publiczną. W styczniu 2012 r., Biały Dom
opublikował własny raport pt. Investing in America: Building an economy that
lasts. Wynika z niego, iż w dłuższej perspektywie skala produkcji gazu naturalnego w USA (spowodowana przede wszystkim wzrostem wydobycia gazu
łupkowego) będzie wystarczająco duża, by eksport gazu z USA stał się opłacalny. Przeciwnego zdania jest kongresmen Ed Markey, który w kwietniu
2012 r. przedstawił dwa projekty ustaw zakazujących eksportu gazu ziemnego
z USA. Jeden z nich zakłada sprzedaż gazu wydobytego z obszarów federal-
RAFAŁ JAROSZ – Transatlantyckie Partnerstwo na rzecz Handlu i Inwestycji…
307
nych wyłącznie na rynek amerykański. Drugi zakazuje wydawania nowych
zezwoleń przez Federalną Komisję Regulacji Energetyki (Federal Energy Regulatory Commission) na budowę eksportowych portów LNG do 2025 r.
Kluczowym momentem w debacie o eksporcie LNG było wystąpienie,
w dniu 16 lutego 2012 r., Sekretarza ds. Energii Stevena Chu, który poinformował o rozpoczęciu prac nad odrębnym raportem dot. skutków eksportu
LNG dla gospodarki amerykańskiej. W dniu 5 grudnia 2012 r. Departament
Energii opublikował raport z którego wynika, iż rozpoczęcie eksportu gazu
LNG z USA niesie za sobą większe korzyści ekonomiczne dla amerykańskiej
gospodarki aniżeli ewentualne straty (wynikające głównie z utraty kapitału
oraz niższych realnych dochodów amerykańskich konsumentów). Wyniki
wskazały, iż wraz ze wzrostem wielkości eksportu LNG z USA, zwiększał
się poziom ogólnych korzyści gospodarczych (największe korzyści gospodarcze odnotowano w scenariuszu zakładającym brak limitów na eksport LNG
z USA). Uruchomienie eksportu LNG może przynieść amerykańskiej gospodarce korzyści rzędu 47 mld USD do 2020 roku. Skala korzyści gospodarczych
dla Stanów Zjednoczonych będzie pochodną: możliwości utrzymania wysokiej
produkcji gazu łupkowego po relatywnie niskiej cenie; dynamicznego wzrostu
globalnego popytu oraz ograniczonych zdolności produkcyjnych eksporterów
z innych regionów. Wyniki potwierdziły, iż w przypadku gdy Stany Zjednoczone utracą zdolność dostarczania taniego gazu ziemnego lub też zagraniczni producenci LNG będą w stanie zapewnić rosnące potrzeby globalnego
popytu, Stany Zjednoczone nie uruchomią eksportu LNG. W opinii autorów
raportu, w takiej sytuacji, zgoda DOE na eksport LNG z USA nie spowoduje
żadnych negatywnych konsekwencji dla amerykańskiej gospodarki.
Jak wynika z raportu DOE, wraz z rozpoczęciem eksportu LNG z USA,
może nastąpić pewien wzrost cen gazu ziemnego na rynku amerykańskim.
Tym niemniej, skala tych wzrostów będzie w dużym stopniu uzależniona od
uwarunkowań na rynku globalnym – cena surowca wzrośnie wyłącznie do
poziomu, w którym utrzymana zostanie przewaga cenowa nad dostawcami
zagranicznymi. Wyniki ze wszystkich scenariuszy potwierdziły, iż cena gazu
ziemnego w USA nie będzie powiązana z ceną ropy naftowej. Zmiany w poziomie cen gazu ziemnego, wynikające z uruchomienia eksportu LNG na rynku
amerykańskim, powinny kształtować się w wąskim przedziale we wszystkich
prognozowanych scenariuszach, tj. od 0 USD do 0,33 USD za milion stóp
sześciennych gazu (mcf) w okresie rozpoczęcia eksportu. Najwyższe wzrosty
cen gazu LNG nastąpiłyby po pięciu latach od uruchomienia eksportu tj. od
0,22 do 1,11 USD za mcf. Im wyższy byłby poziom produkcji gazu ziemnego
w USA i niższa jego cena na rynku krajowym, tym wyższe będą ogólne korzyści gospodarcze wynikające z eksportu LNG dla Stanów Zjednoczonych.
308
ROZDZIAŁ 11
Z raportu wynika również, iż rozpoczęcie eksportu LNG z USA wpłynęłoby na zmiany w strukturze zatrudnienia oraz płac w poszczególnych sektorach amerykańskiej gospodarki. Można spodziewać się nowych miejsc pracy
w sektorze produkcji i transportu gazu zimnego w USA, tym niemniej wyniki
nie wskazują, by w jakichkolwiek sektorach gospodarki miałoby dojść do
znaczących redukcji w poziomie zatrudnienia. W rzeczywistości, większość
zmian w zatrudnieniu wynikać będzie z nieco niższego niż oczekiwany wzrost
poziomu płac w poszczególnych sektorach dotkniętych wyższymi cenami gazu
ziemnego. Spadek poziomu płac nie przekroczyłby jednak granicy 1% w żadnym z sektorów gospodarki w analizowanych scenariuszach.
Wyniki raportu DOE wskazują, iż istnieją przypadki nieuruchomienia
eksportu gazu LNG z USA. Podstawowym czynnikiem są koszty inwestycji:
budowa terminali skraplających gaz ziemny oraz ograniczony dostęp do floty
tankowców znacząco utrudnia konkurowanie z tanim transportem gazu rurociągami. Innym jest cena gazu ziemnego: koszty około inwestycyjne i transportowe związane z eksportem LNG powodują, iż pomimo relatywnie niskiej ceny
surowca z odwiertu na rynku amerykańskim (ok. 3–4 USD za mln brytyjskich
jednostek termicznych – Btu), jego ostateczna cena sprzedaży oscylować będzie
na poziomie 10–12 USD za mln Btu. Kolejnym czynnikiem są plany uruchomienia eksploatacji własnych zasobów surowcowych przez kraje importujące
obecnie gaz ziemny, co może zmienić obecną strukturę konkurencji na rynku.
11.6. RYNEK GAZU LNG W EUROPIE
I PERSPEKTYWY JEGO ROZWOJU
Europa jest obecnie znaczącym konsumentem gazu ziemnego na świecie
a więc naturalnie stanowi potencjał rynkowy dla eksportu LNG z USA. W 2011
roku, Unia Europejska wykorzystała łącznie 448 mld m3 gazu, tj. 14% globalnej
konsumpcji tego surowca. Chociaż konsumpcja gazu była niższa niż w Stanach
Zjednoczonych, to jednak trzykrotnie przewyższała poziom zużycia w Chinach
oraz czterokrotnie w Japonii. Należy pamiętać, iż Europa pozostaje szczególnie
wrażliwa na wzrosty cen gazu ziemnego – wynika to z faktu, iż jest on kluczowym paliwem wykorzystywanym przez gospodarstwa domowe (w Wielkiej
Brytanii i Niemczech gospodarstwa domowe konsumują 43% krajowego zużycia gazu). Dodatkowo, rosnące uzależnienie od niewielkiej grupy dostawców
sprawia, że terminowość dostaw bezpośrednio rzutuje na stabilność europejskiego rynku energii elektrycznej i ciepła. To sprawia, iż kierunek zmian w polityce energetycznej UE stanowi obecnie jeden z kluczowych jej wyzwań. Próby
ograniczenia zużycia paliw kopalnych, zapewnienia ich stabilnych dostaw oraz
RAFAŁ JAROSZ – Transatlantyckie Partnerstwo na rzecz Handlu i Inwestycji…
309
dywersyfikacji źródeł transportu doprowadziły do stworzenia ambitnego planu
promocji odnawialnych źródeł energii (EU’s Energy and Climate Package). Tym
niemniej, z prognoz ekspertów IEA wynika, iż z uwagi na niższe ceny gazu szacowane dla okresu do 2030 r., nowe restrykcje środowiskowe oraz wyższe ceny
jednostek emisyjnych w unijnym systemie ETS, gaz ziemny stanie się bardziej
konkurencyjny wobec węgla, tym samym jego znaczenie i udział w europejskim
miksie energetycznym powinien systematycznie wzrastać9.
Jeszcze dekadę temu, Europa była w stanie zapewnić sobie dostęp do gazu
ziemnego z własnego wydobycia. Obecnie udział importu tego surowca stanowi
60,3% unijnego popytu i wskaźnik ten corocznie wzrasta. Z uwagi na ograniczoną liczbę dostawców gazu ziemnego na rynek europejski, istnieje duże
zainteresowanie dywersyfikacją źródeł dostaw. W 2011 roku Unia Europejska
importowała 327 mld m3 gazu ziemnego, z czego większość za pomocą gazociągów. Import LNG stanowi obecnie poniżej 1/4, tj. 84 mld m3 zapotrzebowania, jednakże w kolejnych latach będzie znacząco wzrastać. Tym niemniej,
dalszy rozwój sektora LNG w Europie będzie wymagał zmian w strukturze
jego podaży: obecnie, dominującym dostawcą LNG na europejski rynek jest
Katar z udziałem w europejskim rynku przekraczającym 50% (dla porównania,
w 2011 r., udział Rosji w imporcie gazociągowym Europy wynosił 47%).
Europejski rynek gazu LNG jest drugim największym rynkiem konsumującym 1/4 globalnego importu LNG. W Europie, pierwszy kontrakt na LNG
z Algierią podpisała w 1964 r. Wielka Brytania, jednakże najbardziej dynamicznie rozwijała się infrastruktura importowa Hiszpanii – kraju pozbawionego gazowych połączeń z producentami oraz nieposiadającego perspektyw
na rozpoczęcie własnego wydobycia gazu. Obecnie, Hiszpania posiada najwięcej terminali eksportujących spośród wszystkich krajów kontynentu europejskiego (obecnie ma ich 6; pierwszy terminal regazyfikacyjny powstał w 1970 r.
w Barcelonie)10. Hiszpania, przy zużyciu gazu na poziomie około 36 mld m3
rocznie zaimportowała w 2012 r. niespełna 27 mld m3 gazu. Warto dodać, iż
Hiszpania realizuje własny transport LNG do Francji w oparciu o kontrakty
krótkoterminowe (jest to około 600 mln m3 gazu rocznie).
Obecnie Wielka Brytania, Francja i Hiszpania są największymi importerami LNG w Europie (patrz: tabela nr 3). Plany dalszego rozwoju infrastruktury do importu LNG świadczą o wzroście znaczenia gazu ziemnego
w europejskim miksie energetycznym w najbliższych latach. Obecnie, trzy
istniejące terminale są rozbudowywane, a sześć nowych jest w trakcie budowy
International Energy Agency, Medium-Term Coal Market Report 2012. Paris: OECD/IEA, s. 13.
M. Kaliski, Rynek LNG w Europie a niekonwencjonalne źródła gazu ziemnego, „Wiertnictwo
Nafta Gaz”, t. 27, z. 1–2, 2010.
9
10
310
ROZDZIAŁ 11
(patrz: tabela nr 4). Łącznie, wielkość tych terminali pozwoli na import gazu
przekraczający bieżący poziom importu gazociągowego. Należy przy tym
pamiętać, iż budowa nowych terminali zdolnych do importu LNG przyniesie również wiele wymiernych korzyści tym krajom, które nie posiadają własnej infrastruktury do importu LNG. Rozbudowa sieci gazociągowej wraz
z nowo powstałą infrastrukturą LNG umożliwi bowiem bardziej efektywny
Tabela nr 3
Unijny import LNG w 2011 r.
Firma
Wielka Brytania
Hiszpania
Francja
Włochy
Belgia
Portugalia
Grecja
Holandia
Łącznie UE
Ilość (bcf/dziennie)
25,31
23,98
14,57
8,52
6,57
3,01
1,29
0,70
83,95
Źródło: Gas LNG Europe 2012, BP 2012.
Tabela nr 4
Struktura europejskiego rynku LNG
Istniejące terminalne
importujące LNG
Terminale w budowie
Import LNG 2011
(mld m3)
Konsumpcja gazu 2011
Najwięksi dostawcy
Główne firmy
energetyczne
UK
Francja
Hiszpania
Włochy
4
0
3
1
6
3
2
2
25,3
14,6
23,9
8,5
80,2
40,3
32,1
71,3
Katar
Algieria Nigeria Katar
Algieria
Nigeria Katar
Katar
Nigeria Algieria
Egipt
Eni
Total
Gas
BP
GDF
Natural
Royal
Fenosa
Dutch
Repsol
Shell
Źródło: Gas LNG Europe 2012, BP 2012.
HolanNiemcy Polska
dia
1
0
0,7
38,1
Katar
Royal
Dutch
Shell
0
0
0
1
0
72,5
0
15,4
PGNiG
RAFAŁ JAROSZ – Transatlantyckie Partnerstwo na rzecz Handlu i Inwestycji…
311
i bezpieczny transport gazu ziemnego pomiędzy granicami państw UE.
Dodatkowym elementem procesu dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego są
realizowane obecnie projekty gazowych interkonektorów umożliwiających
przesył gazu ziemnego pomiędzy krajami Unii Europejskiej.
Z drugiej strony, sytuacja na rynku globalnym LNG nie jest ustabilizowana. Szczególnie istotnym problemem dla krajów europejskich staje się
rosnące zapotrzebowanie na LNG ze strony państw azjatyckich. Jak wynika
z analizy Barclays Capital, Europa z tego powodu może utracić nawet 70%
obecnych dostaw. By utrzymać obecny poziom dostaw po 2015 r., Europa
może potrzebować dodatkowych ładunków z Australii/Stanów Zjednoczonych lub też zwiększyć dostawy gazociągowe11. Uwzględniając dynamiczny
wzrost produkcji gazu łupkowego w USA, jak również plany uruchomienia
eksportu LNG, Europa może stać się jednym z największych beneficjentów
boomu łupkowego w Stanach Zjednoczonych. Jak dotąd, większość krajów UE
nie posiada własnych terminali regazyfikujących, tym niemniej infrastruktura przesyłowa do importu surowca stale się rozwija. W 2012 r. zdolność
19 portów przeładunkowych regazyfikujących skroplony gaz ziemny (LNG)
była na poziomie 150 mld m3. Do tego, przewidywane jest podwojenie mocy
przeładunkowych europejskich portów do 2020 r.12
Warto podkreślić, iż eksport gazu LNG z USA do krajów Unii Europejskiej
nie powinien napotykać żadnych dodatkowych barier o charakterze legislacyjnym. Jak dotąd UE starała się wyeliminować wszelkie przeszkody utrudTabela nr 5
Zaangażowanie firm europejskich
w amerykańskie terminale eksportowe LNG
Firma
Statoil (Norwegia)
Royal Dutch Shell (Wielka Brytania i Holandia)
BP (Wielka Brytania)
BG Group (Wielka Brytania)
Total (Francja)
GDF Suez (Francja)
Eni (Włochy)
Repsol (Hiszpania)
Terminal eksportowy LNG
Cove Point
Kitimat; Freeport; Cove Point
North Slope; Cove Point
Sabine Pass; Lake Charles
Sabine Pass
Cameron LNG
Brak
Brak
Źródło: opracowanie własne.
http://in.reuters.com/article/2012/08/09/energy-lng-idINL6E8J9CA820120809.
Joint Research Centre, Unconventional Gas: Potential Energy Market Impacts in the European
Union, JRC Scientific and Policy Reports, European Commission.
11
12
312
ROZDZIAŁ 11
niające dostęp gazu ziemnego do wewnętrznych rynków krajów członkowskich. W 2009 r. UE przyjęła pakiet ustaw EU’s Energy and Climate Package,
gwarantujących wymóg dostępu stron trzecich, oddzielających terminale
LNG od sieci dystrybucyjnych oraz zabezpieczających przed wprowadzaniem dyskryminujących taryf13. Celem było bowiem zwiększenie możliwości
dostępu do rynku wewnętrznego UE potencjalnym dostawcom gazu LNG.
Warto również dodać, iż w „przełom łupkowy” w Stanach Zjednoczonych
była zaangażowana grupa największych europejskich firm energetycznych,
takich jak Statoil, BP czy Royal Dutch Shell. Większość z nich podpisało już
porozumienia o wykorzystywaniu amerykańskich terminali LNG do eksportu
gazu lub też są obecnie w fazie ich negocjacji. Największy potencjał eksportowy gazu LNG do Europy, głównie z powodu ich geograficznego położenia,
mają terminale Freeport LNG w Teksasie, Lake Charles oraz Cameron LNG
w Luizjanie, Dominion’s Cove Point LNG w stanie Maryland. Proces zawierania porozumień handlowych nabiera dość szybkiego tempa. Przykładem
są negocjacje Statoil, BP oraz Royal Dutch Shell z firmą Dominion o dostęp
do terminala Cove Point czy też Royal Dutch Shell z Freeport LNG. Wybór
przez europejskie firmy konkretnych terminali eksportowych LNG wiąże
się ściśle z miejscem posiadanych przez nich koncesji produkcyjnych gazu
łupkowego: BP Group negocjuje z dwom terminalami w Luizjanie nieopodal
zasobów Haynesville na których to posiada własne koncesje łupkowe; Shell
prowadzi podobne rozmowy z Freeport LNG położonym pomiędzy basenem
Eagle Ford i Haynesville w Luizjanie.
11.7. POTENCJALNE KORZYŚCI URUCHOMIENIA
AMERYKAŃSKIEGO EKSPORTU LNG DO EUROPY
Amerykański eksport LNG może stać się źródłem licznych korzyści dla
krajów Unii Europejskiej, poczynając od zabezpieczenia dostaw gazu ziemnego, wzmocnienia pozycji negocjacyjnej UE z dotychczasowymi dostawcami, obniżenia kosztów surowców energetycznych oraz intensyfikacji relacji
handlowo-inwestycyjnych pomiędzy UE i Stanami Zjednoczonymi. Wejście
w życie transatlantyckiego partnerstwa o wolnym handlu zapewni natomiast
płynny proces koncesjonowania eksportu nie obejmującego czynnika „interesu publicznego” w Stanach Zjednoczonych.
13 Directive 2009/73/EC of 13 July 2009 concerning common rules for the internal market
in natural gas and repealing Directive 2003/55/EC; Regulation (EC) No 715/2009 of 13 July
2009 on conditions for access to the natural as transmission networks and repealing Regulation (EC) No 1775/2005.
RAFAŁ JAROSZ – Transatlantyckie Partnerstwo na rzecz Handlu i Inwestycji…
313
11.7.1. Bezpieczeństwo energetyczne UE
Unia Europejska szuka sposobów na zapewnienie sobie nieprzerwanych
dostaw gazu ziemnego po ekonomicznie uzasadnionych cenach. W ostatnich
latach dyskusje koncentrowały się wokół listy potencjalnej sieci rurociągów
(Nabucco, South Stream, Jamal II, itp.), jak również rozbudowy własnej sieci
gazociągów i interkonektorów. Realizacja większości projektów gazociągowych obarczona jest ryzykiem niepewnego dostawcy czy niestabilnej sytuacji
wewnętrznej niektórych krajów tranzytowych. Import gazu ziemnego z USA
pozwoli na stworzenie stabilnych warunków politycznych i ekonomicznych
rozwoju rynku gazowego w UE, zapewni nowe źródło dostaw i możliwość
reagowania na zmiany rynkowe, nawiązanie nowych form współpracy biznesowej pomiędzy firmami z UE i USA oraz stworzenie sieci dystrybucji i sprzedaży surowca opartych na zasadach wolnego rynku. Impulsem do zacieśniania
relacji energetycznych opartych na handlu LNG będzie utworzenie Transatlantyckiego Partnerstwa na rzecz Handlu i Inwestycji. Stworzy ono szansę
na powstrzymanie monopolistycznych działań dotychczasowych dostawców
gazu do Europy, zapewni płynne licencjonowanie eksportu po stronie USA,
zagwarantuje prawne ramy dla stabilnej działalności handlowej w tym sektorze, jak również umożliwi krajom europejskim większą elastyczność w budowaniu własnych „energy mix”.
11.7.2. Konkurencyjność europejskiej gospodarki
Boom łupkowy w Stanach Zjednoczonych jak na razie przynosi wymierne
korzyści przede wszystkim gospodarce amerykańskiej. Dostęp do taniego
surowca zapewnił bowiem wyjątkowo korzystne warunki do prowadzenia
biznesu w sektorach przemysłowych w USA. Z analiz Dow Chemical wynika,
iż globalne firmy planują łącznie zainwestować 80 mld USD w sektor chemiczny, nawozów sztucznych, stali, aluminium i tworzyw sztucznych w Stanach Zjednoczonych. Rozpoczęcie eksportu LNG do Europy może również
wpłynąć na poprawę kondycji europejskich firm przemysłowych. Choć skala
korzyści nie będzie tak znacząca jak w Stanach Zjednoczonych, tym niemniej
w dłuższej perspektywie, import amerykańskiego LNG może pośrednio przyczynić się do obniżki cen gazu na rynku europejskim, tym samym poprawić
pozycję konkurencyjną sektora przemysłowego UE.
[Relacje z Rosją] Dotychczasowe doświadczenia krajów europejskich jednoznacznie wskazują, iż Rosja nie może być postrzegana jako pewny dostawca
surowców energetycznych. Politycznie motywowane decyzje o wstrzymywaniu
dostaw rosyjskiego gazu ziemnego nie są rzadkością a raczej groźbą każdego
314
ROZDZIAŁ 11
okresu zimowego w Europie. To doprowadziło do podjęcia przez Unię Europejską działań mających na celu zminimalizowanie problemów związanych
z tranzytem gazu ziemnego: budowa Gazociągu Północnego zapewniającego
bezpośrednie dostawy rosyjskiego gazu do Niemiec, rozbudowa wewnętrznych
interkonektorów czy też inwestycje zwiększające wielkość rezerw gazu ziemnego. „Szok popytowy” z 2012 roku dowiódł, iż dodatkowa ilość gazociągów
przy jednoczesnym uzależnieniu od niewielkiej liczby dostawców nie zapewnia odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa energetycznego UE. Wydaje się
zatem, iż wzmocnienie komponentu LNG może okazać się skuteczną alternatywą wobec dostaw gazociągowych, szczególnie dla krajów z Europy Centralnej uzależnionych od rosyjskich surowców. Przykładem jest Polska, której
import gazu ziemnego z Rosji stanowi ponad 60% całości konsumowanego
surowca. Nowo budowany terminal LNG w Świnoujściu ma być źródłem
nowych dostaw gazu na polski rynek: 1/3 gazu będzie pochodzić z Kataru,
pozostała część ma być nabywana na rynku spotowym. Do tego, umowa
o wolnym handlu pomiędzy Unią Europejską i Stanami Zjednoczonymi stworzy swobodne i bezcłowe warunki dla handlu surowcami energetycznymi.
Uwzględniając obecne uwarunkowania na rynku można wnioskować, iż cena
amerykańskiego LNG z terminala gazowego Henry Hub będzie konkurencyjna
i może być przeciwwagą do dostaw gazu rosyjskiego czy katarskiego.
11.7.3. Rynek globalny
Transatlantyckie Partnerstwo na rzecz Handlu i Inwestycji umożliwi
Stanom Zjednoczonym płynne wejście na globalny rynek LNG, w tym na
jeden z największych jego obszarów jakimi jest Unia Europejska. To z kolei
może przyspieszyć proces tworzenia niezależnego globalnego rynku gazu.
Dotychczas, sprzedaż gazu ziemnego silnie związana była z infrastrukturą
przemysłową co powodowało, iż sprzedawany był zazwyczaj w ramach długookresowych kontraktów indeksowanych do cen produktów ropopochodnych.
To utrudniało krajom europejskim, uzależnionym od Rosji, elastyczne reagowanie na zmiany rynkowe. Umowy zawierane pomiędzy krajami UE i Rosją
wiązały na wiele lat obie strony, jednocześnie hamując rozwój rynku i nie
dopuszczając strony trzeciej do wykorzystania infrastruktury i wejścia na
rynek. W rezultacie, nie sprzyjało to rozwojowi konkurencji, a przez to ograniczało efektywność poszczególnych projektów i podnosiło koszty dla europejskich odbiorców. Zwiększenie ilości gazu ziemnego na globalnym rynku
w postaci LNG powinno przyspieszyć dalszą liberalizację rynku gazowego.
Powstające terminale skraplające w USA mogą zatem wpłynąć na cenę gazu
ziemnego w Europie, jak również zmienić politykę kontraktową zarówno po
RAFAŁ JAROSZ – Transatlantyckie Partnerstwo na rzecz Handlu i Inwestycji…
315
stronie nabywców jak i sprzedających. Cytując słowa amerykańskiej Sekretarz Stanu Hilary R. Clinton „Europa już dzisiaj korzysta ze wzrostu produkcji gazu łupkowego w Stanach Zjednoczonych, głównie poprzez znaczące
zwiększenie ilości gazu na rynku światowym”14.
11.7.4. Relacje transatlantyckie
Polityka handlowa i energetyczna są znaczącym elementem współpracy
między Stanami Zjednoczonymi i Unią Europejską. W ostatnich latach,
szczególnie ważną ich częścią stała się współpraca w zakresie rozwoju sektora
gazu niekonwencjonalnego. Unia Europejska, chociaż na razie podzielona co
do kwestii dalszej eksploatacji gazu łupkowego, jest żywo zainteresowana
współpracą w zakresie standardów bezpieczeństwa, rozwoju technologii,
jak również regulacji środowiskowych. Jedną z istniejących dzisiaj platform
współpracy w zakresie gazu łupkowego jest koordynowany przez Departament Stanu program Unconventional Gas Technical Engagement Program, zapewniający wymianę amerykańskich doświadczeń z europejskimi partnerami
zainteresowanymi eksploatacją surowca15. Wejście w życie transatlantyckiej
umowy o wolnym handlu umożliwi rozszerzenie relacji handlowych o potencjalnie największych możliwościach rozwoju jakimi jest bilateralny handel
surowcami energetycznymi. Jak dotąd, wymiana handlowa w tym obszarze
stanowiła marginalną część struktury wymiany handlowej pomiędzy USA
i UE. Wyeliminowanie wszelkich barier i utworzenie strefy wolnego handlu
może, szczególnie w perspektywie rosnącego zapotrzebowania na gaz ziemny
UE i dynamicznie rozwijającego się rynku gazowego w USA, być źródłem
obopólnych korzyści gospodarczych.
11.8. ZAKOŃCZENIE
Wydaje się zatem, iż dynamiczny rozwój sektora gazowego w Stanach Zjednoczonych, jak również realne perspektywy powołania transatlantyckiej umowy
o wolnym handlu mogą przynieść większą elastyczność w realizowanych przez
państwa UE narodowych strategiach energetycznych. W dłuższej perspektywie,
w której Unia Europejska planuje przejść od paliw kopalnych do niskoemisyjZ przemówienia Sekretarz Stanu USA, H.R. Clinton na temat kierunków zagranicznej
polityki energetycznej Stanów Zjednoczonych wygłoszonego w dniu 18 października 2012 r. na
Uniwersytecie Georgetown w Waszyngtonie.
15 R.F. Cekuta, Unconventional Natural Gas: The U.S. Experience and Global Energy Security,
http://www.state.gov/e/enr/rls/rem/2012/183875.htm.
14
316
ROZDZIAŁ 11
nych źródeł energii, gaz ziemny ma pełnić rolę tzw. bridge fuel, umożliwiając
stopniowy wzrost udziału czystych źródeł energii. Obecnie jednak większość
ekspertów zgodnie przewiduje, iż XXI wiek należeć będzie do gazu ziemnego.
Bibliografia
Baker Institute, U.S. LNG Exports: Truth and Consequence, August 2012.
BP, BP Statistical Review of World Energy, June 2011, London.
Bureau of Economic Analysis (BEA), Gross Domestic Product (GDP) by Industry Data, http://
www.bea.gov/industry/gdpbyind_data.htm, 2011.
Bureau of Economic Analysis (BEA), U.S. Economy at a Glance: Perspective from the BEA
Accounts, Last modified March 16, 2012. http://www.bea.gov/newsreleases/glance.
David Jacobs, The Global Market for Liquefied Natural Gas, Reserve Bank of Australia, 2011.
Deloitte Center for Energy Solutions and Deloitte MarketPoint LLC, Made in America: The
Economic Impact of LNG Exports from the United States, 2011.
Department of Energy (DOE), Pending LNG Export Applications, Last modified September,
2012, http://fossil.energy.gov/programs/gasregulation.
EIA, Annual Energy Outlook 2011, US Department of Energy, Washington DC.
EIA, Effect of Increased Natural Gas Exports on Domestic Energy Markets, Office of Fossil Energy,
January 2012.
EIA, World Shale Gas Resources: An Initial Assessment of 14 Regions Outside the United States, US
Department of Energy, Washington D.C., April 2011.
Brookings Institution, Liquid Markets: Assessing the Case for U.S. Exports of Liquefied Natural
Gas, May 2012.
Massachusetts Institute of Technology (MIT) Energy Initiative, The Future of Natural Gas:
An Interdisciplinary MIT Study. Cambridge, 2011.
Levi M., A Strategy for U.S. Natural Gas Exports, Council on Foreign Relations, Washington D.C., June 2012.
Ratner M., Parfomak P.W., Luther L., U.S. Natural Gas Exports: New Opportunities, Uncertain
Outcomes, Washington D.C., November 4, 2011.
Pacific Energy Summit, Unconventional Gas and Implications for the LNG Market, February
21–23, 2011.
Mackenzie W., Pacific Basin LNG – How Will the Market be Balanced, Tokyo/Singapore,
17/24 May 2012.
Kaliski M., Rynek LNG w Europie a niekonwencjonalne źródła gazu ziemnego, „Wiertnictwo
Nafta Gaz”, t. 27, z. 1–2, 2010.
Joint Research Centre, Unconventional Gas: Potential Energy Market Impacts in the European
Union. JRC Scientific and Policy Reports. European Commission.
International Energy Agency, Medium-Term Coal Market Report 2012. Paris, OECD/IEA.
Noty o Autorach
Paweł Olszewski – dr, adiunkt w Zakładzie Europeistyki Instytutu Studiów
Politycznych PAN.
Stanisław Koziej – generał, prof. zw. dr hab. w Akademii Obrony Narodowej; minister – szef Biura Bezpieczeństwa Narodowego.
Tomasz Paszewski – dr, adiunkt w Zakładzie Bezpieczeństwa Międzynarodowego i Studiów Strategicznych Instytutu Studiów Politycznych PAN.
Agnieszka Orzelska – dr hab., profesor nadzwyczajny w Zakładzie Europy
Środkowo-Wschodniej Instytutu Studiów Politycznych PAN.
Agnieszka Cianciara – dr, adiunkt w Zakładzie Europeistyki Instytutu Studiów Politycznych PAN.
Tomasz Stępniewski – dr, adiunkt w Instytucie Europy Środkowo-Wschodniej.
Patrycja Sokołowska – dr, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów.
Krzysztof Garczewski – dr, adiunkt w Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku.
Jakub Wódka – dr, adiunkt w Zakładzie Europeistyki Instytutu Studiów Politycznych PAN.
Józef M. Fiszer – prof. zw. dr hab. w Zakładzie Europeistyki Instytutu Studiów Politycznych PAN; członek Komitetu Nauk Politycznych PAN.
Rafał Jarosz – dr, pracownik ambasady RP w Waszyngtonie.
„Redaktorom monografii, prof. dr. hab. Józefowi M. Fiszerowi oraz
dr. Pawłowi Olszewskiemu, udało się zgromadzić kompetentny zespół badawczy, posiadający już w swoim dorobku znaczące osiągnięcia w zakresie
badań nad bezpieczeństwem międzynarodowym i to w różnych jego aspektach. (…) Monografia prezentuje wysoki poziom merytoryczny i warsztatowy. Jest napisana komunikatywnym językiem, a narracja prowadzona jest
w sposób klarowny i rzeczowy. Czytelnik może się w niej zapoznać z nieznanymi dotąd lub mało znanymi aspektami przemian współpracy euroatlantyckiej w nowo kształtującym się wielobiegunowym ładzie międzynarodowym,
znaczeniem otoczenia międzynarodowego dla systemu euroatlantyckiego,
a także stojącymi przed nim najważniejszymi wyzwaniami oraz zagrożeniami. Publikacja niewątpliwie stanowi znaczący wkład w polskie badania
nad systemem euroatlantyckim. Jestem również głęboko przeświadczony,
że spotka się ona z pozytywnym odbiorem środowiska naukowego, ekspertów oraz praktyków”.
Z recenzji prof. dr. hab. Janusza Józefa Węca
ISBN 978-83-7151-236-0
SYSTEM EUROATLANTYCKI W WIELOBIEGUNOWYM
’$'=,( 0,}'=<1$52'2:<0
SERIA:
SYSTEM EUROATLANTYCKI
W WIELOBIEGUNOWYM ŚWIECIE
NR 1
,167<787678',™:32/,7<&=1<&+3$1
=$.’$'(8523(,67<.,
SYSTEM EUROATLANTYCKI
W WIELOBIEGUNOWYM
’$'=,( 0,}'=<1$52'2:<0
Redakcja naukowa
J™=() M. ),6=(5 IbPAWE’ O/6=(:6.,