Raport końcowy z badania dotyczącego wpływu rozwoju

Raport końcowy z badania dotyczącego wpływu rozwoju Internetu
szerokopasmowego na społeczeństwo i gospodarkę w Polsce w ramach
Projektu systemowego – działania na rzecz rozwoju szerokopasmowego
dostępu do Internetu.
Autorzy:
dr Dominik Batorski
Wojciech Białożyt
Maciej Bitner
dr Krzysztof Heller
Aleksander Konopek
dr inż. Jarosław Tworóg
Konsorcjum:
InfoStrategia A. Szczerba i Wspólnicy sp.j.
Fundacja Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych
InfoStrategia sp. z o.o.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
SPIS TREŚCI
1
Streszczenie i najważniejsze wyniki ......................................................................................................... 1
2
Internet szerokopasmowy a PKB............................................................................................................ 12
3
2.1
Wprowadzenie..................................................................................................................................... 12
2.2
Internet szerokopasmowy a gospodarka............................................................................................. 12
2.3
Szacunki wpływu na poziomie makro.................................................................................................. 15
2.4
Szacunki ekonometryczne ................................................................................................................... 17
2.5
Wyniki analizy opartej o model sektorowy ......................................................................................... 22
2.6
Wnioski ................................................................................................................................................ 25
Przedsiębiorczość, konkurencyjność i innowacyjność ............................................................................ 26
3.1
Pytanie badawcze ................................................................................................................................ 28
3.2
Zakres i metodyka badań..................................................................................................................... 28
3.2.1
3.3
Poszukiwanie modelu ekonometrycznego .................................................................................... 31
Cyfryzacja............................................................................................................................................. 32
3.3.1
Opis oddziaływania gospodarczego ................................................................................................ 33
3.3.2
Sieciowe oddziaływanie cyfryzacji................................................................................................... 37
3.3.3
cyfryzacja a przedziębiorczość, konkurencyjność i innowacyjność ................................................. 43
3.4
Przedsiębiorczość ................................................................................................................................ 44
3.4.1
Definicje, wskaźniki i metodyka ...................................................................................................... 45
3.4.2
Zależność sektorowa od penetracji BBA ......................................................................................... 56
3.4.3
Miejsce Polski w Europie i świecie w świetle statystyk ................................................................... 58
3.4.4
Analiza przedsiębiorczości w skali regionalnej ................................................................................ 60
3.5
Konkurencyjność.................................................................................................................................. 62
3.5.1
Metodyka - definicja i opis .............................................................................................................. 64
3.5.2
Miejsce Polski w światowym rankingu konkurencyjności ............................................................... 69
3.5.3
Konkurencyjność sektorowa i regionalna........................................................................................ 70
3.6
Innowacyjność ..................................................................................................................................... 72
3.6.1
Definicja, opis i pomiar innowacyjności .......................................................................................... 72
3.6.2
Miejsce Polski w światowym rankingu innowacyjności .................................................................. 76
3.6.3
Innowacyjność sektorowa i regionalna ........................................................................................... 76
3.7
Współzależność badanych parametrów .............................................................................................. 78
3.8
Wpływ BBA na rozwój przemysłu - studium przypadku ...................................................................... 78
3.8.1
Koncepcja horyzontalnej polityki przemysłowej w Polsce .............................................................. 79
3.8.2
Analiza sektora sektorowa przemysłu cyfrowego w Polsce ............................................................ 80
3.8.3
Synergia przemysłu cyfrowego i energetycznego ........................................................................... 81
3.8.4
Horyzontalna analiza wpływu BBA na rozwój gospodarczy ............................................................ 83
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
4
3.9
Propozycja modelu ekonometrycznego .............................................................................................. 85
3.10
Wnioski z badań nad wpływem BBA na rozwój gospodarczy.............................................................. 87
Internet a dochody Skarbu Państwa i JST oraz efektywność administracji publicznej ............................ 88
4.1
4.1.1
Wpływ internetu na wzrost bazy podatkowej ................................................................................ 88
4.1.2
Internet a szara strefa ..................................................................................................................... 92
4.1.3
Internet a cyfryzacja usług publicznych – doświadczenia brytyjskie............................................... 94
4.1.4
Wnioski............................................................................................................................................ 95
4.2
5
6
Internet a dochody Skarbu Państwa i JST............................................................................................ 88
Internet a administracja ...................................................................................................................... 96
4.2.1
Wnioski z wstępnego badania desk research.................................................................................. 96
4.2.2
Informacja o podjętych działaniach o charakterze badawczym...................................................... 97
4.2.3
Wpływ wzrostu dostępu do Internetu szerokopasmowego na efektywność prowadzonej polityki
115
4.2.4
Wnioski.......................................................................................................................................... 117
Internet a miejsca pracy....................................................................................................................... 120
5.1
Internet a bezrobocie technologiczne ............................................................................................... 120
5.2
Branże zagrożone spadkiem zatrudnienia ......................................................................................... 123
5.3
Automatyzacja pracy a bezrobocie.................................................................................................... 126
5.3.1
Poziom bezrobocia a ryzyko automatyzacji .................................................................................. 127
5.3.2
Dostosowanie rynku pracy do zachodzących zmian ..................................................................... 129
5.4
Telepraca ........................................................................................................................................... 130
5.5
Podsumowanie .................................................................................................................................. 131
Internet a jakość życia obywateli, wpływ na społeczeństwo i spójność społeczną ............................... 132
6.1
Wprowadzenie................................................................................................................................... 132
6.1.1
Badanie efektów internetu ........................................................................................................... 132
6.1.2
Sposoby korzystania z internetu ................................................................................................... 133
6.2
Wpływ internetu na rodziny .............................................................................................................. 134
6.2.1
Efekty wykorzystania internetu szerokopasmowego do pracy w domu....................................... 134
6.2.2
Utrzymywanie kontaktów z rodziną.............................................................................................. 135
6.2.3
Poczucie osamotnienia.................................................................................................................. 136
6.2.4
Zadowolenie ze stosunków z najbliższymi .................................................................................... 137
6.3
Internet a zdrowie ............................................................................................................................. 137
6.3.1
Aktywność fizyczna........................................................................................................................ 137
6.3.2
Stan zdrowia – dolegliwości fizyczne i zagrożenie otyłością ......................................................... 139
6.3.3
Zaufanie do lekarzy ....................................................................................................................... 140
6.4
Internet a edukacja............................................................................................................................ 140
6.4.1
Aspiracje edukacyjne rodziców ..................................................................................................... 140
6.4.2
Wykorzystanie internetu do nauki i e-Learning ............................................................................ 141
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
6.5
7
6.5.1
Internet a konsumpcja innych mediów......................................................................................... 142
6.5.2
Kultura w Internecie...................................................................................................................... 144
6.5.3
Internet a uczestnictwa w kulturze poza siecią............................................................................. 145
6.5.4
Podtrzymywanie relacji społecznych............................................................................................. 146
6.6
Kontakt z administracją publiczną ..................................................................................................... 147
6.7
Internet i mobilność społeczna.......................................................................................................... 149
6.8
Internet a aktywność obywatelska i uczestnictwo w życiu społecznym............................................ 150
6.9
Internet a aktywność zawodowa....................................................................................................... 150
6.9.1
Status na rynku pracy.................................................................................................................... 151
6.9.2
Zmiana pracy, awans zawodowy................................................................................................... 151
6.9.3
Zdobywanie nowych kwalifikacji i umiejętności ........................................................................... 151
6.10
Internet a zamożność ........................................................................................................................ 152
6.11
Internet a bezpieczeństwo ................................................................................................................ 152
6.11.1
Cyberbezpieczeństwo ............................................................................................................... 153
6.11.2
internet a bezpieczeństwo poza siecią ..................................................................................... 153
6.12
Internet a seniorzy............................................................................................................................. 154
6.13
Podsumowanie .................................................................................................................................. 154
Studium Przypadku .............................................................................................................................. 156
7.1
Opis zakresu podmiotowego Case Study........................................................................................... 156
7.2
Źródła danych .................................................................................................................................... 156
7.2.1
Dane operatorów telekomunikacyjnych ....................................................................................... 156
7.2.2
Dane ekonomiczne i o przedsiębiorcach....................................................................................... 157
7.2.3
Dane otrzymane z Ministerstwa Finansów ................................................................................... 157
7.3
8
Internet a uczestnictwo w kulturze, rozrywka i organizacja wolnego czasu ..................................... 142
Analiza ............................................................................................................................................... 160
Bibliografia .......................................................................................................................................... 169
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
1
S T RES ZCZ ENI E I NAJW AŻ NI E J SZ E W YNIKI
Raport przedstawia wyniki badania wpływu rozwoju Internetu szerokopasmowego na społeczeństwo i
gospodarkę w Polsce i został opracowany w ramach Projektu systemowego – działania na rzecz rozwoju
szerokopasmowego dostępu do internetu.
Badanie wpływu Internetu na społeczeństwo i gospodarkę to jedno z najbardziej horyzontalnych i złożonych
badań rynkowych, gdyż internet oddziałuje na wszystkie sektory i branże gospodarki. Oddziaływania te mają
charakter bezpośredni jak i pośredni - o złożonych, zmiennych w czasie, wieloczynnikowych i nieoczywistych
korelacjach. Dostęp szerokopasmowy – BBA (ang. broadband access) jest pojęciem węższym, które zostało
zdefiniowane w związku z pojęciami cyfryzacji i powszechnego dostępu do internetu.
Tradycyjnie, za szybkość spełniającą kryteria szerokopasmowości uważano szybkości powyżej 256 kbit/s
(OECD), lecz z czasem wartość graniczna zaczęła się zmieniać w miarę rozwoju technik transmisji i aplikacji
internetowych. Komisja Europejska i FCC (Federal Communication Commision – regulator rynku
telekomunikacyjnego w Stanach Zjednoczonych) przyjęli odpowiednio jako dolną granicę 2-4 Mbit/s. W
niniejszym raporcie przyjęto pragmatyczną decyzję co do kryterium szerokopasmowości uznając, że BBA
odpowiada zakres szybkości stanowiący dominujący w danym czasie wariant oferty rynkowej, który
zapewnia wygodne korzystanie z zestawu najbardziej popularnych aplikacji internetowych. Dodatkową
motywacją był fakt, że z uwagi na zasady działania internetu, zarówno przewodowego jak i bezprzewodowego,
faktyczna szybkość wykorzystywana przez użytkowników jest znacząco niższa od nominalnej i zależna o wielu
czynników.
Systematyczne badania ilościowe przedsiębiorczości, konkurencyjności i innowacyjności rozpoczęły się w XXI
wieku. W tym samym czasie pojawiły się cyfryzacja i pierwsze sieci świadczące usługi dostępu do internetu
szerokopasmowego (ang. broadband access w skrócie BBA). Cyfryzacja dotyczy głównie domeny
przedsiębiorczości, ale nie jest do niej ograniczona. Określenie jej powiązania z rozwojem i upowszechnieniem
BBA stanowi obecnie wyzwanie badawcze, ponieważ:
•
•
•
•
•
rozwój szerokopasmowego dostępu do internetu to okres ostatnich 15-20 lat, a w Polsce to historia
XXI wieku, więc dane dotyczące zjawiska dotyczą stosunkowo krótkiego czasu i są relatywnie
ograniczone,
nie ma możliwości porównania sytuacji z BBA i sprzed BBA,
BBA ujawnia swój wpływ w sposób opóźniony, pośredni i w połączeniu z całością procesów cyfryzacji
gospodarki,
BBA stanowi tylko jeden z wielu czynników wpływających na zjawisko przedsiębiorczości, aczkolwiek o
istotnym znaczeniu dla konkurencyjności i innowacyjności gospodarki,
brak jest odpowiednio szczegółowych i wiarygodnych danych, które pozwalałyby na precyzyjne i
jednoznaczne ilościowe zdefiniowanie warunków, w których BBA ujawnia swój wpływ gospodarczy.
W raporcie rozważono następujące obszary wpływu BBA na społeczeństwo i gospodarkę w Polsce:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
wysokość PKB,
przedsiębiorczość, konkurencyjność i innowacyjność,
dochody Skarbu Państwa i JST,
administracja,
miejsca pracy,
jakość życia,
edukacja
mobilność społeczna i aktywność zawodowa,
aktywność obywatelska.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
1
Podstawą uzyskanych wyników były skonstruowane na potrzeby raportu własne modele ekonometryczne, dane
dotyczące Polski udostępniane przez UKE i GUS oraz dane publikowane przez międzynarodowe organizacje
ekonomiczne i Komisję Europejską. Wykorzystano także koncepcje, wyniki badań i wnioski przedstawione w
najważniejszych raportach i publikacjach naukowych związanych tematycznie z zakresem niniejszego projektu
(podano je w spisie literatury). Większość wyników dotyczących Polski zostało uzyskanych jako rezultat
własnych analiz i badań.
Przeprowadzona analiza potwierdza tezę, że szerokopasmowy dostęp do internetu, podobnie jak inne techniki
informacyjno-komunikacyjne (ang. Information and Communication Technologies – ICT), stanowi katalizator
wzrostu gospodarczego, zarówno w skali globalnej, jaki i regionalnej. Poprawa dostępu do sieci nie wszędzie
jednak wiąże się z jednakowym poziomem wzrostu produktywności. Badania wskazują, że internet ma silniejszy
wpływ na produktywność w tych branżach, które mają wysokie koszty transakcyjne np. usługi finansowe lub
wysoką intensywność pracy. Ponadto BB w większym stopniu przyczynia się do wzrostu w gospodarkach
bardziej innowacyjnych i może być skorelowany z wielkością przedsiębiorstwa.
W odniesieniu do poszczególnych obszarów uzyskano następujące główne wyniki, wnioski i spostrzeżenia.
Internet szerokopasmowy a PKB
Szacujemy, że dodatkowy wzrost PKB w Polsce wynikający z rozwoju BBA będzie na poziomie 0,8%. Mieści się
on w zakresie podawanym w wynikach badań międzynarodowych, tzn. 0,76-1,5 pkt. proc. Należy podkreślić, że
pomimo pewnej rozbieżności wyników, badania dość jednoznacznie wskazują na pozytywny wpływ BB na PKB.
W celu oszacowania wpływu infrastruktury szerokopasmowej przeprowadzono badanie ekonometryczne
oparte o próbę uwzględniającą zarówno kraje rozwinięte jak i rozwijające się. W badaniu braliśmy pod uwagę
dwa sześcioletnie okresy 2003-2008 i 2009-2014. W badaniu zastosowano metodę regresji panelowej z
efektami losowymi. Zmienną objaśnianą było średnioroczne tempo wzrostu PKB liczone w dolarach z
uwzględnieniem parytetu siły nabywczej w cenach z 2010 roku. Wzięto pod uwagę dwa sześcioletnie okresy
2003-2008 i 2009-2014. Źródłem danych była baza GGDC. Przy doborze zmiennych objaśniających kierowaliśmy
się literaturą teoretyczną i empiryczną opisaną szerzej przez Bukowskiego i in. (2015). W badaniu
uwzględniliśmy 57 krajów, czyli wszystkie, dla których były dostępne dane, z wyłączeniem tych, których
gospodarki zdominowane są przez produkcję ropy naftowej, przez co wyniki gospodarcze w mniejszym stopniu
zależą od pozostałych czynników.
Wyniki analiz pokazują, że dzięki internetowi szerokopasmowemu wzrost PKB był w Polsce wyższy o 0,5-0,6
pkt. proc. w latach 2003-2008 i o 0,7-0,9% w latach 2009-2014. Powyższe oszacowanie należy traktować jako
górną granicę możliwego wpływu BB na polskie PKB.
Wykorzystując model BOUDICA oszacowano, że do 2023 roku przyrost PKB w Polsce dzięki dostępowi do
internetu szerokopasmowego wyniesie 5,11% (102,6 mld zł w cenach stałych z 2010 roku). Największy udział w
tym przyroście będą miały duże przedsiębiorstwa - 51%. Wynika to z faktu, że duże przedsiębiorstwa są silnie
obecne w sektorach, gdzie często wykorzystuje się nowoczesne technologie, w tym również te bazujące na
internecie szerokopasmowym. Średnie i małe przedsiębiorstwa będą miały udział w przyroście PKB wynoszący
odpowiednio 25% i 24%. Dla porównania udział w wartości dodanej w 2010 roku wyniósł: 42% dla dużych
przedsiębiorstw, 26% dla średnich i 32% dla małych.
Wyniki analizy wskazują, że firmy z dostępem do BB z gałęzi produkcyjnej generują o 6% wyższą sprzedaż
eksportową niż firmy niekorzystające z sieci. Dla przedsiębiorstw z branży usługowej różnica jest większa – od
7,5 do nawet 10%.
Najbardziej znaczącymi zastosowaniami wykorzystującymi dostęp szerokopasmowy są usługi świadczone przez
strony internetowe - 26% oraz e- rekrutacja - 25%. Duży udział - 16%, ma także e-handel, który jest i będzie
wykorzystywany w wielu różnych branżach. Sektorami gospodarki, które dzięki szybkim łączom internetowym
generować będą największy przyrost PKB są: handel hurtowy i detaliczny - 19% udziału wszystkich sektorów,
przetwórstwo przemysłowe - 14% oraz transport i gospodarka magazynowa - 11%. Sektor handlowy tak wysoką
lokatę zawdzięcza rozwojowi e-handlu. W przetwórstwie przemysłowym znaczącą rolę odgrywają e-rekrutacja,
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
2
e-handel oraz usługi świadczone przez strony internetowe. W transporcie natomiast wzrost produktywności
generowany jest głównie przez oszczędności wynikające z współdzielenia zasobów i nawigacji online.
Przedsiębiorczość, konkurencyjność i innowacyjność
Przeprowadzone analizy wskazują na wpływ przewodowego BBA na samozatrudnienie, na produktywność
wyrażaną obrotami na pracownika oraz aktywnością międzynarodową. W wypadku łączy bezprzewodowych,
nie stwierdzono istotnych korelacji pomiędzy którymikolwiek ze wskaźników. Zatem wnioskujemy, że łącza
przewodowe mają większy wpływ na przedsiębiorczość niż łącza bezprzewodowe, gdyż użytkownicy łączy
stałych korzystają również z bezprzewodowych jako komplementarnego sposobu dostępu. Wynika to z
dłuższego okresu oddziaływania oraz bardziej uporządkowanej metodyki zbierania danych. Oddziaływanie to
ma bardziej charakter infrastrukturalny niż pro-innowacyjny. Dlatego w dalszej części omawiamy wpływ BBA
przez łącza stałe. Najbardziej właściwym byłoby połączyć te oddziaływania, jednak brak jednolitej metodyki
zbierania danych o penetracji w dziedzinie łączy bezprzewodowych w relacji do przewodowych, nie pozwala na
opracowanie metodyki połączenia danych dla obu rodzajów dostępów. Badania wpływu BBA na poszczególne
wskaźniki wymagają analizy na zbiorach krajów o zbliżonych uwarunkowaniach kulturowych, środowiskach
prawnych i relacjach międzynarodowych. Dlatego do analizy wybraliśmy kraje o europejskiej kulturze
przedsiębiorczości oraz o spójnej definicji analizowanego wskaźnika.
Znaczenie BBA dla wzrostu gospodarczego najpełniej ilustruje historia rozwoju gospodarki internetowej. W
prognozach przygotowanych w 2009 roku, szacowany wzrost jej udziału w PKB w latach 2009-2015 był na
poziomie od 1.4% (do poziomu 4,1% PKB) do 2,2% (czyli do poziomu 4,9% PKB). Tymczasem poziom ten
gospodarka internetowa osiągnęła już w roku 2012. Biorąc pod uwagę dynamiczny rozwój w latach 2013-2014,
można przyjąć, że na koniec 2014 roku udział ten przekroczył poziom 6% PKB. W tym czasie wzrost penetracji
przewodowego BBA wyniósł o ok. 3.4%, a bezprzewodowego 12.6% (wg danych OECD). Łącząc rozwój BBA ze
wzrostem gospodarki internetowej, można stwierdzić, że ok. 1% wzrostu jej udziału w PKB przypada na 10%
wzrostu penetracji przewodowego DSI. Należy jednak pamiętać, że jest to uproszczenie wynikające z wyników
badań, według których oddziaływanie dostępu przewodowego ma charakter dominujący, ale nie wyłączny. Cały
przemysł cyfrowy (ICT) Polski według Ministerstwa Gospodarki wnosi do PKB ok. 8% i jego udział w gospodarce
wzrósł w okresie 2009-15 o ok. 2,8%, przy czym jednak nie można przyjąć, że ten wzrost był stymulowany w
100% przez rozwój DSI. Według raportu ITU wpływ na przedsiębiorczość, mierzony wzrostem PKB wynosi od
0,25% do 1,38% (ITU) na 10% wzrostu penetracji, przy czym najsilniejsze oddziaływanie zarejestrowano w
krajach, w których BBA stanowiło przełomową innowację produktową i procesową, a inwestycje w BBA istotnie
napędzały innowacyjny kierunek przedsiębiorczości. Biorąc pod uwagę tempo wzrostu gospodarki internetowej
można założyć, że sygnalizuje ono innowacyjny charakter wzrostu, niewidoczny z różnych powodów w innych
badaniach związku pomiędzy innowacyjnością a DSI.
Podsumowując, wzrost penetracji BBA sprzyja rozwojowi sektora MŚP, branży ICT oraz tych branż, które
najintensywniej korzystają z cyfryzacji. Powoduje to wzrost udziału branży ICT i innych podlegających szybkiej
cyfryzacji w całości gospodarki.
Równie istotną cechą procesów cyfryzacji, zmieniającej właściwie większość tradycyjnych procesów
biznesowych jest stała czasu zachodzących przemian. W epoce przed-cyfrowej tempo zmian w technologii i w
umiejętnościach niezbędnych do funkcjonowania w gospodarce był na tyle wolny, że tempo zmian procesów
biznesowych, czasy życia produktów itd. były niejako „przystosowane” do stałych czasu właściwych dla psychiki
i czasu życia człowieka. Proces wdrażania innowacji był połączony z wymianą pokoleniową. Wraz z wejściem
gospodarki w epokę cyfrową technologia i procesy gospodarcze „wymuszają” na społeczeństwach i jednostkach
rozciągnięcie i procesów kształcenia na okres całego życia w skali i z intensywnością tak dużą, że rodzi to
naprężenia społeczne. Cyfryzacja zrodziła nowy typ rozwarstwienia społecznego objawiający tzw.
„wykluczeniem” cyfrowym jednostek i całych grup.
Zgodnie z istotą cyfryzacji, i logiką oddziaływania BBA jako jej elementu na wzrost poszczególnych parametrów
gospodarczych odbywa się w sposób bezpośredni i pośredni.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
3
Oddziaływanie bezpośrednie, to:
•
•
•
•
•
•
wzrost udziału konsumpcji produktów/usług cyfrowych i wirtualnych (sieciowych),
wirtualizacja pieniądza i transakcji,
zmiana struktury zatrudnienia – redukcja popytu na prace podlegające algorytmizacji,
wzrost udziału wartości niematerialnych w kapitalizacji przedsiębiorstw,
zmiana wymagań infrastrukturalnych niezbędnych dla działalności gospodarczej,
wzrost tempa zmian w technologiach i procesach biznesowych – skrócenie cyklu inwestycyjnego.
Oddziaływanie pośrednie to:
•
•
•
•
upowszechnienie i demokratyzacja komunikacji społecznej,
powszechny dostęp do wiedzy i informacji,
globalizacja finansów i obrotu gospodarczego,
presja technologiczna na szybkie zmiany zachowań biznesowych i społecznych.
W kontekście niniejszego badania, wpływ BBA na przedsiębiorczość powinien być rozumiany i analizowany jako
instrument wpływający istotnie właśnie na politykę, kulturę oraz sposób funkcjonowania społeczeństwa i
jednostek.
W analizie ilościowej oparliśmy się na danych dostępnych w bazach danych OECD dotyczących penetracji BBA.
Wykonane badania jakościowe wskaźników przedsiębiorczości, celem ustalenia wpływu BBA na ich wielkość i
dynamikę prowadzą do wniosku, że:
•
•
•
•
BBA jakościowo to jeden z dominujących wskaźników sprawczych wpływających na wymiar wszystkich
wskaźniki niezależnie od definicji przedsiębiorczości,
nie powstała jeszcze spójna metodyka pomiaru przedsiębiorczości poprzez wskaźnik zagregowany w
takim stopniu jak dla innowacyjności,
wskaźniki zagregowane wykazują znaczną wrażliwość na zestaw wskaźników źródłowych,
występują znaczne różnice w sposobie zbierania danych przez różne kraje (również w grupie krajów
OECD) i metodyka utrudniają ocenę analiz porównawczych i rankingów w czasie.
Wykonane obliczenia funkcji korelacji wskaźników BBA (na podstawie danych OECD) przez łącza stałe i
bezprzewodowe pozwalają wyciągnąć pewne wnioski. Dla większości powyższych wskaźników oddziaływanie to
jest bardzo słabe - poniżej 0,3 lub nieistotne - poniżej 0,1, ale z reguły dodatnie. Oznacza to, że w większości
wskaźników inne czynniki społeczne wpływające na przedsiębiorczość maskują oddziaływanie BBA.
Przeprowadzone obliczenia wskazują na wpływ przewodowego BBA na samozatrudnienie, na produktywność
wyrażaną obrotami na pracownika oraz aktywnością międzynarodową. W wypadku łączy bezprzewodowych,
nie stwierdzono istotnych korelacji pomiędzy którymikolwiek ze wskaźników. Wnioskujemy zatem, że łącza
przewodowe mają większy wpływ na przedsiębiorczość niż łącza bezprzewodowe, gdyż użytkownicy łączy
stałych korzystają również z bezprzewodowych. Oddziaływanie to ma bardziej charakter infrastrukturalny niż
pro-innowacyjny, dlatego w raporcie dyskutowany jest wpływ BBA przez łącza stałe.
W grupie małych przedsiębiorstw jest zauważalna korelacja na poziomie 0,42 między aktywnością eksportową,
a przewodowym BBA, natomiast w grupie średnich przedsiębiorstw nie widać wyraźnej korelacji (wartość
współczynnika korelacji wynosi ok. 0,2). Jeśli chodzi o produktywność ekonomiczną, zwraca uwagę zauważalna
korelacja między BBA i produktywnością - 0,44 w grupie mikro-przedsiębiorstw, ale nie ma wpływu na większe
przedsiębiorstwa.
Przy obecnym stanie rozwoju gospodarki cyfrowej w krajach OECD cyfryzacja ma charakter horyzontalny, a BBA
stanowi infrastrukturę dla całej gospodarki i przedsiębiorczości oraz ma istotny wpływ proinnowacyjny w
sektorze usług i wysokich technologii. Jest oczywistym, że oddziaływanie BBA jest nierównomierne dla różnych
sektorów i branż. Zróżnicowanie to jest trudne do uchwycenia liczbowo z użyciem dotychczasowych źródeł
statystycznych, aczkolwiek bardzo widoczne na poziomie jakościowym.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
4
Stopień oddziaływania penetracji BBA zależy również od struktury gospodarki. W krajach o dużym
rozdrobnieniu przedsiębiorczości, mierzonym udziałem mikro- i małych przedsiębiorstw w PKB, penetracja BBA
ma znacznie większe znaczenie, niż w wypadku gospodarek o dominacji firm bardzo dużych. Istotny też jest
poziom urbanizacji i dystrybucja gęstości zaludnienia. Jednocześnie w wypadku krajów o wysokim poziomie
urbanizacji i gęstości zaludnienia (np. Holandia), koszt jednostkowy związany z inwestycjami w BBA jest niższy,
co zmniejsza opóźnienie pomiędzy pojawieniem się nowej technologii poszerzające pasmo i produktów
cyfrowych, powodując większą efektywność ekonomiczną oddziaływania BBA i jej komercjalizacji. Dlatego w
krajach wysoko zurbanizowanych dominuje wpływ na przedsiębiorczość innowacyjną. W wypadku krajów słabo
zurbanizowanych o dość jednolitej gęstości zaludnienia, będących np. efektem prawa osiedleńczego i niższego
poziomu gotowości technologicznej, BBA jest niezwykle istotnym czynnikiem infrastrukturalnym, mającym
istotny wpływ na rozwój głównego sektora – MŚP, oraz mikro-przedsiębiorczości opartej na samozatrudnieniu.
Polska jest umieszczana w grupie krajów, których rozwój jest determinowany czynnikami efektywnościowymi.
Wskazuje się, że z racji poziomu rozwoju gospodarczego jesteśmy na granicy pomiędzy gospodarkami
sterowanymi czynnikami innowacyjnymi i efektywnościowymi (por. klasyfikacja konkurencyjności WEF). Wynika
to bezpośrednio z naszej przynależności do UE. Polskie przedsiębiorstwa stanowiąc integralną część gospodarki
UE, która generalnie sterowana jest czynnikami proinnowacyjnymi, ale znajdują się również pod silnym
wpływem ekosystemu krajowego, który nie jest przystosowany do wykorzystywania innowacyjnych
stymulantów rozwoju.
Analiza przedsiębiorczości w skali regionalnej jest na bardzo początkowym poziomie rozwoju. Dopiero w 2014
roku opublikowano europejską koncepcją pomiaru przedsiębiorczości i rozpoczęto zbieranie danych, które
pozwolą ocenić wartości indeksu REDI (ang. Regional Entrepreneurship and Development Index) i dokonać
ewentualnych korekt. W ramach raportu, opracowano system pomiaru, łączący doświadczenia GEM z
metodyką wykorzystywaną do pomiaru innowacyjności i konkurencyjności. Pierwszą próbą pomiaru REDI
objęto również Polskę. W przypadku Polski szczególnie ważne jest wzmocnienie wsparcia kulturowego,
akceptacji ryzyka, kapitału ludzkiego i globalizacji.
Pasmo i penetracja BBA stanowią mocne elementy wsparcia konkurencyjności polskiej gospodarki. Niepokoić
jednak musi dominacja wpływu infrastrukturalnego i słabość wpływu innowacyjnego.
Analiza korelacji pomiędzy penetracją przewodowego BBA i wskaźnikami składowymi RII pokazuje, że
pozytywną korelację pomiędzy RII i penetracją BBA obserwujemy na poziomie zatrudnienia na stanowiskach
wymagających wiedzy i wysokich kompetencji (głównie w firmach typu KIBS – ang. Knowledge Intensive Based
Services). Analiza ujawnia ułomność samego systemu wspierania i monitorowania innowacyjności w Polsce, co
przekłada się tak boleśnie na niski udział płac w PKB. Dowodem bezpośrednim na ułomność całego systemu jest
brak korelacji pomiędzy zatrudnieniem na stanowiskach wymagających wiedzy i pozostałymi wskaźnikami
innowacyjności w sektorze MSP.
Zestawienie obserwacji prezentowanych w raporcie wskaźników dowodzi, że BBA ma silny i pozytywny wpływ
na konkurencyjność, jako ważny składnik infrastruktury, ale jedocześnie ma niewielkie i słabo rozpoznane
oddziaływanie na innowacyjność.
Internet a dochody Skarbu Państwa i JST
Wyniki badań za pomocą modelu BOUDICA oraz oszacowania ekonometryczne związku między wpływami
podatkowymi a wartością dodaną na poziomie sektorowym umożliwiły wyznaczyć poziom dodatkowych
wpływów podatkowych do 2023 roku. Całkowita suma przychodów podatkowych w skali roku do końca okresu
prognozy wynosi ok. 20 mld zł, co przekłada się na wzrost dochodów podatkowych o 7,6% w porównaniu z
2010 rokiem. Dochody wygenerowane dzięki zwiększonemu dostępowi do BB, stanowić będą do 2023 prawie
1% PKB. Podobnie jak w przypadku PKB większość korzyści zostanie dopiero zrealizowana w przyszłości. Do
2014 roku korzyści budżetowe to niecałe 3 mld zł.
Tempo wzrostu wpływów podatkowych jest w naszym szacunku zbliżone do tempa wzrostu PKB, co stanowi
wypadkową dwóch czynników. Z jednej strony dzięki korzystniejszej z punktu widzenia wpływów podatkowych
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
5
strukturze gospodarki, dochody budżetu z podatku PIT rosną w stopniu więcej niż proporcjonalnym. Z drugiej
strony, założyliśmy zachowawczo, że tempo wzrostu dochodów z podatku CIT, podatku akcyzowego oraz z
podatku od gier nie będą, podobnie jak to miało miejsce w przeszłości, nadążały za wzrostem PKB. Zwłaszcza w
odniesieniu do dwóch ostatnich podatków luka między wzrostem PKB a wzrostem płynących z nich
przychodów, w ostatnich dziesięciu latach była szczególnie wysoka, sięgająca jednej czwartej. Gdyby poprawić
ściągalność podatku akcyzowego, wzrost dochodów budżetu dzięki BB byłby wyższy o kolejny 1 mld zł.
Oszacowano także, że dzięki BB dochody własne wszystkich województw w 2023 będą większe o 431,2 mln zł.
Dla wszystkich województw największy przyrost dochodów zapewni podatek CIT. Oszacowano, że w
województwie mazowieckim dochody z CIT-u w 2023 roku dzięki dostępowi do Internetu szerokopasmowego
będą większe o 91,8 mln zł.
Nie ma empirycznych dowodów na to, że rozwój internetu szerokopasmowego rzeczywiście przyczynia się do
wzrostu udziału szarej strefy w PKB. Brak (negatywnego) wpływu dostępu do internetu na rozwój szarej strefy
potwierdziły badania Elgina (2013). Pokazał on, że choć internet pod pewnymi względami ułatwia
przechodzenie od szarej strefy, to pod innymi znacznie takie zachowania utrudnia. Efekt netto jest raczej
korzystny (szara strefa maleje), jednak zależy to od poziomu PKB – spadek udziału szarej strefy pojawia się
przede wszystkim w biedniejszych krajach.
Kolejnym ważnym elementem wpływu BB na finanse publiczne jest cyfryzacja usług publicznych i wynikające z
niej oszczędności. Odwołując się do przykładu dobrych praktyk w Wielkiej Brytanii, szacujemy, że budżet
państwa mógłby zaoszczędzić dzięki cyfryzacji rocznie prawie 3 mld zł. Zatem łączna korzyść fiskalna ze wzrostu
dostępności BB w Polsce do 2023 roku mogłaby wynieść nawet 23 mld zł.
Internet a administracja
Badaniom poddano zagadnienia dotyczące informatyzacji urzędów, m.in. kompetencji cyfrowych pracowników
administracji, wykorzystania nowoczesnych technologii do świadczenia usług i komunikacji z obywatelami,
informacje dotyczące poziomu satysfakcji użytkowników oraz poziom rozwoju społeczeństwa informacyjnego
wynikający z działań podejmowanych przez administracje publiczną.
Kluczowy wpływ inwestycji infrastrukturalnych i zwiększenia dostępności Internetu na efektywność pracy
urzędu polega na stworzeniu efektu zachęty do prowadzenia modernizacji/wdrażania nowych systemów
informatycznych i zmian organizacyjnych, w szczególności do zwiększonej otwartości na rozwiązania
organizacyjno-technologiczne możliwe dzięki Internetowi szerokopasmowemu (m.in. elektroniczna
komunikacja ze światem zewnętrznym – komunikacja z innymi podmiotami i interesantami np.
wideokonferencje, e-learning, udostępnianie informacji, gromadzenie danych z wykorzystaniem obrazu i
dźwięku wysokiej rozdzielczości
W związku z wdrożonymi usługami i prognozowanym wzrostem popytu na obecne e-usługi znaczna część
urzędów dostrzega konieczność poprawy w zakresie przepustowości i niezawodności łącz internetowych. Stan
infrastruktury szerokopasmowej w regionach jest jednak oceniany jako wystarczający do podniesienia
parametrów usług.
Kierownictwo jednostek administracji publicznej dostrzega korzyści wynikające z możliwości jakie daje Internet
szerokopasmowy. Dostęp szerokopasmowy przeważnie stanowi element zachęty do stosowania
zaawansowanych rozwiązań teleinformatycznych i wdrażania nowych usług elektronicznych. Najczęściej
rozważanymi wdrożeniami są usługi typu A2A, A2B, A2C za wyjątkiem starostw, dla których istotne są usługi
typu back office. Ich realizacja jest uzależniona głównie od pozyskania zewnętrznego finansowania ze środków
UE – ten czynnik jest najczęściej wymieniany jako bariera we wdrażaniu usług.
Zbierane dotychczas dane wskazują, że prawie połowa urzędów administracji udostępnia usługi elektroniczne
bardziej zaawansowane niż oparte o tzw. wzór pisma ogólnego (48%). Ponad 80% urzędów informowało
obywateli i przedsiębiorców o możliwości korzystania z usług administracji publicznej przez Internet i zachęcało
do tego a ponad 30% urzędów umożliwia śledzenie postępu realizacji sprawy przez Internet.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
6
Wzrost poziomu dostępu szerokopasmowego wśród obywateli i przedsiębiorstw wpływa pozytywnie na decyzje
kierownictwa jednostki odnośnie rozwijania i wdrażania nowych usług przez urząd.
Wśród najczęściej wskazywanych przez samorządy barier, jakie stoją na drodze zwiększenia efektywności
administracji elektronicznej są:
•
•
•
•
•
małe wykorzystanie kanałów elektronicznych przez klientów (konieczność obsługi papierowej
bariery prawne uniemożliwiające usprawnienia
konieczność samodzielnego zapewnienia kompetencji i usług IT (brak centrów usług wspólnych,
zagrożenia związane z outsourcingiem);
niska jakość, trudność dostosowania wykorzystywanych systemów IT dla administracji
trudność przeprowadzenia niezbędnych zmian organizacyjnych w realiach administracji publicznej
Nie ma jednak wyraźnej zależności pomiędzy poziomem dostępu do Internetu w regionie a liczbą usług
udostępnianych przez administrację publiczną.
Internet a miejsca pracy
Współczesne badania ekonomiczne upatrują w innowacjach związanych z rozwojem technologii internetowych
źródło napędu rozwoju gospodarczego, którego pozytywne efekty odnotowywane są jednak przede wszystkim
w perspektywie długookresowej. Informatyzacja społeczeństwa, z upływem czasu prowadzi do poprawy jakości
i komfortu życia, wzrostu płac związanego z ograniczeniem zatrudnienia na stanowiskach mało produktywnych,
zanikiem sektorów o niskim poziomie produktywności i stopniowym rozwojem w ich miejsce gałęzi gospodarki
opartych na wiedzy i innowacjach. Jak pokazują analizy internet odpowiadał za 21% wzrostu produktywności 13
gospodarek krajów rozwiniętych przebadanych w latach 2006-2011, a w miejsce każdego utraconego na skutek
rozwoju nowych technologii miejsca pracy w długookresowej perspektywie powstawało nawet więcej nowych
stanowisk.
Zawodami, które łatwo jest zastąpić przez maszyny i komputery są te, które charakteryzują się powtarzalnością
oraz wysokim stopniem algorytmizacji (np. pracownicy administracji, pracownicy obrotu pieniężnego,
pracownicy do spraw informowania klientów, kasjerzy, pracownicy obsługi biurowej). Również te czynności,
które człowiek ze względu na ograniczoną siłę fizyczną czy niebezpieczne warunki, wykonuje z wysokim
stopniem ryzyka utraty zdrowia będą cechowały się wysokim stopniem zastąpienia przez roboty.
Nie ulega wątpliwości, że szczególną rolę w automatyzacji procesów produkcyjnych w kolejnych latach będzie
miał szybki internet, dzięki któremu maszyny używane w produkcji będą mogły nie tylko wykonywać czynności
na bazie prostych algorytmów, ale również te bardziej złożone oparte na koordynacji między samymi
maszynami (internet rzeczy) oraz wykorzystaniem dostępu do danych z sieci.
W rankingu ewidentnie wyłania się podział między zachodnią i wschodnią częścią Europy, gdzie struktury
rynków pracy krajów Europy Zachodniej wydają się być bardziej odporne na postęp technologiczny w stosunku
do wschodnich sąsiadów. Większa odporność wynika z mniejszej ilości miejsc pracy w Europie Zachodniej
opartych na prostych czynnościach takich jak na przykład: montaż i składanie komponentów, przetwórstwo
spożywcze czy uprawa roli. Innym powodem aktualnie mniejszego stopnia narażenia na zastąpienie ludzi
robotami w zachodnich i północnych częściach Europy jest fakt, że kraje te zdążyły już przejść w pewnym
stopniu proces mechanizacji procesów produkcji, a rynki Europy Wschodniej polegając dotąd na taniej sile
roboczej nie miały bodźców do dyfuzji innowacji komputerowych w procesach produkcyjnych. Takimi bodźcami
są bez wątpienia m.in.: łatwy dostęp do infrastruktury sieciowej czy konieczność konkurowania na rynkach
międzynarodowych w zakresie innowacji.
Poziom innowacyjności danej gospodarki jest kolejną, po poziomie zamożności, zależnością warunkującą
wysoki odsetek miejsc pracy zagrożonych automatyzacją. Zależność pomiędzy rozwojem technologicznym a
odsetkiem zawodów podatnych na mechanizację wydaje się być dość klarowna – im wyższy stopień
zaawansowania technicznego oraz zasób dostępnej wiedzy o technikach produkcyjnych, tym mniej
pracowników można zastąpić przez maszyny. Oprócz samej wiedzy, w procesie produkcyjnym wymagana jest
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
7
także wysoko wykwalifikowana siła robocza, co w rezultacie premiuje płacowo wysokiej klasy specjalistów,
niejako wymuszając w długim okresie odpowiednie procesy dostosowawcze na rynku pracy.
Na podstawie trendów na rynku pracy, które już dzisiaj możemy obserwować, łatwo zauważyć, że
automatyzacja zawodów nie ma charakteru jedynie wewnętrznych przeobrażeń strukturalnych w ramach
danego przedsiębiorstwa, które podejmuje decyzję o zastąpieniu ludzi maszynami. Na fali rozwoju dostępu do
internetu w ostatnich latach można również zauważyć tendencję do coraz powszechniejszego wykonywania
części pracy przez samych klientów np. korzystając z usług elektronicznych lub systemów samoobsługowych,
wykonują oni zadania, które wcześniej należały do zatrudnionych pracowników.
Przedstawiony w poprzedniej części sposób analizowania ryzyka automatyzacji dla różnych zawodów został
zastosowany do danych pochodzących z badań prowadzonych w Polsce. Bezrobocie jest znaczenie wyższe w
zawodach, dla których ryzyko automatyzacji jest większe. Według danych Diagnozy społecznej z 2015 roku, w
zawodach o niskim ryzyku realne bezrobocie wynosiło 4%, w grupie zawodów o umiarkowanym ryzyku
automatyzacji 8%, a w tych wysokozagrożonych aż 12%. Wyższe prawdopodobieństwo automatyzacji danego
zawodu, to nie tylko większy odsetek osób pozostających bez pracy, ale także relatywnie mniejsza szansa na
znalezienie pracy. Im wyższe zagrożenie automatyzacją, tym mniej jest ofert pracy w tym zawodzie w stosunku
do liczby bezrobotnych.
Rozwój i upowszechnienie internetu szerokopasmowego to tylko jeden z elementów procesu automatyzacji.
Przeprowadzone analizy pozwalają przewidzieć, że zagrożonych redukcją zatrudnienia z powodu rozwoju sieci
jest 9,3% obecnie pracujących.
Osoby, które w 2013 roku były bezrobotne, jeśli wykonują zawód o niskim ryzyku automatyzacji, miały znacznie
większą szansę na znalezienie zatrudnienia niż ci, którzy reprezentują zawody o wysokim ryzyku automatyzacji.
Na wiosnę 2015 roku pracowało 63% bezrobotnych z badanych dwa lata wcześniej z zawodów „bezpiecznych” i
tylko 24% z zawodów o wysokim ryzyku.
Osoby, które z sieci korzystają są w mniejszym stopniu zagrożone brakiem pracy. Co więcej, efekt ten ma
znacznie większe znaczenie niż ryzyko automatyzacji zawodu. Innymi słowy, osoba pracująca w zawodzie
wysokiego ryzyka, która jednak korzysta z internetu ma mniejsze prawdopodobieństwo bycia bezrobotną niż
ktoś, kto pracuje w zawodzie o niskim ryzyku automatyzacji, ale nie korzysta z internetu. Korzystanie z sieci w
istotny sposób przyczynia się do szans na znalezienie zatrudnienia, a także zwiększa prawdopodobieństwo
utrzymania pracy dla osób, które już są zatrudnione.
Aż 48% pracujących przyznaje że przynajmniej od czasu do czasu korzystają z domowego komputera i internetu
w domu do załatwiania spraw związanych z pracą. Wyniki te nie są jednak odzwierciedleniem tego, że telepraca
stała się w Polsce bardzo popularna, a raczej tego, że komputery i internet prowadzą do zacierania się granic
między życiem prywatnym, a pracą. Przeplatanie się tych dwóch sfer zachodzi w obie strony – nie tylko część
pracy wykonywana jest z domu, albo z innych miejsc przy użyciu technologii mobilnych, ale również praca coraz
częściej staje się miejscem załatwiania spraw prywatnych.
Przeprowadzone analizy pokazały, że zjawisko bezrobocia technologicznego występuje w Polsce oraz że
znacząca część zatrudnionych pracuje w zawodach, na które popyt w perspektywie 10-20 lat będzie bardzo
malał. Co więcej, już teraz widać, że osoby pracujące w takich zawodach są znacznie bardziej zagrożone
bezrobociem i mają większe trudności ze znalezieniem nowej pracy, ze względu na znacząco niższą liczbę
dostępnych dla nich ofert pracy.
Internet a jakość życia
Potencjalnie internet daje ogromne możliwości rozwoju i poprawy własnej sytuacji, jednak sieć jest też źródłem
różnego rodzaju wyzwań i zagrożeń. Te ostatnie związane są przede wszystkim z bezpieczeństwem,
prywatnością i uzależnieniami. Internet dostarczając nieograniczoną wręcz ilość treści rozrywkowych może
odciągać użytkowników od ich obowiązków i codziennych spraw.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
8
Analiza zmian zachodzących w życiu Polaków w związku z korzystaniem z internetu szerokopasmowego
uwzględnia nie tylko sam fakt korzysta, jego intensywność, czy przepustowość posiadanych łącz, ale również
efekty związane z samym momentem rozpoczęcia korzystania. Takie podejście jest uzasadnione, ponieważ
pewne efekty są doświadczane przez osoby, które zaczynają korzystać z sieci, ale nie obserwujemy dalszych
zmian wraz ze stażem korzystania, czy wzrostem jego intensywności. Dobrym przykładem są tu efekty
znaczącego wzrostu samooceny i spadek symptomów depresji odczuwany przez osoby w wieku 50+, które
zaczynają korzystać z internetu.
Osoby, które wykorzystują domowy komputer i dostęp do internetu do pracy poświęcają na pracę zawodową
wyraźnie więcej czasu. Zarówno w 2013, jak i w 2015 roku pracowały średnio o około 1 godzinę tygodniowo
więcej niż pozostali pracownicy. Przenoszenie pracy zawodowej do domu i wydłużanie czasu pracy może mieć
swoje negatywne konsekwencje. Osoby więcej pracujące w domu częściej deklarują, że nie są w stanie sprostać
oczekiwaniom współmałżonków.
Użytkownicy internetu częściej są zadowoleni ze swoich stosunków z najbliższymi w rodzinie niż osoby, które z
sieci nie korzystają. Aż 26% deklarowało w 2015 roku, że są bardzo z tych relacji zadowoleni. Niezadowolonych
było 5%. A wśród osób niekorzystających z sieci odpowiednio 21% bardzo zadowolonych i 8%
niezadowolonych.
Korzystanie z internetu sprzyja aktywności fizycznej i uprawianiu sportu. Z internetu częściej korzystają osoby
młodsze i lepiej wykształcone, które również częściej uprawiają różne formy aktywności fizycznej. Nie dziwi
więc, że jakąś formę sportu uprawia ponad połowa internautów - 54% i tylko 16% osób niekorzystających. W
sieci znaleźć można bardzo dużo informacji i praktycznych porad związanych z rekreacją i sportem.
Niewykluczone, że znacznie ważniejsze jest jednak oddziaływanie na motywację. Szczególnie serwisy
społecznościowe (np. Facebook w połączeniu z Endomondo) ułatwiają aktywnym użytkownikom chwalenie się
swoimi treningami i osiągnięciami, co przynajmniej na część ich znajomych działa motywująco.
Wpływ internetu na zdrowie Polaków to z jednej strony efekty związane z samym korzystaniem z sieci i
dostępem do informacji, a z drugiej konsekwencje czasu spędzanego przed komputerem i ekranem. Dlatego też
efekty dla zdrowia są zarówno pozytywne, jak i negatywne, a to które przeważają w przypadku konkretnego
użytkownika zależy przede wszystkim od sposobu korzystania, ale także od innych aktywności.
Internet a edukacja
Przez wiele lat jedną z głównych motywacji do zakładania dostępu do internetu w domu było posiadanie dzieci
w wieku szkolnym. Teraz znaczenie tego czynnika jest już niewielkie – ponad 95% uczniów ma w domu dostęp
do internetu, pozostałych na to po prostu nie stać. (Batorski 2015). Nadal jednak jest tak, że nie wszyscy rodzice
tych dzieci sami do sieci zaglądają. Część płaci za dostęp tylko po to, żeby dzieci mogły z niego korzystać.
W gospodarstwach domowych o najlepszym dostępie aspiracje edukacyjne rodziców wzrosły istotnie w latach
2013-2015. Tymczasem w gospodarstwach, w których są dzieci, ale nie ma dostępu do internetu obserwowany
jest raczej spadek oczekiwań rodziców.
Korzystający intensywnie z internetu częściej niż inni wykorzystują sieć do celów związanych z rozrywką,
szczególnie w portalach społecznościowych. Znacznie częstsze jest jednak wykorzystanie internetu do
poszukiwania informacji i materiałów przydatnych do nauki. W taki sposób korzysta z sieci 92% uczniów, a co
więcej 62% deklaruje, że robi to każdego tygodnia. Wyniki te są dosyć optymistyczne, pokazują, że młodzież
potrafi korzystać z sieci w sposób przynoszący korzyści, co jest zgodne również z wynikami innych badań.
Jednak te inne badania pokazują także, że nauczyciele wykorzystują internet przede wszystkim do
przygotowania lekcji i podniesienia swoich kompetencji, a w bardzo małym stopniu do komunikacji i pracy z
uczniami. Nauczyciele w małym stopniu wykorzystują potencjał związany z prawie powszechną dostępnością
komputerów i internetu wśród uczniów (w tym nawet wśród dzieci rozpoczynających szkołę). Dzieci poświęcają
znacznie więcej czasu na korzystanie z komputerów i internetu w domu niż w szkole i byłoby dobrze gdyby czas
ten nie był poświęcany wyłącznie na rozrywkę.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
9
Kolejnym zastosowaniem związanym z edukacją jest uczestnictwo w kursach i szkoleniach online. Wydawać by
się mogło, że popularność tej formy kształcenia powinna zyskiwać na popularności. Tak się jednak nie dzieje. Od
2011 roku cały czas podobny odsetek Polaków uczestniczy w kursach w sieci. Być może obserwowalibyśmy tu
wzrosty, ale ze względu na niż demograficzny maleje grupa uczniów i studentów, którzy znacznie częściej w
takiej edukacji biorą udział.
Osoby korzystające z internetu prowadzą aktywniejsze życie społeczne i kulturalne niż osoby niekorzystające.
Dotyczy to chodzenia do kina, teatru lub na koncerty, ale także do restauracji kawiarni lub pubu. Istotne różnice
dotyczą także spotkań towarzyskich. Jednak samo korzystanie z internetu też może mieć znaczenie. Wpływa na
sposób spędzania czasu wolnego, a co istotniejsze to właśnie przede wszystkim w internecie można znaleźć
informacje o wydarzeniach kulturalnych, a także ich recenzje.
Użytkownicy internetu to częściej osoby posiadające więcej relacji społecznych niż osoby niekorzystające. Nieco
inny obraz wyłania się z danych, gdy przeanalizujemy zmiany jakie zachodzą w czasie. W latach 2005-2011
korzystanie z internetu nie miało żadnego wpływu na zmianę liczby przyjaciół, z którymi badani utrzymują
regularny kontakt. Miało natomiast znaczenie dla kontaktów z innymi osobami. Internautom wzrosła liczba
relacji z osobami z rodziny, a także ze znajomymi, jednak oba te efekty dotyczą wyłącznie tych, którzy nie
korzystają z serwisów społecznościowych.
Internet a mobilność społeczna
Związek dostępności internetu szerokopasmowego i mobilności społecznej rozumiemy przede wszystkim przez
pryzmat mobilności geograficznej. Odsetek osób, które zamierzają wyjechać do pracy zagranicę jest bardzo
wysoki. W rzeczywistości wyjeżdża jednak znacznie mniej osób. Chęć wyjazdu deklarują przede wszystkim
osoby młode. W każdej z grup wiekowych bardziej skłonne do wyjazdu są osoby korzystające z internetu. Gdyby
jednak częstość wyjazdów była wśród wszystkich gospodarstw taka jak w gospodarstwach, w których jest
dostęp do internetu szerokopasmowego, to (zakładając że inne czynniki nie miałyby znaczenia) wyjechałoby o
połowę mniej osób. Niestety nie jest możliwe bardziej szczegółowe oszacowanie tego zjawiska, bo choć próba
w badaniach Diagnozy społecznej jest duża, to jednak liczebność osób, które opuściły gospodarstwo domowe
jest zbyt mało by dało się dokładniej analizować uwarunkowania ich wyjazdów.
Internet a aktywność obywatelska
Internet sprzyja organizowaniu się, koordynacji i podejmowaniu działań zbiorowych. Osoby korzystające z
internetu wykazują znacznie większą aktywność społeczną. Prawie dwa razy częściej angażują się na rzecz
społeczności lokalnej. Częściej też biorą udział w różnego rodzaju zebraniach publicznych. Wśród internautów
więcej jest osób będących członkami organizacji i stowarzyszeń. Także użytkownicy sieci dwukrotnie częściej
należą do większej liczby tych organizacji.
Internet a aktywność zawodowa
Korzystanie z internetu sprzyja posiadaniu pracy. Jeśli spojrzymy na status zawodowy osób, które w 2013 roku
były bezrobotne, to wśród tych, którzy korzystali z internetu pracuje obecnie 48%, a wśród niekorzystających
tylko 33%. Większa jest również szansa na aktywizację osób biernych zawodowo jeśli korzystają one z sieci.
Wśród użytkowników, którzy w 2013 roku byli bierni pracuje obecnie 27%, a wśród tych, którzy nie korzystali
tylko 10%.
Nie występuje już, obecny jeszcze kilka lat temu, efekt większych szans na utrzymanie zatrudnienia wśród osób
korzystających z internetu. Zarówno wśród internautów, jak i wśród pozostałych osób ryzyko bezrobocia jest
bardzo podobne – pracę straciło około 4% osób.
Kiedy przyjrzymy się pracownikom korzystającym z sieci, to okazuje się, że sposoby korzystania są istotnie
związane z szansą znalezienia lepiej płatnej lub dodatkowej pracy. Im wyższe kompetencje ma dany pracownik,
im wszechstronniej i w bardziej instrumentalny sposób korzysta z sieci tym jego szanse na zmianę pracy lub
pozyskanie dodatkowej są wyższe. Szczególnie dwa obszary wykorzystania mają istotne statystycznie znaczenie.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
10
Po pierwsze jest to szukanie pracy przez internet, a po drugie korzystanie z internetu do pozyskiwania
materiałów przydatnych do pracy.
Korzystanie z internetu daje także dostęp do ogromnych zasobów wiedzy i przez część użytkowników jest wykorzystywane do podnoszenia swoich kompetencji. Jednocześnie internet jest także źródłem informacji o
możliwościach podnoszenia umiejętności poza siecią.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
11
2
INTERNET SZEROKOPASMOWY A PKB
2. 1 WP R OWA D Z EN I E
Raport rozpoczyna analiza wpływu dostępu do internetu szerokopasmowego (ang. broadband access w skrócie
BBA) na PKB. Punktem wyjścia do dalszych rozważań jest ogólne wprowadzenie, w którym przedstawiono
sposoby oddziaływania internetu szerokopasmowego (broadband - w skrócie BB) na gospodarkę. Jest ono
niezbędne po to aby można było należycie rozumieć i interpretować wykorzystywane dalej wskaźniki i
parametry liczbowe.
Przedstawione zostaną także modele, głównie ekonometryczne, służące do analizy wpływu BB na PKB na
poziomie krajowym. Najpierw przywołano i omówiono wyniki uzyskane w modelach opisanych w literaturze
przedmiotu, a następnie w kolejnym podrozdziale przedstawiono wnioski z własnych badań. Oszacowania
uzyskane dla Polski drogą ekonometryczną, z powodów, które wyjaśniamy poniżej, stanowią górną granicę
możliwego wpływu. Pokażemy je więc najpierw, by stanowiły tło dla przedstawionych dalej wyników badań
sektorowych – dokładniejszych, ale być może przez to mniej przejrzystych. Prezentację oszacowania
sektorowego w oparciu o model WISE-BOUDICA poprzedzi analiza mikroekonomicznych podstaw wpływu BB na
produktywność firm. W zakończeniu rozdziału podsumowano najważniejsze osiągnięte wyniki.
2. 2 I N TE RN E T S ZE R OK OP A S MOWY A G OS POD A R KA
Termin „gospodarka” w najszerszym znaczeniu obejmuje: „system handlu i produkcji, w ramach którego
bogactwo kraju jest wytwarzane i wykorzystywane” (Cambridge Dictionary 2015). W tak rozumianą gospodarkę
internet szerokopasmowy wpisuje się w sposób oczywisty i niezaprzeczalny. Nowe produkty i usługi
umożliwione przez szybkie łącza, takie jak wideo-rozmowy, transfer i udostępnianie dużych plików, zdalny
dostęp do aplikacji i usług sieciowych, telemedycyna czy gry on-line, zwiększają nasz dobrobyt i komfort życia,
stanowiąc źródło powszechnej użyteczności. Użyteczność trudno jednak zmierzyć i wyrazić obiektywnie
liczbowo, dlatego nie sposób stwierdzić, o ile szeroko rozumiana gospodarka rozwinęła się dzięki internetowi.
Pomiar wielkości gospodarki możliwy jest dopiero, gdy składające się na nią dobra i usługi mają ceny, a więc
wytwarzane są w ramach gospodarki w wąskim znaczeniu tego terminu, czyli rozumianej jako „duży zbiór
powiązanych ze sobą czynności produkcyjnych i konsumpcyjnych determinujących alokację rzadkich zasobów”
(Investopedia 2015). Właśnie owa rzadkość jest warunkiem sine qua non pojawienia się cen, a więc także i
zastosowania najpopularniejszej ilościowej miary wielkości gospodarki, jaką jest PKB.
Z powyższych rozważań wynika, że wykazanie wpływu internetu na PKB może okazać się niełatwym zadaniem.
Jak pokazują na różnych przykładach Ingram i Teigland (2015) oraz Brynjolfsson i McAfee (2014) wiele dóbr
wytwarzanych w internecie ma zerową cenę, dlatego w ogóle nie wliczają się one do PKB. W ten sposób
powstaje paradoks polegający na tym, że póki ceny danego dobra maleją i rośnie jego sprzedaż, póty
odnotowywane jest to w statystykach jako wzrost gospodarczy, jednak dzieje się to do czasu, aż można uzyskać
daną rzecz za darmo – wtedy przestaje ona w ogóle być wliczana do PKB. Co więcej, zastąpienie rzadkiego
dobra powszechnie dostępnym darmowym dobrem cyfrowym, prowadzi do spadku PKB. Spadek ten może być
odwrócony, a nawet zamienić się we wzrost, ale dopiero wtedy, gdy zasoby zużywane wcześniej do produkcji
rzadkiego dobra, zostaną odpowiednio wykorzystane do produkcji innych rzadkich dóbr. Wzrost PKB dzięki
internetowi jest możliwy, ale tylko wtedy, gdy korzystanie z globalnej sieci przyczyni się do lepszego
zagospodarowania zasobów rzadkich.
Pamiętając o tym, że wpływ internetu na PKB z powodów natury statystycznej nie doszacowuje jego wpływu na
powszechny dobrobyt, trzeba jednak zwrócić uwagę, iż jego wpływ na PKB także można łatwo przeszacować. W
tym kontekście przede wszystkim nie wolno pomylić wpływu z wkładem. Przykładowo Cimochowski i in. (2014),
szacując wcześniej rozmiary gospodarki związanej z internetem w 2009 roku na 2,7% PKB, przedstawili
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
12
prognozę, że „polska gospodarka internetowa (…) będzie w ciągu najbliższych 5 lat rosła dwukrotnie szybciej niż
PKB (14% rocznie) osiągając co najmniej 4,1% PKB w 2015 r.”. Błędem byłoby na tej podstawie twierdzić, że
istnienie internetu doprowadziło do zwiększenia się PKB o kwotę równą różnicy między 4,1% PKB z 2015 roku i
2,7% z 2009 roku. Tego typu wyliczenia, choć pokazują, jak względnie coraz bardziej istotny dla współczesnej
gospodarki jest internet, nie mówią nic na temat tego, czy w wyniku tego procesu PKB jest wyższy, czy niższy.
Większe zaangażowanie pracy i kapitału w produkcję cyfrową wiąże się bowiem z mniejszym ich
zaangażowaniem w nie-cyfrowe działy gospodarki. Jeżeli, dla przykładu, handel online wyprze tradycyjne
zakupy, ale nie wpłynie to na ani na ilość, ani jakość sprzedawanych dóbr, PKB ogółem nie powinien się zmienić.
Konstatacja ta nie stoi bynajmniej w sprzeczności z wynikami szczegółowych badań. Może być prawdą na ten
moment, że posiadanie profilu na serwisie społecznościowym Facebook zwiększa zyski pojedynczej firmy o
0,1%, a szeroko pojęty marketing online o ok. 0,3%-0,6% (Matteucci i in. 2005). Nie znaczy to jednak, że
wszystkie firmy mogą w ten sposób zwiększyć sprzedaż i zyski, gdyż marketing online, podobnie jak reklama w
ogóle, jest – z punktu widzenia wysokości globalnego PKB – grą o sumie zerowej. Warto zauważyć, że podobna
sytuacja, jak w przypadku firm i sektorów światowej gospodarki, ma miejsce w odniesieniu do poszczególnych
krajów.
Pojedyncze państwa mogą przez wiele lat odnosić ponadprzeciętne sukcesy w dziedzinie gospodarki cyfrowej
nawet wtedy, gdy jej wpływ na globalne PKB jest znikomy. Przykładowo w ciągu ostatnich dwóch dekad Stany
Zjednoczone, Korea Południowa, Irlandia i Izrael zajęły atrakcyjne nisze na rynku technologii cyfrowych, co w
istotny sposób przyczyniło się do wzrostu ich dochodu na mieszkańca. Potrafiły grać w „grę internetową” dużo
sprawniej niż większość świata – ich produkty cyfrowe charakteryzowały się ponadprzeciętną jakością. Globalna
renta, która dzięki temu do nich trafiała nie różniła się jednak niczym od tej, którą otrzymywały w tym czasie
Włochy dzięki szczególnej pozycji, jaką kraj ten zajmuje na rynku mody. Samo rozwijanie technologii
internetowych (lub przemysłu modowego) takiej renty jednak nie gwarantuje. Z drugiej strony, w szybko
rozwijającym się cyfrowo świecie, braki w tej dziedzinie, w odróżnieniu na przykład od niedostatków w
dziedzinie mody, mogą prowadzić do spadku pozycji konkurencyjnej naszego kraju i, poprzez obniżenie
dynamiki eksportu, negatywnie wpływać na PKB.
Wykres 1 Udział pracowników przetwarzających informacje (PPI) a PKB per capita na świecie.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GGDC i Labosta.
Trzecią pułapką, której należy unikać przy ocenianiu długofalowego wpływu internetu na PKB są efekty
cykliczne. W trakcie Wielkiej Recesji 2008-2009 niektóre kraje, między innymi Stany Zjednoczone, zaangażowały
się w budowę infrastruktury zwiększającej BBA w ramach tak zwanego „pakietu stymulacyjnego”. Ponieważ
realizowane wtedy inwestycje w sieci przesyłowe miały miejsce w warunkach wysokiego bezrobocia i
finansowane były poprzez wzrost długu publicznego, ich bezpośrednim efektem był wzrost zatrudnienia i PKB
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
13
(Katz i Suter 2009). Efekt ten nie był jednak ściśle związany z internetem szerokopasmowym, lecz z
zagospodarowaniem wolnych zasobów pracy i kapitału przez rząd. Gdyby pakiet stymulacyjny finansował
publiczne wydatki inwestycyjne innego typu, to niewykluczone, że jego wpływ na PKB mógłby być nawet
większy. Rzeczywisty gospodarczy wpływ inwestycji w infrastrukturę szerokopasmową jako taką musi więc być
oceniany w abstrakcji od efektów cyklicznych, zwłaszcza gdy wyniki badań chcemy odnieść do kraju takiego jak
Polska, który pod koniec 2015 roku ma PKB bliskie poziomu potencjalnego.
W jaki sposób należy zatem szacować wpływ BB na PKB? Przede wszystkim należy zacząć od przedstawienia
mechanizmów, za pośrednictwem których internet przyczynia się do zaoszczędzenia rzadkich zasobów,
umożliwiając tym samym wzrost produkcji rzadkich dóbr rejestrowanych w PKB. Najogólniej rzecz biorąc
internet, tak samo jak inne technologie informacyjno-komunikacyjne (information-communication technologies
– ICT), prowadzi do wzrostu wydajności gospodarki poprzez wzrost produktywności pracowników
zaangażowanych w przetwarzanie informacji. Schemat 1 prezentuje kolejne kroki rozumowania prowadzące do
tego wniosku (ITU 2014).
Schemat 1 Rola technologii ICT we wzroście gospodarczym.
Wzrost złożoności
procesów
produkcyjnych
Rozwój
gospodarczy
Specjalizacja
pracowników
Wzrost
produktywności
Wzrost
produktywności dzięki
technologiom ICT
Wzrost zapotrzebowania
na przetwarzanie
informacji
Wzrost liczby
Pracowników
Przetwarzającyc
h Informacje
(PPI)
PPI wąskim
gardłem procesu
produkcyjnego
Konieczność
podniesienia
produktywnośc
i PPI
Źródło: (R. L. Katz 2009).
W miarę rozwoju gospodarczego rosnąca techniczna złożoność procesów produkcyjnych pociąga za sobą
większą specjalizację pracy. Ta zaś owocuje większą złożonością organizacyjną – muszą pojawić się bardziej
zaawansowane metody koordynacji działań różnych osób. Wymaga to wzrostu liczebności Pracowników
Przetwarzających Informacje (PPI), których głównym zadaniem jest właśnie koordynacja zadań pracowników (w
tym innych PPI) oraz maszyn i urządzeń. Do grupy tej należą nie tylko managerowie i pracownicy
administracyjni, ale także różnego rodzaju specjaliści dysponujący dużymi zasobami profesjonalnej wiedzy
koniecznej dla organizacji produkcji. Im bardziej zaawansowana technologicznie gospodarka, tym PPI jest
proporcjonalnie więcej (Wykres 1). Z czasem to oni stają się wąskim gardłem dla dalszego rozwoju, ponieważ
stanowią znaczny udział wśród wszystkich zatrudnionych, a dalsze jego zwiększanie staje się coraz trudniejsze.
Dochodzi bowiem do sytuacji, że choć dzięki nowym technologiom można by teoretycznie zwiększyć wydajność
gospodarki, to nie jest to faktycznie wykonalne, gdyż nie ma komu pokierować (na różnych etapach) ich
wdrożeniem. W tym momencie szczególnie ważne stają się technologie ICT, które zwiększają produktywność
PPI i odblokowują drzemiący w gospodarce potencjał techniczny.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
14
Katz (2009) wymienia następujące powody, dzięki którym za sprawą nowoczesnych sieci telekomunikacyjnych
produktywność PPI rośnie:
•
•
•
•
szybsze wyszukiwanie i przetwarzanie informacji;
szybsze dokonywanie transakcji między firmami;
zwiększenie możliwości współpracy między przedsiębiorstwami przy tworzeniu innowacyjnych
projektów;
optymalizacja procesów biznesowych;
Do tego dochodzi jeszcze:
•
tele-praca, która nie tylko zwiększa produktywność poprzez angażowanie pracowników tam, gdzie są
najbardziej potrzebni niezależnie od miejsca, w którym się znajdują, ale także umożliwia zwiększenie
dostępnych zasobów siły roboczej oraz podniesienie zaangażowania w pracę osób już zatrudnionych.
Uszczegółowienie wymienionych kanałów wpływu BB na produktywność na poziomie teoretycznym nie
nastręcza większych trudności. Powrócimy do tego wątku w przedostatnim podrozdziale. O wiele trudniej za to
jest pokazać wpływ internetu na PKB na twardych danych. Trudności te wynikają, obok tego, co dotąd
powiedzieliśmy, także z faktu, iż proces informatyzacji społeczeństw przebywa niezwykle dynamicznie, znacznie
szybciej niż miało to miejsce w przypadku innych środków masowego przekazu (np. radia czy telefonii) lub
wcześniejszych technologii ogólnego zastosowania (ang. General Purpose Technology- GPT) jak elektryczność
czy silnik spalinowy. W ciągu zaledwie 12 lat między 1997 a 2009 sieć szerokopasmową zainstalowano w 62%
gospodarstw domowych w USA. W niektórych krajach wysokorozwiniętych tempo upowszechniania internetu
było jeszcze większe - w Korei w analogicznym okresie do sieci podłączono ponad 95% gospodarstw domowych.
Tak krótki przedział czasowy sprawia, że naukowcy nie zawsze dysponują pełnymi danymi na temat przebiegu
tego procesu, zwłaszcza w początkowej fazie, kiedy wiele państw nie katalogowało na ten temat informacji.
Jak zauważył Lehr (2012) naprawdę wiarygodne oszacowanie ekonomiści dostarczą dopiero po fakcie. Najpierw
na poziomie działów firm, później całych przedsiębiorstw i sektorów a na końcu dopiero całej gospodarki.
Podobnie rzecz się miała z wpływem komputerów na PKB. Jak zauważył kiedyś Solow (1987): „Erę komputerów
widać wszędzie oprócz statystyk produktywności”. Brynjolfsson (1993) przywołując sześć lat później ten cytat
mówił nawet o „Paradoksie komputerowym Solowa”, wskazując na trudności z empirycznym wykazaniem
wpływu komputerów na wzrost gospodarczy. Dowody, które przekonały większość ekonomistów zebrano
dopiero niespełna dziesięć lat później (np. Stiroh 2002), czyli dwadzieścia lat po tym, jak w USA zaczęły się
rozpowszechniać komputery osobiste. Jeżeli z BB będzie podobnie, w pełni przekonujące dowody jego
oddziaływania na gospodarkę możemy zobaczyć dopiero za 5-10 lat. Chcąc znać odpowiedź na tytułowe pytanie
już dziś, nie mamy jednak innego wyjścia niż przyjrzenie się badaniom dostępnym tu i teraz.
2 . 3 S Z A C U N KI W P Ł Y W U N A P O Z I O MI E MA K RO
Mimo sporej rozbieżności osiąganych wyników, większość opracowań naukowych potwierdza tezę o tym, że
technologia szerokopasmowa jest czynnikiem przyczyniającym się do wzrostu gospodarczego zarówno w skali
globalnej, jaki i regionalnej. Poprawa dostępu do sieci nie wszędzie oznacza jednakowy wzrost produktywności.
Badania wskazują, że internet ma silniejszy wpływ na produktywność w tych branżach, które mają wysokie
koszty transakcyjne np. usługi finansowe lub wysoką intensywność pracy takich jak np. turystyka. Ponadto BB
ma większy wkład do wzrostu w gospodarkach bardziej innowacyjnych. Również wielkość firmy może mieć
znaczenie.
W początkowej fazie duże firmy na pewno będą miały przewagę, gdyż małe i średnie przedsiębiorstwa
potrzebują zwykle więcej czasu, by wprowadzić nowinki techniczne w swoje procesy produkcyjne. Duże firmy
szybciej wiedzą o innowacjach wprowadzanych zagranicą (zatrudniają specjalny personel, który śledzi światowe
trendy), częściej prowadzą także własną działalność badawczą w obszarze ICT. Ponadto złożoność procesów
informacyjnych związanych z koordynacją aktywności w dużej firmie jest niewątpliwie większa niż w małej.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
15
Jednak z drugiej strony internet obniża koszty pozyskiwania informacji, które mają charakter kosztów stałych, a
więc bardziej dolegliwych dla mniejszych jednostek organizacyjnych. Te dodatkowo korzystają na otwartych
przezeń możliwości współpracy z innymi podmiotami. Nie ma pewności, jaki będzie łączny rezultat tych
procesów, choć dotychczas rozwój technologii ICT współwystępuje ze wzrostem wielkości firm. W latach 19802003 mediana wielkości 1000 największych amerykańskich firmy wzrosła 5,4 razy, podczas gdy PKB wzrosło
dwukrotnie (Gabaix i Landier 2006). Niezależnie od wielkości firm, rozwój BB powinien iść w parze ze wzrostem
ich innowacyjności, a więc z przesunięciem się działalności gospodarczej w stronę bardziej innowacyjnych
branż.
Szczegółowe badania ekonometryczne dotyczące wpływ na PKB przedstawiają następujące wyniki (Tabela 1).
Według analizy przeprowadzonej na 46 stanach USA zwiększenie odsetka osób posiadających sieć
bezprzewodową o 10 pkt. proc. powoduje łącznie 3,6% wzrost produktywności w gospodarce (Thompson i
Garbacz 2008). Kolejne badania zmierzały już do ustalenia wpływu BB na roczne tempo wzrostu. I tak Czernich i
in. (2011), po przebadaniu 25 krajów OECD w latach 1996-2007, doszli do wniosku, że wzrost BBA o 10 pkt
procentowych powodował wzrost PKB per capita między 0,9% a 1,5%. Qiang, Rossotto i Kimura (2009) osiągnęli
podobny wynik, szacując dodatkowy wzrost na 1,21 pkt. proc. PKB dla krajów wysokorozwiniętych i 1,38 pkt.
proc. PKB dla krajów średnio i słabo rozwiniętych. Późniejsze badanie du Rausas i in. (2011) przyniosło
odwrotny wniosek jeśli chodzi o wpływ na poszczególne grupy krajów, choć wszędzie było on dodatni. Po
przebadaniu 13 dużych gospodarek autorzy oszacowali, że internet w latach 2004-2009 odpowiadał rocznie za
0,76 pkt. procentowego wzrostu gospodarczego w krajach rozwiniętych i tylko 0,36 pkt. procentowego w
krajach rozwijających się (BRIC). Ponadto wyliczyli także, że BBA spowodował łącznie 10% wzrost
produktywności małych i średnich przedsiębiorstw.
Tabela 1 Przegląd badań na temat wpływu internetu na wzrost gospodarczy.
Badanie
Zakres
Opis
Rezultaty
Bohlin i Rohman,
Chalmers
University
of
Technology,
Ericsson, Arthur
D. Little (2013)
Kraje należące do
OECD
Przebadano 33 kraje
OECD w latach 20082012.
Na podstawie modelu ekonometrycznego oszacowano, że
podwojenie szybkości dostępu szerokopasmowego może
zwiększyć PKB o 0,3%.
Mak
Arvin
i
Pradhan (2014)
Kraje należące do
G-20.
Przebadano 20 krajów
G-20 w latach 1998–
2011.
Na podstawie modelu ekonometrycznego stwierdzono
krótkoterminowy dwukierunkowy związek przyczynowy między
penetracją
dostępu
szerokopasmowego
i
wzrostem
gospodarczym w warunkach obecności inwestycji zagranicznych i
urbanizacji, który występuje wyłącznie w grupie bogatszych
krajów G-20. W przypadku pozostałych krajów zaobserwowano
tylko jednokierunkową zależność – wzrost gospodarczy prowadzi
do zwiększenia penetracji dostępu szerokopasmowego.
Thompson
Garbacz (2008)
USA
Przebadano 46 stanów
w okresie 2003-2005.
Wzrost odsetka osób z dostępem do sieci szerokopasmowej o 10
pkt procentowych podnosi poziom produktywności łącznie o
3,6%.
OECD
Przebadano 25 krajów
OECD w latach 19962007.
Wzrost odsetka osób z dostępem do sieci szerokopasmowej o 10
pkt procentowych generuje rocznie 0,9-1,5% wzrostu
gospodarczego.
Kraje bogatsze
Przebadano
120
krajów z najwyższym
dochodem w latach
1980-2002.
Wzrost odsetka osób z dostępem do sieci szerokopasmowej o 10
pkt procentowych generował 1,21% wzrostu PKB.
Czernich
(2011)
i
i
in.
Qiang, Rossotto, i
Kimura (2009)
Zwiększenie
szybkości
dostępu
szerokopasmowego
w
rozważanym okresie z 0,5 do 4 Mbit/s podniosło miesięczne
przychody gospodarstw domowych średnio o: 322 USD w krajach
OECD i o 46 USD w krajach rozwijających się BIC (Brazylia, Indie i
Chiny).
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
16
Badanie
Zakres
Opis
Rezultaty
Qiang, Rossotto, i
Kimura (2009)
Kraje rozwijające
się
Przebadano
120
państw z najniższym
dochodem w latach
1980-2002.
Wzrost odsetka osób z dostępem do sieci szerokopasmowej o 10
pkt procentowych generował 1,38% wzrostu PKB.
du Rausas i in.
(2011)
G7, kraje BRIC
oraz Szwecja i
Kora Południowa
Przebadano
wpływ
internetu na PKB w
latach 2004-2009 w 11
dużych gospodarkach
oraz dwóch krajach z
największym
dostępem do sieci
szerokopasmowej
(Korea i Szwecja).
Internet odpowiadał rocznie średnio za 0,76 pkt procentowego
wzrostu gospodarczego w krajach rozwiniętych (nie wliczając
Japonii, która znajdowała się w stagnacji podczas tego okresu)
oraz 0,355 pkt procentowego w krajach rozwijających się (kraje
BRIC) , zaobserwowano również 10% wzrost produktywności
małych i średnich przedsiębiorstw dzięki dostępowi do sieci
szerokopasmowych.
Model
ekonometryczny
WISE
(por.
podrozdział 2.4.
56
krajów
o
różnym poziomie
rozwoju
Badanie oparte o lata
2003-2014.
Wzrost dostępności BB w przeliczeniu na 100 mieszkańców o 10
pkt procentowych powoduje, że roczny wzrost PKB jest wyższy o
0,76-0,83 punktu procentowego.
Źródło: opracowanie własne.
Jak widać dodatkowy wzrost gospodarczy wynikający ze wzrostu BBA jest różny w zależności od badań, ale
mieści się w granicach 0,76-1,5 pkt. proc. Nasze oszacowania (por. Rozdział 2.4) wskazują na lewy koniec tego
przedziału, czyli ok. 0,8 pkt proc. Te rozbieżności można wyjaśnić na kilka sposobów. Z jednej strony należy
mieć na uwadze różnice danych w bazach statystycznych oraz różnice w specyfice modeli ekonometrycznych z
których korzystają naukowcy. Na przykład w przypadku badań Qiang, Rossotto, i Kimura (2009), dotyczących
krajów rozwijających się, różnicę tłumaczy się zbyt dużą liczbą zmiennych instrumentalnych, co w konsekwencji
znacznie zawyża wartość wpływu internetu na PKB tych gospodarek. Wciąż problem dla naukowców stanowi
dostępność danych, szczególnie dla krajów rozwijających się. Z powodu braku wielu zmiennych trzeba
dokonywać przybliżeń i uproszczeń. Należy przy tym podkreślić, że pomimo rozbieżności, badania dojść
jednoznacznie wskazują na dodatni wpływ BB na PKB.
Oprócz pozytywnego wpływu na ogólną wydajność gospodarki istnieje szereg wartych przytoczenia
szczegółowych korzyści ekonomicznych płynących z dostępu do internetu przejawiających się w poszczególnych
gałęziach gospodarki. Wyniki analizy Clarke (2008) wskazują, że firmy z dostępem do BB z gałęzi produkcyjnej
generują o 6% wyższą sprzedaż za granicę niż firmy odcięte od tej technologii. Dla przedsiębiorstw z branży
usługowej wzrost ten jest nawet wyższy – od 7,5 nawet do 10%. Atrstic i Nguyen (2006) wyliczyli, że e-biznes
generuje 5% wzrost produktywności przemysłu. Rincon-Aznar, Robinson i Vecchi (2005) oszacowali ten wpływ
dla gałęzi usług na około 10% a Fornefeld, Delaunay, i Elixmann (2008) dla branży usług wiedzochłonnych
(knowledge intensive business services) na 20%. Ponadto analizy ekonometryczne wskazują także na dodatnią
korelacje między wzrostem dostępności do BB a liczbą firm działającym na rynku IT.
2. 4 S Z AC UN KI E KON OME TR Y C Z N E
O ile kraje wysokorozwinięte zostały relatywnie lepiej przebadane, a efekty zwiększenia dostępności do sieci
szerokopasmowej dostrzeżone, wciąż brakuje nam wystarczającej ilości analiz dla krajów rozwijających się. Z
tego powodu zdecydowaliśmy się przeprowadzić badanie ekonometryczne podobne do tych wcześniej
omawianych, tyle że oparte o nieco większą próbę uwzględniającą zarówno kraje rozwinięte jak i rozwijające
się. Czerpaliśmy też z nowszych danych niż przywoływani wcześniej autorzy, których badania kończyły się
najpóźniej na roku 2009.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
17
Wykres
2
Rozpowszechnienie
internetu
szerokopasmowego w wybranych krajach w latach
2001-2014.
Wykres 3 Względne rozpowszechnienie internetu
szerokopasmowego w wybranych krajach w okresie
2003-2008 i 2009-2014.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ITU.
Wykres 4 Dostęp do szerokopasmowego internetu (średnia dla lat 2009-2014) a PKB względem USA na
koniec 2008 roku.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GGDC i ITU.
Model ekonometryczny skonstruowany na potrzeby badania wyjaśnia tempo wzrostu na świecie w latach 20032014 za pomocą różnych zmiennych, w tym upowszechnienia internetu szerokopasmowego. Opis modelu oraz
uwzględnionych przezeń zmiennych zawiera Ramka 1. Na szczególną uwagę zasługują trzy zmienne związane z
BB. Pierwsza z nich (Wykres 2) to liczba łącz szerokopasmowych w przeliczeniu na stu mieszkańców. W tej
dziedzinie obecnie liderem są państwa europejskie, które około 2006 roku zaczęły wyprzedzać będące
wcześniej na czele Stany Zjednoczone. Do polski BB trafił nieco później a obecnie zajmujemy pozycję za krajami
Europy Południowej, ale przed najbiedniejszymi krajami UE. Z tego zestawienia widać wyraźnie, że dostępność
szerokopasmowego internetu jest silnie związana z rozwojem gospodarczym. PKB per capita w relacji do USA
wyjaśnia BBA w zależności od okresu w 80% lub prawie 90% (Wykres 4). Ponieważ wyjściowy poziom PKB
stanowi w ekonometrii wzrostu gospodarczego ważną zmienną kontrolną, przy tak wyraźnej korelacji BB-PKB
trudno pokazać metodami ekonometrycznymi wpływ BB na tempo wzrostu. Z tego powodu konieczne jest
zastosowanie zmiennych względnych, które relatywizują dostępność internetu do światowej średniej (zmienna
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
18
Rel_broad – Wykres 3) lub do krajowego PKB (zmienna Dev_broad mierząca odległość między punktami a linią
trendu - Wykres 4).
Ramka 1 Opis modelu ekonometrycznego.
W badaniu zastosowano regresję panelową z efektami losowymi. Zmienną objaśnianą było średnioroczne
tempo wzrostu PKB liczone w dolarach z uwzględnieniem parytetu siły nabywczej w cenach z 2010 roku. W
badaniu braliśmy pod uwagę dwa sześcioletnie okresy 2003-2008 i 2009-2014. Źródłem danych była baza
GGDC. Przy doborze zmiennych objaśniających kierowaliśmy się literaturą teoretyczną i empiryczną opisaną
szerzej przez Bukowskiego i in. (2015). W badaniu uwzględniliśmy 57 krajów, czyli wszystkie, dla których były
dane, z wyłączeniem tych, których gospodarki zdominowane są przez produkcję ropy naftowej1, przez co wyniki
gospodarcze w mniejszym stopniu zależą od pozostałych czynników. Obok zmiennej związanej z dostępem do
internetu szerokopasmowego do wyjaśnienia tempa wzrostu posłużyły następujące:
Pkb_usa – stosunek PKB per capita badanego kraju do PKB USA liczony na początku danego okresu. Zgodnie z
hipotezą konwergencji, kraj względnie biedniejszy powinien ceteris paribus rozwijać się szybciej od względnie
bogatszego. Źródło danych: GGDC.
Pkb_usa2 – powyższa zmienna podniesiona do kwadratu. Jej użycie motywowane jest tym, że zależność między
poziomem PKB a wzrostem gospodarczym nie ma charakteru liniowego.
Inv – średni udział inwestycji w PKB w danym okresie. Im wyższy udział inwestycji tym ceteris paribus wyższe
średnie tempo wzrostu PKB. Źródło danych: Bank Światowy, World Development Indicators.
Heritage – Wskaźnik wolności gospodarczej Heritage Foundation. Włączony do badania w celu uchwycenia
zależności między wzrostem gospodarczym a jakością instytucji gospodarczych.
Dpop – Wzrost odsetka osób w wieku produkcyjnym bezpośrednio przekłada się na PKB per capita, gdyż więcej
obywateli może pracować. Źródło danych: Bank Światowy, World Development Indicators.
Cognitive - zmienna skonstruowana przez Hanushka i Woessmanna (2012) dla uchwycenia średniego poziomu
kompetencji poznawczych mierzonych testami PISA, TIMS i PIRLS w latach 1960-2000. Choć wskaźnik ten nie w
pełni pokrywa się z badanym okresem, zdecydowaliśmy się na jego użycie ze względu na to, że poziom
kompetencji w całej populacji charakteryzuje się dużą bezwładnością, a więc brak pomiaru w latach 2003-2014
nie stanowi przeszkody w estymacji modelu. Spodziewamy się dodatniego wpływu kompetencji poznawczych
na tempo wzrostu PKB.
Access – średni dla danego kraju i okresu odsetek osób posiadających dostęp do Internetu. Spodziewamy się
dodatniego wpływu tego odsetka na tempo wzrostu PKB. Źródło: ITU.
Broad_pen – średnia dostępność BB w danym kraju w analizowanym okresie. BB definiowany jest przez ITU
jako możliwość transmisji szybszej niż ISDN, czyli od 1,5-2 Mbit/s. Źródło: ITU.
Rel_broad – dostępność BB mierzona dla danego okresu w relacji do średniej dla wszystkich krajów. Wartość
zero oznacza, że kraj charakteryzuje się rozpowszechnieniem BB na poziomie średniej światowej.
Dev_broad - dostępność BB mierzona dla danego okresu jako odchylenie od wartości korespondującej z PKB
danego kraju (liczonego względem USA). Wartość zero oznacza, że kraj charakteryzuje się w danym okresie
dostępnością BB na poziomie oczekiwanym na podstawie jego PKB.
Źródło: opracowanie własne.
1
Wykluczyliśmy kraje, które obecnie w przeliczeniu na mieszkańca wydobywają ropę o wartości co najmniej 2
tys. dolarów rocznie lub udział wartości wydobywanej przez nie ropy w PKB przekracza 4%.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
19
Wyniki modelowania dla różnych specyfikacji, w zależności od postaci zmiennej związanej z dostępem do BB,
prezentuje Tabela 2. Dla porównania oprócz specyfikacji I, II i III w Tabeli uwzględniono również specyfikację 0,
w której zmienna odpowiadająca za BB w ogóle nie występuje. W specyfikacji I internet szerokopasmowy nie
jest istotny. Istotność na poziomie 5% pojawia się dopiero, gdy BBA zostanie zdefiniowany względnie. W takiej
sytuacji dodanie zmiennej związanej z BBA wyjaśnia dodatkowo od 2% do 3% zmienności tempa wzrostu
gospodarczego pomiędzy krajami. Spośród specyfikacji II i III trudno wskazać tę preferowaną. Za
zrelatywizowaniem krajowego poziomu BBA do międzynarodowej średniej przemawia postępująca globalizacja
handlu i usług, zwłaszcza tych, które wykorzystują internet. Kraj, który wyprzedza globalne trendy
technologiczne powinien więc względnie zyskiwać. Z kolei za drugą specyfikacją przemawia powiązanie
poziomu BBA z już osiągniętym rozwojem gospodarczym. W kraju takim jak Polska, który konkuruje i kooperuje
przede wszystkim z krajami rozwiniętymi, ma to o tyle znaczenie, że średni poziom światowy BBA mógłby
okazać się niewystarczający. Jest bowiem poniżej tego, którym cieszą się nasi partnerzy.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
20
Tabela 2 Wyniki modelu ekonometrycznego wyjaśniającego wzrost PKB.
Zmienna/specyfikacja
0
I
II
III
Pkb_usa
-.0654***
-.0662***
-.0912***
-.0498**
Pkb_usa2
.0284**
.0289***
.0386***
.0223*
Inv
.174***
.173***
.173***
.182***
Heritage
.000518*
.00051*
.000603**
.000617**
Access
-.038***
-.0286*
-.0459***
-.0487***
Dpop
.399***
.385***
.345***
.365***
Cognitive
.0211***
.0211***
.0179***
.0170***
Broad_pen
-
-.000216
-
-
Rel_broad
-
-
.0055**
-
Dev_broad
-
-
-
.000831**
Liczba krajów
57
56
56
56
Liczba obserwacji
114
112
114
114
R2 w kraju
0.73
0.74
0.72
0.73
R2 między krajami
0.74
0.74
0.77
0.76
Źródło: opracowanie własne.
Gwiazdki oznaczają poziom istotności: od 10% (*) poprzez 5% (**) do 1% (***).
Powyższe oszacowanie należy traktować jako górną granicę możliwego wpływu BB na polskie PKB. Jak
wspominaliśmy w części wprowadzającej, porównania międzynarodowe uchwytują także wpływ internetu na
konkurencyjność kraju. Gdyby Polska nie inwestowała w ogóle w rozwój sieci szerokopasmowych, zatrzymując
się na poziomie technologii sprzed dziesięciu lat, uczyniłoby to z naszego kraju cyfrowy skansen, któremu
trudno byłoby włączyć się w globalne łańcuchy wartości. W takiej sytuacji należałoby się spodziewać spadku
tempa wzrostu gospodarczego bez względu na to, czy internet jako taki przyczynia się w istotny sposób do
wzrostu globalnego PKB, czy nie. Choć całkowity brak rozwoju technologii szerokopasmowej jest raczej czysto
teoretyczną możliwością, w badanej próbie pojawiło się szereg krajów względnie zapóźnionych cyfrowo jak na
przykład Grecja, Cypr, Malezja czy RPA, nie mówiąc już o państwach południowej półkuli znacznie biedniejszych
od Polski. Niewykluczone, że jednym z powodów ich relatywnie wolnego wzrostu gospodarczego w
analizowanym okresie było słabe upowszechnienie BBA. Tak przynajmniej wskazuje wyestymowany przez nas
model – braki zakresie BB mogły kosztować wymienione kraje w ciągu minionych sześciu lat nawet 2-3% PKB.
Trudno jednak na podstawie tego badania powiedzieć, jaka część tej straty wynika ze spadku międzynarodowej
konkurencyjności, a jaka z braków w implementacji technologii zwiększających efektywność gospodarowania.
Bezpośrednia ocena wkładu technologii szerokopasmowej we wzrost PKB może być dokonana na poziomie
sektorowym z wykorzystaniem modelu wykorzystującego badania mikroekonomiczne nad produktywnością
przedsiębiorstw a nie międzynarodowe porównania. Prezentację wyników takiego modelu przedstawimy w
kolejnym podrozdziale.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
21
2. 5 WY NI K I A N A L I ZY OP A R T EJ O MOD E L S EK T OR OW Y
Modelem ekonomicznym zastosowanym w celu oszacowania wpływu internetu szerokopasmowego na Produkt
Krajowy Brutto w ujęciu sektorowym jest zaktualizowana i zmodyfikowana wersja modelu BOUDICA (Big and
Open Data Universal Impact Assessment model) opracowanego w Warszawskim Instytucie Studiów
Ekonomicznych (Buchholtz, Bukowski i Śniegocki 2014). BOUDICA modeluje gospodarkę na poziomie małych,
średnich i dużych przedsiębiorstw z podziałem na dwadzieścia sektorów Polskiej Klasyfikacji Działalności.
Szacowany jest wpływ impulsów technologicznych bezpośrednio związanych z dostępem do internetu
szerokopasmowego na wydajność przedsiębiorstw w poszczególnych grupach rozmiarowych i w
poszczególnych sektorach. Model pozwala na uzyskanie szacunku zarówno dla stanu aktualnego, jak prognozy
wpływu rozwoju rynku internetowego na PKB aż do roku 2023.
Podczas badania uwzględnione zostały następujące impulsy technologiczne:
1. Praca w chmurze (Cloud Computing)
Praca w chmurze, lub inaczej przetwarzanie w chmurze, jest to sposób zarządzania środowiskiem IT
umożliwiający przetwarzanie danych odbywające się (dzięki wykorzystaniu łącza internetowego) nie na dysku
lokalnym, lecz na serwerach dostawcy usługi, zwanych właśnie ową „chmurą”. Klienci korzystający z chmury
przenoszą cały ciężar świadczenia usług IT na serwer, jednocześnie mając stały dostęp do zgromadzonych tam
danych. Warunkiem niezbędnym do pracy w chmurze jest dostępność szybkiego łącza internetowego, które
będzie w stanie zapewnić przepływ dużej ilości informacji. Zastosowanie tego systemu umożliwia
przedsiębiorstwom lepszą organizację pracy zdalnej oraz szereg oszczędności, które powodują, że chmura staje
się alternatywą dla wewnętrznej sieci. Praca w chmurze przynosi zmniejszenie zapotrzebowania na energię
elektryczną niezbędną do funkcjonowania i chłodzenia serwerów, zmniejszenie zapotrzebowania specjalistów
IT z zakresu sieci intra-net, a także zwolnienie przestrzeni biurowej zajmowanej przez infrastrukturę
technologiczną. Stosowanie modelu Cloud Computing zwiększa też bezpieczeństwo danych, gdyż w razie awarii
wewnętrznego systemu nie ulegają one zniszczeniu, lecz są dostępne na zewnętrznych, dobrze chronionych
serwerach. Komputery działające w modelu Cloud Computing mają często dostęp do większej mocy
obliczeniowej zewnętrznych serwerów, możliwej do wykorzystania w razie potrzeby bez konieczności
ponoszenia związanych z tym kosztów stałych.
2. E-administracja (e-government)
Kolejnym czynnikiem zwiększającym produktywność gospodarki jest elektroniczna administracja. Jej istota
opiera się na wykorzystaniu technologii informatycznych i telekomunikacyjnych w administracji publicznej.
Dzięki temu wiele usług z zakresu administracji dostępnych jest on-line, umożliwia to więc korzystanie z nich
bez konieczności wizyty w urzędzie. E-administrację można też zdefiniować jako całość procesów dążących do
usprawnienia i optymalizacji procesów administracyjnych pod kątem efektywności, wykorzystujących internet i
nowoczesne środki komunikacji. Wykorzystanie elektronicznej administracji przyczynia się do zwiększenia
produktywności, gdyż pozwala na oszczędność czasu oraz środków finansowych. Oszczędność czasu zyskuje się
poprzez zminimalizowanie liczby wizyt w organach administracji publicznej dzięki usługom działającym w sieci.
Oszczędność środków finansowych wiąże się natomiast z redukcją liczby osób zatrudnionych do obsługi
administracyjnej, zmniejszeniem wydatków przeznaczonych na utrzymanie biur oraz zminimalizowaniem
kosztów druku, wysyłek pocztowych i połączeń telekomunikacyjnych. By e-administracja się rozwinęła
warunkiem koniecznym jest BB, który z jednej strony pozwala na zwiększenie zakresu dostępnych usług, z
drugiej przyspieszenie działania już istniejących. Wszystko to ma szansę przyczynić się do przezwyciężenia
sytuacji, w której dla wielu osób ciągle atrakcyjne jest unikanie kanału cyfrowego pod pretekstem, że i tak
trzeba chodzić do urzędu, co owocuje utrzymywaniem jedynie w niewielkim stopniu ograniczonej infrastruktury
tradycyjnej.
3. E-handel (e-commerce)
Impulsem technologicznym powstałym dzięki obecności połączeń sieciowych jest również e-commerce czyli
handel elektroniczny. Według Światowej Organizacji Handlu (WTO) e-commerce to produkcja, sprzedaż,
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
22
reklama i dystrybucja produktów i usług przez sieci teleinformatyczne. E-handel może odbywać się zarówno na
płaszczyźnie B2B (Business to Business) gdzie transakcje odbywają się między przedsiębiorstwami jak i B2C
(Business to Consumer), gdzie uczestnikami wymiany jest przedsiębiorstwo oraz prywatny klient. E-handel
pozwala na znaczne obniżenie kosztów handlu w porównaniu do handlu tradycyjnego. Następuje to poprzez
zminimalizowanie wydatków na utrzymanie punktów sprzedaży czy magazynów (obsługa, wyposażenie,
wynajem nieruchomości), a także możliwość natychmiastowej aktualizacji oferty i dotarcia do szerokiego grona
odbiorców co sprawia, że klient może lepiej dobrać interesujący go produkt. Handel internetowy pozwala
również zaoszczędzić czas poświęcony na wybór towaru oraz lepsze jego dostosowanie do potrzeb klientów
dzięki łatwiejszej dostępności do szerokiej gamy produktów. Choć e-handel zaczął rozwijać się przed
upowszechnieniem BB, szybkie łącze pozwala na o wiele szerszy zakres działalności między innymi poprzez
udostępnianie informacji o produktach w formie grafiki i wideo.
4. Usługi poprzez strony internetowe (self-service websites)
Na zwiększenie produktywności pozytywnie wpływają również usługi świadczone poprzez strony internetowe.
Wiele organizacji takich jak banki, biura podróży czy przedsiębiorstwa dostarczające media rezygnuje częściowo
ze świadczenia usług na drodze telefonicznej lub osobistej na rzecz wdrażania usług on-line. Cyfryzacja
najczęściej dotyczy to takich zadań bazujących na wymianie informacji takich jak płatności, doradztwo klienta,
personalizacja świadczonych usług, itp. Rozwiązania tego typu przyczyniają się do wzrostu wydajności, gdyż
zmniejszają zapotrzebowanie na personel w działach obsługi klienta oraz przyspieszają proces realizacji usługi,
generując oszczędność czasu zarówno po stronie korzystającego z usługi, jak i jej dostawcy, a także redukują
liczbę potencjalnych błędów czy nieścisłości mogących powstać np. w trakcie rozmowy telefonicznej.
5. E-rekrutacja (e-recruitment)
Kolejnym istotnym polem nierozerwalnie związanym z internetem jest e-rekrutacja, która opiera się na
wykorzystaniu nowoczesnych technologii komunikacyjnych przy poszukiwaniu nowego personelu.
Przedsiębiorstwa na całym świecie przenoszą część procesów rekrutacyjnych do sieci w celu sprawniejszego i
szybszego pozyskania nowych pracowników. E-rekrutacja wykorzystuje bazy danych zawierające informacje o
potencjalnych pracownikach udostępniane przez portale internetowe. Przedsiębiorstwa praktykujące erecruitment mają możliwość ogłoszenia zapotrzebowania na nową siłę roboczą jednocześnie na wielu różnych
witrynach, dzięki czemu szybko docierają do dużego grona odbiorców. Elektroniczna rekrutacja jest
wspomagana przez dynamicznie rozwijające się oprogramowanie HR wykorzystujące big data, które ma na celu
jeszcze większą optymalizację tego procesu. W e-rekrutacji mogą być też wykorzystywane narzędzia
pozwalające na testowanie i ocenę kandydatów on-line, co znacząco ułatwia proces selekcji potencjalnych
pracowników. Dziedzina elektronicznej rekrutacji ma duży potencjał, gdyż umożliwiając lepsze dopasowanie
pracownika do charakteru wykonywanej pracy, przez co jest w stanie znacząco podnieść produktywność całej
gospodarki.
6. Usługi zdalne (remote services)
Usługi zdalne opierają się na monitorowaniu, ocenianiu i naprawie urządzeń (zazwyczaj związanych z
technologiami ICT) na odległość. Dzięki wykorzystaniu tych możliwości operator techniczny może rozwiązać
problem zgłoszony przez klienta za pośrednictwem internetu, bez konieczności osobistej wizyty. Podczas
wykonywania tego typu usług wykorzystywane mogą być również wideokonferencje, przy których duże
znaczenie ma dostęp do szybkiego łącza internetowego. Usługi zdalne umożliwiają oszczędność czasu, a także
zwiększają wydajność urządzeń poprzez zapewnienie im fachowego nadzoru.
7. Nawigacja online
Nawigacja online to szerokie pojęcie obejmujące zarówno klasyczną nawigację samochodową dostępną, dzięki
szerokopasmowemu internetowi, dla wszystkich posiadaczy nowoczesnych telefonów komórkowych
(smartfonów) jak i aplikacje umożliwiające dynamiczne dostosowywanie trasy do warunków panujących na
drodze czy wskazujące wolne miejsca parkingowe. Do grupy tej można zaliczyć także oparty na BB system
zarządzania ruchem w miastach. Dzięki nawigacji online skraca się czas dojazdu, co pozwala z jeden strony
efektywniej pracować, z drugiej oszczędzać na kosztach paliwa.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
23
8. Gospodarka współdzielenia (sharing economy)
Gospodarka współdzielenia to “bezpośrednia wymiana wolnych lub potencjalnie wolnych, materialnych lub
niematerialnych zasobów (w tym zasobów informacji) dokonująca się pomiędzy pojedynczymi użytkownikami
za pośrednictwem technologii cyfrowych” (Felländer, Ingram i Teigland 2015). Przykładem gospodarki
współdzielenia są usługi takie jak Blablacar i Airbnb, które pozwalają na udostępnienie innym za opłatą
odpowiednio miejsca w samochodzie i w mieszkaniu. Wymiana poprzez współdzielenie zasobów pozwala z
jednej strony obniżyć koszty pośrednictwa (pośrednika-firmę wynajmującą zastępuje aplikacja mobilna lub
strona internetowa), a z drugiej – i ten efekt jest ekonomicznie dużo istotniejszy – prowadzi do wprowadzenia
na rynek zasobów, które wcześniej nie mogły być wykorzystane, gdyż nie było technicznej możliwości
przezwyciężenia bardzo wysokich kosztów transakcyjnych. Zgodnie z prognozami PwC (2014) wielkość
gospodarki opartej o współdzielenie do 2025 roku będzie porównywalna z gospodarką podobnymi zasobami
opartą o ich tradycyjny wynajem. Oznacza to duże możliwości ekonomizacji zasobów zwłaszcza w branżach
transportowej i hotelarskiej.
Wykres 5. Udział poszczególnych grup rozmiarowych przedsiębiorstw w przyroście PKB generowanym
dzięki dostępowi do internetu szerokopasmowego.
2023
6%
5%
Przyros t PKB
24%
4%
51%
3%
25%
2%
1%
0%
2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023
Duże przedsiębiorstwa (250 i więcej)
Śr ednie przedsiębiorstwa (50-249)
Małe pr zedsiębiorstwa (10-49)
Źródło: opracowanie własne
Wykorzystując model BOUDICA oszacowano, że do 2023 roku przyrost PKB dzięki dostępowi do internetu
szerokopasmowego w Polsce wyniesie 5,11% (102,6 mld złotych w cenach stałych z 2010 roku). Największy
udział w tym przyroście (51%) będą miały duże przedsiębiorstwa (Wykres 5). Wynika to z faktu, że duże
przedsiębiorstwa są silnie obecne w sektorach, gdzie często wykorzystuje się nowoczesne technologie, w tym
również te bazujące na internecie szerokopasmowym. Ponadto duże przedsiębiorstwa w Polsce względnie
szybciej (na tle UE) implementują innowacyjne rozwiązania. Taki rezultat nie wynika więc z założenia, którego
nie przyjęliśmy, że technologie bazujące na BB są same w sobie bardziej atrakcyjne dla większych firm. Średnie i
małe przedsiębiorstwa będą miały udział w przyroście Produktu Krajowe Brutto wynoszący odpowiednio 25% i
24%. Dla porównania udział w wartości dodanej w 2010 roku wyniósł 42% dla dużych przedsiębiorstw, 26% dla
średnich i 32% dla małych.
Według szacunków wynikających z modelu do 2015 roku przyrost PKB dzięki dostępowi do internetu
szerokopasmowego wyniósł 1,43% PKB z 2010 roku, co przekłada się na 21 mld zł. W miarę upływu lat
przedsiębiorstwa będą wdrażać coraz więcej nowych technologii, dlatego też wzrośnie skumulowany przyrost
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
24
PKB związany z internetem szerokopasmowym. Model pokazuje, że nowoczesne rozwiązania bazujące na BB
mają jeszcze ciągle duży potencjał rozwojowy.
Wykres 6. Udział poszczególnych impulsów Wykres 7. Udział poszczególnych sektorów w
technologii bazujących na internecie w przyroście przyroście PKB do 2023 roku.
PKB do 2023 roku.
5%
udział sektorów w przyroście PKB
13%
4%
3%
6%
6%
6%
Informacja i komunikacj a
7%
Eduk acja
9%
Działalność profesjonalna, naukowa i tech.
9%
2%
Inne
Opieka zdr owotna i pomoc społeczna
Administracj a publiczna
11%
Działalność finansowa i ubezpieczeniowa
14%
Transport i gospodarka magazynowa
1%
Przetwórstwo przemysłowe
19%
Handel
0%
Źródło: opracowanie własne
Najbardziej znaczącymi technologiami bazującymi na internecie (Wykres 6) okazują się być usługi świadczone
przez strony internetowe (26%) oraz e- rekrutacja (25%). Wynika to z tego, że dotyczą one niemalże wszystkich
sektorów gospodarki. Ponadto są to dziedziny o dużym potencjale rozwojowym, wykorzystane dotychczas w
niewielkim jeszcze stopniu. Dużym odsetkiem (16%) cechuje się także e-handel, który jest i będzie
wykorzystywany w wielu różnych branżach. Sektorami gospodarki, które dzięki szybkim łączom internetowym
generować będą największy przyrost PKB są (Wykres 7): handel hurtowy i detaliczny (19% udziału wszystkich
sektorów), przetwórstwo przemysłowe (14%) oraz transport i gospodarka magazynowa (11%). Sektor handlowy
tak wysoką lokatę zawdzięcza rozwojowi e-handlu. W przetwórstwie przemysłowym znaczącą rolę odgrywają erekrutacja, e-handel oraz usługi świadczone przez strony internetowe. W transporcie natomiast wzrost
produktywności generowany jest głównie przez ekonomię współdzielenia i nawigację online.
2. 6 WNI OSKI
Model sektorowy oparty na mikroekonometrycznych oszacowaniach dotyczących wpływu poszczególnych
impulsów technologicznych na produktywność przedsiębiorstw dał znacznie niższe oczekiwania odnośnie
wpływu BB na wzrost polskiego PKB niż modele makroekonometryczne – te obecne w literaturze przedmiotu
oraz model ekonometryczny przygotowany na potrzeby badania. Z modelu BOUDICA wynika, że tempo wzrostu
PKB w latach 2010-2014 dzięki BB było wyższe o 0,25 pkt. proc, a z modelu ekonometrycznego o 0,8 pkt. proc.
Ponad trzykrotna różnica w otrzymanym oszacowaniu wynika z trzech przyczyn. Po pierwsze model
ekonometryczny jako scenariusz bazowy przyjmuje „cyfrowy skansen”, a więc całkowite zaprzestanie
rozwijania przez Polskę technologii szerokopasmowych, co przyczyniłoby się do znaczącego spadku
konkurencyjności gospodarki. W tym kontekście różnicę rzędu 0,55 pkt proc można interpretować jako wzrost
PKB wynikający z podtrzymania międzynarodowej pozycji konkurencyjnej naszego kraju, a 0,25 pkt. proc. jako
faktyczny fundamentalny wzrost efektywności. Po drugie BOUDICA implementuje tylko osiem impulsów
technologicznych, a w rzeczywistości jest ich znacznie więcej, więc owe 0,25 pkt jest bliższe dolnej granicy
oszacowania. Po trzecie wynik modelu sektorowego jest wyraźnie przesunięty w przyszłość – po 2014 roku
prognozowane dodatkowe tempo wzrostu dzięki BB jest dużo wyższe – rzędu 0,8 pkt. proc. Ostateczny rezultat
modeli może być więc dużo bliższy, choć jest on inaczej rozłożony w czasie. Po czwarte różne wyniki wynikają z
różnych metod modelowania oraz możliwych błędów oszacowań. Tak, czy inaczej przedział 0,25-0,8 uznajemy
za rozsądne przybliżenie możliwego wkładu BB do wzrostu Polskiego PKB.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
25
3
PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ, KONKURENCYJNOŚĆ I INNOWACYJNOŚĆ
Przedsiębiorczość, konkurencyjność i innowacyjność to zjawiska gospodarcze, które są obecnie przedmiotem
intensywnych badań2, z celem ustalenia najistotniejszych cech, ich sparametryzowanie i pomiar. Cechy te stają
się parametrami ekonomicznymi, zgodnie z następującą sekwencją logiczną; opis zjawiska, wskazanie cech,
definicja, parametryzacja, pomiar (badanie). Na podstawie przyjętych definicji podjęto próby kwantyfikacji przy
pomocy różnych miar3,4. Z ukształtowanych już definicji omawianych zjawisk, można wyprowadzić tezę, że
konkurencyjność i innowacyjność to cechy przedsiębiorczości, co znalazło odzwierciedlenie w przyjętych
metodykach. Ponieważ niniejsze badanie tych zjawisk to pomiar interakcji z dostępem do szerokopasmowego
Internetu (DSI),więc konieczne jest zdefiniowanie pola interakcji (geograficznego, sektorowego itd.). Definicje
tych zjawisk wyglądają inaczej w skali globalnej, kontynentalnej, w skali państw powiązanych specjalnymi
porozumieniami, czy wreszcie w skali regionów. Zmiana skali (różnica ilościowa) generuje zmiany, co w opisie
omawianych zjawisk wpływa na opis jakościowy i metodyki pomiaru ilościowego.
Systematyczne badania ilościowe przedsiębiorczości, konkurencyjności i innowacyjności rozpoczęły się w XXI
wieku5. W tym samym czasie pojawiły się cyfryzacja i pierwsze sieci świadczące usługi DSI. Cyfryzacja dzieje się
głównie w przestrzeni przedsiębiorczości. Określenie jej powiązania z rozwojem i upowszechnieniem BBA
stanowi wyzwanie badawcze, gdyż:
•
•
•
•
•
czas rozwoju szerokopasmowego Internetu to okres 15-20 lat, a w Polsce to historia XXI wieku, więc
dane dotyczące zjawiska dotyczą stosunkowo krótkiego czasu i są bardzo ograniczone,
nie ma możliwości badania porównawczego stanów zjawisk z BBA i bez BBA,
BBA ujawnia swój wpływ w sposób opóźniony, pośredni i w połączeniu z całością procesów cyfryzacji
gospodarki6 ,
BBA jest tylko jednym z bardzo wielu czynników wpływających na zjawisko przedsiębiorczości
(aczkolwiek o szczególnej intensywności w odniesieniu do konkurencyjności i innowacyjności)7,8,
brak jest odpowiednio szczegółowych danych, które pozwalałyby na ilościowe zdefiniowanie
warunków, w których BBA ujawnia swój wpływ gospodarczy9, 10.
2
Nadim Ahmad i Anders Hoffmann, „A framework for addressing and measuring entrepreneurship”, OECD,
2008, http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1090374.
3
Martine Durand i Claude Giorno, „Indicators of international competitiveness: conceptual aspects and
evaluation”, OECD economic studies 9, nr Autumn (1987): 147–82.
4
Joseph E. Stiglitz i in., „Report by the commission on the measurement of economic performance and social
progress”, Paris: Commission on the Measurement of Economic Performance and Social Progress, 2010,
http://graphics8.nytimes.com/packages/pdf/business/Stiglitzreport.pdf.
5
Rachida Justo, Julio O. De Castro, i Alberto Maydeu-Olivares, „Indicators of entrepreneurship activity: some
methodological contributions”, International Journal of Entrepreneurship and Small Business 6, nr 4 (2008):
604–21.
6
International Telecommunication Union, „Impact of Broadband on the Economy: Research to Date and Policy
Issues” (International Telecommunication Union, kwiecień 2012), https://www.itu.int/ITUD/treg/broadband/ITU-BB-Reports_Impact-of-Broadband-on-the-Economy.pdf.
7
European Commision, „A Digital Single Market Strategy for Europe - Analysis and Evidence”,
http://ec.europa.eu/priorities/digital-single-market/docs/dsm-swd_en.pdf.
8
Desirée van Welsum i in., EC. Unlocking the ICT Growth Potential in Europe Enabling People and Businesses:
Using Scenarios to Build a New Narrative for the Role of ICT in Growth in Europe. Final Main Report.
(Luxembourg: Publications Office, 2013), http://dx.publications.europa.eu/10.2759/37323.
9
„Rozszerzenie badania i pozyskanie danych na poziomie NTS 2 z zakresu wykorzystania ICT w gospodarstwach
domowych. Streszczenie raportu końcowego w języku nietechnicznym”, 2015.
10
International Telecommunication Union, „Impact of Broadband on the Economy”.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
26
Badanie wpływu Internetu na społeczeństwo i gospodarkę to jedno z najbardziej horyzontalnych i złożonych
badań rynkowych, gdyż Internet oddziałuje na wszystkie sektory i branże gospodarki. Oddziaływania te mają
charakter bezpośredni jak i pośredni - o złożonej, zmiennej w czasie, wielkoczynnikowej i nieoczywistej
korelacji. W badaniu tego typu wpływu jest z zasady wykorzystywany obszerny zakres danych i publikacji. BBA
jest pojęciem węższym i zostało zdefiniowane w powiązaniu z pojęciami cyfryzacji i powszechnego dostępu do
Internetu.
Dotychczasowy dorobek naukowy i badawczy dotyczący oddziaływania gospodarczego szerokopasmowego
Internetu już pozwala na jednoznaczne i bezdyskusyjne stwierdzenie, że przekłada się ono na wzrost
przedsiębiorczości, innowacyjności i konkurencyjności gospodarki, niezależnie od wybranej metody opisu i
parametryzacji11.
Jednak odpowiedzi na takie pytania jak:
•
•
•
•
•
dlaczego wpływ BBA jest dość różny w krajach o podobnym lub takim samym poziomie rozwoju
gospodarczego?
jaki powinien być zestaw branych pod uwagę oddziaływań/determinantów towarzyszących
inwestycjom w DSI, aby uwzględniając je, zmaksymalizować wzrost omawianych parametrów?
jaki zestaw danych powinien byś zbierany, aby zobiektywizować badania na temat wpływu cyfryzacji,
a w szczególności DSI, na wzrost innowacyjności i konkurencyjności?
jaki będzie horyzont czasowy oddziaływania proinnowacyjnego i prokonkurencyjnego?
jak szybko powinno rosnąć pasmo dostępu, aby przedłużyć proinnowacyjny charakter oddziaływania?
są złożone i obciążone bardzo wieloma zastrzeżeniami. Stale przyspieszająca cyfryzacja przyczynia się istotnie
do zmiany mapy gospodarczej świata. Jej wpływ na gospodarki narodowe jest różny. Okazuje się, że wpływ ten
bardzo silnie zależy od polityki gospodarczej danego kraju. Wiedza na temat jego charakteru to punkt wyjścia
do formułowania celów i budowy narzędzi interwencji publicznej, które będą lepiej służyć realizacji polityki
gospodarczej kraju.
Badania wpływu BBA na wymienione w tytule zjawiska gospodarcze to element poszukiwań efektywności
ekonomiczno-społecznej czyli tworzenia atrakcyjnych warunków inwestowania (RoE), przyciągających do
gospodarki narodowej finansowanie rozwoju, przy jednoczesnym zapewnieniu odpowiedniej stopy wzrostu i
dobrostanu społecznego. Ponieważ posługiwanie się czysto ekonomicznymi wskaźnikami (np. PKB)
niedostatecznie mierzy poziom zaspokojenia potrzeb społeczno-gospodarczych12, metod poprawy (RoE)
poszukuje się poprzez wskaźniki zagregowane opisujące tytułowe zjawiska, którym poświęcony jest ten
rozdział. W Polsce, która w pełni otworzyła się na konkurencję globalną i znajduje się na wejściu do grona
krajów o innowacyjnej ścieżce rozwoju, tworzenie warunków dla korzystniejszej stopy zwrotu (RoE) polega na
tworzeniu warunków sprzyjających innowacjom. Dlatego rankingi przedsiębiorczości, konkurencyjności i
innowacyjności powinny być czytane przede wszystkim jako rankingi warunków inwestowania i (RoE) dla
różnych typów kapitału, mimo braku bezpośrednich odniesień liczbowych.
Współczesne metodyki pomiarów przedsiębiorczości, konkurencyjności i innowacyjności są w Polsce są
znane jedynie bardzo wąskiemu gronu specjalistów. Dlatego, dla czytelności prezentowanych wyników
badań, będących przedmiotem zamówienia, uznaliśmy za stosowne wyposażyć je w opisy metodyk pomiaru
indeksów przedsiębiorczości, konkurencyjności i innowacyjności, które nie stanowiły przedmiotu
zamówienia.
11
„Net!Works White Paper on ”Economic Impact of the ICT Sector”” (European Technology Platform
„Net!Works”, 2012), http://www.networksetp.eu/fileadmin/user_upload/Publications/Position_White_Papers/Net_Works_White_Paper_on_economic_i
mpact_final.pdf.
12
Stiglitz i in., „Report by the commission on the measurement of economic performance and social progress”.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
27
3. 1 P Y TAN I E B ADAWC ZE
Celem badania opisanego Rozdziale 3 jest ocena wpływu rozwoju infrastruktury szerokopasmowej (czyli
infrastruktury IP i sieci telekomunikacyjnych zapewniających DSI) na przedsiębiorczość, konkurencyjność i
innowacyjność gospodarki kraju i regionów.
W zakresie dotyczącym wpływu BBA na funkcjonowanie przedsiębiorstw, pytanie badawcze zostało
sprecyzowane w następujący sposób.
Czy i w jakim stopniu oraz dlaczego wzrost dostępu do Internetu szerokopasmowego przekłada się na
podnoszenie innowacyjności i konkurencyjności polskiej gospodarki oraz rozwój przedsiębiorczości?
Schemat 2. Oddziaływanie BBA na gospodarkę13
Źródło: opracowanie własne
W ramach badania, przyjęta powszechnie logika wpływu BBA (którą przedstawia Schemat 2) powinna być
przetworzona w logikę wynikającą z pytania badawczego. Stąd też, celem rozdziału jest przedstawienie
wyników badań, w ramach których staraliśmy się m.in. ustalić „jak wykorzystanie Internetu szerokopasmowego
wpływa na konkurencyjność przedsiębiorców, aspekcie redukcji kosztów prowadzenia działalności (np.
oszczędności związane z kosztami podróży służbowych, kosztami administracyjno-biurowymi (koszty wydruku,
komunikacji wewnątrz i na zewnątrz przedsiębiorstwa, kontaktowania się z administracją publiczną,
kontrahentami, klientami) oraz w aspekcie wzmocnienia pozycji na dotychczasowym rynku i ekspansji na nowe
rynki (wzrost przychodów, zwiększenie zysków z prowadzenia działalności, wzrost liczby kontraktów,
kontrahentów itp.), jak również wydajności”.
3. 2 Z A K R ES I ME T OD Y K A B A DA Ń
W związku z obszernym charakterem pytania badawczego, przyjęto, że badania literaturowe i danych zostaną
ograniczone ściśle do wpływu BBA na omawiane cechy gospodarki. Skoncentrowano się na dorobku naukowym
wykorzystywanym praktycznie do opisu i pomiarów interesujących nas zjawisk ekonomicznych w sposób
przyjęty naukowo i upowszechniony przez organizacje międzynarodowe takie jak World Economic Forum (WEF)
(http://www.weforum.org/ ), OECD, ITU i Komisję Europejską (KE). Opis problematyki oceny jakościowej i
kwantyfikowalnej został ograniczony do tematów mających związek z opisem i pomiarem wpływu BBA we
wskazanym zakresie. Dobór danych i źródeł, metodyki i zakresu prac, jakie uważaliśmy za niezbędne dla
udzielenia odpowiedzi na powyższe pytanie badawcze, wynika z definicji pojęć przedsiębiorczości,
13
International Telecommunication Union, „Impact of Broadband on the Economy”.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
28
konkurencyjności, innowacyjności oraz cyfryzacji (jako istoty wpływu (oddziaływania) Internetu na
społeczeństwo i gospodarkę). Cyfryzacji poświęcono oddzielny podrozdział, by w pełni opisać sposób
oddziaływania BBA na gospodarkę.
Trudności metodyczne badania wpływu BBA są analogiczne do tych, przed którymi stali badacze wpływu
komputeryzacji na rozwój gospodarczy na początku lat dziewięćdziesiątych14. Dopiero na początku XXI wieku,
dzięki obszerniejszym danym udało się opisać wpływ ICT na wzrost PKB. Przedsiębiorczość, konkurencyjność i
innowacyjność to zjawiska o oddziaływaniu wieloczynnikowym, mierzone parametryzowanymi indeksami
zagregowanymi, co powoduje zwielokrotnienie trudności metodycznych i badawczych. Przegląd literatury
przedmiotu pozwala wnioskować, że aparat badawczy nadal jest w stanie intensywnego rozwoju, więc nie
mamy stabilnych definicji i dostatecznej ilości danych do prowadzenia systematycznych badań, a w
szczególności odpowiednio obszernych danych szczegółowych (niezagregowanych), które pozwalałyby na
wieloaspektowy pomiar ilościowy tych zjawisk.
Opisano i ograniczono liczbę analizowanych wskaźników, aby wpływ BBA był widoczny i zrozumiały.
Szczegółowy zakres badań dla każdego ze zjawisk został opisany w odpowiednich podrozdziałach. Wzięto
również pod uwagę fakt, że BBA nie jest jedynym wspólnym czynnikiem determinującym wzrost
przedsiębiorczości, konkurencyjności i innowacyjności. W analizach wzięto pod uwagę, że parametry te są silnie
skorelowane.
Oddziaływanie cyfryzacji (w tym Internetu) na gospodarkę odbywa się poprzez uruchomienie dużej liczby
procesów transformacji technologicznych i biznesowych, które zmieniają trwale i radykalnie15:
•
•
•
sposób funkcjonowania biznesu,
ofertę usług oraz technologie ich realizacji,
technologię produkcji i konstrukcję większości produktów/materiałów współczesnej cywilizacji
technicznej.
Rozumienie pojęć cyfryzacji, przedsiębiorczości, konkurencyjności i innowacyjności stale się zmienia.
Poszerzeniu także ulega średnie pasmo usługi DSI. Przyjmowane definicje są stabilne na poziomie pojęć
podstawowych, odnoszących się do opisu na bardzo wysokim poziomie ogólności, natomiast stale ewoluują na
poziomie szczegółowym, z czego wynika dobór wskaźników pozwalających na obiektywny pomiar
definiowanych zjawisk, stanów i/lub ich zmian. Na etapie interpretacji uzyskanych danych musimy uwzględnić,
że zarówno upowszechnienie dostępu, jak i poszerzanie pasma DSI, w sposób dynamiczny pobudzają zmiany w
obszarze badanych zjawisk. Dlatego w metodyce nie możemy przyjąć jednolitej i stałej definicji BBA dla całego
okresu, ani jednolitej granicy dolnej pasma, od której możemy uważać dostęp do Internetu za
szerokopasmowy.
Wspólną cechą zjawisk, które próbujemy ująć w precyzyjne definicje, są nieznane z zasady zmiany wynikające z
przyczyn finansowych, technologicznych i infrastrukturalnych niezwiązanych z cyfryzacją, jak i z lokalnego oraz
globalnego rozwoju DSI, o niezdefiniowanych badawczo proporcjach oddziaływania. Zatem w opisie
omawianych zjawisk, posługujemy się bardzo krótkimi definicjami ogólnymi i dobieramy zestawy wskaźników,
które najlepiej pasują do opisu zmian, które już zaszły, a dotyczą procesów opisywanych pojęciami cyfryzacji,
wzrostu innowacyjności i konkurencyjności. W procesie badawczym uwzględniliśmy też fakt, że zestaw
wskaźników służących ocenie indeksów zagregowanych ulegał zmianom oraz przyjmujemy, ale zmiany te były
metodyczne spójne, to znaczy poprawiały dokładność pomiaru, nie zaburzając istoty mierzonego zjawiska.
Z powyższego wynika, że na podstawie przedstawionych wyników badań będzie można wnioskować na temat
przyszłości przy założeniu, że proces rozwoju będzie zdominowany przez kopiowanie ścieżki rozwoju krajów
14
Ibid.
Krajowa Izba Gospodarcza Elektroniki i Telekomuniikacji, „Program Rozwoju Cyfrowego Infrastruktury i
Przemysłu”, 2015, http://www.kigeit.org.pl/FTP/PRCIP/2015-04-15_PRCIP_ftp.pdf
15
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
29
będących liderami cyfryzacji. Niniejszy zakres badań nie obejmuje prognozowania, ale na podstawie tego
raportu można opracować prognozę umożliwiającą optymalizację wydatków na wsparcie publiczne, podobnej
do tej opracowanej w Wlk. Brytanii16,17. Niniejszy zakres badań pozwala na przygotowanie następnego badania
określającego zestaw danych, które powinny być zbierane w sposób ciągły i spójny (kluczowa jest spójność
danych zbieranych w bazach Eurostatu, OECD i GUS). To pozwoliłoby na głębsze analityczne wejrzenie w istotę
zjawisk i odpowiedzieć nie tylko na pytanie badawcze o wpływ DSI, ale precyzyjnie powiedzieć, w jaki sposób,
przez jakie determinanty ten wpływ jest wzmacniany, czyli prowadzić bardziej horyzontalne programowanie.
Niedostateczne zasoby danych uniemożliwiają m.in. przygotowanie mapy „osadzania się” mikroprzedsiębiorstw
na istniejącej sieci, co byłoby cennym narzędziem monitorowania wpływu BBA na cyfryzację w szczególnie
słabo rozpoznanym segmencie MŚP.
W opisach omawianych zjawisk i metodykach ich pomiaru uwzględniono właściwie wszystkie zidentyfikowane
naukowo czynniki wpływające na wzrost gospodarczy stymulowany przedsiębiorczością.
Posługując się przyjętą definicją i opisem cyfryzacji, opracowano program badań i dobrano zestaw wskaźników
najlepiej przystających do celu głównego badania. Tylko niektóre dane statystycznie dotyczące poziomu
cyfryzacji są zbierane przez GUS, głównie jako zespół wskaźników określających poziom wykorzystania ICT w
prowadzonej działalności gospodarczej18. Dostępne dane powiązano logicznie z BBA jako głównym
stymulatorem cyfryzacji, innowacyjności i kluczowym elementem infrastruktury niezbędnej do prowadzenia
wszelkiego typu działalności gospodarczej, a zatem warunkującym rozwój przedsiębiorczości, co pozwoliło
odpowiedzieć na pytania badawcze. Dodatkowym efektem przeprowadzonych w ramach przyjętej metodyki
badań było wskazanie, jakie dane powinny być zbierane, aby analiza wpływu BBA miała głębokość pozwalającą
na prognozowanie i programowanie tego wpływu, a nie tylko stwierdzania stanu.
Bardziej zależało nam na uzyskaniu jak największej praktycznej (decyzyjnej) wartości opisu wyników badań i
analiz, niż na precyzyjnym opisie historii rozumienia roli poszczególnych czynników cyfryzacji i Internetu
stymulujących rozwój gospodarczy oraz związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy nimi. Bogata literatura
przedmiotu nie pozostawia wątpliwości co do prawdziwości tezy o silnie pobudzającym wpływie BBA na rozwój
gospodarczy. Wskazuje jednocześnie, że skuteczność tej stymulacji zależy bardzo silnie od poziomu rozwoju
kraju oraz od współdziałania z innymi czynnikami przyczyniającymi się do wzrostu gospodarczego. Dlatego w
programie badań istotną uwagę poświęciliśmy opisaniu całego obszaru współdziałania.
W wymiarze międzynarodowym koncentrujemy się na porównaniu, w jakim stopniu BBA wpłynął na
przedsiębiorczość w porównaniu z innymi krajami o podobnym poziomie rozwoju, celem wychwycenia innych
czynników, które szczególnie silnie współdziałają z BBA w procesie wspomagania konkurencyjności i
innowacyjności.
Literatura przedmiotu zawiera bogaty materiał badawczy, w tym również ilościowy, ale rozumienie istoty BBA
będzie wymagać jeszcze głębszych analiz jakościowych, bez których trudno jest zinterpretować prowadzone
badania ilościowe. Dla zwięzłości, jakościowy opis zjawisk i powiązań przedstawiamy w postaci schematów. Dla
określenia wpływu BBA na przedsiębiorczość w jej wszystkich przejawach, większy nacisk położono na
wyjaśnienie tego wpływu na podstawie już dostępnych badań ilościowych i jakościowych, niż na prowadzenie
rozległych własnych obliczeń.
16
The Goevernment Office for Science, „The Internet of Things: making the most of the Second Digital
Revolution. A report by the UK Government Chief Scientific Adviser” (Wielka Brytania, grudzień 2014),
https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/409774/14-1230-internet-ofthings-review.pdf
17
„UK Broadband Impact Study Impact Report” (Cambridge: SQW, listopad 2013),
https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/257006/UK_Broadband_Imp
act_Study_-_Impact_Report_-_Nov_2013_-_Final.pdf
18
„Rozszerzenie badania i pozyskanie danych na poziomie NTS 2 z zakresu wykorzystania ICT w gospodarstwach
domowych. Streszczenie raportu końcowego w języku nietechnicznym”.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
30
W programie badań uwzględniono, że następne lata to będzie czas intensywnego rozwoju Internetu rzeczy
(IoT). Dlatego odpowiedź na pytanie o główne obszary oddziaływania usługi BBA w rozpoczętym okresie
programowania powinien dotyczyć właśnie IoT, by mógł stać się podstawą do zwiększenia efektywności
ekonomicznej dofinansowania inwestycji w sieci komunikacji elektronicznej. Przyjęto, że studium przypadku
powinno dotyczyć cyfryzacji ściśle zdefiniowanej branżowo, w której BBA i usługi IoT już zaczynają mieć duże
znaczenie – dlatego studium przypadku analizuje znaczenie BBA dla innowacyjnego rozwoju energetyki.
3.2.1
POSZUKIWANIE MODELU EKONOMETRYCZNEGO
W pierwszym etapie badań ustalono charakter wpływu BBA na przedsiębiorczość w obu przejawach.
Konstruowanie modelu jest drugim etapem procesu badawczego, w którym dostrzeżone empirycznie związki i
zależności, będące produktem wstępnego porządkowania danych (np. Wykres 9) powinny być przełożone na
tezy badawcze. Z przedstawionych dalej opisów cyfryzacji, przedsiębiorczości, konkurencyjności i
innowacyjności wynika jednoznacznie, że są to złożone zjawiska społeczne.
Przyjmując następującą sześciokrokową metodykę modelowania ekonometrycznego19:
1)
2)
3)
4)
5)
6)
określenie celu badań modelowych,
specyfikacja zmiennych (określenie dostępności zgromadzonych danych),
wybór klasy modelu,
estymacja parametrów strukturalnych,
weryfikacja modelu,
wnioskowanie na podstawie modelu,
mieliśmy pełną świadomość, że ze względu na wczesny etap rozwoju tej dziedziny badań, w ramach niniejszego
badania zaproponujemy model ograniczony pod względem ilościowym, ale pozwalający na prognozowanie
jakościowe (kierunkowe). Przedstawiona powyżej procedura badawcza ma charakter cykliczny, gdyż
wnioskowanie na podstawie modelu wymaga ponownego przejścia do kroku 2, a czasem do kroku 1.
Ad 1)
Nauka od niedawna zaczęła badania ilościowe przedsiębiorczości, konkurencyjności i innowacyjności. Celem
badań modelowych będzie głównie określenie zależności przyczynowo-skutkowych, a konkretnie związku
pomiędzy procesem budowy i doskonalenia infrastruktury komunikacji elektronicznej sieci IP, a zjawiskami
przedsiębiorczości, konkurencyjności i innowacyjności. Zakładamy, że model ekonometryczny powstały w
ramach niniejszego badania pozwoli na wstępne objaśnienie charakteru powiązań i istotności niektórych
zmiennych objaśniających oraz pozwoli na wstępne oszacowanie charakteru tych powiązań. Szczególna wartość
każdego modelu ekonometrycznego leży w możliwości modelowania procesu w czasie, dlatego mimo pełnej
świadomości braku dostatecznej bazy danych, podejmiemy również próbę oszacowania kształtu modelu
czasowego. Z dużym prawdopodobieństwem nie będzie on pozwalał na ilościowe i geograficzne modelowanie
wsparcia procesów inwestycyjnych, ale powinien być użyteczny przy objaśnianiu zjawisk i przy podejmowaniu
decyzji kierunkowych związanych z realizacją polityki gospodarczej w zakresie cyfryzacji.
Ad 2)
W etapie drugim specyfikujemy zmienne używane do opisu przedsiębiorczości, konkurencyjności i
innowacyjności z podziałem na zmienne objaśniające i objaśniane. Na podstawie badań literaturowych, wiedzy
eksperckiej autorów i dostępnych już zbiorach danych przedstawiamy graficzną analizę kształtowania
poszczególnych zmiennych, prezentując dorobek naukowy i własne wnioski z przeprowadzonych badań.
Przyjmujemy, że w ramach dotychczasowych badań dokonano już wstępnej eliminacji zmiennych o małym
19
Barbara Gładysz i Jacek Wiesław Mercik, Modelowanie ekonometryczne: studium przypadku (Wrocław:
Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, 2007).
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
31
współczynniku zmienności lub liniowo zależnych. Widzimy, że w kolejnych cyklach badawczych modyfikowany
jest dobór zmiennych objaśniających, co spowoduje z pewnością konieczność ponawiania niniejszego
modelowania zgodnie z przyjętą procedurą.
Ad 3)
Zebrana wiedza pozwala stwierdzić, że skorzystamy z nieliniowego modelu wielowymiarowego. Podejmiemy
próbę określenia i minimalnej liczby funkcji modelu do opisu zjawisk, oraz zaproponujemy koncepcję
wprowadzenia czynnika czasu do modelu statycznego.
Ad 4) – 6)
Kroki 4-6 to etapy techniczne polegające na zaimplementowaniu narzędzi matematyki statystycznej, celem
oceny istotności i wartości użytkowej powstałego modelu ekonometrycznego. W tych krokach dominuje
podejście formalne do zebranych danych liczbowych.
Na koniec należy podkreślić, że badania w krokach 1 – 3 zajmując 80-90% czasu poświęconego na zbudowanie
w miarę poprawnego modelu ekonometrycznego. Niniejsze badania należy traktować jako jedno z bardzo
licznej grupy badań kierunkowych, których wspólnych celem jest de facto lokalna ocena istotności specyfikacji
zmiennych wykorzystywanych w skali międzynarodowej dla modelowania omawianych zjawisk. Penetracja BBA
i jego szerokopasmowość to jedna z kilkudziesięciu zmiennych objaśniających zjawiska innowacyjności,
konkurencyjności i przedsiębiorczości.
3. 3 C Y F RY ZAC J A
Gospodarka i związana z nią cywilizacja techniczna do XIX wieku opierała się na mechanice. Dwudziesty wiek
rozpoczął proces wdrażania elektryczności. Elektronika analogowa, cyfrowa, przetwarzanie danych i powstanie
Internetu to przejawy rozpoczętej w drugiej połowie XX wieku elektronizacji technologii (kolejnego etapu
wdrażania elektryczności). Przesyłanie sygnałów elektrycznych w formie cyfrowej otworzyło etap tzw.
cyfryzacji. Efekty ekonomiczne, w postaci wzrostu produktywności większości procesów technologicznych,
wzrostu jakości i innowacyjności we wszystkich obszarach działalności gospodarczej i społecznej, stanowiły i
nadal stanowią siłę napędową cyfrowego rozwoju techniki i technologii, nazywanego również cyfryzacją.
W sensie ekonomicznym cyfryzacja jest procesem zwiększania poziomu oddziaływania przemysłu ICT na
gospodarkę. Przykładem zagregowanego wskaźnika cyfryzacji gospodarki jest udział przemysłu ICT w kreowaniu
wartości dodanej kraju (Wykres 8). Dla Polski wg GUS, udział ICT w PKB kraju jest określany na poziomie ok.
3,8% (przyjmując, że PKB stanowi wartość dodaną mierzoną w cenach bieżących). Natomiast wg Ministerstwa
Gospodarki, na podstawie danych GUS udział ten wynosi 7,9%. Równie znacząca jest różnica dotyczy
zatrudnienia, natomiast pokrywają się dane dotyczące eksportu (8% eksportu Polski stanowią usługi i produkty
ICT). Różnice wynikają z różnej metodyki przypisywania kodów PKD do ICT. Oznacza to, że nadal brak jest
właściwej standaryzacji w zakresie pomiaru ekonomicznej skali cyfryzacji. Wynika to z faktu, że lepiej zbierane
są dane o produktach/usługach ICT wytwarzanych przez ten sektor, natomiast znacznie mnie precyzyjnie
ewidencjonowany jest poziom cyfryzacji pozostałych branż (wybór działalności wg określonej listy PKD). W
Polsce od roku 2012 znacznie poprawiono pomiar czynników oddziaływania, lecz nie jest to jeszcze właściwie
przetwarzane. Analogicznie wygląda pomiar podstawowych parametrów DSI, szczególnie w zakresie
pasmowości i profilu użytkowania.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
32
Wykres 8. Wartość dodana kreowana przez sektor ICT w krajach OECD20
Źródło: OECD 2015 Digital Economy Outlook
Powstanie sieci Internetu to jeden z przejawów cyfryzacji techniki i technologii. Tempo i skala rozwoju
komunikacji elektronicznej opartej na cyfrowej transmisji danych wynikały z wysokiej użyteczności i szerokiego
zakresu możliwych zastosowań. Nie można opisać oddziaływania usług BBA na interesujące nas parametry
gospodarcze bez opisania wpływu cyfryzacji na te parametry. Wysoki poziom inwestycji w cyfryzację wynika z
efektów gospodarczych w postaci wzrostu innowacyjności i wynikającej z niej przewagi konkurencyjnej.
3.3.1 OPIS ODDZIAŁYWANIA GOSPODARCZEGO
Pojęcie cyfryzacji nie doczekało się jeszcze jednoznacznej definicji encyklopedycznej. W niniejszym badaniu
posłużymy się definicją i opisem cyfryzacji opracowanym i przyjętym przez Krajową Izbę Gospodarczą
Elektroniki i Telekomunikacji21.
Cyfryzacja to proces wdrażania do powszechnego użytku osiągnięć z dziedziny elektroniki i technik
informacyjnych.
W zależności od obszaru zastosowań może oznaczać:
•
•
•
•
zmianę konstrukcji maszyn i urządzeń,
powszechną automatyzację wszystkich procesów produkcji i świadczenia usług, które podlegają
algorytmizacji,
zmianę sposobu realizacji automatyki przemysłowej i sieciowej,
zmianę sposobów zapisu, przetwarzania i przekazywania informacji.
Pojęcie cyfryzacji jest używane również w sposób ściśle techniczny, zawężony. Na przykład w dziedzinie
elektroniki cyfryzacja oznacza zastępowanie analogowych układów elektronicznych układami cyfrowymi.
Cyfryzacja to zmiany wynikające z elektronizacji np. zmiana oświetlenia żarowego, świetlówek, lamp sodowych,
świetlówek itd. na źródła LED-owe.
20
OECD 2015 Digital Economy Outlook (OECD Publishing, 2015), http://www.oecd-ilibrary.org/science-andtechnology/oecd-digital-economy-outlook-2015_9789264232440-en.
21
Krajowa Izba Gospodarcza Elektroniki i Telekomuniikacji, „Program Rozwoju Cyfrowego Infrastruktury i
Przemysłu”.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
33
Automatyzacja procesów produkcyjnych świata mechaniki polegała głównie na zastępowaniu monotonnych,
uciążliwych, wykonywanych w sposób ciągły czynności – pracą maszyn zwanych automatami. Cyfryzacja
przemysłu oznacza całkowitą automatyzację wszystkich etapów produkcji. Cyfryzacja procesów produkcyjnych
polega za całkowitym zastępowaniu ludzi maszynami, zarówno w pracach fizycznych jak i umysłowych.
Produkcja jest realizowana przez zespoły współpracujących ze sobą „inteligentnych” maszyn. Cyfryzacja
produkcji to również wzrost poziomu „inteligencji” tych maszyn, zwanych już robotami. Roboty coraz
powszechniej całkowicie zastępują pracę wykwalifikowanych pracowników, a ich „kwalifikacje” mogą być
zwiększane i modyfikowane poprzez zmianę oprogramowania. Roboty mają możliwość podejmowania decyzji.
To pozwala budować bezludne fabryki, co zwiększa produktywność przemysłu, ale pociąga za sobą doniosłe
problemy społeczne. Łatwo zauważyć, że współczesne systemy społeczno-gospodarcze nie są przygotowane na
tak szybki wzrost produktywności przemysłu, który wiąże się bezpośrednio z radykalną redukcją
zapotrzebowania na większość typów pracy ludzkiej. Zatem cyfryzacja przemysłu generuje problem bezrobocia,
które ma charakter strukturalny.
Aspekt „inteligencji” stanowi najistotniejszy wyróżnik funkcjonalny i techniczny, który powoduje, że zaczynamy
mówić o urządzeniach, systemach i infrastrukturze typu „Smart” (nawet w przestrzeni publicznej utrwaliły się
już takie terminy jak smartfon, Smart Grids, Smart City). Zatem w pełni usprawiedliwione jest postawienie tezy,
że cyfryzacja to proces kształtowania się nowego typu cywilizacji technicznej – cywilizacji Smart.
Proces cyfryzacji dotyczy:
•
•
•
pojedynczych maszyn/urządzeń,
zespołów maszyn i urządzeń organizowanych w systemy,
całych systemów i infrastruktury technicznej.
Przy obecnym stanie rozwoju techniki, tzw. „pełna” cyfryzacja (cyfryzacja typu Smart) może polegać np. na
stworzeniu maszyny zdolnej do wykonywania założonych funkcji w sposób autonomiczny, to znaczy w sposób
bezobsługowy – bez udziału człowieka, włączając w to tak skomplikowane maszyny jak środki transportu
lądowego, samoloty itp.
Cyfryzacja zespołów maszyn i urządzeń oznacza powszechne wdrożenie do użytku telematyki, czyli technik
teleinformatycznych służących do pełnej automatyzacji funkcjonowania systemów fizycznych. System
telematyczny to efekt połączenia w całość „inteligencji” i systemu komunikacji elektronicznej z urządzeniami
wykonawczymi. Opisane powyżej bezludne fabryki to przykłady praktycznego zastosowania telematyki do
pełnej automatyzacji systemów fizycznych – w tym wypadku całych fabryk. W fabrykach tych systemy
telematyczne umożliwiły integrację i organizację pracy robotów. Znaczenie tego procesu ma duży wymiar
makroekonomiczny, bo tak rozumiana cyfryzacja zaczęła obejmować wszystkie branże przemysłu, a tempo tego
procesu rośnie.
Cyfryzacja systemów polega na zastępowaniu rozwiązań realizowanych w różnych technikach i technologiach –
rozwiązaniami charakterystycznymi dla elektroniki i technik informacyjnych. Przykładami cyfryzacji systemowej
może być cyfryzacja systemu przetwarzania informacji, obiegu dokumentów, systemów zarządzania finansami,
systemów rezerwacji biletów na środki transportu, miejsc w hotelach itd. Ważnymi społecznie są procesy
cyfryzacji narzędzi edukacyjnych, sposobów realizacji usług powszechnych itd..
Cyfryzacja infrastruktury technicznej polega na integracji rozwiązań telematycznych z urządzeniami
monitorującymi i wykonawczymi zainstalowanymi w ramach tej infrastruktury. Przykładem infrastruktury
technicznej podlegającej obecnie intensywnej cyfryzacji są sieci elektroenergetyczne, przekształcające się we
wspomniane już sieci Smart Grids.
Skala, poziom użyteczności i niezwykle szeroki zakres zastosowań elektroniki i technik informacyjnych
spowodował fundamentalne zmiany w całej technice, więc tempo cyfryzacji zaczęło decydować o tempie
całego postępu technicznego.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
34
Schemat 3. Wejście i rozwój maszyn/produktów w cyklu przemian cyfrowych.
Źródło: opracowanie własne
Zakres i tempo powyższych zmian ma kluczowe znaczenie dla:
•
•
•
•
•
•
obniżki jednostkowych kosztów produkcji i świadczenia usług,
redukcji jednostkowego zużycia materiałów i surowców,
obniżki kosztów inwestycji w infrastrukturę i zwiększenie efektywności jej wykorzystania,
upowszechnienia i podniesienia jakości edukacji i kształcenia ustawicznego,
upowszechnienia dostępu do wiedzy, informacji i dóbr kultury,
redukcję zapotrzebowania na prace proste i wzrost popytu na prace o dużym ładunku kreatywności.
Cyfryzacja stała się synonimem postępu cywilizacyjnego i jednym z głównych mechanizmów technologicznych
stymulujących wzrost gospodarczy, co czytelnie odzwierciedla logika powiązań (Schemat 5). Pokazany cykl
rozwoju cyfrowego produktu dotyczy głównie rozwoju maszyn i systemów technicznych. Jego działanie można
go zilustrować rozwojem wielu popularnych maszyn, np. przejściem od stempla przez maszynę Gutenberga po
sieciowy kombajn poligraficzny. Horyzontalny charakter cyfryzacji objawia się również w przekształcaniu innych
niż maszyny produktów/obiektów w maszyny cyfrowe (np. odzież, obuwie), w wirtualizacji produktów (nośniki
audio-wideo i informacji, książki, obrazy, filmy, dokumenty itd.), wreszcie tworzy nowe kategorie
bytów/produktów. Przykładem mogą być inteligentne dokumenty, stanowiące połączenie w jednym obiekcie
informacyjnym - danych i aktywnej aplikacji - nadającej dokumentowi cechy inteligencji. Procesy wirtualizacji,
automatyzacji i wdrażania inteligencji sprzyjają rozwojowi produkcji masowej, obniżce kosztów produkcji i
świadczenia usług, co ma doniosłe konsekwencje gospodarcze.
Schemat 4. Cykliczność procesu wzrostu znaczenia przetwarzania danych
(zmodyfikowany łańcuch przyczynowo - skutkowy Katza 2009)
w przedsiębiorstwie
Źródło: opracowanie własne
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
35
Cyfryzacja, zmieniając, automatyzując i wirtualizując całość procesu przetwarzania i przekazywania informacji
zmieniła sposób organizacji biznesu, czyniąc z przetwarzania danych coraz ważniejszy element działalności
operacyjnej przedsiębiorstw.
W pytaniu badawczym podniesiono potrzebę określenia i wpływu Internetu szerokopasmowego na koszty
(pośrednie i stałe) związane z prowadzeniem działalności gospodarczej takie jak: koszty administracyjnobiurowe, komunikacji wewnętrznej i zewnętrznej, koszty delegacji, kontaktów z klientami i urzędami - w
kontekście wzmocnienia pozycji rynkowej wynikającej ze wzrostu konkurencyjności lub/i innowacyjności
powiązanych ze wzrostem produktywności. Warto zauważyć, że komplikacja procesowa i związany z tym wzrost
kosztów rodzajowych, związanych z administracją i komunikacją z klientami, zrodził zapotrzebowanie na
automatyzację procesu przetwarzania danych. Pierwsze komputery produkowane przemysłowo (IBM - 1953)
służyły właśnie redukcji kosztów administracyjno-biurowych. Wraz z komputerem pojawił się dokument
elektroniczny, co uruchomiło trwający do dzisiaj (Schemat 4) cykliczny proces cyfryzacji organizacji
przedsiębiorstw, prowadząc w kolejnych okrążeniach do ciągłego wzrostu produktywności. Taki sam wpływ
miała intensyfikacja wykorzystania Internetu a potem DSI. Z badania wynika, że spadek kosztów jednostkowych
przetwarzania danych i informacji nie oznacza jednak spadku kosztów całkowitych. Wręcz odwrotnie.
Pozytywny wpływ cyfryzacji na produktywność zachęca przedsiębiorców do coraz większych inwestycji w
cyfryzację procesów i zwiększania zatrudnienia pracowników pracujących w działach IT przedsiębiorstw. W
ramach opisywanego cyklu (Schemat 4) rośnie udział inwestycji IT w całości inwestycji przedsiębiorstw oraz
wielkość zatrudnienia pracowników zaangażowanych w przetwarzanie informacji. Wydaje się, że ten cykl być w
przyszłości zahamowany jedynie obniżeniem efektywności ekonomicznej tego typu inwestycji22. Na obecnym
etapie rozwoju cyfryzacja przyczynia się do wzrostu udziału kosztów pośrednich i powoduje, że koszty
administracyjno-biurowe związane z przetwarzaniem danych stanowią coraz większą pozycję kosztową w
każdym przedsiębiorstwie. Jest to zgodnie ze współczesnym modelem konkurencyjności, w który wskazuje się,
że redukcja kosztów rodzajowych i kosztów pracy jest mało skutecznym sposobem na podnoszenie
konkurencyjności, czego powyższy przykład jest ilustracją.
Równie istotną cechą procesów cyfryzacji, zmieniającej właściwie większość tradycyjnych procesów
biznesowych jest stała czasu zachodzących przemian. W epoce przed-cyfrowej tempo zmian w technologii i w
umiejętnościach niezbędnych do funkcjonowania w gospodarce był na tyle wolny, że tempo zmian procesów
biznesowych, czasy życia produktów itd. były niejako „przystosowane” do stałych czasu właściwych dla psychiki
i czasu życia człowieka. Proces wdrażania innowacji był połączony z wymianą pokoleniową. Wraz z wejściem
gospodarki w epokę cyfrową technologia i procesy gospodarcze „wymuszają” na społeczeństwach i jednostkach
rozciągnięcie i procesów kształcenia na okres całego życia w skali i z intensywnością tak dużą, że rodzi to
naprężenia społeczne. Cyfryzacja zrodziła nowy typ rozwarstwienia społecznego objawiający tzw.
„wykluczeniem” cyfrowym jednostek i całych grup zawodowych.
Proces cyfryzacji w bardzo krótkim czasie zrewolucjonizował całość komunikacji elektronicznej, zmieniając
Internet z przełomu wieków w sieć powszechnej komunikacji dla wszystkich usług korzystających z technologii
cyfrowego przetwarzania danych i cyfrowej transmisji danych. Służy zarówno wszelkim usługom komunikacji
osobowej jak i telematycznej czyli komunikacji między maszynami (M2M). Udział komunikacji M2M w całości
komunikacji elektronicznej roście tak dynamicznie, że wprowadzono pojęcie Internetu Rzeczy (IoT).
Postęp w ICT (cyfryzacja) generuje ponad 60% wszystkich innowacyjnych projektów w przemyśle oraz jest
źródłem wzrostu gospodarczego. W dekadzie 2001-2011 branża ICT stanowiła źródło 30% wzrostu PKB w UE27 i
55% w USA, stanowiąc koło zamachowe większości gospodarek krajów wysokorozwiniętych. Cyfryzacja jest też
głównym „konsumentem” nakładów na innowacje, co odzwierciedla struktura nakładów na B+R+I w krajach
wysokorozwiniętych.
22
International Telecommunication Union, „Impact of Broadband on the Economy”.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
36
Głównym nurtem wzrostu innowacyjności i cyfryzacji jest wszechstronny rozwój Internetu23. Miarą wzrostu
znaczenia Internetu dla całości procesu cyfryzacji jest zanik nieskomunikowanych (niepodłączonych do sieci
Internetu) urządzeń cyfrowych. W ciągu ostatnich 15-tu lat udział takich urządzeń cyfrowych w całości rynku
cyfrowego spada. Przykładem ilustrującym tempo usieciowienia urządzeń cyfrowych jest tempo spadku
sprzedaży płyt CD. Zwolnienie tempa wzrostu nastąpiło wraz z pojawieniem się szerokopasmowego Internetu, a
od roku 2006 rozpoczął się spadek sprzedaży, które tempo osiąga już poziom ok. 10% rocznie (dane KIGEiT).
W związku z powyższym cyfryzacja jest źródłem zmian nie tylko w gospodarce, ale również w organizacji
Państwa i życia społecznego. Przyczynowo - skutkowy schemat logiczny wpływu cyfryzacji (Schemat 5)
uwzględnia fakt, że efektywność wpływu BBA na gospodarkę wymaga ekosystemu cyfrowego, a logika
oddziaływanie zarówno cyfryzacji jak jednego z jej przejawów jest identyczna. Przyczynia się do tego przede
wszystkim wzrost udziału urządzeń, oprogramowania i usług sieciowych w całym wolumenie produkcji sektora
cyfrowego.
Schemat 5. Logika wpływu i powiązania pomiędzy cyfryzacją i analizowanymi cechami gospodarki
Źródło: opracowanie własne
Z samej logiki (oddziaływania BBA na gospodarkę wynika, że wpływ będzie intensywniejszy wtedy, gdy będzie
istniał odpowiedni poziom cyfryzacji – naturalnego ekosystemu do korzystania z możliwości DSI. Powyższy opis
uzasadnia tezę, że właściwym jest badanie wpływu rozwoju Internetu na gospodarkę z założeniem, że stanowi
on infrastrukturę komunikacyjną procesu cyfryzacji, a jego zmiany innowacyjne stanowią kluczowe zmiany
produktowe. Jednoczesność i tożsamość Internetu i cyfryzacji powoduje, że nie ma metodologicznej
możliwości ani potrzeby wydzielenia wpływu BBA z całości wpływu cyfryzacji na analizowane w tym rozdziale
cechy gospodarki.
3.3.2 SIECIOWE ODDZIAŁYWANIE CYFRYZACJI
Cyfryzacja z samej swej istoty generuje stały wzrost popytu na pasmo komunikacyjne i powszechność dostępu.
Wzrost popytu na pasmo współgra z powszechnością popytu. Większość badań poświęconych oddziaływaniu
BBA na gospodarkę koncentruje się na badaniu związku pomiędzy wzrostem penetracji BBA a wzrostem PKB.
Jednak do tej pory praktycznie nie prowadzono badań, które pozwalałyby ustalić, w jakim stopniu wzrost PKB
jest pochodną wzrostu przedsiębiorczości, w jakim stopniu konkurencyjności, a w jakim innowacyjności
(Schemat 5). Trudności badawcze wynikają zarówno z braku danych jak i jasnej metodyki pozwalającej określić
części wspólne tych trzech parametrów. Wiadomo, że cyfryzacja w różnym stopniu i w różnym czasie generuje
23
McKinsey Global Institute, „Disruptive technologies: Advances that will transform life, business, and the
global economy” (McKinsey Global Institute, maj 2013),
http://www.mckinsey.com/~/media/mckinsey/dotcom/insights%20and%20pubs/mgi/research/technology%20
and%20innovation/disruptive%20technologies/mgi_disruptive_technologies_executive_summary_may2013.as
hx.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
37
zmiany w różnych sektorach przemysłu. Siła oddziaływania zależy od możliwej głębokości cyfryzacji i czasu
oddziaływania.
Wykres 9. Charakter wpływu BBA na wzrost zatrudnienia (na podstawie24Katz 2008). Krzywa ilustruje
innowacyjny etap oddziaływania DSI
Źródło: Katz 2008
Badania Gilletta i innych (2006)25 potwierdziły tezę o nieliniowym wpływie penetracji na wzrost gospodarczy.
Badania Katza potwierdziły charakter wpływu oraz zjawisko nasycenia oddziaływania w funkcji penetracji
(Wykres 9). Spadek tego oddziaływania po osiągnięciu ekstremum, mimo dalszego wzrostu penetracji, jest
spowodowany skonsumowaniem potencjału oraz spadku innowacyjnego charakteru oddziaływania wraz z
upływem czasu. Praktyka wskazuje, że innowacyjność produktów cyfrowych to okres do 3-ch lat. Analizując
wyniki badań wpływu poziomu penetracji szerokopasmowego w różnych krajach i okresach należy zauważyć, że
największe korzyści z szybkiego wzrostu penetracji odnoszą liderzy zmian. Dzieje się tak dlatego, że samo
poszerzenie pasma jest również innowacją - dostarczaną przez operatora teleinformatycznego na rynek. W
ciągu ostatnich 15 lat powstało już kilka generacji dostępu szerokopasmowego o przepustowościach
definiowanych jako: >256kbps, >1,5/2Mbps, >10Mbps, 25/30Mbps, >100Mbps oraz 1Gbps (Wykres 10).
Publikowane przez OECD dane dot. penetracji BBA w krajach wysokorozwiniętych w podziale na pasma
pokazują, że zróżnicowanie pasmowe jest znacznie większe od penetracyjnego, co odbija się na zróżnicowaniu
siły oddziaływania BBA na parametry wzrostu gospodarczego.
Podmioty korzystające z tej innowacji jako pierwsze mają możliwość i powód do stworzenia produktów
przeznaczonych dla danej szerokości pasma, więc najbardziej intensywnie mogą wykorzystać do osiągnięcia
innowacyjnej przewagi konkurencyjnej. Zatem podmioty działające w Japonii i Korei mają przewagę
konkurencyjną nad konkurentami z innych krajów polegającą na BBA o pasmie >100Mbps (Wykres 10).
Prezentowane przez ITU zestawienie badań wpływu BBA na wzrost gospodarczy pokazują, że w zależności od
metodyki, przedziału czasowego przyjętego do analizy oraz poziomu rozwoju kraju wyniki mogą się różnić w
bardzo szerokim zakresie, co sygnalizuje, że BBA najsilniej wpływa na wzrost gospodarczy, gdy sama usługa jest
innowacją. Zatem należy bliżej przyjrzeć się skutkom produktowym poszerzania dostępnego pasma. Nie mamy
jednak określenia pozycji Polski w tym zestawieniu, gdyż nie zbierane są stosowne dane.
24
The Impact of Broadband on the Economy: Research to Date and Policy Issues - ITU-BB-Reports_Impact-ofBroadband-on-the-Economy.pdf, udostępniono 22 wrzesień 2015, http://www.itu.int/ITUD/treg/broadband/ITU-BB-Reports_Impact-of-Broadband-on-the-Economy.pdf.
25
International Telecommunication Union, „Impact of Broadband on the Economy”.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
38
Wykres 10 Struktura pasmowa penetracji kablowego dostępu do szerokopasmowego Internetu w roku 201426
Źródło: OECD 2015 Digital Economy Outlook
Rozwój technologiczny BBA jest determinowany głównie decyzjami politycznymi. Mają one zasadnicze
znaczenie zarówno dla wyboru technologii jak i tempa jej rozwoju. Wybór technologii jest najczęściej obaczony
błędem wynikającym z niezrozumienia faktu, że w świecie elektroniki o kosztach decyduje przede wszystkim
skala. Należy zracjonalizować zakres stosowania reguły neutralności technologicznej. Już od lat 90-ch wiadomo,
że technika światłowodowa jest bezkonkurencyjna pod względem szybkości transmisji, trwałości perspektyw
rozwoju i redukcji kosztów27. Poziom rozwoju BBA i jego radykalnie niższe koszty w Korei i Japonii są efektem
decyzji technologicznych podejmowanych w oparciu o wiedzę ekspercką. Kraje, które dzisiaj są liderami
rozwoju PON i dalszego poszerzania pasma dostępu bezprzewodowego, osiągną w następnej dekadzie dużą
przewagę konkurencyjną, za względu na znacznie wcześniejsze upowszechnienie pasma 1 Gbps.
W przypadku bezprzewodowego BBA podstawowym źródłem opóźnień decyzji, mimo dostępności technologii,
jest tempo alokacji pasma i holistycznego podejścia do rozwoju infrastruktury krytycznej. Polityka w tym
zakresie będzie miała zasadnicze znaczenie dla możliwości odniesienia korzyści ekonomicznych z podniesienia
konkurencyjności na rynku IoT28.
Walka o uzyskanie przewagi konkurencyjnej w obszarze pasma odbywa się zarówno w segmencie łączy
kablowych jak i dostępu bezprzewodowego. Czas oddziaływania poszczególnych rodzajów dostępu jest w
różnych krajach różny, więc i efekty tych oddziaływań muszą być różne. Oddziaływanie BBA na wzrost
omawianych parametrów zależy również od tego, czy dostęp do Internetu jest bezprzewodowy, czy też nie.
Dynamika rozwoju jakościowego i ilościowego produktów i usług cyfrowych nie pozwala jeszcze na
sporządzenie pełnej, potwierdzonej jednolitymi co do metodyki badaniami ilościowymi, tabeli wpływu
szerokopasmowości i penetracji BBA na rozwój wybranych produktów i usług. Natomiast możemy wskazać,
które grupy produktów, usług i modeli biznesowych mogły zacząć się rozwijać, wraz z pojawieniem się
26
OECD 2015 Digital Economy Outlook.
„How Thatcher killed the UK’s superfast broadband before it even existed | TechRadar”, udostępniono 8
październik 2015, http://www.techradar.com/news/world-of-tech/how-the-uk-lost-the-broadband-race-in1990-1224784.
28
„Wireless connectivity for the Internet of Things, one size does not fit all”,
http://www.ti.com/lit/wp/swry010/swry010.pdf?DCMP=ep-con-wcs-cmtech&HQS=ep-con-wcs-cmtech-hpbwhip-en.
27
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
39
kolejnych generacji DSI. Związek przyczynowo-skutkowy był w wielu przypadkach dwukierunkowy. Rozwój eedukacji i oprogramowania, czy też nowe modele biznesowe (np. e-handel) były warunkowane
upowszechnieniem się usług dostępowych o odpowiedniej szybkości, natomiast strumieniowanie mediów i
rosnące zasoby treści w postaci cyfrowej były silnymi determinantami produktowymi podnoszenia szybkości.
Poniższe zestawienie ilustruje związek pomiędzy funkcjonalnościami Internetu, produktami i usługami.
>256 kbps
•
•
•
•
•
•
•
Reklama i marketing poprzez www
Elektronizacja korespondencji tekstowej i graficznej
Komunikatory VoIP
Obrót produktami cyfrowymi o wielkości do 100 MB (np. zakup oprogramowania)
Streaming audio
Aplikacje sieciowe o bez możliwości integracji sieciowej funkcjonalności (bardzo niskie
zapotrzebowanie na pasmo)
E-Edukacja off-line
>1,5/2Mbps
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Handel elektroniczny
Stream wideo na poziomie bazowym SD
Telefonia VoIP
Komunikatory wideo
Obrót produktami cyfrowymi do 1 Gb (np. zakup płyty CD)
Aplikacje sieciowe o niskim poziomie integracji sieciowej funkcjonalności (niskie zapotrzebowanie na
pasmo)
Proste narzędzia do e-edukacji on-line
Monitoring maszyn on-line
Prasa i czytelnictwo on-line
>10 Mbps
•
•
•
•
•
•
•
•
Handel elektroniczny z wymagający wizualizacji
Streaming wideo na poziomie HD Ready
Obrót produktami cyfrowymi do 5 GB (np. płyt DVD)
Aplikacje sieciowe o średnim poziomie integracji (możliwość pracy na komputerze zdanym z
wykorzystaniem) – możliwość obsługi podstawowego elektronicznego stanowiska pracy – telepraca
Obsługa zdalna maszyn on-line
Proste narzędzia wideo do e-edukacji on-line
Gry on-line
Rozwój sieciowego sprzętu powszechnego użytku
>25/30 Mbps
•
•
•
•
•
•
•
Streaming wideo na poziomie HD
Obrót produktami cyfrowymi do 25 GB
Aplikacja sieciowe o wysokim poziomie integracji możliwość obsługi większości stanowisk pracy
elektronicznej i współpracy bazodanowej
Możliwość e-edukacji on-line na poziomie podstawowym i średnim
Rozwój komputerów i sprzętu sieciowego o powszechnych zastosowaniach profesjonalnych
Zdalne stanowiska pracy o jakości LAN 10 Mbps
Telematyka podstawowa
>100 Mbps
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
40
•
•
•
•
•
•
•
Dostęp do aplikacji sieciowych pozwalających na prace na urządzeniach sieciowych
Obrót produktami cyfrowymi do 50 GB
Edukacja on-line z pełną dostępnością komunikacyjną grupy edukacyjnej
Realizacja wybranych rodzajów produkcji i usług on-line
Zdalne elektroniczne stanowiska pracy o zdolne do pracy sieciowej o funkcjonalności Ethernet LAN
100 Mbps
Telematyka o zaawansowanych funkcjach pozwalających na zarządzanie niewielką grupą maszyn
>1Gbps
•
•
•
•
•
•
Zrównanie jakości cyfrowego dostępu lokalnego i sieciowego
Możliwość rozwoju cyfrowej dzierżawy zasobów
Istotne zwiększenie wydajności maszyn cyfrowych – możliwość upowszechnienia technologii
obliczeniowych (w chmurze)
Możliwość wirtualizacji firm i przedsiębiorstw produkcyjnych
Zdalne elektroniczne stanowiska pracy o zdolne do pracy sieciowej o funkcjonalności Ethernet LAN
1000 Mbps
Telematyka nieruchomości inteligentnych
Istotnymi źródłami wiedzy są pomiary intensywności i sposoby wykorzystania Internetu, np. dane o
miesięcznym ruchu IP (Wykres 11) przypadającym na mieszkańca oraz o charakterze tego ruchu (rozrywkowy,
handlowy, zawodowy itd.). Wielkość ruchu IP jest jednym z głównych wskaźników określających poziom
rozwoju BBA oraz poziomu cyfryzacji gospodarki29. Jest to miernik popytu na usługi DSI. Aby zmierzyć stopień
zaspokojenia tego popytu, należałoby sporządzić taki sam wykres przestawiający wskaźniki stosunku ruchu IP
per capita na średnie pasmo i na kb/s per capita. Oba te wskaźniki łącznie byłyby obiektywnym i
nienormalizowanym miernikiem poziomu cyfryzacji danej gospodarki oraz rezerw infrastruktury DSI. ITU od
roku 2007 publikuje znormalizowany indeks poziomu cyfryzacji IDI (ICT Development Index) służący do
określania względnego poziomu cyfryzacji, a głównie poziomu DSI. W krajach o najbardziej innowacyjnych
gospodarkach, w których cyfryzacja jest podstawą innowacyjnego mechanizmu rozwoju gospodarczego
(Szwecja, Dania, Korea Płd.) obserwujemy stabilność i konsekwencję w realizacji polityki cyfryzacji. Opiera się
ona na ciągłym wspieraniu najnowszych (a nie najtańszych technologii) i polega na rozpoczynaniu kolejnego
cyklu inwestycyjnego w momencie, gdy poprzedni jeszcze nie osiągnął nasycenia. Badania ITU wskazują, że w
zakresie penetracji BBA progi nasycenia technologicznego to ok. 45/100 mieszk. abonentów stałego DSI,
natomiast w zakresie bezprzewodowego to granica ok. 120. Większe współczynniki dostępu bezprzewodowego
są już wskaźnikami rozwoju M2M i lub sygnałem, że na danym rynku dostępność łączy stałych jest
niedostatecznie rozwinięta. W zakresie rozwoju pasmowego obserwujemy kolejne etapy, których znaczenie
omówiono powyżej. Z wymienionych powyżej krajów Korea Płd jako pierwsza przystąpiła do budowy
powszechnego BBA 1Gbps. Ważnym przełomem technologicznym będzie połączenie wartości innowacyjnej
pasma 1Gbps z adresacją IPv6. Przywołane powyżej badania oraz prognozy dalszego wzrostu ruchu IP30 (dla
Polski w następnych 4 latach powinniśmy spodziewać się zwiększenia ruchu IP o ponad 50%) pozwalają
postawić tezę, że w krajach wysokorozwiniętych inwestycje w BBA będą w większym niż dotychczas stopniu
nakierowane na poszerzanie pasma, a zwiększanie penetracji będzie zjawiskiem wolniejszym i towarzyszącym,
a nie sterującym. Dla krajów, które nie weszły jeszcze na innowacyjną ścieżkę rozwoju (takich jak Polska),
stanowi to kolejny sygnał o konieczności przyspieszenia inwestycji z DSI, by utrzymać konkurencyjność swych
gospodarek.
29
International Telecommunication Union, „Impact of Broadband on the Economy”.
„Cisco Visual Networking Index: Forecast and Methodology, 2014-2019 White Paper - white_paper_c11481360.pdf”, , http://www.cisco.com/c/en/us/solutions/collateral/service-provider/ip-ngn-ip-next-generationnetwork/white_paper_c11-481360.pdf.
30
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
41
Wykres 11. Ruch IP pochodzący od klientów per capita (przypadający na obywatela)31
Źródło: Bret Swanson
Polska w międzynarodowym rankingu cyfryzacji mierzonym indeksem IDI zajmuje 44 miejsce. Niepokoić musi
fakt, że po okresie wzrostu w latach 2007-2011 (w roku 2011 zajmowaliśmy 31 miejsce) pozycja nasza ulega
obniżaniu, co sygnalizuje niezdolność Polski do przestawienia się na innowacyjne tory rozwoju. Zahamowanie
obecnej tendencji wymaga podjęcia działań. Konieczne jest również oparcie się na bardziej szczegółowych
badaniach sposobu wykorzystania DSI. Do pogłębienia wiedzy co do sposobu wykorzystania BBA potrzebne są
statystyki dotyczące podziału ruchu ze względu na sposób użytkowania. Kolejne raporty GUS dotyczące
społeczeństwa informacyjnego stanowią, co prawda, bogate źródło wiedzy jakościowej o sposobach
wykorzystania DSI, ale brak jest w nich powiązania ze strukturą generowanego ruchu wyrażoną ilościowo (np. w
GB/miesiąc). Połączenie danych jakościowych i ilościowych może być szczególnie użyteczne do oceny
ilościowego zapotrzebowania na szybkość transmisji i jej wpływ na parametry gospodarcze. Jest to tym
ważniejsze, że wg raportów firmy Cisco, ruch ten rośnie w Polsce w tempie ok. 33% rocznie (o 10% szybciej niż
średnio na świecie), co sprawia, że brak warunków do podjęcia szybkich inwestycji może wpłynąć niekorzystnie
na gospodarkę.
Przytoczone dane wskazują, że konieczne jest wspieranie profesjonalnego wykorzystania BBA oraz położenie
większego nacisku na wzrost szybkości i przejście na adresację IPv6.
31
Bret Swanson, „Internet traffic as a basic measure of broadband health”, 2014, https://www.aei.org/wpcontent/uploads/2014/11/2014-11-Swanson.final-template2.pdf.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
42
Wykres 12. Wpływ dostępu szerokopasmowego na rozwój Internetu rzeczy32
Źródło: OECD 2015 Digital Economy Outlook
Opłacalność IoT uwarunkowana jest dwoma czynnikami: wysokim stopniem penetracji bezprzewodowego BBA
oraz otworzeniem krytycznej infrastruktury na cyfryzację. Poszukiwane są również wskaźniki poziomu
innowacyjności Internetu, wyznaczanego obecnie poziomem rozwoju IoT. Może być nim np. ilość kart SIM
służących służącym komunikacji M2M (Wykres 12), ale może to być tylko jedna z metod, bo w
zaawansowanych technicznie krajach wykorzystywane są różne bezprzewodowe technologie dostępowe (np.
Kanada, Korea). Wykres 12 sygnalizuje istotny wpływ liberalizacji prawa energetycznego na rozwój usług M2M
(por. Szwecja, Finlandia, Dania, Holandia vs. Szwajcaria, Niemcy, Polska).
Powyższe zestawienia i wykresy pozwalają postawić tezę, że rozwój BBA będzie szedł w kierunku IoT. Stanowią
one opis wpływu BBA na rozwój nowych grup produktów, stanowisk pracy, ilość czasu spędzanego on-line,
transakcji zawieranych przez sieć itd. Dla rozwoju każdej grupy produktów i usług - penetracja i szybkość mają
równie duże znaczenie.
3.3.3 CYFRYZACJA A PRZEDZIĘBIORCZOŚĆ, KONKURENCYJNOŚĆ I INNOWACYJNOŚĆ
Zgodnie z opisaną powyżej istotą cyfryzacji, i logiką oddziaływania BBA jako jej elementu na wzrost
poszczególnych parametrów gospodarczych (Schemat 5) odbywa się w sposób bezpośredni i pośredni.
Oddziaływanie bezpośrednie:
•
•
•
•
•
•
wzrost udziału konsumpcji produktów/usług cyfrowych i wirtualnych (sieciowych),
wirtualizacja pieniądza i transakcji,
zmiana struktury zatrudnienia – redukcja popytu na prace podlegające algorytmizacji,
wzrost udziału wartości niematerialnych w kapitalizacji przedsiębiorstw,
zmiana wymagań infrastrukturalnych niezbędnych dla działalności gospodarczej,
wzrost tempa zmian w technologiach i procesach biznesowych – skrócenie cyklu inwestycyjnego.
Oddziaływanie pośrednie:
32
OECD 2015 Digital Economy Outlook.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
43
•
•
•
•
upowszechnienie i demokratyzacja komunikacji społecznej,
powszechny dostęp do wiedzy i informacji,
globalizacja finansów i obrotu gospodarczego,
presja technologiczna na szybkie zmiany zachowań biznesowych i społecznych.
Oddziaływania te znajdują bezpośrednie i pośrednie odzwierciedlenie w rozumieniu determinantów, sposobów
prowadzenia przedsiębiorstw, a w konsekwencji wpływają na wzrost gospodarczy i dobrostan obywateli.
Cyfryzacja jako zjawisko gospodarczo-społeczne tak silnie oddziałuje na przedsiębiorczość (we wszystkich
przejawach), że podjęto również próby analizy ilościowej skierowanej na pomiar cech szczególnych branży ICT i
przedstawienia wyników w sposób zagregowany, pozwalający na wyciąganie wniosków praktycznych. W
wyniku tych prac powstały między innymi indeksy IDI (ang. ICT Development Index), NRI (ang. Networked
Readiness Index), DESI (ang. Digital Economy and Society Index) będące wskaźnikami w różnych metodach
pomiaru stopnia zaawansowania gospodarek w procesie cyfryzacji.
3. 4 P R Z ED S I ĘB I ORC Z OŚ Ć
Przedsiębiorczość jest pojęciem ściśle związanym z gospodarką opartą na własności prywatnej, co uzasadnia
tezę, że porównywanie ilościowe i jakościowe przedsiębiorczości w Polsce jest możliwe po zakończeniu procesu
transformacji, czyli od początku XXI wieku.
Wykres 13 Udział sektora prywatnego w wybranych kategoriach ekonomicznych33
Źródło: Ministerstwo Gospodarki
W Polsce nie ma ustalonej definicji i metodyki pomiaru przedsiębiorczości. Na poziomie definicji obecne są
podejścia Schumpetera, Knighta i Kirznera. Schumpeter koncentruje się na innowacyjności, Knight na zdolności
osobniczej do podejmowania ryzyka gospodarczego, a Kirzner na dążeniu do pozyskaniu informacji
prowadzących do uzyskania korzyści. Z trzech definicji w niniejszym podrozdziale koncentrujemy się na dwóch,
stanowiących podstawę prac GEM34 i OECD35-Eurostat36. Definicja Schumpetera37 stała się podstawą prac nad
33
Ministerstwo Gospodarki, „Przedsiębiorczość w Polsce”, czerwiec 2003.
„GEM Global Entrepreneurship Monitor”, http://www.gemconsortium.org/.
35
„Entrepreneurship at a Glance - Statistics - OECD iLibrary”, http://www.oecd-ilibrary.org/industry-andservices/entrepreneurship-at-a-glance-2012_entrepreneur_aag-2012-en.
36
„Entrepreneurship and business statistics - OECD”, http://www.oecd.org/std/business-stats/.
34
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
44
innowacyjnym aspektem przedsiębiorczości, który omawiany jest w niniejszej pracy odrębnie. Wychodząc z
założenia, że konkurencyjność i innowacyjność są zjawiskami stanowiącymi różne aspekty przedsiębiorczości, w
ramach niniejszego badania nieco szerzej omówiona zostanie metodyka pomiaru przedsiębiorczości, a wnioski z
tego omówienia dotyczące wpływu BBA na omawiane zjawiska zostaną przeniesione bez ponownego
omawiania na metodykę badania wpływu BBA na konkurencyjność i innowacyjność.
Zarówno rozumienie jak i definiowanie przedsiębiorczości, jako zjawiska mierzalnego, ukształtowało się dopiero
pod koniec lat 90-ych XX-go wieku. Pierwszą udaną próbę kwantyfikacji wartości gospodarczej zjawiska, w swej
istocie kulturowo-społecznego, podjęto w ramach projektu GEM. Przyjęte założenia dotyczące parametryzacji
okazały się trafne, więc w roku 2014 badaniem objęto już 73 kraje. Polska uczestniczyła jednokrotnie w
projekcie w roku 2004, ale później dołączyła do krajów stale biorących udział w badaniach w 2011 roku.
Krajowe badania działalności przedsiębiorstw były prowadzone głównie przez Ministerstwo Gospodarki i
publikowane w postaci rocznych raportów „Przedsiębiorczość w Polsce”, ale nie dotyczyły one
przedsiębiorczości tylko stanowiły zmienny w czasie opis wybranych zjawisk związanych z działalnością
przedsiębiorstw. W wyniku przystąpienia do GEM oraz pod wpływem badań nad przedsiębiorczością
prowadzonych przez KE i OECD, GUS od roku 2012 rozpoczął badania i publikację wybranych wskaźników
przedsiębiorczości. Większość badaczy odnosi się do projektu GEM, co potwierdza, że jest to najbardziej dotąd
udana próba pomiaru przedsiębiorczości.
Dorobek GEM został wykorzystany przy definiowaniu determinantów i wskaźników przedsiębiorczości oraz
ustanawianiu systemu pomiaru tej cechy w Europie przez Eurostat (2012). Komisja Europejska, korzystając z
doświadczeń GEM, otworzyła nowy etap pomiaru przedsiębiorczości, z pełniejszym wykorzystaniem bardziej
obiektywnych danych zbieranych przez urzędy statystyczne. W ramach wspólnego projektu EIP (ang.
Entrepreneurship Indicators Programme)38 OECD i Eurostat od 2005 roku prowadzą prace nad metodyką,
gromadzeniem i przetwarzaniem danych, które pozwolą na obiektywny i porównywalny ilościowy opis
przedsiębiorczości. Od 2011 roku publikowany jest coroczny raport „Entrepreneurship at a Glance”39, w którym
przestawiane są wyniki badań nad dwoma grupami wskaźników przedsiębiorczości – wskaźnikami
determinującymi przedsiębiorczość oraz powiązanych wskaźników działalności przedsiębiorstw. Ocenę związku
pomiędzy upowszechnieniem BBA i wzrostem przedsiębiorczości, porównanie wpływu BBA w Polsce w
odniesieniu do innych krajów, przeprowadzono z wykorzystaniem dorobku GEM, OECD i Komisji Europejskiej
(KE).
Opis przedsiębiorczości w skali regionalnej oparto na indeksie REDI (ang. Regional Entrepreneurship
Development Index) opracowanym przez KE. Dostępny zakres danych pozwala na ocenę stopnia powiązania
penetracji BBA z REDI, ale brak szeregów czasowych nie pozwala na powiązanie BBA ze wskaźnikami
przedsiębiorczości w dziedzinie czasie. Aspekt czasowy jest jednak uwzględniony poprzez porównanie krajów o
różnym poziomie rozwoju, które podążały tą samą ścieżką rozwoju technologicznego, a przypadku BBA
odpowiada przesunięciu w czasie w zakresie ok. dekady.
3.4.1 DEFINICJE, WSKAŹNIKI I METODYKA
W niniejszym badaniu w części ilościowej korzystamy z wyników badań GEM i OECD, bo pozwalają najlepiej
uchwycić i zdefiniować związek pomiędzy BBA i kwantyfikowanymi wskaźnikami przedsiębiorczości. Raporty
37
OECD, „Oslo Manual”, http://www.oecd.org/sti/inno/2367580.pdf.
„The OECD-Eurostat Entrepreneurship Indicators Programme (EIP): background information - OECD”,
http://www.oecd.org/std/businessstats/theentrepreneurshipindicatorsprogrammeeipbackgroundinformation.htm.
39
„Entrepreneurship at a Glance - Statistics - OECD iLibrary”.
38
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
45
GEM dotyczące polskiej przedsiębiorczości (raporty 200440 i od 201141) pozwalają dostrzec dziedzictwo
historyczne i specyficzne determinanty będące wynikiem transformacji lat 90-ch XX wieku.
Przyjęta przez GEM (2011)42 definicja przedsiębiorczości to „ jakakolwiek próba podjęta przez jednostkę,
zespół lub z inicjatywy istniejących przedsiębiorstw - mająca na celu nową działalność gospodarczą lub
tworzenia nowej firmy lub przedsięwzięcia, poprzez samozatrudnienie, organizację nowego
przedsiębiorstwa, rozwój istniejącego” (sformułowana została w publikacji Reynoldsa i innych (1999)).
Definicja ta współgra z wieloma innymi zaproponowanymi przez badaczy problemu. Najistotniejszą dla procesu
zbierania danych, opisu i ew. modelowania przedsiębiorczości ma definicja przyjęta przez OECD w ramach EIP
(2007) i składa się z trzech elementów.
•
•
•
Przedsiębiorcy to osoby (właściciele przedsiębiorstw) którzy tworzą wartość poprzez kreację lub
rozszerzanie aktywności gospodarczej, poprzez identyfikację i wykorzystanie nowych produktów,
procesów i rynków.
Przedsiębiorcza działalność to działania (inicjatywy) osób i zespołów mające na celu tworzenie
wartości poprzez kreację lub rozszerzanie aktywności gospodarczej, poprzez identyfikację i
wykorzystanie nowych produktów, procesów i rynków.
Przedsiębiorczość to zjawisko powiązane z przedsiębiorczą działalnością.
Rozszerzone opisy definicji uzasadniają tezę, że przedsiębiorczość to zjawisko – zespół zachowań społecznych i
jednostkowych leżących u podstaw struktury prawnej i fundamentów kulturowych funkcjonowania gospodarek
rynkowych. W ten sposób opisy rozszerzone definicji przedsiębiorczości dobrze objaśniają przyczynę tak dużej
różnorodności przejawów przedsiębiorczości w krajach o bardzo zbliżonych ramach prawnych funkcjonowania
gospodarki, ale o odmiennej historii i kulturze.
Konsekwencją różnicy pomiędzy definicjami OECD i GEM są różnice w metodyce badawczej.
Wychodząc z definicji, metodyka GEM koncentruje się na badaniu wszystkich zjawisk sprzyjających tworzeniu
nowych przedsiębiorstw, czyli początkową fazą ich rozwoju (Schemat 8). Rozwój metodyki GEM zaowocował
wdrożeniem (w roku 2009) indeksu TEA (ang. Total Early-stage Activity) opisującym proces inicjacji działalności
gospodarczej oraz dwóch wskaźników charakteryzujących przedsiębiorczość wymiarach: społecznym SEA (ang.
Social Entrepreneurship Activity) oraz pracowniczym EEA (ang. Entrepreneurial Employees Activity). Metodyka
obliczania tych indeksów omawiana jest m. in. w GEM 2014 Global Report.
Schemat 6 Klasyczny schemat wzrostu gospodarczego43
40
„Global Entrepreneurship Monitor 2004 Global Report”
http://www.bdc.ca/en/Documents/woman/GEM_Womens_Report.pdf.
41
„GEM Global Entrepreneurship Monitor”. http://www.gemconsortium.org/
42
Donna J. Kelley, Slavica Singer, i Mike Herrington, „Global Entrepreneurship Monitor 2011 Global Report”,
2012, https://www.uclm.com/profesorado/juanjimenez/GEMCLM/Global%20Entrepreneurship%20Monitor%20Report%202011.pdf.
43
„Global Entrepreneurship Monitor 2014 Global Report”, b.d.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
46
Źródło: GEM 1999
Historia rozwoju badań procesów przedsiębiorczości prowadzonych w ramach GEM wskazuje, że dość szybko
wyciągnięto wnioski wynikające ze zmiany opisu źródeł wzrostu gospodarczego polegające na odejściu od
modelu klasycznego (Schemat 6) zajmującego się przedsiębiorstwami do modelu przedsiębiorczości
postrzeganego jako zjawisko społeczne (Schemat 7).
Schemat 7 Model procesów przedsiębiorczości wpływających na wzrost gospodarczy44
Źródło: GEM 1999
W ten sposób stało się możliwe uwzględnianie w badaniach oddziaływań horyzontalnych, a do takich należy
niniejsze - wiążące BBA ze wskaźnikami przedsiębiorczości. Model procesowy oparty jest na definicji
przedsiębiorczości i wynikającej z niej tezy, że źródłem pierwotnym wzrostu PKB i zatrudnienia w gospodarce
rynkowej jest przedsiębiorczość, a działalność firm jest jednym z jej przejawów. W dotychczasowych badaniach
GEM skoncentrowano się na badaniu początkowego stadium rozwoju procesów przedsiębiorczości (Schemat
8). W centrum zainteresowania znalazły się wszystkie zjawiska/okoliczności społeczne i osobowe leżące u
podstaw decyzji o założeniu przedsiębiorstwa, zaczynając od analizy motywów człowieka, który decyduje się na
założenie przedsiębiorstwa i jego funkcjonowanie do 42 miesiąca. Metodyka badania zakłada, że firmę trwającą
dłużej niż 42 miesiące należy uznać za udany akt stworzenia przedsiębiorstwa. Schemat procesu sygnalizuje
również, że w przedsiębiorczości ważne są doświadczenia negatywne, więc ważnym jest, czy przedsiębiorcy,
którym się nie udało za pierwszym razem będą skłonni podjąć się tego zadania jeszcze raz.
44
Ibid.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
47
Schemat 8. Proces rozwoju przedsiębiorczości w modelu i definicjach badań prowadzonych przez GEM45
Źródło: GEM 1999
Ostatni raport GEM (2014)46 określa również, że przedsiębiorczość powinna być analizowana w szerszym
kontekście (Schemat 9). Na schemacie zakreślono elipsą dotychczasowym obszar, koncentrujący się na
procesach definiowanych powyżej (Schemat 8). Schemat 9 sygnalizuje i wyjaśnia, że osiągnięte w badaniach
1999-2014 rezultaty uzasadniają konieczność do rozszerzenia obszaru badań na wszystkie przejawy
przedsiębiorczości, w tym również pracowniczej - w stabilnych dużych firmach o długiej historii istnienia.
Pokazana jest sprawcza i inicjująca rola czynników politycznych, kulturalnych i społecznych, które powinny być
badane, a których rola w dotychczasowym modelu badań nie była dostatecznie uwzględniona. W treści raportu
i na schemacie wskazuje się na konieczność poszerzenia zakresu zbierania danych. Proces globalizacji
gospodarki uznaje się za nieodwracalny, więc metodyka explicite powinna uwzględniać powiązania
międzynarodowe, by w pełni zrozumieć uwarunkowania wpływające na przedsiębiorczość. Zatem w kontekście
niniejszego badania, wpływ BBA na przedsiębiorczość powinien być rozumiany i analizowany jako instrument
wpływający istotnie właśnie na politykę, kulturę oraz sposób funkcjonowania społeczeństwa i jednostek. Nowe
ramy badawcze (Schemat 10) które zostały przyjęte jako obowiązujące w badaniach GEM od 2015 roku47,
stanowią przesunięcie obszaru badawczego. Oba schematy (Schemat 9 i Schemat 10) powinny być czytane
łącznie. Ich analiza uzasadnia tezę, że nie jest to proste przesunięcie i poszerzenie obszaru badawczego tylko
dość radykalna zmiana, której istotą jest postawienie w centrum zainteresowania badań społecznych i
osobowych (psychologia i innowacyjność w ujęciu demograficznym). Badane będzie wzajemne oddziaływanie
zespołu czynników wynikających z ram polityczno-społecznych (w wymiarze narodowym i globalnym) oraz
wzajemnego oddziaływania z całą sferą określaną jako działalność przedsiębiorczości.
45
Ibid.
Ibid.
47
„Global Entrepreneurship Monitor 2015. Leveraging Entrepreneurial Ambition and Innovation: A Global
Perspective on Entrepreneurship, Competitiveness and Development”, b.d.
46
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
48
Schemat 9. Schemat badawczy w metodyce GEM (do 2014 roku) 48
Źródło: GEM 2013
48
GEM, „Global Entrepreneurship Monitor 2013 Global Report”, b.d.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
49
Schemat 10. Zrewidowany schemat badań GEM (przyjęty w roku 2015)49
Źródło: Global Entrepreneurship Monitor 2014 Global Report
Powyższa zmiana metodyki współgra z dorobkiem ośrodków badawczych związanych z OECD i Eurostatem.
49
„Global Entrepreneurship Monitor 2014 Global Report”.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
50
Schemat 11. Determinanty przedsiębiorczości (OECD) (rozwinięcie działalności przedsiębiorstw do poziomu
wskaźników (Schemat 12)50
Źródło: Ahmad i Hoffmann
Schemat 12. Działalność przedsiębiorstw - ramy metodyczne wskaźników przedsiębiorczości wykorzystywane
w badaniach OECD-Eurostat w ramach projektu EIP.51
Źródło: Ahmad i Hoffmann
W przypadku OECD-Eurostat zmiana optyki miała inny kierunek i kontekst. W początkowym okresie badania
koncentrowały się na analizie warunków funkcjonowania biznesu. Wyniki badań lat 90-ych, na których oparto
projekt GEM, znacznie lepiej tłumaczą zjawisko przedsiębiorczości i jego wpływ na wzrost gospodarczy.
50
51
Ahmad i Hoffmann, „A framework for addressing and measuring entrepreneurship”.
Ibid.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
51
Porównanie aktualnych ram metodycznych GEM (Schemat 10) z ramami badawczymi projektu EIP (OECDEurostat) zdefiniowanymi przez listę determinantów (Schemat 11) oraz powiązanej listy wskaźników
opisujących działalność przedsiębiorczości (Schemat 12) sugeruje, że oba wielkie projekty zdefiniowały
jednolity obszar badań statystycznych. To stało się podstawą do prac nad ujednoliceniem standardów zbierania
danych przez narodowe urzędy statystyczne. Dlatego można mieć nadzieję, że następna dekada radykalnie
pogłębi wiedzę o społecznych fundamentach przedsiębiorczości. Merytorycznie, zestawy wskaźników
przedsiębiorczości w obu projektach są prawie identyczne. Powszechny szerokopasmowy dostęp do Internetu
wpływa na przedsiębiorczość w pierwszej kolejności na poziomie osobowym i przyspiesza cyfryzację, co dopiero
później przekłada się na zmiany technologiczne w świecie (pobudzając społeczne pokłady innowacyjności Schemat 11).
3.4.1.1
BADANIE WSKAŹNIKÓW PRZEDSIĘBIORCZOŚCI
W analizie ilościowej będziemy opierać na danych dostępnych w bazach danych OECD dotyczących penetracji
DSI. Poniżej przedstawiamy listę wskaźników, które są przedmiotem badań statystycznych Eurostatu w ramach
projektu EIP. Raporty OECD, będące wynikiem tych badań ukazują się regularnie od 2011 roku i są publikowane
na portalu o przedsiębiorczości. Widać, że zrezygnowano z prostego schematu przyczyna – skutek i w pełni
uwzględniono sprzężenia zwrotne pomiędzy elementami składowymi procesów, co precyzyjnie pokazano na
powyższych schematach (Schemat 7, Schemat 10). Dlatego poniższa lista wskaźników jest kompozycją
następujących determinantów opisujących potencjał przedsiębiorczości i wskaźników działalności
przedsiębiorczości:
a)
b)
c)
d)
e)
f)
g)
h)
i)
j)
k)
l)
m)
n)
o)
p)
q)
r)
s)
t)
u)
v)
w)
x)
y)
z)
tworzenie nowych przedsiębiorstw,
bankructwa.
Samozatrudnienie,
przedsiębiorstwa wg wielkości,
zatrudnienie wg wielkości przedsiębiorstw,
wartość dodana wg wielkości przedsiębiorstw,
obroty wg wielkości przedsiębiorstw,
wydajność pracy wg wielkości przedsiębiorstw,
płace wg wielkości przedsiębiorstw,
nowe firmy przedsiębiorców,
likwidacja firm przedsiębiorców,
dynamika powstawia i likwidacji przedsiębiorstw (churn),
trwałość nowych firm przedsiębiorców,
powstawanie i likwidacja miejsc pracy na skutek powstawania i likwidacji firm przedsiębiorców,
dynamika zmian zatrudnienia w firmach, które przetrwały,
wskaźnik firm wysokiego wzrostu,
koncentracja handlu,
wielkość wymiany międzynarodowej (eksport i import) wg wielkości przedsiębiorstw,
wymiana handlowa ze wschodzącymi rynkami,
wielkość wymiany międzynarodowej (eksport i import) firm przedsiębiorców,
różnice pomiędzy populację kobiet i mężczyzn w samozatrudnieniu,
samozatrudnienie młodych,
zarobki w samozatrudnieniu,
dostępność do finansowania: VC,
dostęp do rynku: bariery w handlu i dostępie określonych towarów do rynku,
kultura: percepcja przedsiębiorczości oraz stosunek do przedsiębiorców i przedsiębiorczości.
W oparciu o powyższą listę wskaźników dokonano przeglądu i analizy danych będących podstawą do oceny
przedsiębiorczości OECD oraz przeanalizowano przydatność oraz kompletność danych OECD do wyznaczania
wybranych współczynników korelacji.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
52
Wykonane powyżej badania jakościowe wskaźników przedsiębiorczości, celem ustalenia wpływu BBA na ich
wielkość i dynamikę prowadzą do wniosku, że:
•
•
•
•
BBA jakościowo to jeden z dominujących wskaźników sprawczych wpływających na wymiar wszystkich
wskaźniki niezależnie od przyjętej definicji przedsiębiorczości,
nie powstała jeszcze spójna metodyka pomiaru przedsiębiorczości za pomocą zagregowanego
wskaźnika, analogiczna do pomiaru innowacyjności,
wskaźniki zagregowane wykazują wysoką wrażliwość na zestaw wskaźników źródłowych,
występujące znaczne różnice w sposobie zbierania danych przez różne kraje (również w grupie krajów
OECD) i metodykach utrudniają ocenę analiz porównawczych i rankingów w czasie.
Stosowane w ramach różnych metod zestawy wskaźników można podzielić na 4 grupy:
1)
2)
3)
4)
wskaźniki opisujące zjawisko samozatrudnienia (gł. OECD i Eurostat),
wskaźniki działalności w zakresie przedsiębiorczości (gł. GEM),
wskaźniki powstawania i rozwoju nowych przedsiębiorstw (gł. OECD i Eurostat),
wskaźniki innowacyjne przedsiębiorczości (OECD – SII, EIS).
Badania ilościowe wpływu BBA na poszczególne wskaźniki nie pozwalają jeszcze wyznaczyć współczynników
korelacji pomiędzy BBA i a danym wskaźnikiem z akceptowalnym poziomem ufności ze względu na:
•
•
•
•
zbyt małą liczność prób statystycznych,
krótki okres zbierania danych i stosowanie różnych metodyki w poszczególnych krajach,
zmienną liczbę krajów biorących udział w badaniach,
częste zmiany w metodyce zbierania danych zarówno w poszczególnych krajach jak i w OECD.
Wykonane obliczenia funkcji korelacji wskaźników a-z) BBA (na podstawie danych OECD) przez łącza stałe i
bezprzewodowe pozwalają jednak wyciągnąć pewne wnioski.
Dla większości powyższych wskaźników oddziaływanie to jest bardzo słabe (poniżej 0,3) lub nieistotne (poniżej
0,1), ale z reguły dodatnie. Oznacza to, że w większości wskaźników inne czynniki społeczne wpływające na
przedsiębiorczość maskują oddziaływanie DSI. Jest to zgodnie z oczekiwaniami badawczymi, ale z przytaczanej
wcześniej literatury wiadomo było, że dla niektórych wskaźników, takie korelacje można zaobserwować.
Przeprowadzone obliczenia wskazują na wpływ przewodowego BBA na samozatrudnienie, na produktywność
wyrażaną obrotami na pracownika oraz aktywnością międzynarodową. W wypadku łączy bezprzewodowych,
nie stwierdzono istotnych korelacji pomiędzy którymikolwiek ze wskaźników. Zatem wnioskujemy, że łącza
przewodowe mają większy wpływ na przedsiębiorczość niż łącza bezprzewodowe, gdyż użytkownicy łączy
stałych korzystają również z bezprzewodowych. Wynika to z dłuższego okresu oddziaływania oraz bardziej
uporządkowanej metodyki zbierania danych. Oddziaływanie to ma bardziej charakter infrastrukturalny niż proinnowacyjny. Dlatego w dalszej części omawiamy wpływ BBA przez łącza stałe. Najbardziej właściwym byłoby
połączyć te oddziaływania, jednak brak jednolitej metodyki zbierania danych o penetracji łączy
bezprzewodowych w relacji do przewodowych, nie pozwala na opracowanie metodyki połączenia danych dla
obu rodzajów dostępów. Obliczenia wpływu BBA na poszczególne wskaźniki wymagają analizy zestawów
danych dla krajów o zbliżonych uwarunkowaniach kulturowych, środowiskach prawnych i relacjach
międzynarodowych. Dlatego do obliczeń wybrano kraje o europejskiej kulturze przedsiębiorczości oraz o
spójnej definicji analizowanego wskaźnika.
Współczynniki korelacji dla łączy stałych mają najwyższą wartość dla samozatrudnienia mężczyzn w usługach
(0,58) (Wykres 14). Porównując wpływ na samozatrudnienie młodych mężczyzn BBA ma wartość (-0,47)
(Wykres 15), co sugeruje, że zatrudnienie młodzieży w krajach o większej penetracji BBA jest ułatwiane przez
odchodzenie mężczyzn starszych do samozatrudnienia, szczególnie w usługach.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
53
Wykres 14. Samozatrudnienie mężczyzn (usługi) vs przewodowy BBA (współczynnik korelacji 0,58)
Źródło: opracowanie własne
Wykres 15. Samozatrudnienie młodych mężczyzn (wsp. korelacji -0,47)
Źródło: opracowanie własne
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
54
Wykres 16. Udział eksportu w obrotach małych przedsiębiorstw (10-49) vs przewodowy BBA wsp. kor. 0,42
(2012)
Źródło: opracowanie własne
W grupie małych przedsiębiorstw występuje zauważalna korelacja (0,42) pomiędzy aktywnością eksportową, a
przewodowym BBA (Wykres 16), natomiast w grupie średnich przedsiębiorstw brak jest widocznej korelacji
(wsp. kor. ok. 0,2). Analiza produktywności ekonomicznej zwraca uwagę na zauważalną korelację między BBA i
produktywnością (0,44) w grupie mikro-przedsiębiorstw (Wykres 17), przy jednoczesnym braku występowania
wpływu na większe przedsiębiorstwa.
Wykres 17. Obroty mikro-przedsiębiorstw vs przewodowy BBA (wsp. korelacji 0,44)
Źródło: opracowanie własne
Współczynniki korelacji dla większości wskaźników (od a do z) są słabe lub średnie, ale generalnie dodatnie
(średnia ok. 0,1 dla niemal wszystkich wskaźników), co pozwala wnioskować o oddziaływaniu horyzontalnym,
które może ujawnić większą wartość korelacji na poziomie zagregowanym (np. na poziomie PKB lub indeksu
dedykowanego). OECD w programie EIP nie wypracowała pojedynczego zbiorczego indeksu dla powyższych
wskaźników, a przyjęty zestaw wskaźników przedsiębiorczości w niewielkim stopniu odnosi się do działalności
firm i infrastruktury. Uwypukla natomiast aspekty społeczno-kulturowe w sposób spójny z metodyką GEM,
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
55
Zatem większa korelacja powinna objawić się pomiędzy BBA i indeksem określającym poziom
przedsiębiorczości pracowniczej (EEA), wyrażającym ilościowo aktywność przedsiębiorczą zatrudnionych.
Obliczenia zdają się potwierdzać wnioski z rozważań jakościowych, bo wartość współczynnika korelacji wynosi
0,62. Zestawienie wyników badań GEM dot. EEA z penetracją przewodowego BBA przedstawia Wykres 18. Jest
to kolejne potwierdzenie tezy, że istotnym motorem przedsiębiorczości jest wiedza i komunikacja
międzyludzka.
Wykres 18. Ilustracja przebiegu wskaźnika EEA na tle przewodowego BBA – wsp. korelacji 0,62
Źródło: opracowanie własne
3.4.2 ZALEŻNOŚĆ SEKTOROWA OD PENETRACJI BBA
Przy obecnym stanie rozwoju gospodarki cyfrowej w krajach OECD cyfryzacja jest coraz bardziej horyzontalna, a
BBA stanowi infrastrukturę całej gospodarki i przedsiębiorczości oraz ma istotny wpływ proinnowacyjny w
sektorze usług i wysokich technologii. Jest oczywistym, że oddziaływanie BBA jest nierównomierne dla różnych
sektorów i branż. Zróżnicowanie to jest trudne do uchwycenia liczbowo z użyciem dotychczasowych źródeł
statystycznych, aczkolwiek bardzo widoczne na poziomie jakościowym. Wpływ BBA na określoną branżę w
odniesieniu do średniego wpływu na przedsiębiorczość jest zależny od stopnia jej innowacyjności cyfrowej (czyli
od czasu, w którym następowała absorbcja technologii cyfrowych).
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
56
Wykres 19. Wzrost e-gospodarki w latach 2009-2015 – prognoza52
Źródło: Boston Consulting Group 2011
Znaczenie BBA dla wzrostu gospodarczego najpełniej ilustruje historia wzrostu gospodarki internetowej. W
prognozach przygotowanych w 2009 roku, szacowany wzrost jej udziału w PKB w latach 2009-2015 (Wykres 19)
na poziomie od 1.4% (do poziomu 4,1% PKB) do 2,2% (czyli do poziomu 4,9%). Tymczasem poziom ten
gospodarka internetowa osiągnęła już w roku 2012. Biorąc pod uwagę dynamiczny rozwój w latach 2013-2014,
można przyjąć, że na koniec 2014 roku przekroczył poziom 6% PKB. W tym czasie wzrost penetracji
przewodowego BBA wyniósł o ok. 3.4%, a bezprzewodowego 12.6% (wg danych OECD). Łącząc wzrost BBA ze
wzrostem gospodarki internetowej, można stwierdzić, że ok. 1% wzrostu jej udziału w PKB na 10% wzrostu
penetracji przewodowego DSI. Należy jednak pamiętać, że jest to uproszczenie wynikające z powyższych
wyników badań, wg których oddziaływanie dostępu przewodowego ma charakter dominujący, ale nie wyłączny.
Cały przemysł cyfrowy (ICT) Polski wg Ministerstwa Gospodarki wnosi do PKB ok. 8% i jego udział w gospodarce
wzrósł w przedziale 2009-15 o ok. 2,8% jednak nie można przyjąć, że ten wzrost był stymulowany w 100% przez
rozwój DSI. Zgodnie z raportem ITU wpływ na przedsiębiorczość, mierzony wzrostem PKB wynosi od 0,25% do
1,38% (ITU) na 10% wzrostu penetracji, przy czym najsilniejsze oddziaływanie zarejestrowano w krajach, w
których BBA stanowiło przełomową innowację produktową i procesową, a inwestycje w BBA istotnie napędzały
innowacyjny kierunek przedsiębiorczości. Biorąc pod uwagę tempo wzrostu gospodarki internetowej można
założyć, że sygnalizuje ono innowacyjny charakter wzrostu, niewidoczny z różnych powodów w innych
badaniach związku pomiędzy innowacyjności a DSI.
Stopień oddziaływania penetracji BBA zależy również od struktury gospodarki. W krajach o dużym
rozdrobnieniu przedsiębiorczości, mierzonym udziałem mikro- i małych przedsiębiorstw w PKB, penetracja BBA
ma znacznie większe znaczenie, niż w wypadku gospodarek o dominacji firm bardzo dużych. Istotny też jest
poziom urbanizacji i dystrybucja gęstości zaludnienia. Jednocześnie w wypadku krajów o wysokim poziomie
urbanizacji i gęstości zaludnienia (np. Holandia), koszt jednostkowy związany z inwestycjami w BBA jest niższy,
52
Grzegorz Cimochowski, Franciszek Hutten-Czapski, i Magdalena Rał, „Connected Poland. How the Internet is
Transforming Poland’s Economy” (The Boston Consulting Group, listopad 2011),
http://www.polskainternetowa.pl/pdf/report_en.pdf.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
57
co zmniejsza opóźnienie pomiędzy pojawieniem się nowej technologii poszerzające pasmo i produktów
cyfrowych, powodując większą efektywność ekonomiczną oddziaływania BBA i jej komercjalizacji. Dlatego w
krajach wysokozurbanizowanych dominuje wpływ na przedsiębiorczość innowacyjną. W wypadku krajów słabo
zurbanizowanych o dość jednolitej gęstości zaludnienia, będących np. efektem prawa osiedleńczego i niższego
poziomu gotowości technologicznej, BBA jest niezwykle istotnym czynnikiem infrastrukturalnym, mającym
istotny wpływ na rozwój głównego sektora – MŚP, oraz mikro-przedsiębiorczości opartej na samozatrudnieniu.
Podsumowując, wzrost penetracji BBA sprzyja rozwojowi sektora MŚP, branży ICT oraz tych branż, które
najintensywniej korzystają z cyfryzacji. Powoduje to wzrost udziału branży ICT i innych podlegających szybkiej
cyfryzacji w całości gospodarki.
3.4.3 MIEJSCE POLSKI W EUROPIE I ŚWIECIE W ŚWIETLE STATYSTYK
W przyjętej metodyce badawczej OECD nie prowadzi się rankingu krajów o oparciu o przyjęty wskaźnik
przedsiębiorczości. W ramach projektu GEM opracowano współczynnik TEA (ang. Total Early Stage
Entreprenual Activity), ustalany dla gospodarek na różnych poziomach rozwoju społeczno-gospodarczego.
Polska jest umieszczana przez GEM w grupie krajów, których rozwój jest determinowany czynnikami
efektywnościowymi. Wskazuje się, że z racji poziomu rozwoju gospodarczego jesteśmy na granicy pomiędzy
gospodarkami sterowanymi czynnikami innowacyjnymi i efektywnościowymi (por. klasyfikacja
konkurencyjności WEF – World Economic Forum). Wynika to bezpośrednio z naszej przynależności do UE.
Polskie przedsiębiorstwa stanowią integralną część gospodarki UE, która generalnie sterowane jest czynnikami
proinnowacyjnymi, ale znajdują się również pod silnym wpływem ekosystemu krajowego, który nie jest
przystosowany wykorzystywania innowacyjnych stymulantów rozwoju.
Biorąc jednocześnie pod uwagę sektorowe znaczenie wpływu BBA na indeks TEA, właściwszym jest badać
korelację w grupie krajów, które przeszły już na innowacyjny kierunek rozwoju gospodarczego. Zaskakujący
wynik daje zestawienie indeksu TEA z DSI. Zauważalna korelacja ujemna wskazuje, że upowszechnieniu BBA
mogą towarzyszyć zjawiska negatywnie wpływające na przedsiębiorczość . Ustalenie ich źródeł to kolejny
powód do intensyfikacji badań nad czynnikami przeszkadzającymi rozwojowi przedsiębiorczości oraz reakcjom
społecznym na rozwój technologii.
Drugi ze wskaźników EEA (ang. Entreprenual Employee Activity) (Wykres 18), określający zaangażowanie
pracowników w obszarze przedsiębiorczości wskazuje rolę Internetu w kształtowaniu praktycznym postaw
przedsiębiorczych w społeczeństwie. Spojrzenie łączne na oba wskaźniki przedsiębiorczości w powiązaniu z BBA
pozwala sformułować tezę, że obserwujemy wyższy niż przeciętny i pozytywny wpływ BBA na
przedsiębiorczość.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
58
Wykres 20. Ranking przedsiębiorczości gospodarek mierzony wskaźnikiem TEA w podziale na grupy krajów
znajdujących się na różnych poziomach rozwoju gospodarczego53
Źródło: Global Entrepreneurship Monitor 2014 Global Report
53
„Global Entrepreneurship Monitor 2014 Global Report”.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
59
Wykres 21. Powiązanie współczynnika TEA z przewodowym BBA (2012) (wsp. korelacji -0,33)
Źródło: opracowanie własne
3.4.4 ANALIZA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI W SKALI REGIONALNEJ
Analiza przedsiębiorczości w skali regionalnej, wg metodyki porównywalnej do tej użytej w projekcie GEM, jest
na bardzo początkowym etapie rozwoju. Dopiero w 2014 roku opublikowano europejską koncepcją pomiaru
przedsiębiorczości (raport REDI)54 i rozpoczęto zbieranie danych, które pozwolą wyznaczyć wartości indeksu
REDI i dokonać ewentualnych korekt. W ramach raportu opracowano system pomiaru, który łączy
doświadczenia GEM z metodologią wykorzystywaną do pomiaru innowacyjności i konkurencyjności. Pierwszą
próbą pomiaru REDI objęto również Polskę (Wykres 22), ale tylko na poziomie NUTS1. Uzyskane wyniki
wskazują, że pomiar tego wskaźnika powinien odbywać się na poziomach NUTS2, a nawet NUTS 3, co
pozwoliłoby na prowadzenie regionalnej polityki i edukacji społecznej w zakresie przedsiębiorczości. W
wypadku Polski szczególnie ważne jest wzmocnienie wsparcia kulturowego, akceptacji ryzyka, kapitału
ludzkiego i globalizacji.
54
„REDI: The Regional Entrepreneurship and Development Index - Measuring regional entrepreneurship Polityka regionalna - Komisja Europejska”,
http://ec.europa.eu/regional_policy/pl/information/publications/studies/2014/redi-the-regionalentrepreneurship-and-development-index-measuring-regional-entrepreneurship.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
60
Schemat 13. Struktura definiująca metodyką pomiaru przedsiębiorczości na poziomie regionalnym55
Źródło: Komisja Europejska
Zaproponowany przez Komisję Europejską schemat z góry zakłada, że infrastruktura (w tym DSI) i cyfryzacja to
kluczowe elementy ekosystemu rozwoju przedsiębiorczości, również na poziomie regionalnym. Zatem przy
badaniu korelacji REDI z penetracją DSI, będzie ona zależeć od wag przyjętych w metodyce REDI i sposobu
definicji BBA . W konstrukcji REDI wykorzystano doświadczenia GEM i WEF w zakresie badania
przedsiębiorczości. Polska bierze udział w projekcie GEM od 2011 roku, co ułatwiło zbieranie danych,
pozwalających podjąć próbę oceny stanu przedsiębiorczości w skali regionalnej wg metodyki zbliżonej do
stosowanych w GEM i REDI, ale trudno ocenić wpływ BBA jakościowy ze względu na fragmentaryczność
dostępnych danych. Indeks REDI został zmierzony po raz pierwszy, ale połączenie go z doświadczeniami
wyniesionymi z projektu GEM wskazuje, że rozwój BBA w połączeniu z polityką społeczną i edukacyjną może
przyczynić się do radykalnej poprawy przedsiębiorczości w Polsce, co sugeruje wysoki współczynnik korelacji
(Wykres 22).
55
Ibid.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
61
Wykres 22. Powiązanie indeksu REDI z przewodowym BBA , korelacja 0,85 (NUTS1 - 2012)
Źródło: opracowanie własne
3. 5 K ON KU R E NC Y J NO ŚĆ
Tradycyjne rozumienie tego pojęcia to „zdolność firmy lub gospodarki kraju do oferowania produktów i usług
zaspokajających wymogi jakościowe na zdefiniowanym rynku (lokalnym lub globalnym) po cenach i
konkurencyjnych, przy zapewnieniu odpowiedniego zwrotu nakładów (pracy, kapitału i surowców).” Wewnątrz
definicji pojawia się pojęcie ceny „konkurencyjnej” to znaczy atrakcyjnej dla nabywców. Jeśli założymy, że
sformułowanie definicji determinuje nasze rozumienie zjawiska konkurencyjności firm i gospodarek, to
przyjęcie wadliwej definicji może prowadzić do działań, które nie będą przynosiły oczekiwanego efektu (nie
będą wpływały w sposób oczekiwany na działalność i firm i gospodarkę). W wyniku badań ostatnich 20-30 lat
ugruntowało się przekonanie, że przytoczona definicja jest „głęboko wadliwa”56. Polityki gospodarcze na niej
oparte prowadzą do narastania nierówności społecznych wewnątrz krajów, przyczyniają się do utrzymywania
się bardzo dużych różnic poziomu rozwoju poszczególnych gospodarek hamując ich rozwój i będąc źródłem
konfliktów.
Polska również ponosi konsekwencję wadliwych polityk podnoszenia konkurencyjności. W ramach tej definicji
budowana była polska strategia podnoszenia konkurencyjności, oparta na dwóch filarach – niskich cenach
energii oraz niskich płacach (w szczególności dla dobrze wykształconej kadry). Zatem długotrwałe posługiwanie
się tą definicją w budowie tzw. strategii gospodarczej będzie prowadzić do stagnacji i napięć społecznych, gdyż
blokuje innowacyjne kierunki rozwoju. W tym schemacie myślenia cena konkurencyjna staje się synonimem
najniższej i rodzi konflikty społeczne, gdyż generuje wysokie bezrobocie jako warunek konieczny utrzymywania
płac na jak najniższym poziomie. W tym schemacie konkurencyjności inwestycja w BBA jako przejaw
innowacyjności nie ma zastosowania, natomiast może mieć wpływ infrastrukturalny. Taki wpływ pojawia się
wtedy, gdy wdrażanie BBA jest już tylko kopiowaniem rozwiązań „konkurencji”, a zatem będzie skutkować
zmianą struktury kosztów, ale bez możliwości istotnego zwiększenia przewagi konkurencyjnej. Zatem wpływ
BBA na konkurencyjność będzie radykalnie niższy, niż w krajach o odmiennej polityce budowy konkurencyjności
gospodarczej.
56
„WEF The Global Competitiveness Report 2006–2007”,
http://www3.weforum.org/docs/WEF_GlobalCompetitivenessReport_2006-07.pdf.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
62
Poczynając od roku 2005, kolejne raporty Global Competitiveness Report integrujące prowadzone badania i
pomiary w ramach World Economic Forum (WEF)57 promują zasadniczą zmianę rozumienia konkurencyjności
jako elementu zjawiska społeczno-gospodarczego, jakim jest przedsiębiorczość. Dlatego na czoło wysuwane są
aspekty innowacyjności, produktywności i zrównoważonego rozwoju. Ostatni kryzys zwiększył zainteresowanie
problemem i po 30 latach badań i pomiarów konkurencyjności w roku 2011 zaproponowano wprowadzenie
nowej definicji - „konkurencyjności zrównoważonej” (sustainable competitiveness)58. Wady starej definicji
powodowały, że w badaniach naukowych dotyczących konkurencyjności nie sposób było uchwycić ilościowo
np. wpływu cyfryzacji i rozwoju DSI, mimo ewidentnego wpływu widocznego na poziomie jakościowym.
Konieczność zmiany sposobu pomiaru konkurencyjności firm jest również widoczna w raporcie Komisji
Europejskiej poświęconemu warunkom wzrostu gospodarczego59 60, który ujawnia potrzebę zaproponowania
spójnej w skali międzynarodowej metodyki pomiaru wpływu BBA na konkurencyjność. Miarą kłopotów
metodycznych na poziomie podstawowym jest fakt, że KE opracowując Agendę Cyfrową dla Europy wskazywała
na kluczowe znaczenie cyfryzacji dla konkurencyjności, ale we wspomnianym raporcie nie odnosi się
praktycznie do pomiaru wpływu BBA na konkurencyjność, koncentrując się na wychwyconych wybranych
korelacjach (Tabela 3.14 raportu)61. Tabela ta ilustruje słabość bazy danych, której adekwatna zawartość jest
niezbędna do prowadzenia badań ilościowych. Problem wpływu cyfryzacji i BBA poruszono jedynie w
kontekście umiędzynarodowienia działalności segmentu MSP, roli pracowników i wpływu infrastruktury. W
Raporcie stwierdza się lakonicznie „waga ICT dla umiędzynarodowienia działalności jest rzadko badana pomimo
oczywistego potencjału w postaci uproszczenia działalności międzynarodowej, w szczególności mniejszych firm,
eksportu i importu”. Nieobecność BBA w raportach dotyczących konkurencyjności jest spuścizną po
dziesięcioleciach posługiwania się nieadekwatną do rzeczywistości definicją.
W celu mierzenia konkurencyjności gospodarki na poziomie krajowym, liderzy gospodarki globalnej w ramach
WEF wystosowali apel do wszystkich krajów o ustanowienie jednolitych zasad badania i raportowania danych,
co pozwoliło na uzgodnienie sposobu jej pomiaru poprzez indeks GCI (Global Competitiveness Index) z użyciem
nowej definicji „konkurencyjności zrównoważonej”. Na początku 2015 roku opublikowano między innymi
raporty: ”Guidelines for national Competitiveness Reports”62 i „Guidelines for Creating a National
Competitiveness Council”. Dorobek WEF pozwala nam na szacowanie rosnącej współzależności pomiędzy
pojęciami innowacyjności i konkurencyjności. Korzystając z tego dorobku, z inicjatywy KE i Komitetu Regionów,
opracowano sposób mierzenia innowacyjności na poziomie regionalnym. W roku 2010 opublikowano
metodykę wyznaczania indeksu RCI (Regional Competitiveness Index)63, a w latach 201164 i 201365
opublikowano pierwsze dwa raporty o innowacyjności regionalnej, które są dla nas punktem odniesienia do
analizy i opisu konkurencyjności na poziomie województw. W niniejszym badaniu punktem wyjścia będzie
określenie wagi BBA w zestawie determinantów składających się na indeksy GCI i RCI.
57
„Reports | World Economic Forum - Reports”, http://www.weforum.org/reports.
Xavier Sala-i-Martin i in., WEF The Global Competitiveness Report 2011-2012 (Geneva: World Economic
Forum, 2011).
59
Europäische Kommission, red., EU WEF European Competitiveness Report 2014, European Competitiveness
Report 2014 (Luxembourg: Publ. Off. of the Europ. Union, 2014).
60
„EU WEF Enhancing Europe’s Competitiveness Fostering Innovation-Driven Entrepreneurship in Europe”,
http://www3.weforum.org/docs/WEF_EuropeCompetitiveness_InnovationDrivenEntrepreneurship_Report_20
­
14.pdf.
61
Europäische Kommission, Helping Firms Grow.
62
World Economic Forum, „WEF Guidelines for National Competitiveness Reports”,
http://www.thegfcc.org/sites/default/files/Guidelines%20for%20National%20Competitiveness%20Reports.pdf.
63
Paola Annoni i in., EU Regional Competitiveness Index: RCI 2010 (Luxembourg: EUR-OP, 2010).
64
„EU regional competitiveness index: RCI 2011”,
http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/work/2011_02_competitiveness.pdf.
65
„EU regional competitiveness index: RCI 2013”,
http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/studies/pdf/6th_report/rci_2013_report_final.pdf.
58
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
63
W opisie i pomiarze konkurencyjności posłużymy się również europejskim dorobkiem w tym zakresie. W
ramach badania opisane i przyjęto nowe definicje, zgodne z obecnym rozumieniem tych pojęć. Pełna definicja
konkurencyjności oraz opisujące ją wskaźniki będą oparte na definicji ogólnej mówiącej, że konkurencyjność do
długoterminowa zdolność przedsiębiorstwa do generacji zwrotu z kapitału (RoE). Zatem indeksy GCI i RCI są
najbardziej obiektywnymi wskaźnikami atrakcyjności inwestycyjnej. Przy omawianiu BBA na konkurencyjność
odnosimy się do wszystkich 12 filarów, na których opiera się zagregowany indeks konkurencyjności gospodarki.
Weźmiemy również pod uwagę, że znaczenie tych filarów jest zależne od poziomu rozwoju gospodarczego
kraju. Dla wszystkich filarów przeanalizowane powiązanie z DSI, a wnioski przedstawiono poniżej.
3.5.1 METODYKA - DEFINICJA I OPIS
Wg propozycji WEF definicja konkurencyjności zrównoważonej powinna służyć trzem celom:
1. pogłębianiu naszego rozumienia koncepcji zrównoważonej konkurencyjności, jako kluczowego
czynnika napędzającego zrównoważoną koniunkturę, złożonej natury związków pomiędzy
determinantami długoterminowego wzrostu gospodarczego i zrównoważeniem ekologicznym,
2. umożliwieniu wstępnej oceny porównawczej stanów gospodarek narodowych opartych na różnych
elementach zrównoważonej konkurencyjności (zdefiniowanej przez WEF)
3. zwrócić uwagę na brak wysokiej jakości danych, które pozwoliłyby krajom na pełne rozumienie jak
prowadzić politykę w tym zakresie; bez poprawy jakości i dostępności danych, kraje będą miały nadal z
monitorowaniem wzrostu/spadku jakości życia swych obywateli, w konsekwencji będzie im trudno
formułować polityki właściwe dla ich uwarunkowań dot. konkurencyjności.
W świetle tej deklaracji, należy również zwrócić uwagę na jakość i metodykę zbierania danych, które pozwolą
na określanie wpływu tak kluczowego czynnika jak BBA na konkurencyjność gospodarki.
Schemat 14. Schemat modyfikacji globalnego indeksu konkurencyjnego (GCI)66
Źródło: WEF
GCI oparty jest na podzbiorze wskaźników przedsiębiorczości i służy głównie do celów porównawczych
gospodarek krajowych. Zbierane są informacje w podziale odziaływania na 12 filarów (Schemat 15), w ramach
których zbierane są dane o 114 wskaźnikach szczegółowych. Ich zestaw i wagi nadane poszczególnych
składowym są podstawą agregacji podporządkowanej koncepcji budowy zrównoważonej konkurencyjności
(Schemat 14). Z punktu widzenia wpływu BBA na konkurencyjność, oddziaływanie infrastrukturalne powiązane
66
„WEF The Global Competitiveness Report 2014–2015”,
http://www3.weforum.org/docs/WEF_GlobalCompetitivenessReport_2014-15.pdf.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
64
jest z GCI przez filar 2, społeczne głównie przez szkolnictwo i kształcenie ustawiczne (filar 5), technologiczne
przez filar 9, procesowe przez filar 11 oraz innowacyjne przez filar 12. W pozostałych filarach istnieje widoczny
pośredni wpływ DSI. Oddziaływanie BBA na produktywność pracy (Q) powinno być widziane poprzez
powiązanie z PKB. W przeciwieństwie do krajów wysokorozwiniętych, Polska należy do krajów o systemowo
zaniżonej wartości pracy, co uniemożliwia porównania. Nie udało się również pokonać problemów
metodycznych przy wykorzystaniu wskaźnika TPF (ang. Total Productivity Factor), więc próby oszacowania
wpływu zmian technologicznych, organizacyjnych i instytucjonalnych na wzrost PKB dały wyniki
niejednoznaczne i mało spójne. Znajduje to odzwierciedlenie w zestawie wskaźników kluczowych GCI
określających konkurencyjność, gdzie PKB per capita jest wskaźnikiem produktywności. Wynikiem badań WEF
są karty konkurencyjności, zawierające dane dotyczące wszystkich 114 wskaźników, jednak indeks GCI jest
obliczany w oparciu różne współczynniki wagowe przykładane do poszczególnych filarów. W celu lepszego
uwzględnienia społecznych aspektów przedsiębiorczości kraje zostały podzielone na 5 grup o różnych stadiach
rozwoju, z uwzględnieniem dwóch stadiów przejściowych do klasycznego podziału na 3 grupy (Schemat 15).
Dodanie tych stadiów tworzy wyróżnienie metodyczne i pozwala uwzględnić fakt, że podejmowany jest wysiłek
zmiany polityki społeczno-gospodarczej tworzącej warunki do przejścia do wyższej fazy rozwoju oraz sprawniej
identyfikować bariery. Przykład Polski wskazuje, jakie bariery stoją na drodze przejścia od gospodarki
konkurencyjnej do innowacyjnej67. Na tej podstawie, dla każdego z ponad 140 krajów opracowano kartę
konkurencyjności zawierającą rankingi szczegółowe dla wszystkich 114 wskaźników. Przyjęcie odpowiednich
wag pozwoliło na zobiektywizowanie danych, poprzez uwzględnienie określonego etapu rozwoju, różnic
kulturowych i społecznych. W ten sposób GCI jest w istotnej części miernikiem zdolności do rozwoju.
Z przedstawionej definicji i opisu jakościowego konkurencyjności wynika, że mimo iż GCI jest indeksem o
wysokim stopniu konsolidacji danych, jest on zdecydowanie zorientowany na badanie wpływu technologii i
infrastruktury, a więc stopień korelacji BBA powinien być wyższy niż w wypadku wskaźników przedsiębiorczości.
Badania ilościowe oparto na danych WEF dotyczących GCI oraz danych OECD dotyczących penetracji DSI.
Schemat 15. Konstrukcja globalnego indeksu konkurencyjności (GCI – Global Competitiveness Index)68
Źródło: WEF 2011
67
Krajowa Izba Gospodarcza Elektroniki i Telekomuniikacji, „Program Rozwoju Cyfrowego Infrastruktury i
Przemysłu”.
68
Sala-i-Martin i in., WEF The Global Competitiveness Report 2011-2012.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
65
Wykres 23. Powiązanie indeksu GCI z przewodowym DSI, korelacja 0,72 (kraje OECD 2012)
Źródło: opracowanie własne
Wykres 23 ilustruje poziom oddziaływania czynników infrastrukturalnych na konkurencyjność gospodarek
narodowych, a poziom istotność korelacji (0,72) wskazuje, że BBA stanowi znaczący składnik infrastrukturalny
współczesnej gospodarki. Z analiz jakościowych wynika, że oddziaływanie proinnowacyjne BBA powinno
słabnąć z czasem, zatem powinno mieć mniejszy wpływ na kraje wysoko innowacyjne. Miejsce Polski będzie
lepiej zobiektywizowane, gdy z grupy krajów OECD wybierzemy kraje europejskie.
Wykres 24. Powiązanie indeksu GCI z przewodowym DSI, korelacja 0,81 (EU OECD - 2012)
Źródło: opracowanie własne
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
66
W odniesieniu do krajów EU OECD (Wykres 24) korelacja konkurencyjności i BBA jest jeszcze silniejsza, a w
wypadku Polski widoczna jest również słabość spójności systemu wymiany danych z Eurostatem na poziomie
definicji, gdyż w porównując je z danymi z UKE widzimy poważne rozbieżności. W grupie krajów o najwyższych
poziomach zaawansowanie technicznego zdaje się potwierdzać logika rozważań jakościowych wskazująca na
zmniejszanie siły oddziaływania. Dostęp bezprzewodowy, jako istotny element infrastruktury konkurencyjnej
przedsiębiorczości również powinien wykazywać znaczące poziomy korelacji.
Wykres 25. Powiązanie indeksu GCI z bezprzewodowym BBA - korelacja 0,61 (kraje OECD 2012)
Źródło: opr. własne
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
67
Wykres 26. Powiązanie indeksu GCI z bezprzewodowym BBA - korelacja 0,56 (kraje EU OECD 2012)
Źródło: opr. własne
Podobnie wygląda wpływ BBA przez łącza stałe na zmodernizowane współczynniki rozwoju (Schemat 14). W
grupie krajów OECD współczynniki korelacji przyjmują odpowiednio wartości:
•
•
0,79 - dla GCI uwzględniającego społecznie zrównoważony rozwój,
0,77 - dla GCI uwzględniającego ekologicznie zrównoważony rozwój,
co przekłada się na zrównoważony indeks konkurencyjności (ang. sustainability adjusted GCI) przedstawiony na
poniższych wykresach.
Wykres 27. Powiązanie zrównoważonego SA-GCI z przewodowym BBA – korelacja 0,79 (kraje OECD -2012)
Źródło: opr. własne
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
68
Wykres 28. Powiązanie indeksu zrównoważonego SA-GCI z bezprzewodowym BBA - korelacja 0,56 (kraje
OECD 2012)
Źródło: opr. własne
We wszystkich badaniach potwierdza się uzupełniający wpływ dostępu mobilnego na wielkość indeksów
konkurencyjności.
3.5.2 MIEJSCE POLSKI W ŚWIATOWYM RANKINGU KONKURENCYJNOŚCI
Przedstawione w poprzednim podrozdziale wyniki badań informują o miejscu Polski w międzynarodowym
rankingu konkurencyjności. Od roku 2011 Polska uczestniczy w badaniach WEF, w ramach, których definiowana
i pozycjonowana jest konkurencyjność ponad 140 gospodarek narodowych. W każdym raporcie jest oddzielna
karta poświęcona Polsce, która informuje jak oceniana jest konkurencyjność krajowej gospodarki w stosunku
do innych poprzez podanie wartości wskaźnika GCI oraz miejsca. W roku 2014 zajęliśmy w tym rankingu 43
miejsce i przesunęliśmy się w stosunku do roku 2011 o dwie pozycje w dół. Prezentowana jest również ocena
we wszystkich 12 filarach.
Tabela 3. Wpływ BBA i cyfryzacji na miejsce Polski w rankingu konkurencyjności wg filaru 9 GCI (2014) w
grupie 148 krajów
Filar 9
Gotowość techniczna
Wartość
Miejsce Polski wśród
148 krajów
1
Dostępność najnowszych technologii (wsk. znorm.)
4,5
90
2
Absorbcja technologii na poziomie firm (wsk. znorm.)
Bezp. Inwestycje zagraniczne i transfer technologii
(wsk. znorm.)
4,2
101
3
4,6
68
4
Osoby korzystające z Internetu [%]
62,8
47
5
Abonenci przewodowego BBA /100 mieszk.
15,6
46
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
69
6
Pasmo Internetu w kb/s na użytkownika
73,0
37
7
Abonenci przewodowego BBA /100 mieszk.
58,5
30
Źródło: opracowanie własne
Szybkość i penetracja BBA stanowią mocne elementy wsparcia konkurencyjności polskiej gospodarki (Tabela 3).
Niepokoić jednak musi dominacja wpływu infrastrukturalnego i słabość wpływu innowacyjnego (filary 11 i 12)
(Schemat 15).
Przedsiębiorczość, konkurencyjność i innowacyjność to zjawiska wolno zmienne. Zatem oddziaływanie BBA
może być tylko długofalowe i z czasem zmieniać tę pozycję nieznacznie. W gronie analizowanych przez OECD
krajów w latach 2007-2014 w rankingu penetracji BBA przez łącza stałe zajmuje niezmiennie 31 miejsce. Zatem
nie wykorzystaliśmy potencjału konkurencyjności w sposób efektywniejszy od naszych konkurentów. W
penetracji przez łącza mobilne w roku 2009 zajmowaliśmy miejsce w ścisłej czołówce (8 miejsce), ale na skutek
opieszałej gospodarki pasmami radiowymi, w roku 2014 spadliśmy na miejsce 25, przez co utraciliśmy potencjał
innowacyjny oddziaływania.
Niemniej jednak przemysł cyfrowy jest nadal siłą napędową polskiej konkurencyjności, gdyż w obu rankingach
dotyczących BBA jak i udziale przemysłu ICT w PKB zajmujemy wyższe pozycje niż w rankingu konkurencyjności.
3.5.3 KONKURENCYJNOŚĆ SEKTOROWA I REGIONALNA
Metodyka i ramy badawcze pomiaru konkurencyjności regionalnej w EU zaproponowane zostały przez JRC w
roku 201069, bazując na konstrukcji indeksu GCI i wykorzystując doświadczenie programu EIP. W ramach
badania pilotażowego przedstawiono wyniki pomiarów indeksu RCI (ang. Regional Competitiveness Index) i
pierwszy ranking regionów UE. W przyjętej metodyce BBA jest uwzględniany jako ważny wskaźnik w filarach 3 i
9 (Schemat 16). W przypadku Polski wartość pomiarowa tego wskaźnika z roku 2010 jest ograniczona ze
względu na brak danych o dostępie szerokopasmowym na poziomie NUTS2, więc dane NUTS1 zostały
przypisane do NUTS2. Z powodu braku danych nie można było określić poziomu zatrudnienia w zakresie
wysokich technologii, wydatków na kształcenie wyższe (co ma istotny znaczenie dla powiazania RCI i DSI), co
obniża wartość badania z roku 2010. W oparciu o zaakceptowaną przez KE metodykę w roku 2013 JRC
opublikował pierwszy pełny raport dotyczący REDI. Jest to największe i najpełniejsze badanie przedsiębiorczości
regionalnej w EU, a Polska został w nim przebadana na poziomie NUTS2. Dlatego też na wynikach tego badania
oparto pomiar korelacji pomiędzy BBA i REDI.
69
Annoni i in., EU Regional Competitiveness Index.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
70
Schemat 16. Ramy badawcze konkurencyjności regionalnej- struktura indeksu RCI (Regional Competitiveness
Index)70
Źródło: Annoni i in., EU Regional Competitiveness Index.
Z „perspektywy” sektorowej badania konkurencyjności dotyczą w dominującym stopniu sektora MŚP. Zatem na
wartość korelacji pomiędzy BBA i RCI jest jednocześnie miarą skuteczności polityki wspierania konkurencyjności
sektora MŚP (Wykres 29). Z analizy wpływu BBA na konkurencyjność regionu można wyciągnąć szereg
wniosków praktycznych, które mogą znacznie poprawić skuteczność wpływu BBA na konkurencyjność. RCI, tak
jaki inne znormalizowane indeksy oceniające zjawisko gospodarczo-społeczne, odnoszą się do całości polityki
wspierania innowacyjnego kierunku rozwoju przedsiębiorczości i konkurencyjności. Niska korelacja (0,47)
pomiędzy BBA i RCI sygnalizuje brak holistycznego podejścia do stymulacji rozwoju gospodarczego i na tyle
niskiego poziomu innowacyjności wielu regionów, że dostarczony już BBA nie stanowi dostatecznego czynnika
wpływu pozwalającego na istotną poprawę konkurencyjności.
70
Ibid.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
71
Wykres 29. Powiązanie indeksu RCI z przewodowym DSI, korelacja 0,47 (NUTS2 - 2012)
Źródło: opracowanie własne
3. 6 I NN OWA C Y J N OŚĆ
Schumpeter prawdopodobnie jako pierwszy zdefiniował innowacyjność jako istotny czynnik rozwoju
gospodarczego (1939). Od tego czasu definicję systematycznie ulepszano. Istotnym przełomem było
opublikowanie przez OECD tzw. Podręcznika Oslo71, który stał się podstawą metodyczną zbierania i interpretacji
danych o innowacjach. Wiele krajów w oparciu o zaproponowane ramy opracowało własne metodyki badawcze
dostosowane do wewnętrznych potrzeb. Wybrane raporty narodowe są publikowane na stronach OECD.
Komisja Europejska od roku 2001 roku publikuje wyniki badań ilościowych w postaci SII (ang. Summary
Innovation Index), zaczynając od 17-u wskaźników (IUS 2001) zwiększając stopniowo ilość zbieranych danych,
opierając się na systemie 25 wskaźników w roku 2014. Pod egidą WIPO (ONZ) zbierane są dane o
innowacyjności i publikowane (od 2007 r.) raporty zawierające m.in. rankingi oparte na indeksie GII (Global
Innovation Index). Istotą postępu w zakresie badań nad innowacyjnością w wieku XXI jest połączenie definicji
innowacyjności z definicją przedsiębiorczości. W niniejszym badaniu traktujemy innowacyjność jako jeden z
przejawów przedsiębiorczości. Internet jest przełomową innowacją końca XX wieku oraz czynnikiem
umożliwiającym i wspomagającym przedsiębiorczość innowacyjną. Usługi BBA stały się podstawą budowy
gospodarki cyfrowej, a szybki rozwój BBA ponownie ulega przyspieszeniu, co przekształca cyfryzację w zjawisko
o pierwszorzędnym znaczeniu gospodarczym i społecznym.
3.6.1 DEFINICJA, OPIS I POMIAR INNOWACYJNOŚCI
Pełna definicja innowacyjności oraz opisujące ją wskaźniki będą oparte na definicji ogólnej mówiącej, że
innowacyjność przedsiębiorstwa to strukturalna zdolność przedsiębiorstwa do zmian podnoszących
konkurencyjność przedsiębiorstwa. Wskaźniki mierzące konkurencyjność i innowacyjność przedsiębiorstw
zostaną podzielone na wskaźniki zagregowane opisujące właściwe stany (poziomy) innowacyjności i
71
OECD, „Oslo Manual”.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
72
konkurencyjności (będące rezultatem podejmowanych działań) oraz wskaźniki będące funkcjami celu
użytecznymi z punktu widzenia zarządzania przedsiębiorstwem.
Schemat 17. Schemat budowy indeksu innowacyjności SII (Summary Innovation Index)72
Komisja Europejska prowadzi badanie innowacyjności w ramach zakreślonych przez definicję indeksu SII (ang.
Summary Innovation Index) (Schemat 17). Obecnie składniki SII wskazują, że podstawę oceny innowacyjności
gospodarek narodowych w coraz większym stopniu ma przedsiębiorczość zainteresowana ciągłą modernizacją i
zmianą produktów, procesów, technologii oraz modeli biznesowych. Na wszystkie te elementy BBA ma wpływ
jako innowacja wejściowa czyli czynnik umożliwiający cyfryzację. Indeks SII jest podstawą do wypracowania
indeksu regionalnego lub krajowego, który może posłużyć od porównywania regionów. BBA jest czynnikiem
mającym istotny wpływ na cały indeks wykazując korelację na poziomie 0,85.
72
„European Innovation Scoreboards - European Commission”
http://ec.europa.eu/growth/industry/innovation/facts-figures/scoreboards/index_en.htm.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
73
Schemat 18. Konstrukcja globalnego indeksu innowacyjności GII opracowanego przez WIPO (ONZ)73
Źródło: GII
WIPO publikuje corocznie indeks innowacyjności GII oparty na podobnym, ale inaczej skonstruowanym
zestawie czynników (Schemat 18). W metodyce GII mamy tylko 7 filarów i biznesową logikę, natomiast SII jest
dopasowany do praktycznie działającego w Europie systemu finansowania innowacyjności, co powoduje, że w
SII badana jest działalność firm i instytucji publicznych. To podejście powoduje wymieszanie czynników wejścia i
wyjścia w subindeksach charakteryzujących działalność firm. W obu metodykach badanie i porównywanie
innowacyjności gospodarek narodowych podlega tym samym ograniczeniom, co w wypadku przedsiębiorczości
i konkurencyjności, gdyż systemy zbierania danych wejściowych na poziomie krajów są różne, a na pomiar
wpływają zjawiska społeczne na poziomie kulturowym, które w wypadku indeksów GII i SII są słabiej
uwzględnione niż w metodykach badania przedsiębiorczości. Dlatego też rankingi innowacyjności budowane w
oparciu filary 11 i 12 GCI w metodyce badania konkurencyjności są różne od rankingów budowanych w oparciu
o indeksy SII i GII. Ze względu przynależność do UE, dla Polski bardziej użytecznym wskaźnikiem jest SII.
Zbierane od 2013 roku przez GUS dane pozwalają na budowanie SII na poziomie województw, aczkolwiek
badanie tego zjawiska na tak niskim poziomie może budzić wątpliwości.
73
„The Global Innovation Index | Leading Innovation Reference”,
https://www.globalinnovationindex.org/content/page/GII-Home/.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
74
Wykres 30. Powiązanie indeksu innowacyjności SII z przewodowym BBA ( kor. 0,85) (EU OECD 2012 )
Źródło: opracowanie własne
Powiązanie wskaźnika SII z przewodowym BBA (Wykres 30) wykazuje istotną korelację (0,85), co wynika
bezpośrednio z silnego powiązania indeksu GCI z innowacyjnością. Z tego samego powodu korelacja (0,91) GII
ze wskaźnikiem dostępu do Internetu w całej populacji badanych gospodarek potwierdza jednoczesne
oddziaływanie BBA zarówno na konkurencyjność, jaki i innowacyjność. W grupie krajów OECD korelacja ta
wynosi 0,81 (Wykres 31).
Wykres 31. Powiązanie indeksu GII z przewodowym DSI, korelacja 0,81 (kraje OECD 2012)
Źródło: opracowanie własne
Wspomniano wcześniej, że zmiany pozycji w rankingach przedsiębiorczości, konkurencyjności i innowacyjności
są z reguły wolne jedynie długofalowe i konsekwentne działania mogą poprawić istotnie pozycje gospodarki w
globalnej konkurencji. Szczególnie efektywne są w tym działania sprzyjające cyfryzacji, w tym rozwojowi DSI.
Wśród krajów UE na uwagę zasługuje konsekwencja we wspieraniu cyfrowej innowacyjności w Wlk. Brytanii, co
odzwierciedla stały wzrost pozycji tego kraju w rankingu GII.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
75
Schemat 19. Schemat zmian w gronie najbardziej innowacyjnych gospodarek świata (wg GII) 74
Źródło: GII 2014
Konsekwentna polityka cyfryzacji i na wspierania wzrostu penetracji BBA przekłada się na wzrost
innowacyjności i konkurencyjności widoczny na poziomie GII (Schemat 19). Jednocześnie należy zwrócić uwagę,
że wsparcie dla cyfryzacji jest warunkiem koniecznym, z którym musi być zsynchronizowana całość polityki
wspierania innowacyjności, dlatego rankingi poziomu innowacyjności, cyfryzacji i konkurencyjności wykazują
znaczne różnice.
3.6.2 MIEJSCE POLSKI W ŚWIATOWYM RANKINGU INNOWACYJNOŚCI
Polska niezmiennie zajmuje bardzo odległe miejsca w światowych rankingach innowacyjności GII (2015), 93
miejsce w grupie 141 krajów i 28 na 32 kraje klasyfikowane w ramach rankingu europejskiego (wg SII 2014).
Przyczynia się do tego antyinnowacyjna polityka gospodarcza sektora publicznego. Ma to swoje
odzwierciedlenie również w cyfryzacji i braku zainteresowania wspieraniem innowacyjnych aspektów DSI.
Problem ten stanowi najbardziej istotny czynnik hamujący innowacyjny kierunek rozwoju polskiej gospodarki,
jest ściśle związany z cyfryzacją i dlatego temu zagadnieniu będzie poświęcone studium przypadku.
3.6.3 INNOWACYJNOŚĆ SEKTOROWA I REGIONALNA
Pomiary innowacyjności regionalnej w UE prowadzone są od 2002 roku75. Koncepcja pomiaru innowacyjności
na poziomie regionalnym poprzez tzw. regionalny indeks innowacyjności (RII) pojawiła się po raz pierwszy w
roku 2009 roku. W kolejnych raportach KE (201276, 201477) zmieniano metodykę, co uniemożliwia zbudowanie
spójnej analizy historii oddziaływania BBA na innowacyjność regionalną. Dostępne dane dotyczące BBA RII
74
Soumitra Dutta i in., The Global Innovation Index 2014: The Human Factor in Innovation, 2014.
„European Innovation Scoreboard 2006” (Innometrics, 2007).
76
European Commission i Enterprise and Industry Directorate-General, Regional Innovation Scoreboard 2012
(Brussels: European Commission, 2012), http://dx.publications.europa.eu/10.2769/55659.
77
Enterprise and Industry Directorate-General, „Regional Innovation Scoreboard 2014”, 2015.
75
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
76
pozwalają natomiast zbudować ranking województw i przeanalizować, w jaki sposób różnice w poziomie
penetracji przewodowego BBA wpływają na RII oraz jego 11 składowych (filarów).
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
populacja z ukończonym wyższym wykształceniem,
wydatki na B+R w sektorze publicznym,
wydatki na B+R przedsiębiorstw,
inne niż B+R wydatki na innowacyjność,
innowacyjność własna przedsiębiorstw sektora MŚP,
innowacyjności oparta na współpracy przedsiębiorstw sektora MŚP,
wnioski patentowe złożone do EPO,
innowacje produktowe lub procesowe przedsiębiorstw sektora MŚP,
innowacje marketingowe lub organizacyjne przedsiębiorstw sektora MŚP,
zatrudnienie w na stanowiska wymagających bardzo wysokich wiedzy i kompetencji,
sprzedaż na nowe rynki i dla innowacyjnych firm.
Wykorzystując opublikowaną metodykę, wyznaczono wskaźniki składowe RII i na ich podstawie zagregowany
wskaźnik RII jako średnią nieważoną wskaźników składowych. W oparciu o wskaźniki RII opublikowane w 2014,
opracowane na podstawie danych z 2012 r. wyznaczono korelację z penetracją przewodowego RII (0,383)
(Wykres 32). Poziom korelacji z BBA jest znacznie niższy niż średnia dla regionów UE, która ma wartość 0,581.
Wykres 32. Powiązanie indeksu RII z przewodowym DSI, korelacja 0,383 (NUTS2 - 2012)
Źródło: opracowanie własne
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
77
Wykres 33. Korelacja wskaźników składowych RII z przewodowym BBA (NUTS2 20212)
Źródło: opracowanie własne
Poszukiwanie przyczyn dość niskiego oddziaływania BBA na innowacyjność polskich regionów powinno polegać
na głębszej analizie dostępnych wskaźników składowych oraz uruchomieniu bardziej uporządkowanego
systemu zbierania danych niezbędnych do wyliczenia tych składowych. Przyglądając się korelacji pomiędzy
penetracją przewodowego BBA i wskaźnikami składowymi RII (Wykres 33) zauważamy, że pozytywną korelację
pomiędzy RII i penetracją BBA obserwuje się na poziomie zatrudnienia na stanowiskach wymagających wiedzy i
wysokich kompetencji (głównie w firmach typu KIBS – ang. Knowledge Intensive Based Services). Wykres
ujawnia ułomność samego systemu wspierania i monitorowania innowacyjności w Polsce, co przekłada się tak
boleśnie na niski udział płac w PKB. Dowodem bezpośrednim na ułomność całego systemu jest brak korelacji
pomiędzy zatrudnieniem na stanowiskach wymagających wiedzy i pozostałymi wskaźnikami innowacyjności w
sektorze MSP.
3 . 7 W S P ÓŁ Z A L E Ż N O Ś Ć B A D A N Y C H P A RA ME TR Ó W
Wpływ penetracji BBA na innowacyjność, konkurencyjność, i przedsiębiorczość powinien być analizowany
poprzez zestawianie wskaźników opisujących te zjawiska. Dopiero wtedy wyłania się obraz poziomu i
charakteru konkurencyjności polskiej gospodarki. Cechuje ją niska innowacyjność. Łączna obserwacji
prezentowanych wskaźników wskazuje, że BBA ma silny i pozytywny wpływ na konkurencyjność, jako ważny
składnik infrastruktury, ale ma niewielkie i słabo rozpoznane oddziaływanie na innowacyjność.
3. 8 WP Ł YW B B A N A RO ZW ÓJ P RZ E MYS Ł U - STU DI U M P RZ YP AD KU
Studium przypadku poświęcono opisowi wpływu BBA na innowacyjne kierunki branż i sektorów, na przykładzie
analizy problemu cyfryzacji przemysłu energetycznego.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
78
Studia literaturowe oraz przedstawione powyżej wyniki badań korelacji poszczególnych wskaźników z
penetracją BBA wskazują, że podstawą lepszego zrozumienia badanych zjawisk ekonomicznych i społecznych w
powiązaniu z cyfryzacją jest podejście holistyczne. Obecny zakres zbierania danych o BBA wynika z
geograficznego modelu wsparcia publicznego i służy polityce upowszechniania BBA poprzez likwidację tzw.
białych plam. Z badań wynika, że skuteczność oddziaływania na badane w tym rozdziale zjawiska, silnie zależy
od całego szeregu innych uwarunkowań budujących synergię z upowszechnieniem dostępu do techniki
cyfrowej poprzez DSI. Wielokrotne zmiany w opisie przedsiębiorczości, konkurencyjności i innowacyjności, jakie
miały miejsce w ostatniej dekadzie wynikają z tej samej obserwacji – podejście holistyczne, czyli zrównoważone
zwiększa skuteczność podejmowanych działań gospodarczych i polityk społecznych.
Słabością większości badań ekonomiczno-społecznych jest niedostateczne wykorzystanie wiedzy technicznej i
technologicznej. Dlatego celem tego studium przypadku jest wykorzystanie wiedzy o cyfryzacji, jako procesie
rozwoju całości techniki. Cyfryzacja jest zbiorem innowacji o charakterze przełomowym, zmieniającym sposób
funkcjonowania cywilizacji technicznej, w jakiej żyjemy. Napędem globalnego systemu ekonomicznospołecznego jest konsumpcja, więc całość polityki gospodarczej służy tworzeniu warunków do jej wzrostu i
upowszechnienia. Model konsumpcyjny oparty jest na założeniu o nieograniczonej dostępności zasobów
naturalnych i czynników produkcji, jednak w wyniku rozwoju technologicznego założenie to stało się
nieprawdziwe. Dlatego trwają prace nad zrównoważonym modelem wzrostu gospodarczego, którego istotą jest
racjonalizacja konsumpcji, a nie jest wzrost. Przewartościowaniu ulega napęd współczesnych gospodarek wzrost konkurencyjności poprzez redukcję jednostkowych kosztów produkcji.
Wyjątkowa siła oddziaływania cyfryzacji polega na tym, że daje jednocześnie - możliwość redukcji kosztów
jednostkowych produkcji materialnej i przesuwa istotną część konsumpcji materialnej współczesnej cywilizacji
w sferę wirtualną. To podwójne oddziaływanie technologiczne daje czas na przebudowę modeli społecznych w
kierunku racjonalizacji konsumpcji poprzez jej dostosowanie do ograniczonej dostępności zasobów. Jesteśmy
świadkami budowy modeli globalnych ochrony środowiska, klimatu, cyrkulacyjnej gospodarki itd.
Podejmowane są nawet próby odejścia od modelu konsumpcyjnego, czego przejawem są eksperymenty takie
jak np. w Bhutanie waluty lokalne itd. Wydaje się, że szybkie odejście od modelu konsumpcyjnego jest mało
realne ze względów kulturowych, więc rola cyfryzacji, a w szczególności jej komponentu sieciowego – Internetu
– będzie coraz istotniejsza. Z badań wynika, że oddziaływanie proinnowacyjne BBA jest znacznie skuteczniejsze
od efektywnościowego – infrastrukturalnego.
Na przykładzie energetyki widać, jak innowacyjne oddziaływanie cyfryzacji i BBA zderza się z nierynkowym
modelem funkcjonowania całej branży przemysłowej, a brak holistycznego podejścia na wpływa
przedsiębiorczość, konkurencyjność i innowacyjność polskiej gospodarki. Postaramy się opisać korzyści, jakie
można osiągnąć z uzupełnienia polityki wspierania BBA wg modelu geograficznego o model przemysłowy
(branżowy lub sektorowy). Przyjmujemy, że holistyczny model cyfryzacji energetyki może posłużyć do budowy
modeli cyfryzacji innych branż i sektorów.
Model przemysłowy oddziaływania DSI, jako podstawy całej cyfryzacji, opiera się na analizie potencjału
rozwojowego przemysłu cyfrowego, jaki można wykorzystać dla podniesienia poziomu innowacyjności i
konkurencyjności danej branży poprzez cyfryzację. Jego fundamentem jest założenie, poparte badaniami
międzynarodowymi przedstawionymi powyżej, że wspieranie procesów cyfryzacji poprzez maksymalne
wykorzystanie własnego przemysłu cyfrowego jest najefektywniejszym sposobem podnoszenia innowacyjności
i konkurencyjności.
3.8.1 KONCEPCJA HORYZONTALNEJ POLITYKI PRZEMYSŁOWEJ W POLSCE
Przyjęta przez Radę Ministrów w dniu 30 lipca 2007 r. „Koncepcja horyzontalnej polityki przemysłowej w
Polsce”, postuluje podejście horyzontalne do tworzenia polityki przemysłowej w Polsce i zakłada stałe
podnoszenie jakości warunków ramowych prowadzenia działalności przemysłowej poprzez wspólne dla
wszystkich sektorów działania ukierunkowane na podnoszenie konkurencyjności przedsiębiorstw
przemysłowych.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
79
Horyzontalne podejście do polityki przemysłowej w pierwszej kolejności dotyczyć ma sektorów z dominującym
bądź całkowitym udziałem własności prywatnej (w szczególności przemysł biotechnologiczny, chemiczny,
drzewny, elektroniczny, farmaceutyczny, ICT, lekki, meblowy, maszynowy i motoryzacyjny). Jednocześnie,
proponowane instrumenty przemysłowej polityki horyzontalnej mają tworzyć warunki dla rozwoju nowych
sektorów o dużym potencjale wzrostu, powstających na styku tradycyjnych branż i bazujących na intensywnym
wykorzystaniu wyników badań naukowych i prac rozwojowych (np. wokół biotechnologii, nanotechnologii, czy
technologii informatycznych i satelitarnych)78.
Wobec powyższego, organizacja przemysłu cyfrowego (KIGEiT) w oparciu o wytyczne decyzji, w porozumieniu z
Ministerstwem Gospodarki i na zlecenie NCBiR opracowała analizę stanu przemysłu cyfrowego w Polsce, celem
określenia jego potencjału innowacyjności i konkurencyjności.
3.8.2 ANALIZA SEKTORA SEKTOROWA PRZEMYSŁU CYFROWEGO W POLSCE
W ramach przeprowadzonej analizy określono szczegółowo potencjał przemysłu cyfrowego w Polsce79,
wskazano na mocne i słaby strony i zestawiono to z wynikami badań najszybciej rozwijających się kierunków
technologicznych w świecie, które jednocześnie wykazują olbrzymie potencjały wzrostu. Te kierunki to80, 81:
•
internet mobilny,
•
automatyzacja pracy opartej na wiedzy,
•
internet rzeczy,
•
przetwarzanie danych w chmurze,
•
zaawansowana robotyka,
•
autonomiczne pojazdy,
•
magazynowanie energii,
•
genomika,
•
druk 3D,
•
materiały produkcyjne,
•
zaawansowane sposoby wydobycia ropy i gazu,
•
energia odnawialna.
Powyższe zestawienie wskazuje, że cztery pierwsze pozycje dotyczą dalszego rozwoju technik informacyjnych
i komunikacji elektronicznej. Wytłuszczone obszary związane są bezpośrednio z rozwojem przemysłu ICT, a ich
rozwój wymaga dalszego intensywnego rozwoju DSI. Wobec naturalnie ograniczonego pasma radiowego,
rozwój Internetu mobilnego wymaga zagęszczania sieci światłowodowej i zmniejszania wielkości komórek.
Konsekwencją upowszechnienia dostępu bezprzewodowego jest lawinowy wzrost liczby urządzeń stale
zalogowanych do sieci. Ich sprawność energetyczna i informatyczna mogłaby być znacznie zwiększona, gdyby
przyspieszono tempo przechodzenia na adresację IPv6. Automatyzacja pracy opartej na wiedzy oznacza między
innymi intensyfikację wykorzystania oprogramowania sieciowego i interakcji oprogramowania lokalnego i
sieciowego. Rozwój tej klasy oprogramowania jest możliwy tylko w tych krajach, gdzie BBA będzie oparty na
78
Na podstawie informacji ze strony Ministerstwa Gospodarki
http://www.mg.gov.pl/Bezpieczenstwo+gospodarcze/Przemysl/Koncepcja+HPP, wg stanu na 25.10.2014 r.
79
Krajowa Izba Gospodarcza Elektroniki i Telekomuniikacji, „Studium wykonalności programu sektorowego
IUSER”, 2015.
80
McKinsey Global Institute, „Disruptive technologies: Advances that will transform life, business, and the
global economy”.
81
McKinsey, „McKinsey: technologies that will disrupt our world - Business Insider”,
http://www.businessinsider.com/mckinsey-technologies-that-will-disrupt-our-world-2013-5.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
80
szybkościach powyżej 100Mb/s przy jednoczesnym zapewnieniu jej wysokiej dostępności. W praktyce wymaga
to upowszechnienia światłowodowego DSI. Przetwarzanie danych w chmurze wiąże się z dalszą radykalną
intensyfikacją transmisji danych i wzrostem zapotrzebowania na pasmo DSI. Autonomiczne pojazdy,
magazynowany energii współpracujące z odnawialnymi źródłami energii i druk 3D wiążą się z koniecznością
przyłączenia do sieci Internetu (IoT) większości maszyn i urządzeń stanowiących odbiorniki i źródła energii
elektrycznej. Według oszacowań Orange ilość urządzeń przyłączonych do sieci w roku 2014 wzrosła o ok. 30%.
Cyfryzacja i potrzeba uruchomienia zrównoważonych mechanizmów rozwoju stwarza olbrzymią przestrzeń do
profesjonalnego i przemysłowego wykorzystania BBA w synergii z wykorzystaniem mocy produkcyjnych
przemysłu cyfrowego. Oznacza to, że przemysł cyfrowy i e-gospodarka w pełni wykorzysta gospodarczo
wszystkie możliwości wynikające z DSI. Lista ta jest również potwierdzeniem tezy, że technologie i produkty
przemysłu ICT będą miały przemożny wpływ na rozwój technologii energetycznych – podkreślono te obszary
ICT, które mają silne powiązanie z nowymi technologiami energetycznymi. Zauważono również, że kierunek
rozwoju gospodarki europejskiej, stanowiącej dla przemysłu polskiego podstawowy rynek zbytu, zakłada
intensywny rozwój i przechodzenie na nowe technologie energetyczne. W wyniku wspomnianych analiz, stały
się tematem specjalizacji przemysłowej zakreślonej przez KIGEiT w pięciu z dwunastu kluczowych technologii,
przy czym w każdej z tych kluczowych technologii proponowana specjalizacja koncentruje się na tych
produktach i usługach, które służą modernizacji i transformacji technologicznej systemów energetycznych
i produktów nowych technologii elektroniczno-energetycznych.
Z wyniku analogicznych analiz, kraje czerpiące największe korzyści z cyfryzacji dokładają wszelkich starań, aby
wspomagać mechanizmy rynkowe budowy sieci BBA wsparciem ze środków publicznych. Towarzyszy temu
szybka zmiana ekosystemu prawnego funkcjonowania przedsiębiorczości i infrastruktury, przystosowując go do
przechodzenia na cyfrowe narzędzia systemy zarządzania, administracji, ochrony zdrowia, edukacji i
szkolnictwa, rachunkowości i ewidencji obrotu gospodarczego, bankowości i finansów, produkcji, marketingu
itd. Z tych samych powodów trwa intensywna integracja sieci elektroenergetycznych i szerokopasmowego
Internetu, by zwiększyć synergię połączonej nowej infrastruktury cyfrowej zwanej popularnie Smart Grids.
Bez holistycznego i systemowego spojrzenia na całość wpływu cyfryzacji na funkcjonowanie systemu społecznogospodarczego, badanie wpływu BBA na przedsiębiorczość, konkurencyjność i innowacyjność jest jedynie
ślizganiem się po powierzchni problemu. Na przykładzie energetyki można pokazać, czym różni się podejście
innowacyjne i holistyczne od tradycyjnego, branżowego i jakie są tego skutki.
3.8.3 SYNERGIA PRZEMYSŁU CYFROWEGO I ENERGETYCZNEGO
KIGEiT, w imieniu przemysłu cyfrowego, przedstawiła holistyczną analizę sytuacji przemysłu cyfrowego Polski
oraz strategię wykorzystania cyfryzacji do poprawy innowacyjności i konkurencyjności gospodarki82. Polega ona
na wykorzystaniu posiadanego potencjału cyfrowego do przeprowadzenia innowacyjnej transformacji
energetyki, zgodnie z paradygmatem innowacyjnego i zrównoważonego rozwoju. Przygotowano i
przedstawiono kompleksową strategię uwzględniającą synergię korzyści wynikających z uruchomienia produkcji
urządzeń i oprogramowania niezbędnych do budowy sieci Smart Grids, implementacji sieciowej OZE i rozwoju
IoT. Opracowana została koncepcja specjalizacji przemysłowej, w ramach której potrzeby inwestycyjne
przestarzałego systemu elektroenergetycznego połączono z gwałtownie rosnącym rynkiem cyfrowej energetyki.
W ramach zaproponowanej strategii cyfryzacji, potrzeby inwestycyjne energetyki mogłyby być czynnikiem
napędowym ułatwiającym przestawianie polskiej gospodarki na innowacyjne tory rozwoju, zdefiniowane
powyżej poprzez główne nurty rozwoju technologicznego. Strategia ta jest propozycją odchodzenia od zużytego
paradygmatu rozwojowego opartego na niskich płacach i taniej energii.
Propozycja ta stanowi alternatywę dla obecnej polityki energetycznej, której efektem jest pogarszanie się
efektywności ekonomicznej całej branży. Nierynkowy i przestarzały system zarządzania tą gałęzią przemysłu
82
Krajowa Izba Gospodarcza Elektroniki i Telekomuniikacji, „Studium wykonalności programu sektorowego
IUSER”.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
81
jest przyczyną politycznej niemożności zastosowania w praktyce przyjętej przez rząd Koncepcji i źródłem
narastającego problemu. Kolejne transze mniej lub bardziej ukrytych dotacji pogarszają sytuację zarówno
samego sektora jak i całej gospodarki. Paradygmat taniej energii już dawno oderwał się od realiów
gospodarczych i przybrał formę mantry politycznej. Jej skutkiem są ceny energii elektrycznej niższe od kosztów
jej produkcji i narastające problemy społeczne w górnictwie, które w ciągu niewielu lat mogą się rozlać na całą
energetykę. Opór przed dopuszczeniem na rynek cyfrowych usług energetycznych (ich podstawą są cyfrowe
liczniki energii z adresacją IP), OZE i magazynowaniem wynika z konieczności naruszenia obecnego systemu
dotacji nierentownej energetyki. Praprzyczyną problemu jest brak holistycznego, opartego na
interdyscyplinarnej pracy zespołowej, systemu kreowania i podejmowania decyzji gospodarczych z
wykorzystaniem wiedzy o stymulacji innowacyjności w oparciu o reguły zrównoważonego rozwoju. Na
poziomie eksperckim strategia innowacyjnego rozwoju jest opracowana i zapisana w Strategii Rozwoju Kraju
oraz wynikających z niej dziewięciu strategii obszarowych. Jednak prymat potrzeb bieżącej walki politycznej
uniemożliwia systemowe wykorzystanie przygotowanych programów działania, których efekty gospodarcze
przekraczają horyzont czasowy 3 lat.
Dysfunkcyjność horyzontalnego podejścia do formułowania polityki przemysłowej doprowadziło do eliminacji z
analiz i dyskursu społecznego korzyści płynących z cyfryzacji tej branży. W rachunku ekonomicznym
dowodzącym efektywności ekonomicznej energii z węgla nie ma traconych korzyści ekonomicznych z cyfryzacji i
wzrostu efektywności energetycznej. Rachunek nie uwzględnia otrzymanych przez energetykę dotacji, kosztów
zewnętrznych starych technologii w obszarze ochrony środowiska, ochrony zdrowia itd.. Analizy kosztów
energii z OZE nie mają wiele wspólnego z rzeczywistością, gdyż abstrahują od realiów cenowych, wiedzy na
temat wpływu ekonomii skali na ceny produktów cyfrowych i skutków dynamiki rozwoju technologii cyfrowych.
Blokowany jest rozwój warstwy pomiarowej systemu elektroenergetycznego w oparciu o sieć DSI. System
dotowania energii uniemożliwia rozwój energooszczędnych systemów i urządzeń IoT. Zablokowanie cyfrowego
kierunku rozwoju energetyki hamuje rozwój produkcji sprzętu sieciowego, adresacji IPv6, wzrost efektywności
wykorzystania BBA poprzez poszerzanie palety usług i zakresu zastosowań profesjonalnych, a w rezultacie
możliwości rozwojowe całej gospodarki, która potrzebuje przyspieszenia inwestycji w DSI. W samej branży
skutkuje to niską opłacalnością produkcji energii, stałym obniżaniem wartości firm sektora, zdolności
kredytowej i stopniową utratą konkurencyjności na rynku EU. Wieloletnia polityka konsekwentnego
blokowania dostępu OZE do polskiego rynku utrudnia przyznanie, że była błędna, a koszt bezpośredni energii
elektrycznej z OZE już jest niższy niż z węgla. Brak możliwości technicznych integracji tych źródeł z siecią to
jeden ze skutków blokowania cyfryzacji i zaniedbania rozwoju cyfrowych technik sterowania popytem, które są
pierwszym internetowym narzędziem bilansowania systemu elektroenergetycznego. Ułomna, bo pozbawiona
perspektywy horyzontalnej, ocena sytuacji ma swe konsekwencje na gruncie polityki krajowej i
międzynarodowej. Zablokowanie cyfrowego kierunku rozwoju energetyki odciska się spowolnieniem
innowacyjności i obniżeniem stopy życiowej, a w konsekwencji problemami społecznymi na Śląsku. Polska staje
się coraz bardziej osamotniona w negacji polityki klimatycznej. Niskie ceny energii oparte na niskich płacach i
dotacjach uniemożliwiają podnoszenie udziału płac w PKB. Brak cyfryzacji energetyki jest istotną barierą w
przechodzeniu na innowacyjne tory rozwoju.
Rezultatem analizy horyzontalnej perspektyw rozwoju tego przemysłu jest niemiecka polityka energetyczna.
Sedno różnicy analiz prowadzonych w Polsce i w Niemczech polega na tym, że my formułujemy politykę w
oparciu o obecny rachunek kosztów, natomiast polityka niemiecka oparta została na prognozach. Są to:
prognoza redukcji kosztów nowych technologii, prognoza wzrostu kosztów obecnych technologii, prognoza
kierunków rozwoju technologicznego, możliwość poprawy bilansu płatniczego, redukcja kosztów ochrony
środowiska, poprawa staniu zdrowia społecznego i wiele innych czynników. Skala powodzenia tej polityki jest
tak duża, że już oddziałuje na polską gospodarkę, natomiast główne korzyści spodziewać się należy po roku
2020, kiedy zakończony zostanie pierwszy etap amortyzacji obecnego cyklu inwestycyjnego. Dzięki tej polityce,
zwiększyła się efektywność energetyczna budownictwa, rośnie liczba urządzeń energetycznych kontrolowanych
poprzez sieć Internetu, postępuje integracja cyfrowych systemów zintegrowanego zarządzania energią w
budynkach, rozwija się technologia wirtualnych elektrowni (elektrowni składających się z rozproszonych mikrogeneratorów zarządzanych dzięki podłączeniu do Internetu). Trwają prace nad uruchomieniem systemów
zarządzania bilansowaniem energii za pomocą magazynów energii podłączonych do Internetu. Podane
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
82
przykłady wpływu cyfryzacji i powszechności BBA na rozwój przemysłu energetycznego mogą być podstawą do
szacowania wpływu na przedsiębiorczość, konkurencyjność i innowacyjność. Z poniższej krzywej cyklu
innowacyjności można odczytać, że większość cyfrowych węzłów innowacji jest ściśle związanych z cyfryzacją
energetyki - zaczynając od zarządzania energią OZE i magazynowaniem, przez oprogramowanie wbudowane
(embedded software) po zarządzanie ruchem samochodów elektrycznych. Graficzną ilustracją łączącą nowe
technologie energetyczne z IoT przedstawia Wykres 34.
Wykres 34. Krzywa cyklu innowacyjności IoT83
Źródło: Gartner
3.8.4 HORYZONTALNA ANALIZA WPŁYWU BBA NA ROZWÓJ GOSPODARCZY
Analogiczna, horyzontalna analiza możliwości wykorzystania BBA do poprawy funkcjonowania sektorów i branż
może być wykorzystana do pełnego oszacowania korzyści cyfryzacji. Dotyczy to również obszaru
funkcjonowania administracji i systemu podatkowego.
Od dawna wiadomo, że istnieją zasadnicze kłopoty z ewidencją obrotu gospodarczego i oceną rzeczywistego
potencjału przedsiębiorczości i konkurencyjności gospodarki. W związku z tym już wiele lat temu postawiono
propozycję pełnej cyfryzacji całości systemu fakturowania i utworzenie centralnej cyfrowej bazy faktur.
Wymagałoby to nałożenia obowiązku aktywności firm w Internecie i wyposażenia ich w odpowiedni system
fakturowania. Z punktu widzenia funkcjonowania pojedynczego celu, jak na przykład ograniczenia szarej strefy,
przedsięwzięcie może wydawać się nieopłacalne. Jednak pełna analiza wartości badawczej centralnej cyfrowej
hurtowni danych wykazałaby wysoką efektywność i zasadność budowy systemu. Przy odpowiedniej konstrukcji
faktury cyfrowej, jego najważniejsze zalety to:
83
„Gartner’s 2015 Hype Cycle for Emerging Technologies Identifies the Computing Innovations That
Organizations Should Monitor”, http://www.gartner.com/newsroom/id/3114217.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
83
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
ciągła i pełna kontrola nad ściągalnością podatku VAT,
stałe monitorowanie struktury i opłacalności obrotu gospodarczego,
ciągła ewidencja eksportu i importu,
automatyzacja określania profilu PKD,
ocena on-line rentowności przedsiębiorstw do dowolnych przekrojach,
radykalne zmniejszenie przestrzeni funkcjonowania szarej strefy,
obniżenie kosztów funkcjonowania administracji finansowo-skarbowej,
gromadzenie pełnych danych o efektywności prowadzonych polityk gospodarczych (w tym również w
zakresie cyfryzacji),
9) obniżka kosztów szczegółowych badań statycznych dotyczących funkcjonowania przedsiębiorstw, w
szczególności po stronie przedsiębiorstw
10) kontrola rynku pracy i usług funkcjonującego poza systemem zatrudnienia opartego na umowach o
prace.
Powyższa lista nowych możliwości z pewnością jest niepełna, ale dobrze ilustruje efektywność horyzontalnego
podejścia do problemu cyfryzacji i wykorzystania gospodarczego DSI. Profesjonalizacja wykorzystania BBA
zwiększy efektywność inwestycji w BBA i umożliwi uzyskania większych korzyści ekonomicznych z
przemieszczania się po krzywej wzrostu powszechności usług cyfrowych (poniżej).
Wykres 35. Krzywa wzrostu poziomu upowszechniania usług cyfrowych84
Źródło: Government Digital Strategy: December 2013 - GOV.UK
Podobną analizę możliwości i potencjalnego wpływu BBA na zjawiska gospodarcze można przeprowadzić w
odniesieniu do efektów cyfryzacji służby zdrowia w połączeniu z e-medycyną i telemedycyną, pełnej cyfryzacji
szkolnictwa itd. Horyzontalne podejście oparte na analizie produktowej i technologicznej, w połączeniu z
badaniem w modelu geograficznym pozwoli na optymalizację efektywności wsparcia publicznego na DSI.
Bez takiego podejścia dyskusja o oddziaływaniu dyskusja o celowości ulega redukcji do zagadnień związanych
efektywnością (funkcjonowaniem praw autorskich, analizie białych plam, międzynarodowym e-handlu itd.), a
nie innowacyjnością.
84
Rząd Wielkiej Brytanii, „Government Digital Strategy: December 2013 - GOV.UK”, udostępniono 10 listopad
2015, https://www.gov.uk/government/publications/government-digital-strategy/government-digital-strategy.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
84
3. 9 P R OP OZ YC J A M OD ELU E K ON OME T RY C ZN E G O
Z badań literaturowych oraz wykresów opisujących oddziaływanie BBA na przedsiębiorczość, konkurencyjność i
innowacyjność, wynika teza, że wpływ BBA może być różny w zależności od poziomu innowacyjności własnej, to
znaczy może być:
1. produktem innowacyjnym,
2. innowacją wejściową (czynnikiem umożliwiającym),
3. elementem infrastruktury podstawowej ułatwiającą lub umożliwiającą przedsiębiorczą działalność.
Ad. 1. BBA jest produktem innowacyjnym, gdy w skali międzynarodowej jest to produkt nowy – od 1 do 3-ch
lat. Obecnie takim produktem może być wdrażany dostęp do sieci PON z powszechną adresacją IPv6,
zapewniający dostęp przepustowości >1 Gbps. Dostęp taki umożliwia innowacje o oddziaływaniu globalnym
poprzez stymulację rozwoju produkcji sprzętu cyfrowego umożliwiającego wykorzystanie tego pasma,
oprogramowania wykorzystującego nowe możliwości itd. Oddziaływanie na innowacyjność jest najsilniejsze i
zanika dość szybko wraz z postępującym upowszechnieniem.
Ad. 2. BBA może być innowacją wejściową, gdy w skali międzynarodowej jest to produkt nowoczesny o
wysokiej użyteczności przemysłowej i biznesowej. Przykładem takiego BBA jest odstęp o pasmie >100 Mbps.
Tworzy przestrzeń infrastrukturalną dla działalności innowacyjnej w wielu obszarach i stanowi istotny element
ułatwiający opracowywanie szerokiej palety produktów i procesów cyfrowych dla całego przemysłu.
Oddziaływanie na konkurencyjność jest silne, ale wraz z wyczerpywaniem się przestrzeni do innowacji
horyzontalnych ulega osłabieniu.
Ad. 3. BBA w tym przypadku jest elementem infrastruktury koniecznym dla podnoszenie konkurencyjności
gospodarki. Oddziaływanie jest znacznie słabsze niż poprzednich przypadkach, ujawnia się przy osiągnięciu
określonego poziomu minimalnej penetracji i osiąga nasycenie przy dojściu do wysokich poziomów penetracji i
jest stałe to znaczy niezbędnym elementem działalności gospodarczej.
Zaproponowany model ekonometryczny (Wykres 36) powinien uwzględniać następujące fakty:
1. obserwowane oddziaływanie BBA na wzrost konkurencyjności było najsilniejsze w krajach, które jako
pierwsze wprowadzały powszechny BBA,
2. spadek intensywności oddziaływania wraz ze wzrostem opóźniania (dT) we wdrażaniu BBA,
3. określenie wartości współczynników opisujących krzywą wymaga zebrania danych wg metodyki
spójnej z metodyką przyjętą dla wyznaczania współczynnika,
4. BBA opisywane jest indeksem wieloczynnikowym uwzględniającym adresacje, gwarancję i asymetrię
szybkości w dostępie, mobilność, bezpieczeństwo itd.,
5. zależność intensywności oddziaływania od innych elementów składających się na ekosystem
przedsiębiorczości i konkurencyjności, wyrażana sub-indeksami.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
85
Wykres 36. Związek pomiędzy determinantem konkurencyjności a penetracją BBA – koncepcja modelu
ekonometrycznego.
Źródło: opracowanie własne
Na wykresie (Wykres 36) przedstawiono przebieg krzywej konkurencyjności w funkcji penetracji BBA dla
różnych poziomów innowacyjności własnej opisywanych parametrem dT. Parametr ten wyraża opóźnienie we
wdrażaniu określonego DSI. Dotychczasowe doświadczenie wskazuje, że dla dT powyżej 5 lat, krzywa
oddziaływania penetracji ma charakter czysto infrastrukturalny. Przebieg krzywej oddziaływania zależy również
od wartości innych sub-indeksów składających się na GCI. W obecnie przyjętym systemie miar
znormalizowanych model oddziaływania mieści się w praktyce pomiędzy krzywymi innowacyjności
produktowej i infrastruktury bazowej.
Zaproponowany model ekonometryczny wynika z obserwacji, że krzywa oddziaływania BBA transformuje się z
krzywej oddziaływania innowacji (Wykres 9) przez krzywą cyklu efektywności ekonomicznej technologii
(Wykres 34) do krzywej wzrostu usług cyfrowych np. BBA (Wykres 35). Warto zwrócić uwagę, że tempo
wzrostu rynku usług jest w większym stopniu dyktowane rozwojem kompetencji cyfrowych niż dostępnością
usług. Stała czasu reakcji cyklu innowacyjnego mieści się w przedziale czasu do 3 lat, co wynika z przeciętnego
czasu życia technologii cyfrowej i cyfrowej innowacji produktowej. Kształt przebiegu w funkcji penetracji zależy
zatem od wszystkich elementów ekosystemu, a o końcowej konkurencyjności decyduje siła oddziaływania
najsłabszego ogniwa.
Prawidłowość modelu wyprowadzonego badań na poziomie indeksów zagregowanych i ich powiązania z BBA
potwierdzają badania prowadzone na poziomie mikrodanych pochodzących z przedsiębiorstw85. W tych
badaniach badana była produktywność, którą możemy potraktować jako parametr wyjściowy
konkurencyjności. Wynika z nich, że oddziaływanie zanika z czasem (ze wzrostem penetracji), natomiast o
produktywności decyduje również zdolność firm do szybkiego reagowania na zmiany. Np. taką zdolność mają w
większym stopniu firmy małe i młode. Identyczne są też wnioski płynące z analizy mikrodanych firmowych
badanych w ramach przedstawionego projektu wspólnego urzędów statystycznych. Badania wskazuje na
złożone i wieloczynnikowe oddziaływanie i dominujące znaczenie wysokich szerokopasmowych i cyfrowych
umiejętności, z naciskiem na potencjał innowacji zawarty w pobudzaniu profesjonalizacji korzystania z DSI.
Potwierdza brak długotrwałego oddziaływania na zatrudnienie.
85
Eva Hagsten i in., „THE MULTIFACETED NATURE OF ICT”, 2013, http://www.crosportal.eu/sites/default/files/esslait_final_report_final.pdf.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
86
3. 10 WN I OS K I Z B A DA Ń NA D WPŁ Y WEM B B A NA R O ZWÓ J GOS P OD A RC Z Y
Potrzebne są działania instytucjonalne i organizacyjne umożliwiające praktyczną realizację cyfryzacji, zapisanej
w strategiach narodowych.
Regulacje są najbardziej uciążliwym hamulcem rozwoju cyfrowego i innowacyjności. Wzrost wpływu BBA na
innowacyjny kierunek proces cyfryzacji prawa może być na przykład poprzez stworzenie w Rządowym Centrum
Legislacji komórki, która będzie zapobiegała konserwatywnej skłonności do papieryzacji prawa.
Racjonalizacja wsparcia publicznego dla inwestycji w BBA wymaga pogłębionej analizy geograficznej połączonej
z horyzontalnymi analizami sektorowymi. Wymaga to zbierania mikrodanych niezbędnych do pełniejszego
definiowania parametrów regionalnych przedsiębiorczości, konkurencyjności i innowacyjności. Uruchomienie
spójnego systemu zbierania danych o wymienionych zjawiskach i powiązanie ich np. krajową hurtownią faktur
cyfrowych i danych o zatrudnieniu, wykształceniu oraz o stanie systemu opieki i ochrony zdrowia (ZUS)
stworzyłoby rzeczywistość badawczą, uruchamiającą nowe możliwości programowania rozwoju gospodarczego.
Określenie złożonych ekonomicznych efektów oddziaływania BBA na innowacyjność, konkurencyjność czy też
przedsiębiorczość wymaga horyzontalnej integracji systemu zbierania danych, w tym dotyczących pomiaru
zjawisk mieszczących się w pojęciu cyfryzacji. Opracowanie minimalnej listy zmiennych niezbędnych do
określania indeksów REDI, RCI i RII pozwalających na precyzyjne programowanie interwencji optymalizującej
ekonomiczny efekt interwencji jest tematem na oddzielną pracę badawczą.
Wspieranie cyfryzacji powinno być uzupełnione o horyzontalne aspekty zarządzania procesami. Negatywne
skutki braku takiego zarządzania zilustrowano na przykładzie energetyki.
Wsparcie publiczne powinno dotyczyć głównie pasywnej infrastruktury optycznej. Efektywność interwencji
może podnieść głównie dodanie komponentu sektorowo-branżowego.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
87
4
I N T ER N E T A D O CH O D Y S K A R B U P AŃ S T W A I
ADM I NIS T RACJI PU BLI CZ NEJ
J S T O R A Z EF E K TY W N OŚ Ć
4. 1 I N TE RN E T A D OC H ODY S KA R B U P A ŃS T WA I J S T
Niniejszy rozdział przedstawia wnioski z badań dotyczących wpływu BB na dochody skarbu państwa i jednostek
samorządu terytorialnego (JST). W pierwszej kolejności prezentujemy oszacowania dodatkowych wpływów
podatkowych pojawiających się w wyniku wzrostu gospodarczego i związanego z nim poszerzenia bazy
podatkowej. Osobno przyglądamy się całości dochodów budżetowych jak i dochodom na poziomie
województw. Kolejny podrozdział służy sprawdzeniu, czy otrzymane wcześniej oszacowania należy
zweryfikować biorąc pod uwagę możliwy wpływ BB na rozwój szarej strefy. Ostatni podrozdział uzupełnia obraz
wpływu internetu na finanse publiczne, wskazując na fakt, że BB jest warunkiem koniecznym cyfryzacji usług
publicznych. Cyfryzacja zaś daje szansę na znaczne obniżenie kosztów funkcjonowania administracji, a więc
pośrednio przyczynia się do poprawy salda finansów publicznych.
4.1.1 WPŁYW INTERNETU NA WZROST BAZY PODATKOWEJ
Oszacowanie wpływu BB na dochody budżetowe dokonane zostało w oparciu o projekcję wzrostu PKB
dokonaną za pomocą modelu BOUDICA (por. 2.5). Model pozwala ocenić wzrost wartości dodanej w
poszczególnych sektorach gospodarki, dlatego przedstawiona prognoza wpływów podatkowych uwzględnia
zmiany udziału poszczególnych sektorów w tworzeniu PKB. Ponieważ dzięki BB spadnie rola sektorów, które
odprowadzają niższe podatki, czyli przede wszystkim rolnictwa i budownictwa, niektóre wpływy podatkowe
wzrosną w stopniu większym niż PKB i to zarówno na poziomie centralnym, jak i JST. Poniżej prezentujemy
szczegóły oszacowań.
4.1.1.1
DOCHODY BUDŻETU PAŃSTWA
Otrzymane, zgodnie z modelem BOUDICA oraz ekonometrycznymi szacunkami związku między wpływami
podatkowymi a wartością dodaną na poziomie sektorowym, dodatkowe wpływy podatkowe do 2023 roku
prezentuje Tabela 4. Całkowita suma przychodów podatkowych w skali roku do końca okresu prognozy wynosi
ok. 20 mld zł, co przekłada się na wzrost dochodów podatkowych o 7,6% w porównaniu z 2010 rokiem.
Dochody wygenerowane dzięki zwiększonemu dostępowi do BB, stanowić będą do 2023 prawie 1% PKB
(Wykres 37 – lewy panel). Podobnie jak w przypadku PKB większość korzyści zostanie dopiero zrealizowana w
przyszłości. Do 2014 roku korzyści budżetowe to niecałe 3 mld zł (Wykres 37 – prawy panel).
Tempo wzrostu wpływów podatkowych jest w naszym szacunku zbliżone do tempa wzrostu PKB, co jest
wypadkową dwóch czynników. Z jednej strony dzięki korzystniejszej z punktu widzenia wpływów podatkowych
strukturze gospodarki, dochody budżetu z podatku PIT rosną w stopniu więcej niż proporcjonalnym. Z drugiej,
założyliśmy zachowawczo, że tempo wzrostu dochodów z podatku CIT, podatku akcyzowego oraz z podatku od
gier nie będą, podobnie jak to miało miejsce w przeszłości, nadążały za wzrostem PKB. Zwłaszcza w odniesieniu
do dwóch ostatnich podatków luka między wzrostem PKB a wzrostem płynących z nich przychodów, w
ostatnich dziesięciu latach była szczególnie wysoka, sięgająca jednej czwartej. Gdyby poprawić ściągalność
podatku akcyzowego, wzrost dochodów budżetu dzięki BB byłby wyższy o kolejny 1 mld zł.
Tabela 4 Dodatkowe wpływy podatkowe do budżetu centralnego dzięki BB do 2023 roku.
Rodzaj podatku
PIT
Dodatkowe
wpływy w skali
roku (tys. PLN).
5 365 783
CIT
2 157 549
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
88
VAT
Akcyza
Podatek od gier
Cła
Ogółem
8 625 367
3 156 758
182 825
137 330
19 625 612
Źródło: opracowanie własne.
Wykres 37 Dodatkowe wpływy do budżetu dzięki upowszechnieniu BB w latach 2010-2023 w wartościach
nominalnych (prawy panel) i w proc. PKB (lewy panel).
Źródło: opracowanie własne.
4.1.1.2
DOCHODY WOJEWÓDZTW
Oszacowanie uzyskane za pomocą modelu BOUDICA pozwala na prześledzenie zmian dochodów budżetowych
do poziomu województw. Przyjęcie innego, bardziej szczegółowego, podziału terytorialnego byłoby możliwe,
jednak ze względu na małą dokładność takich szacunków, zdecydowaliśmy się poprzestać na województwach.
Zgodnie z klasyfikacją Głównego Urzędu Statystycznego dochody własne województw możemy podzielić na
dochody płynące z podatku dochodowego od osób fizycznych (PIT) i z podatku dochodowego od osób
prawnych (CIT), dochody z majątku (dochody z najmu i dzierżawy składników majątkowych należących do
województwa) oraz pozostałe dochody (środki na dofinansowanie własnych zadań pozyskane z innych źródeł).
Dla celów badania opisanego w niniejszym rozdziale dochody z majątku oraz pozostałe dochody uwzględniono
w kategorii „Pozostałe”.
Wykres 38 prezentuje otrzymane oszacowania. Widoczne są na nim dodatkowe dochody każdego
województwa wygenerowane do 2023 roku dzięki wzrostowi PKB stymulowanemu przez rozwój internetu
szerokopasmowego. Oszacowano, że dzięki BB dochody własne wszystkich województw w 2023 będą większe o
431,2 mln zł. Dla wszystkich województw największy przyrost dochodów zapewni podatek CIT. Oszacowano, że
w województwie mazowieckim dochody z CIT-u w 2023 roku dzięki dostępowi do Internetu szerokopasmowego
będą większe o 91,8 mln złotych. Również przyrost dochodów z PIT-u (21 mln) oraz z pozostałych źródeł (5,1
mln) jest największy dla województwa mazowieckiego. Duży przyrost dochodów z podatku dochodowego od
osób prawnych występuje również w województwach śląskim (31,4 mln), wielkopolskim (28,7 mln) oraz
dolnośląskim (26,1 mln).
Udziały poszczególnych województw we wzroście dochodów przestawia Wykres 39. Dominującą pozycję ma
niewątpliwie województwo mazowieckie (30% – 127,9 mln). Wysokim udziałem cechuje się również
województwo śląskie (11%), dolnośląskie (9%) oraz wielkopolskie (9%). Podział ten wynika nie tylko z faktu, że
w wyżej wymienionych regionach, na czele z województwem mazowieckim, zarejestrowana jest duża liczba
przedsiębiorstw, które, zwiększając produkcję, odprowadzają wyższe kwoty wynikające z podatku CIT i PIT.
Drugim powodem jest także charakterystyka przedsiębiorstw działających na terenie wyżej wymienionych
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
89
województw – częściej możemy spotkać w nich firmy reprezentujące branże, które w większym stopniu
skorzystają na rozwoju BB.
Wykres 38 Dochody budżetowe województw z PIT-u,
CIT-u i pozostałych źródeł wygenerowane dzięki
dostępowi do internetu szerokopasmowego do 2023
roku (mln zł).
16,4
4,9
3,3
7,3
3,2
2,1
2,1
3,7
Wykres 39 Udział poszczególnych województw w
ogólnym
przyroście
dochodów
własnych
województw osiągniętym dzięki dostępowi do
internetu szerokopasmowego do 2023 roku.
9,2
4,8
1,9
1,8
3,9
1,6
1,5
91,8
1,8
4,5
28,7
3,1
7,9
21,0
15,1
3,3
5,0
18,3
1,9
26,1
6,8
4,1
6,8
2,1
4,6
6,5
2,5
3,8
31,4
PIT
CIT
Pozostałe
10,8
6,8
6,6
3,3
17,3
7,3
3,0
3,0
Źródło: opracowanie własne
4.1.1.3
OPŁATY ZA UMIESZCZENIE W PASIE DROGOWYM INFRASTRUKTURY SZEROKOPASMOWEJ.
Trzecim źródłem dochodów płynących do sektora publicznego dzięki rozpowszechnianiu internetu
szerokopasmowego są opłaty związane z korzystaniem z pasa drogowego. Przedsiębiorca działający na polskim
rynku telekomunikacyjnym musi liczyć się z różnymi obciążeniami związanymi z powstaniem i funkcjonowaniem
infrastruktury technicznej. Są to przede wszystkim86 opłaty z tytułu umieszczenia elementów infrastruktury
technicznej w pasach drogowych. Obejmują one opłatę za zajęcie pasa drogowego w celu prowadzenia robót w
pasie drogowym oraz opłatę za zajęcie pasa drogowego w celu umieszczenia w pasie drogowym urządzeń
infrastruktury technicznej niezwiązanych z potrzebami zarządzania drogami lub potrzebami ruchu drogowego.
Pierwsza należność pobierana jest tylko w trakcie budowy infrastruktury kablowej, nie generuje więc dużych
przychodów i zostanie pominięta w dalszej części opracowania.
Opłata za zajęcie pasa drogowego w celu umieszczenia w pasie drogowym urządzeń infrastruktury technicznej
niezwiązanych z potrzebami zarządzania drogami lub potrzebami ruchu drogowego jest natomiast wyrażona
jako iloczyn stawki rocznej opłaty za zajęcie 1 m2 pasa drogowego oraz liczby metrów kwadratowych
powierzchni pasa drogowego zajętej przez rzut poziomy urządzenia. Stawki tychże opłat za 1m2 mogą wynosić
od 2 zł/ m2 do 200 zł/m2 , jednakże we wrześniu bieżącego roku do Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji
wpłynęło 194 deklaracji gmin, które zobowiązały się nie ustalać stawki na poziomie wyższym niż 20 zł/ m2.
Działanie to ma na celu zmniejszenie barier inwestycyjnych, zwłaszcza na terenach wiejskich i podmiejskich. W
dalszej części analizy przyjęto uśrednioną kwotę opłaty wynoszącą 15 zł/ m2. Kwota ta została przyjęta na
podstawie średnich kwot ustalonych dla scenariusza niskich opłat i wysokich opłat w raporcie „Analiza korzyści
86
Możliwość nałożenia podatku od nieruchomości na kanalizację kablową była źródłem wielu niejasności, które
częściowo sprostowała Ustawa z dnia 7 maja 2010 roku o wspieraniu rozwoju usług i sieci telekomunikacyjnych
(Dz. U. Nr 106 poz. 675). Na mocy ww. ustawy ustalono, że kable telekomunikacyjne umieszczone w kanalizacji
kablowej nie są obiektem budowlanym, a co za tym idzie nie podlegają podatkowi od nieruchomości.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
90
JST ze wspierania inwestycji w infrastrukturę pasmową” (Audytel 2014) wynoszących odpowiednio 10 zł/m2 i 20
zł/m2. Przychody z tych należności trafiają do zarządcy drogi, w której zlokalizowana jest infrastruktura. W
przypadku dróg gminnych jest to wójt (burmistrz, prezydent), powiatowych- zarząd powiatu, wojewódzkichzarząd województwa, krajowych- Generalny Dyrektor Dróg Krajowych i Autostrad. Również odpowiedni
zarządca drogi ustala w drodze decyzji administracyjnej wysokość opłaty. Kwestie te reguluje Ustawa o drogach
publicznych z 1985 roku z późniejszymi zmianami (Dz.U. 1985 nr 14 poz. 60).
Według danych przedstawionych przez Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji w okresie od listopada 2013 roku
do października 2015 roku miało powstać ponad 44 tys. km nowych sieci szerokopasmowych, z czego około
29,6 tys. km stanowią przedsięwzięcia w ramach programów RPO i PO RPW, których dotyczą poniższe szacunki.
Zakładając, że stawka opłaty związanej z umieszczeniem infrastruktury w pasie drogowym wynosi 15 zł/m2 i
przyjmując, że średnia zajętość 1 km trasy wynosi 70 m2 łącznie wartość wpływów do sektora publicznego
wynosi 31,1 mln złotych rocznie. Trzeba jednak wziąć pod uwagę, że kwota ta uwzględnia tylko sieci
szerokopasmowe powstałe po listopadzie 2013 roku oraz tylko projekty w ramach programów RPO i PO RPW,
w rzeczywistości więc wpływy z tego tytułu wynoszą więcej. Na poniższych wykresach pokazany został podział
tej kwoty na zarządców dróg dla całego kraju (Wykres 40) i w wybranych województwach (Wykres 41).
Najwięcej przychodów w skali kraju wpływa do zarządców dróg powiatowych (ok. 40% - 12,4 mln zł) a najmniej
do GDDKiA (ok. 11%- 3,3 mln zł). Zarządcy dróg gminnych mają udział ok. 25 % (7,8 mln zł) a zarządcy dróg
wojewódzkich ok. 24 % (7,6 mln zł). Województwem, które generuje największe przychody z tytułu opłat za
umieszczenie w pasie drogowym jest województwo wielkopolskie z wynikiem 4,7 mln złotych, z największym
udziałem wpływów do zarządców dróg powiatowych. Wynika to z faktu, że w analizowanym okresie w tym
województwie powstała największa ilość inwestycji szerokopasmowych (łącznie wybudowano tam 4,5 tys.
kilometrów sieci szerokopasmowej). Drugie miejsce zajmuje województwo mazowieckie (4,6 mln zł), gdzie
znaczącą część (ok. 38%) stanowią wpływy do budżetu gmin.
Wykres 40 Udział poszczególnych zarządców dróg we
wpływach z tytułu opłat za umieszczenie w pasie
drogowym infrastruktury szerokopasmowej dla kraju
Wykres 41 Udział poszczególnych zarządców dróg
we wpływach z tytułu opłat za umieszczenie w pasie
drogowym infrastruktury szerokopasmowej w
wybranych województwach (w tys.)
gmi na
pomorskie
1618
powi at
warmińsko-mazurskie
717
14
zachodniopomorskie
b.d.
165
woj ewództwo
1121
GDDKi A
598
465
podlaskie
126
3,3 mln zł
928
kujawsko-pomorskie
b.d.
12,4 mln zł
7,6 mln zł
Gmina
Województwo
1749
2363
lubuskie
1885
1087
720 632
708
74
499 331
237
mazowieckie
wielkopolskie
Powiat
537 449
567
44
GDDKiA
lubelskie
łódzkie
b.d.
dolnośląskie
1462
1218
1029
604
7,8 mln zł
194
305
świętokrzyskie
63
opolskie
b.d.
313
śląskie
180 132 191
521 427
61
208
17
podkarpackie
2161
786
małopolskie
4
561
838
496
206
203
Źródło: opracowanie własne
W kolejnych latach dochody sektora publicznego z opłat za wykorzystanie pasa drogowego jeszcze wzrosną. W
ramach Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa do 2020 na terenie Polski ma powstać 45 tys. kilometrów sieci
światłowodowej, która ma objąć zasięgiem cały kraj. Zakładając stawkę 15 zł/m2, opłata za umieszczenie w
pasie drogowym infrastruktury szerokopasmowej wygeneruje 47 mln złotych rocznie.
Wynik ten stanowi raczej górną granicę docelowego poziomu dochodów z tego podatku. Zgodnie z
przywoływanym raportem (Audytel 2014) więcej korzyści społecznych niesie strategia niskich opłat ustalanych
przez zarządców dróg, zwłaszcza gminnych. Im wyższe opłaty nakładane są na operatorów , tym mniej chętnie
realizują oni nowe inwestycje, co ma szczególne znaczenie o tyle, że obecnie w Polsce dostęp do internetu
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
91
szerokopasmowego rozwijać się będzie głównie w małych miejscowościach i obszarach wiejskich, gdzie koszty
inwestycyjne w przeliczeniu na potencjalnego klienta i tak są relatywnie wyższe. Wysokie opłaty zniechęcają
więc budowy infrastruktury, a jej brak zmniejsza szanse na kolejne inwestycje w regionie, a co za tym idzie
obniża dochody z podatku CIT. Dla konsumentów oznaczają zaś mniejsze korzyści płynące z możliwości
korzystania z usług internetowych, a także wyższe ceny dostępu do internetu. Gminy rozumieją to i oferują
coraz niższe opłaty, dlatego końcowy wynik może ostatecznie okazać się niższy, nawet o połowę.
4.1.2 INTERNET A SZARA STREFA
Poszerzenie bazy podatkowej wynikające ze wzrostu PKB może nie przynieść oczekiwanych efektów
budżetowych, gdyby towarzyszył temu jej zmniejszenie w wyniku wzrostu szarej strefy. Takie obawy wyrażano
już na początku rozwoju branży e-handlu (Goolsbee 2001). Wynikają on z przeświadczenia, że internet
zapewnia anonimowość, która ułatwia prowadzenie transakcji nie do końca zgodnych z prawem. Rozwój takich
sieci anonimowych jak TOR czy Freenet, które zapobiegają analizie ruchu sieciowego i ułatwiają działalność
przestępczą, zdaje się potwierdzać te obawy. Z drugiej strony nie trzeba korzystać z anonimowych sieci, by
wymknąć się uwadze władz skarbowych. Portale kojarzące użytkowników na zasadzie ekonomii współdzielenia
(por. Rozdział 2.5) a nawet zwykłe portale aukcyjne ułatwiają nieformalny kontakt między sprzedawcami i
kupującymi oraz finalizowanie transakcji za pomocą płatności gotówkowych.
Kolejnym przykładem branży, w której rozwój BB ułatwił prowadzenie nielegalnej lub nieewidencjonowanej
działalności jest branża hazardowa. W ciągu ostatnich 15 lat przytłaczająca większość zakładów przeniosła się
do sieci. Obecnie tylko niewielki odsetek gier odbywa się w kasynach lub punktach bukmacherskich.
Skomplikowane przepisy prawne oraz duża łatwość ich omijania sprawiły, że w Polsce, według raportu Ronald
Berger (2013) na temat rynku gier hazardowych, ponad 97% zakładów bukmacherskich odbywa się poprzez
zagranicznych pośredników a ponad 91% runku jest poza kontrolą fiskusa. Co więcej, dobrze wiadomo, które
firmy mają największy udział w nielegalnym rynku, ale prawo niedostosowane do działania w warunkach
powszechnego, błyskawicznego przepływu pieniędzy i informacji między krajami jest w stanie ograniczyć tych
trendów. Jednak, jak pokazują doświadczenia innych krajów, można taką sytuacje znacznie ograniczyć dzięki
zmianie prawa na takie, które zachęci firmy do rejestrowania i rozliczania swojej działalności oraz do bardziej
restrykcyjnego kar dla tych którzy je łamią. Dania po wprowadzeniu nowych regulacji zmniejszyła udział w
rynku spółek offshore z 91% do 29%. To jasno pokazuje, że negatywne skutki rozwoju BB na szarą strefę
poszczególnych gałęzi gospodarki można niwelować za pomocą odpowiednich przepisów.
Nie ma również empirycznych dowodów na to, że rozwój internetu szerokopasmowego rzeczywiście przyczynia
się do wzrostu udziału szarej strefy w PKB. Ostatnie 15 lat w UE charakteryzuje zarówno dynamiczny rozwój
infrastruktury internetowej jak i spadek udziału szarej strefy (Wykres 42). Nie ma też statystycznie istotnej
korelacji między tempem wzrostu BBA a tempem spadku udziału szarej strefy w PKB (Wykres 43). Ta druga
obserwacja oznacza, że nic nie wskazuje na to, by kraje, w których internet szybciej się upowszechniał gorzej
radziłyby sobie ze zwalczaniem szarej strefy.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
92
Wykres 42 Dostęp do internetu i szara strefa w UE w latach 2003-2013.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Światowego oraz Schneider (2013).
Brak (negatywnego) wpływu dostępu do internetu na rozwój szarej strefy potwierdziły badania Elgina (2013).
Pokazał on, że choć internet pod pewnymi względami ułatwia przechodzenie od szarej strefy, to pod innymi
znacznie takie zachowania utrudnia. Efekt netto jest raczej korzystny (szara strefa maleje), jednak zależy to od
poziomu PKB – spadek udziału szarej strefy pojawia się przede wszystkim w biedniejszych krajach.
Argumentów na rzecz wpływu BB na zmniejszanie się udziału szarej strefy w PKB dostarczają także badania
operatora kart płatniczych Visa, który co roku przygotowuje na ten temat raport (Schneider 2013). Szacowana
w nim jest zarówno wartość nielegalnego zatrudnienia, jak i wielkość nieraportowanych przez przedsiębiorstwa
przychodów. Ta pierwsza kategoria (czyli praca na czarno) odpowiada za dwie trzecie ukrywanych przed
państwem dochodów. Ukrywania dochodów i przeprowadzanie nielegalnych transakcji jest możliwe przede
wszystkim dzięki obiegowi gotówkowemu. Główne branże, w których ma miejsce działalność zatajana przed
fiskusem to takie, w których większość transakcji odbywa się „z ręki do ręki” tj. budowlanka, drobny handel,
transport, oraz hotelarstwo i restauratorstwo. Jedną z głównych zalet powstawania sieci szerokopasmowych są
zaś rosnące możliwości zawierania transakcji bezgotówkowych. Wymiana za pomocą pieniądza elektronicznego
uniemożliwia zatajanie pieniędzy przed fiskusem. Według autorów raportu VISY z 2013 rozwój płatności
elektronicznych może ograniczyć szarą strefę nawet o 10%.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
93
Wykres 43 Dynamika upowszechniania się BB i szarej strefy w gospodarkach europejskich w latach 20042013.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Światowego oraz Schneider (2013).
4.1.3 INTERNET A CYFRYZACJA USŁUG PUBLICZNYCH – DOŚWIADCZENIA BRYTYJSKIE
Kolejnym ważnym elementem wpływu BB na finanse publiczne jest cyfryzacja usług publicznych i wynikające z
niej oszczędności. Wzorem do naśladowania jest tu Wielka Brytania, powszechnie uznawana za jednego z
liderów we wdrażaniu elektronicznej administracji. Pierwsze działania w ramach e-administracji podjęto tam
już w roku 1994, kiedy to udostępniono stronę internetową open.gov.uk przekierowującą użytkowników na
strony urzędów oraz agencji rządowych. Od tego czasu systematycznie podejmowano starania mające na celu
rozwój e-administracji. Istotnym krokiem było powołanie w 2004 centralnej Jednostki e-administracji (eGovernment Unit), która miała wspierać jednostki administracji publicznej w celu dostarczania bardziej
efektywnych usług. Uruchomiono wówczas portal Directgov zapewniający dostęp do stron internetowych
różnych jednostek rządowych. Po ujawnieniu raportu oceniającego stan ówczesnego portalu Directgov
powołano do życia w 2011 roku Służbę Cyfryzacji Rządu (Government Digital Service) - jednostkę zarządzającą
kanałami dostępu do elektronicznych usług publicznych. Zgodnie z jej zaleceniami powstał projekt GOV.UK,
który zastąpił dotychczasowe Directgov i stał się podstawową platformą komunikacji rządu z obywatelami.
Można powiedzieć, że dotychczasowe działania w zakresie wdrażania e-administracji zakończyły się sukcesem.
Obecnie w Wielkiej Brytanii dostępność usług elektronicznych związanych z administracją rządową jest bardzo
szeroka (za pomocą platformy internetowej można skorzystać z 800 usług), a portal GOV.UK odwiedza nawet 2
miliony ludzi dziennie. Niesie to ze sobą nie tylko wygodę dla obywateli, ale także wymierne korzyści
finansowe. W raporcie „Digital Efficiency Report” opublikowanym przez rząd brytyjski w 2012 roku
oszacowano, że łączne oszczędności wynikające z digitalizacji administracji wynoszą między 1,7 a 1,8 mld
funtów rocznie. Owe oszczędności generowane są głównie w następujących sektorach: koszty zatrudnienia
pracowników administracji (78% zaoszczędzonych środków); koszty związane z zakwaterowaniem (12%); koszty
przesyłki, druku i telekomunikacji (7%) oraz koszty wyposażenia biur (4%). Brytyjski rząd odpowiedzialny jest
zarządzanie ponad 650 rodzajami tzw. usług transakcyjnych (transactional services). Są to usługi polegające na
wymianie pieniędzy, towarów, licencji lub informacji między obywatelem a rządem takie jak przykładowo
płacenie podatków czy ubieganie się o paszport. Oszacowano, że w 2012 roku wydatki związane z obsługą
administracyjną tychże usług wynosiły od 6 do 9 miliardów funtów (Government Digital Service 2012). Zgodnie
z przedstawionymi wyżej szacunkami cyfryzacja administracji może więc obniżyć te koszty o 19-29%.
Całościowe wydatki rządowe w Polsce w 2014 roku wyniosły 723 miliardów złotych (FOR 2015). Odnosząc się,
dla porównania, do brytyjskiego budżetu można założyć, że wydatki administracyjne związane z rządowymi
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
94
usługami transakcyjnymi w Polsce mieszczą się w przedziale 6,4-9,7 mld. Powszechne stosowanie eadministracji mogłoby, więc zredukować te koszty o 19-29% czyli w najlepszym wypadku nawet o 2,8 mld
złotych.
Sukces e-administracji w Wielkiej Brytanii ściśle powiązany jest z liczbą osób, które decydują się na korzystanie
z administracji elektronicznej. Wykres 44 przedstawia odsetek obywateli używających Internetu do kontaktu z
władzami publicznymi w Wielkiej Brytanii, Polsce i Unii Europejskiej. Dla Polski wskaźnik ten jest znacznie niższy
niż w przypadku Wielkiej Brytanii, co świadczy o tym, że Polacy niechętnie korzystają z możliwości jakie daje
cyfryzacja administracji. Wykres 45 natomiast pokazuje korelację między odsetkiem populacji korzystającym z
e-administracji a wdrożeniem internetu szerokopasmowego w danym państwie. Można więc wywnioskować, iż
wprowadzenie szybkich łączy internetowych sprzyja rozwojowi administracji sieciowej, gdyż jej użytkownicy
mogą w sprawniejszy sposób korzystać z oferowanych usług. Aby w Polsce udało się wygenerować znaczące
oszczędności wynikające z e-administracji konieczne jest zwiększenie udziału osób korzystających z tego kanału
komunikacji. W tym celu niezbędna jest poprawa jakości korzystania z usług elektronicznych, między innymi
poprzez powszechną implementację internetu szerokopasmowego, a także działania marketingowe
zachęcające obywateli do używania administracji sieciowej.
Wykres 44 Odsetek osób korzystających z internetu
w celu interakcji z władzami publicznymi.
Wykres 45 Zależność między odsetkiem populacji
korzystającym z e-government a subskrypcją
internetu szerokopasmowego na 100 mieszkańców.
90
ISL
DNK
FINSWE NOR
NLD
80
Ods etek l udzi korzystających z
e-government
60
50
40
30
20
10
70
LUX
60
SVK IRL AUT
BEL
LVASVN
ESP
HUN
EST GRC
CYP
PRT
LTU
CZE
HRV
POL
ITA
BGR
50
40
30
TUR
20
10
CHE
FRA
DEU
GBR
MLT
ROU
0
0
­
10
2008
2009
2010
Unia Europejska
2011
2012
Wielka Brytania
2013
Polska
2014
­
15
20
25
30
35
40
45
50
Subskrypcja internetu s zerokopasmowego na 100 mieszkańców
Linia trendu
Źródło: Eurostat, ITU.
4.1.4 WNIOSKI
Z naszych szacunków wynika, że upowszechnianie się BBA spowoduje, że dochody budżetu państwa do 2023
roku wzrosną o 20 mld. Ponadto nie ma powodów, żeby twierdzić, iż rozwijający się internet powoduje przyrost
szarej strefy netto. Są nawet wskazania, że może zachodzić proces odwrotny. Dodatkowo wzrost dostępności
BB umożliwia cyfryzację usług publicznych i płynące z niej oszczędności. W oparciu o przykład Wielkiej Brytanii,
szacujemy, że budżet państwa mógłby zaoszczędzić dzięki cyfryzacji rocznie prawie 3 mld zł. Łączna korzyść
fiskalna ze wzrostu dostępności BBA w Polsce do 2023 roku szacowana jest przez nas na 23 mld zł. Z punktu
widzenia tej kwoty dodatkowe korzyści uzyskiwane z tytułu opłat od wykorzystania pasa drogowego,
szacowane na około 47 mln zł rocznie, nie są znaczące.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
95
4 . 2 I N TE RN E T A A D MI N I S T RA C J A
4.2.1 WNIOSKI Z WSTĘPNEGO BADANIA DESK RESEARCH
Monitorowanie zjawisk związanych z wykorzystaniem elektronicznej administracji przez osoby fizyczne i
przedsiębiorców jest wykonywane regularnie. Analizy dotyczą oceny skuteczności elektronicznej administracji
zarówno z punktu widzenia samej administracji jak i użytkowników.
Dokumenty prezentujące wyniki badań dotyczących wykorzystania usług elektronicznych w kontaktach
administracji publicznej z jej klientami to w szczególności:
• e-administracja w oczach internautów 2014,
• społeczeństwo informacyjne w liczbach 2014,
• wpływ cyfryzacji na działanie urzędów administracji publicznej w Polsce w 2014 r.
Pomocne są również dane Głównego Urzędu Statystycznego (Społeczeństwo informacyjne w Polsce w 2014 r.)
oraz wyniki regularnie prowadzonego badania pn.: Diagnoza Społeczna.
Pozostałe dokumenty, podlegające badaniu „desk research” dotyczyły ogólnej oceny wykorzystania Internetu i
usług elektronicznych oraz jego wpływu na rozwój gospodarki naszego kraju.
Wstępny przegląd dostępnych informacji dotyczących rozwoju e-administracji pozwala stwierdzić, że
analizowane dokumenty prezentują dane dotyczące poziomu i warunków wykorzystania usług elektronicznych
przez obywateli i w przedsiębiorstwach. Informacje dotyczą poziomu podaży i popytu, jakości oferowanych
usług na różnych szczeblach administracji rządowej i samorządowej. Poziom wykorzystania usług eadministracji prezentowany jest głównie w podziale na regiony, kategorie spraw, typy organów administracji
(administracja państwowa i samorządowa).
Badaniom poddano zagadnienia dotyczące informatyzacji urzędów, m.in. kompetencji cyfrowych pracowników
administracji, wykorzystania nowoczesnych technologii do świadczenia usług i komunikacji z obywatelami,
informacje dotyczące poziomu satysfakcji użytkowników oraz poziom rozwoju społeczeństwa informacyjnego
wynikający z działań podejmowanych przez administracje publiczną.
Podsumowując, należy stwierdzić, że badania poddane wstępnej analizie dotyczą dwóch aspektów wdrożenia
e-administracji - z punktu widzenia samej administracji oraz z punktu widzenia użytkowników (obywateli i
przedsiębiorców).
Z punktu widzenia działań wewnątrz administracji badaniami objęto w szczególności takie zagadnienia jak:
•
•
•
•
•
•
•
•
zarządzanie strategiczne w obszarze informatyzacji,
rozwój społeczeństwa informacyjnego,
automatyzacja obsługi dokumentów,
jakość informacji na stronach internetowych urzędu,
kompetencje informatyczne pracowników administracji,
wykorzystanie technologii teleinformatycznych w urzędzie,
wykorzystanie elektronicznej skrzynki podawczej i platformy E-PUAP,
poziom i warunki świadczenia usług elektronicznych dla klientów administracji.
Z punktu widzenia użytkownika (obywatela, przedsiębiorcy) badaniem objęto takie zagadnienia jak:
•
•
•
•
•
częstotliwość odwiedzania stron internetowych urzędów,
jakość i użyteczność informacji dostępnych na stronach,
preferowane sposoby załatwiania spraw urzędowych,
rodzaje i ocena jakości informacji poszukiwanych na stronach internetowych urzędów,
identyfikacja spraw urzędowych, które badani załatwiali przez Internet,
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
96
•
•
•
ocena jakości obsługi i poziomu satysfakcji z realizacji usług drogą elektroniczną,
określenie barier ograniczających korzystanie z usług e-administracji,
wpływ Internetu na różne dziedziny życia.
Z powyższego wynika, że celem dotychczasowych badań było zbadanie opinii użytkowników na temat różnego
rodzaju aspektów wykorzystania usług e-administracji w Polsce oraz określenie zachowań i potrzeb obywateli i
przedsiębiorców związanych z załatwianiem spraw drogą elektroniczną.
Jeżeli chodzi o dane dotyczące poziomu wykorzystania e-usług - zbadane zostały kwestie obszarów
tematycznych, w których poruszają się użytkownicy usług e-administracji, zarówno obywatele jak i
przedsiębiorcy - przedstawione zostały grupy spraw, które są załatwiane za pomocą Internetu. Przedstawione
są argumenty przemawiające za i przeciw realizacji sprawy administracyjnej za pomocą Internetu oraz
przeszkody ograniczające wykorzystanie Internetu do załatwienia spraw administracyjnych
Powyższe zestawienie obszarów poddanych badaniom wskazuje, że nie obejmowały one informacji o wpływie
jakości usługi telekomunikacyjnej dostępu do Internetu, służącej do realizacji e-usługi (dostęp
szerokopasmowy) na ocenę jakości, efektywności e-administracji. Brak jest informacji o wpływie dostępu
szerokopasmowego na rozwój usług elektronicznych administracji publicznej, tj. uruchomienia procesów
modernizacji - wdrażania nowych usług i innowacji w pracy administracji w zakresie ICT na skutek poprawy
poziomu dostępu szerokopasmowego (dla administracji lub użytkowników). Brak jest również informacji o
korelacjach pomiędzy poziomem popytu i podaży usług e-administracji a dostępem szerokopasmowym
dostępnym dla użytkowników e-usługi.
4.2.2 INFORMACJA O PODJĘTYCH DZIAŁANIACH O CHARAKTERZE BADAWCZYM
Jeżeli mamy spojrzeć na efektywność procesów administracyjnych z punktu widzenia wykorzystania dostępu
szerokopasmowego to należy mieć na uwadze, że dostęp szerokopasmowy w tym przypadku nie jest celem
samym w sobie – Internet jest jedynie medium dla transferu danych wykorzystywanych przez systemy
teleinformatyczne w urzędach i jednostkach podległych.
Kluczowy wpływ inwestycji infrastrukturalnych i zwiększenia dostępności Internetu na efektywność pracy
urzędu polega na stworzeniu efektu zachęty do prowadzenia modernizacji/wdrażania nowych systemów
informatycznych i zmian organizacyjnych, w szczególności do zwiększonej otwartości na rozwiązania
organizacyjno-technologiczne możliwe dzięki Internetowi szerokopasmowemu (m.in. elektroniczna
komunikacja ze światem zewnętrznym – komunikacja z innymi podmiotami i interesantami np.
wideokonferencje, e-learning, udostępnianie informacji, gromadzenie danych z wykorzystaniem obrazu i
dźwięku wysokiej rozdzielczości.
Dlatego analizując kwestie efektywności administracji publicznej należy mieć na uwadze przede wszystkim
przegląd wykorzystania systemów teleinformatycznych wykorzystywanych przez jednostki administracji
samorządowej jak i rządowej (publicznej).
Te czynniki, o których wspominamy, to od strony informatycznej wdrożenie nowych systemów
teleinformatycznych i narzędzi służących do poprawy komunikacji, ale także zmiany w zakresie zarządzania
jednostką – optymalizacja procesów w oparciu o możliwości jakie wynikają ze stosowania rozwiązań
informatycznych.
Jako, że analiza dotyczy wpływu dostępu do Internetu trzeba uwzględnić poziom zaawansowania narzędzi i
rozwiązań zarządczych stosowanych w jednostkach administracji publicznej. Dostęp do Internetu
szerokopasmowego jest środkiem komunikacji i wymiany danych w procesie zarządzania jednostką lub w
procesach sprawowania władzy publicznej – realizacji zadań nałożonych ustawowo na te jednostki.
Przyspieszenie wymiany informacji i gromadzenia danych ma w efekcie usprawnić realizację zadań administracji
publicznej.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
97
Efektywność administracji jest zatem uzależniona do wielu czynników, gdzie dostęp szerokopasmowy sam w
sobie nie jest wiodącym zagadnieniem.
Należy zatem spojrzeć na efektywność procesów administracyjnych przez pryzmat posiadanych zasobów –
sprzętu, oprogramowania, oraz kompetencji pracowników a przede wszystkim intencji kierownictwa jednostki
do podnoszenia efektywności i ciągłego doskonalenia parametrów pracy z wykorzystaniem Internetu
szerokopasmowego i systemów teleinformatycznych komunikujących się ze sobą za pośrednictwem Internetu.
Zmiany w zakresie efektywności można pośrednio ocenić poprzez analizę zmian tych czynników, które
docelowo poprawiają realizację procesów administracyjnych jednostek administracji publicznej.
Projekty i wdrażanie zmian organizacyjnych wewnątrz urzędu – ocena stanu wdrażania i wykorzystania
elektronicznej administracji
Na potrzeby niniejszego opracowania rozesłano wśród jednostek administracji publicznej (samorządowej i
urzędów centralnych) ankietę, której celem było uzupełnienie informacji dotyczących wybranych aspektów
rozwoju teleinformatycznego jednostek publicznych. W przeprowadzonym w październiku 2015 badaniu,
zrealizowanym na potrzeby niniejszego opracowania i uzupełniającym dane z badań zlecanych przez MAiC, o
których była mowa powyżej, dokonano rozpoznania aktualnych trendów dotyczących uruchamiania nowych
usług, szczególności tych, wykorzystujących potencjał dostępu szerokopasmowego. Na pytania zawarte w
ankietach badawczych, które zostały rozesłane do urzędów administracji publicznej odpowiedziało 6 urzędów
marszałkowskich, 11 urzędów miast, 59 starostw powiatowych i 8 wybranych urzędów administracji
państwowej – ministerstw i urzędów centralnych. Badania obywateli zostały przeprowadzone na próbie osób w
wieku powyżej 18 lat. Badania przeprowadzono w dwóch grupach: metodą CAWI- przebadano 800 internautów
i metodą wywiadu bezpośredniego przy pomocy ankiet przebadano 300 osób . Z tego względu wyniki badania
mają charakter poglądowy – wskazujący na istniejące trendy w zakresie wybranych zagadnień dotyczących
elektronicznej administracji.
Łącza dostępowe wykorzystywane przez administracje samorządową
Wszystkie jednostki administracji samorządowej uczestniczące w badaniu dysponują obecnie dostępem do
internetu. Dostęp szerokopasmowy jest powszechnie wykorzystywaną usługą. Sporadycznie, jednostki
powiatowe deklarowały wykorzystanie łącz o bardzo niskiej przepustowości. Pozostałe jednostki uczestniczące
w badaniu – urzędy marszałkowskie i urzędy miast deklarowały wyższe prędkości transferu danych.
Wykres 46 Dostęp szerokopasmowy w jednostkach samorządu terytorialnego szybkość łączy – kierunek od
sieci do użytkownika.
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
Urz. Marsz.
Starostwa
poniżej 1
1,1 do 2
2,1 do 4
4,1 do 6
6,1 do 8
8,1 do 10
10,1 do 15
15,1 do 20
20,1 do 50
50,1 do 100
powyżej 100
Urz. Miast
D
D
D
D
D
D
D
D
D
D
D
Źródło: opracowanie własne
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
98
Wykres 47 Dostęp szerokopasmowy w jednostkach samorządu terytorialnego - szybkość łączy od użytk. do
sieci.
12
10
8
6
8,1 do 10
10,1 do 15
15,1 do 20
20,1 do 50
50,1 do 100
powyżej 100
Urz. Miast
6,1 do 8
0
4,1 do 6
Starostwa
2,1 do 4
2
1,1 do 2
Urz. Marsz.
poniżej 1
4
U
U
U
U
U
U
U
U
U
U
U
Źródło: opracowanie własne
Dominującym typem łącz szerokopasmowych w jednostkach samorządu terytorialnego są łącza o
przepustowości od 15 Mb/s do 100 Mb/s. Najbardziej zróżnicowane sa w tym względzie starostwa powiatowe,
w których wykorzystywane są również łącza o prędkości 2Mbs/ i niższych.
Rozwój systemów teleinformatycznych w administracji publicznej
W latach 2007-2015, tj. w poprzedniej perspektywie finansowej Unii Europejskiej większość badanych urzędów
uczestniczyła w projektach z zakresu informatyzacji. Znaczącą większość tych projektów stanowiły projekty
dotyczące rozwoju systemów informatycznych tzw. back-office, wdrożenia usług elektronicznych A2A
(wewnątrz administracyjne), A2C (przeznaczone do kontaktów administracji z obywatelami) oraz w projektach
dotyczących centrów rozwoju usług wspólnych. Poniższa tabela wskazuje na najczęściej wdrażane typy
projektów informatycznych. Kolorem zielonym wskazano najczęstsze odpowiedzi wskazywane przez urzędy.
Wartość 100% oznacza, że wszystkie badane jednostki danego szczebla JST wybrało podaną w ankiecie
odpowiedź.
Tabela 5 Typy wdrażanych projektów informatycznych.
Pytanie
Odpowiedź
2. Czy w latach 2007- A. Usług A2A,
2015 urząd brał udział w
B. Usług A2B, A2C
projekcie/projektach
dotyczącym rozwoju
C. Rozwój systemów
informatycznych
używanych wewnątrz
organizacji
D. Rozwój centrów
usług wspólnych – jako
dostawca
usług
wspólnych/jako
korzystający z usług
wspólnych?
E. nie brał udziału
Urz. Marsz. (7)
100%
Starostwa (59)
32%
Miasta (11)
55%
Urzędy Centralne (8)
63%
100%
31%
73%
63%
100%
44%
73%
75%
57%
34%
18%
13%
0%
29%
9%
0%
Źródło: opracowanie własne
Pod względem zmian organizacyjnych w badanych jednostkach wynikających z realizacji projektów
informatycznych najczęstszym efektem realizacji było najczęściej zwiększenie liczby personelu informatycznego
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
99
i pracowników merytorycznych oraz stworzenie wspólnej infrastruktury informatycznej dla wielu jednostek
organizacyjnych. Znamienne, że w przypadku projektów realizowanych na szczeblu powiatowym nie
odnotowano zmian organizacyjnych wynikających z realizacji projektu.
Tabela 6 Zmiany organizacyjne.
Pytanie
Odpowiedź
3.
Czy
w
związku
z
realizacją tych
projektów
wprowadzono
zmiany
organizacyjne:
A. zmiany struktury organizacyjnej
urzędu;
B. zmniejszenie zatrudnienia w
komórkach merytorycznych
urzędu,
C. wzrost zatrudnienia w
komórkach merytorycznych
urzędu,
D. zmniejszenie zatrudnienia w
dziale IT,
E. wzrost zatrudnienia w dziale IT,
F. stworzenie wspólnej
infrastruktury dla wielu urzędów,
G. wprowadzenie monitorowania
czasu i kosztów realizacji
procesów administracyjnych;
H. wprowadzenie monitorowania
satysfakcji użytkowników usług
elektronicznych;
I. nie odnotowano zmian
Urz. Marsz. (7) Starostwa (59) Miasta (11) Urzędy Centralne (8)
29%
5%
45%
50%
0%
0%
9%
13%
29%
3%
27%
0%
0%
2%
0%
0%
43%
10%
18%
38%
43%
15%
36%
13%
0%
3%
0%
13%
14%
2%
0%
25%
0%
47%
18%
0%
Źródło: opracowanie własne
Jeżeli chodzi o zapotrzebowanie na dostęp szerokopasmowy w związku z wdrażanymi usługami i systemami
teleinformatycznymi wymagającymi przekazywania przez internet dużych wolumenów danych, to z badania
wynika, że projekty tego typu były najczęściej wdrażane przez urzędy marszałkowskie i urzędy administracji
państwowej. Wśród pozostałych częściej wskazywanych usług wykorzystujących łącza szerokopasmowe należy
wymienić wideokonferencje i systemy komunikacji głosowej VoIP i monitoring. Specyficzną sytuacje można
dostrzec w przypadku urzędów marszałkowskich, które deklarowały usługi dostępu do infrastruktury i aplikacji
typu SaaS, PaaS, IaaS; udostępnianie innym podmiotom infrastruktury i aplikacji typu SaaS, PaaS, IaaS oraz
wymianę dużych wolumenów danych z klientami i administracją w ramach usług A2A, A2B, A2C. Wynika to
prawdopodobnie z regionalnego charakteru projektów realizowanych przez te jednostki, występujące w
charakterze liderów projektów partnerskich, tj., takich w których w charakterze partnerów uczestniczy wiele
jednostek samorządu terytorialnego (gmin i powiatów).
Tabela 7 Wolumen danych.
Pytanie
Odpowiedź
7. Czy wśród
usług
świadczonych i
wykorzystywany
ch w urzędzie są
usługi
wymagające
przekazywania
przez Internet
dużych
wolumenów
danych – proszę
wskazać, które:
A. dostęp do infrastruktury, aplikacji typu SaaS, PaaS,
IaaS;
Urz.
(7)
29%
Marsz. Starostwa
(59)
5%
Miasta
(11)
9%
Urzędy Centralne
(8)
0%
B. udostępnianie innym podmiotom infrastruktury,
aplikacji typu SaaS, PaaS, IaaS
43%
5%
0%
0%
C. wymiana dużych wolumenów danych z klientami i
administracją w ramach usług A2A, A2B, A2C
43%
17%
36%
25%
D. udostępnianie informacji publicznej, plików
multimedialnych itp.
14%
14%
36%
25%
E. wideokonferencje
71%
5%
27%
13%
F. komunikacja głosowa VoIP
43%
5%
18%
0%
G. monitoring
0%
3%
27%
0%
H. inne
43%
8%
9%
0%
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
100
Pytanie
Odpowiedź
Urz.
(7)
0%
I. nie dotyczy
Marsz. Starostwa
(59)
32%
Miasta
(11)
0%
Urzędy Centralne
(8)
13%
Źródło: opracowanie własne
Zapotrzebowanie na usługi dostępu szerokopasmowego w związku z wdrażanymi usługami
W związku z wdrożonymi usługami i prognozowanym wzrostem popytu na obecne e-usługi znaczna część
urzędów dostrzega konieczność poprawy w zakresie przepustowości i niezawodności łącz internetowych. Stan
infrastruktury szerokopasmowej w regionach jest jednak oceniany jako wystarczający do podniesienia
parametrów usług. Urzędy Marszałkowskie i urzędy centralne – zlokalizowane w dużych miastach zgłaszają
potrzebę zwiększenia przepustowości łącz, zaś miasta i powiaty wskazują na potrzebę poprawy niezawodności
dostępu. Wskazywać to może na niedostateczny jeszcze poziom infrastruktury szerokopasmowej poza dużymi
aglomeracjami miejskimi.
Tabela 8 Łącza internetowe.
Pytanie
Odpowiedź
9. Czy biorąc pod uwagę
aktualnie świadczone
usługi i prognozowany
wzrost zainteresowania
tymi usługami do 2020
roku, czy Państwo w
swoim
urzędzie
potrzebują zwiększyć:
A. przepustowość łącza do Internetu?
Urz. Marsz. (7) Starostwa (59) Miasta (11) Urzędy Centralne (8)
57%
8%
27%
50%
B. niezawodność dostępu do Internetu 43%
(np. łącze zapasowe)?
C. nie wiem
0%
20%
36%
13%
63%
0%
0%
Źródło: opracowanie własne
Tabela 9 Łącza szkieletowe.
Pytanie
Odpowiedź
Urz. Marsz. (7) Starostwa (59) Miasta (11) Urzędy Centralne (8)
71%
42%
55%
13%
11. Czy
zgodnie
z A. Tak
Państwa wiedzą obecna
infrastruktura
szkieletowa w regionie
obecnie wystarczy do
zwiększenia parametrów
dostępowych zgodnie z B. Nie
potrzebami określonymi C. Nie wiem
wyżej.
Źródło: opracowanie własne
29%
14%
0%
25%
0%
42%
36%
0%
Planowane inwestycje dotyczące rozwoju e-administracji
Biorąc pod uwagę rozpoczęcie nowej perspektywy finansowej UE na lata 2014-2020, urzędy zostały zapytane o
plany inwestycyjne dotyczące nowych usług i systemów teleinformatycznych. Z udzielonych odpowiedzi
wynika, że znacząca większość zamierza realizować projekty, których rezultatem będzie uruchomienie nowych
lub rozwój istniejących usług i systemów teleinformatycznych. Urzędy koncentrują się głównie na rozwoju usług
dla obywateli i dla administracji (A2A i A2C), w mniejszym stopniu dla biznesu (A2B) Część realizacji będzie
dotyczyła wdrożenia lub modernizacji usług wymagających przekazywania przez Internet dużych wolumenów
danych oraz monitoringu w przypadku miast. Podobnie jak w przypadku poprzedniej perspektywy finansowej
urzędy marszałkowskie zamierzają realizować szeroką gamę przedsięwzięć informatycznych na potrzeby
partnerów z regionu.
Tabela 10 Nowe usługi.
Pytanie
12. Czy
kolejnej
Odpowiedź
w A. Usług A2A,
B. Usług A2B
Urz. Marsz. (7)
86%
Starostwa (59)
27%
Miasta (11)
45%
Urzędy Centralne (8)
63%
86%
25%
36%
50%
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
101
Pytanie
Odpowiedź
perspektywie
finansowej urząd
planuje
uruchomienie
nowych
lub
rozwój
funkcjonalny:
C. Usług A2C
Urz. Marsz. (7)
100%
D. Rozwój systemów 100%
informatycznych
używanych
wewnątrz
organizacji
E. Rozwój centrów usług 86%
wspólnych
–
jako
dostawca
usług
wspólnych/jako
korzystający
z
usług
wspólnych?
F. Nie posiadam takich 0%
informacji
Źródło: opracowanie własne
Starostwa (59)
27%
Miasta (11)
64%
Urzędy Centralne (8)
63%
53%
73%
88%
12%
36%
13%
36%
9%
0%
Tabela 11 Duże wolumeny danych.
Pytanie
Odpowiedź
14. Czy wśród usług,
które urząd chciałby
rozwinąć
są
usługi
wymagające
przekazywania
przez
Internet
dużych
wolumenów danych –
proszę wskazać jakie:
Urz. Marsz. (7) Starostwa (59) Miasta (11) Urzędy Centralne (8)
A. korzystanie z infrastruktury, aplikacji 71%
10%
27%
25%
typu SaaS, PaaS, IaaS;
B. udostępnianie innym podmiotom 100%
infrastruktury, aplikacji typu SaaS, PaaS,
IaaS;
C. wymiana dużych wolumenów danych 57%
z klientami i administracją w ramach
usług A2A, A2B, A2C;
D. udostępnianie informacji publicznej, 29%
plików multimedialnych itp. ;
8%
27%
25%
32%
45%
13%
24%
27%
25%
E. wideokonferencje;
43%
15%
45%
38%
F. monitoring;
0%
10%
55%
0%
G. Inne
29%
7%
0%
0%
Źródło: opracowanie własne
Kierownictwo badanych urzędów ma świadomość, że realizacja powyższych przedsięwzięć obejmować będzie
usługi wymagające przekazywania przez internet dużych wolumenów danych, co może wymagać zwiększenia
poziomu niezawodności łącza do Internetu. W tym przypadku pozytywnie oceniono stan regionalnej
infrastruktury szerokopasmowej w kontekście planowanych wdrożeń.
Tabela 12 Przepustowość łącza.
Pytanie
Odpowiedź
15. Czy
biorąc
pod
uwagę
plany
oraz
świadczone
obecnie
usługi i prognozowany
wzrost zainteresowania
tymi usługami do 2020
roku,
czy
Państwo
potrzebują zwiększyć:
Urz. Marsz. (7) Starostwa (59) Miasta (11) Urzędy Centralne (8)
A. przepustowość łącza do Internetu ze 43%
36%
36%
50%
strony Urzędu/urzędów biorących udział
w projekcie? Do jakiej prędkości?
B. niezawodność dostępu do Internetu 57%
ze strony Urzędu/urzędów biorących
udział w projekcie (łącze zapasowe)?
51%
45%
13%
Źródło: opracowanie własne
Tabela 13 Łącza dostępowe.
Pytanie
Odpowiedź
16. Czy zgodnie z A. Tak
Państwa
wiedzą
obecna
infrastruktura
Urz. Marsz. (7)
71%
Starostwa (59)
51%
Miasta (11)
55%
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
Urzędy Centralne (8)
38%
102
szkieletowa
w B. Nie
regionie wystarczy
do
zwiększenia
parametrów
dostępowych
wymaganych
do
funkcjonowania
nowych usług,
Źródło: opracowanie własne
14%
29%
27%
25%
Świadomość władz dotycząca możliwości wykorzystania Internetu – podaż usług
Wdrożenie nowych usług elektronicznych oraz nowych systemów teleinformatycznych zależy w znacznej
mierze od decyzji kierownictwa jednostki. Badania87 dotyczące wspierania postaw innowacyjnych i
wykorzystania systemów teleinformatycznych wskazują, że większość urzędów promuje wśród pracowników
wykorzystanie technologii teleinformatycznych w celu podniesienia efektywności pracy i jakości obsługi
klientów. Ponad połowa jednostek administracji publicznej organizuje szkolenia informatyczne dla swoich
pracowników.
Jeżeli chodzi o potencjał leżący w dostępie szerokopasmowym, to dla kierownictwa wszystkich typów jednostek
administracji dostęp szerokopasmowy przeważnie stanowi element zachęty do stosowania zaawansowanych
rozwiązań teleinformatycznych i wdrażania nowych usług elektronicznych.
Tabela 14 Świadomość kierownictwa.
Pytanie
Odpowiedź
20. Czy
świadomość A. TAK
kierownictwa instytucji o
możliwości wykorzystania
dostępu
B. NIE
szerokopasmowego
skłania/stanowi
efekt
zachęty do wdrażania
nowych
usług
elektronicznych?
Urz. Marsz. (7)
71%
Starostwa (59)
75%
Miasta (11)
73%
Urzędy Centralne (8)
75%
29%
22%
18%
0%
Źródło: opracowanie własne
Zgodnie z powyżej podanymi przykładami dotyczącymi zrealizowanych inwestycji i zamierzeń inwestycyjnych
jednostek administracji publicznej, świadomość możliwości wykorzystania dostępu szerokopasmowego w
kontaktach z mieszkańcami skłania do wdrażania przede wszystkim usług skierowanych dla mieszkańców i
przedsiębiorstw. Możliwość świadczenia usług dla klientów za pomocą internetu ma charakter priorytetowy dla
większości badanych urzędów. W takim przypadku najczęściej rozważanymi wdrożeniami są usługi typu A2A,
A2B, A2C za wyjątkiem starostw, dla których istotne są usługi typu back-office.
Tabela 15 Priorytety usług.
Pytanie
Odpowiedź
21. Jeżeli
TAK
to A. A2A,
wdrożenie
jakiego
B. A2B
rodzaju
usług
jest
C. A2C
traktowane
priorytetowo:
D. Używane wewnątrz organizacji
Urz. Marsz. (7) Starostwa (59) Miasta (11) Urzędy Centralne (8)
43%
17%
9%
50%
57%
14%
27%
63%
57%
27%
55%
63%
14%
51%
9%
50%
Źródło: opracowanie własne
Dysponowanie dostępem szerokopasmowym w urzędzie jest czynnikiem wspomagającym podejmowanie
decyzji o wdrażaniu nowych rozwiązań teleinformatycznych – w szczególności dotyczących wykorzystania
87
Wpływ cyfryzacji na działanie urzędów administracji publicznej w Polsce w 2014 r. (MAiC 2014)
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
103
multimediów. Administracja publiczna jest otwarta na stosowanie nowych technologii i dostęp
szerokopasmowy jest katalizatorem wdrażania zaawansowanych rozwiązań w zakresie informatyki i usług
elektronicznych.
Tabela 16 Wykorzystanie nowych narzędzi.
Pytanie
Odpowiedź
22. Czy
świadomość A. TAK
dysponowania
dostępem
szerokopasmowym skłania do
wykorzystywania
nowych
narzędzi i zaawansowanych
B. NIE
rozwiązań
teleinformatycznych w pracy
Państwa jednostki?
Urz. Marsz. (7)
86%
Starostwa (59)
7%
Miasta (11)
73%
Urzędy Centralne (8)
75%
14%
24%
18%
13%
Źródło: opracowanie własne
Zdaniem ankietowanych urzędów dostęp szerokopasmowy w szczególności pozwoli na wdrożenie usług
komunikacyjnych i publikację materiałów multimedialnych wysokiej jakości. Są to usługi, których odbiorcami są
głównie mieszkańcy i inne osoby z zewnątrz urzędów (przedsiębiorcy, turyści, itp.).
Tabela 17 Wykorzystanie nowych narzędzi – uszczegółowienie.
Pytanie
Odpowiedź
23. Jeżeli TAK, to A. Wideokonferencje
jakich?
B.
Publikacja
materiałów
audio
wideo w wysokiej
jakości
C. Komunikacja za
pomocą
komunikatorów
D. E-learning
E. Inne (jakie?)
Urz. Marsz. (7)
86%
Starostwa (59)
25%
Miasta (11)
36%
Urzędy Centralne (8)
50%
43%
39%
45%
63%
14%
15%
45%
0%
71%
20%
27%
50%
43%
14%
9%
0%
Źródło: opracowanie własne
Władze jednostek administracji publicznej analizują sytuację w zakresie wzrostu poziomu wykorzystania
internetu przez mieszkańców i przedsiębiorców. Dostrzegany jest wzrost świadomości obywateli dotyczącej
możliwość wykorzystania internetu w kontaktach z administracją i rosnący popyt na te usługi. Urzędy adaptują
się do nowej rzeczywistości -wzrost poziomu dostępu szerokopasmowego wśród obywateli i przedsiębiorstw
wpływa pozytywnie na decyzje kierownictwa jednostki odnośnie rozwijania i wdrażania nowych usług przez
urząd.
Tabela 18 Wpływ poprawy dostępu do internetu.
Pytanie
Odpowiedź
26. Czy
poprawa A. Tak
poziomu dostępu do
B. Raczej tak
Internetu
szerokopasmowego w C. Raczej nie
regionie
(wśród
D. Nie
obywateli
i
przedsiębiorstw) skłania E. Nie wiem
Państwa jednostkę do
wdrażania
dalszych
zmian
organizacyjnotechnologicznych
dotyczących wdrażania
e-usług w jednostce?
Źródło: opracowanie własne
Urz. Marsz. (7) Starostwa (59) Miasta (11) Urzędy Centralne (8)
43%
31%
27%
25%
43%
39%
36%
63%
0%
15%
0%
0%
14%
3%
0%
0%
0%
10%
27%
0%
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
104
Kierownictwo jednostek administracji publicznej dostrzega korzyści wynikające z możliwości jakie daje Internet
szerokopasmowy. Dostęp szerokopasmowy przeważnie stanowi element zachęty do stosowania
zaawansowanych rozwiązań teleinformatycznych i wdrażania nowych usług elektronicznych. Najczęściej
rozważanymi wdrożeniami są usługi typu A2A, A2B, A2C za wyjątkiem starostw, dla których istotne są usługi
typu backoffice. Ich realizacja jest uzależniona głównie od pozyskania zewnętrznego finansowania ze środków
UE – ten czynnik jest najczęściej wymieniany jako bariera we wdrażaniu usług.
Wykorzystanie urządzeń mobilnych w kontaktach z administracją
Prawie 2/3 badanych urzędów marszałkowskich zadeklarowało dostosowanie swoich e-usług do obsługi za
pomocą urządzeń mobilnych. 57% badanych urzędów marszałkowskich odpowiedziało pozytywnie. W
przypadku miast i starostw odsetek ten był poniżej 50%. Przeważająca liczba urzędów deklaruje, że oferowane
usługi elektroniczne są dostosowane do obsługi za pomocą urządzeń mobilnych (tablet, smartfon).
Tabela 19 Korzystanie z urządzeń mobilnych.
Pytanie
Odpowiedź
27. Czy
e-usługi A. Tak
świadczone przez
B. Nie
Państwa jednostkę
są dostosowane do C. Nie wiem
obsługi za pomocą
urządzeń
mobilnych?
Źródło: opracowanie własne
Urz. Marsz. (7)
57%
Starostwa (59)
31%
Miasta (11)
45%
Urzędy Centralne (8)
50%
29%
36%
45%
38%
14%
32%
36%
0%
Tabela 20 Użycie urządzeń mobilnych.
Pytanie
Odpowiedź
28. Czy
można A. TAK
określić
odsetek
B. NIE
wejść na strony
Państwa jednostki za
pomocą
urządzeń
mobilnych?
Źródło: opracowanie własne
Urz. Marsz. (7)
71%
Starostwa (59)
8%
Miasta (11)
55%
Urzędy Centralne (8)
50%
29%
85%
0%
25%
Tabela 21 Użycie urządzeń mobilnych - uszczegółowienie.
Pytanie
Odpowiedź
29. Jeżeli TAK, proszę A. 0-10%
podać wartość
B. 11-25%
Urz. Marsz. (7)
14%
Starostwa (59)
5%
Miasta (11)
0%
Urzędy Centralne (8)
25%
29%
3%
27%
13%
C. 26-50%
0%
0%
9%
13%
D. 51-75%
0%
0%
0%
0%
E. 76-100%
0%
2%
0%
0%
Urz. Marsz. (7)
29%
Starostwa (59)
7%
Miasta (11)
0%
Urzędy Centralne (8)
13%
57%
86%
91%
63%
29%
3%
0%
0%
Miasta (11)
Urzędy Centralne (8)
Źródło: opracowanie własne
Tabela 22 Użycie urządzeń mobilnych - usługi.
Pytanie
Odpowiedź
30. Czy
można A. TAK
określić odsetek eB. NIE
usług realizowanych
w Państwa jednostce C. Nie wiem
z
wykorzystaniem
urządzeń mobilnych?
Źródło: opracowanie własne
Tabela 23 Użycie urządzeń mobilnych – usługi -uszczegółowienie.
Pytanie
Odpowiedź
Urz. Marsz. (7)
Starostwa (59)
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
105
31. Jeżeli TAK, proszę A. 0-10%
podać wartość
B. 11-25%
14%
5%
0%
0%
0%
0%
0%
0%
C. 26-50%
0%
0%
0%
13%
D. 50-75%
0%
0%
0%
0%
E. 75-100%
0%
2%
0%
0%
Źródło: opracowanie własne
Bariery w rozwoju i wykorzystaniu e-administracji w ocenie urzędów
Urzędy zostały zapytane o bariery, jakie stoją na drodze zwiększenia efektywności administracji elektronicznej.
Wśród najczęściej wskazywanych przez samorządy są:
•
•
•
•
•
małe wykorzystanie kanałów elektronicznych przez klientów (konieczność obsługi papierowej
bariery prawne uniemożliwiające usprawnienia
konieczność samodzielnego zapewnienia kompetencji i usług IT (brak centrów usług wspólnych,
zagrożenia związane z outsourcingiem);
niska jakość oprogramowania, trudność dostosowania wykorzystywanych systemów IT dla
administracji
trudność przeprowadzenia niezbędnych zmian organizacyjnych w realiach administracji publicznej
Dostęp do Internetu nie jest uważany za barierę w poprawie efektywności administracji.
Tabela 24 Bariery dla zwiększania efektywności administracji.
34. Jakie występują bariery dla zwiększania efektywności administracji dla urzędu: proszę określić ważność problemu od 1 – praktycznie
nie występuje do 5 – powszechnie występuje
Administracja samorządowa
1- praktycznie 2
3
4
5 występuje
nie występuje
powszechnie
A. małe wykorzystanie kanałów elektronicznych przez 5
klientów (konieczność obsługi papierowej);
4
12
22
27
B. bariery prawne uniemożliwiające usprawnienia;
15
11
17
13
15
C.
konieczność
samodzielnego
zapewnienia 13
kompetencji i usług IT (brak centrów usług wspólnych,
zagrożenia związane z outsourcingiem);
11
19
16
12
D. ograniczenia dostępności Internetu w urzędzie;
7
4
5
4
E. niedostosowanie innych urzędów do elektronicznej 16
wymiany
informacji
konieczność
komunikacji
papierowej)
19
11
16
7
F.
niska
jakość
oprogramowania,
trudność 6
dostosowania wykorzystywanych systemów IT dla
administracji;
17
24
15
9
G. trudność przeprowadzenia niezbędnych zmian 13
organizacyjnych w realiach administracji publicznej
10
19
13
12
H. Inne – jakie?
0
0
0
0
51
2
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
106
Źródło: opracowanie własne
Pytanie dotyczące barier w korzystaniu z kanałów elektronicznej komunikacji z urzędami zostało zadane
wszystkim ankietowanym urzędom administracji publicznej –poniżej najczęściej wskazywane odpowiedzi.
Respondenci wskazują na niską jakość usług i wąski zakres usług elektronicznych, które ograniczają
upowszechnienie wykorzystania kanałów elektronicznych do kontaktów z administracją.
Tabela 25 Bariery korzystania z kanałów elektronicznych.
31. Jakie są Państwa zdaniem obecnie główne bariery korzystania z kanałów elektronicznych (proszę określić ważność problemu od 1 –
praktycznie nie występuje do 5 – powszechnie występuje)
1 –prakty-cznie
nie występuje
2
3
4
5
powszechnie
występuje
A. niska jakość lub wąski zakres usług;
6
14
14
23
17
B. niskie kompetencje użytkowników;
5
23
19
16
12
C. niewystarczający dostęp do Internetu
27
21
18
5
4
0
0
2
1
2
D. inne
Źródło: opracowanie własne
Wykorzystanie Internetu szerokopasmowego do kontaktów z administracją.
Badania przeprowadzane w ciągu ostatnich lat wskazują na coraz większe wykorzystanie Internetu przez
przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe, w tym również do kontaktów z administracją publiczną.
W 2014 roku średni odsetek gospodarstw posiadających dostęp do Internetu osiągnął poziom 74%, przy czym
71% gospodarstw korzystało z łączy szerokopasmowych.88
Wykres 48 Odsetek gospodarstw domowych z dostępem do Internetu w 2014 r.
Zachodniopomor…
Wielkopolskie
Warmińsko…
Świętokrzyskie
Śląskie
Pomorskie
Podlaskie
Podkarpackie
Opolskie
Mazowieckie
Małopolskie
Łódzkie
Lubuskie
Lubelskie
Dolnośląskie
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Kujawsko…
Odsetek gospodarstw domowych z szerokopasmowym dostępem do
Internetu
Odsetek gospodarstw domowych
z szerokopasmowym dostępem
do Internetu
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS z 2014 roku
Na potrzeby niniejszej analizy w październiku 2015 zostało przeprowadzone badanie ankietowe typu „omnibus”
wśród użytkowników89 Internetu dotyczące poziomu wykorzystania usług e-administracji oraz ogólnej oceny
realizacji spraw administracyjnych za pomocą Internetu.
88
Społeczeństwo informacyjne w Polsce w 2014 r., Główny Urząd Statystyczny, 2014
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
107
Tabela 26 Posiadany typ dostępu do internetu.
P010. Jakim typem dostępu do Internetu Pan(i) dysponuje?
Jakim typem dostępu do Internetu Pan(i) dysponuje?
Łącze od 0 do 2 Łącze od 2 do Łącze od 10 do Łącze od 30 do nie wiem. nie Liczebność
Mb/s
10 Mb/s
30 Mb/s
100 Mb/s
pamiętam
nieważona
4%
Razem
22%
31%
26%
17%
557
Źródło: opracowanie własne
Dane z 2015 roku (Diagnoza społeczna 2015) jak i badanie przeprowadzone w październiku 2015 ,że większość
użytkowników indywidualnych korzysta z łączy szerokopasmowych. „Diagnoza społeczna 2015” wskazuje, że
najczęściej wykorzystywane są łącza o przepustowości od 7 do 10Mb/s. Październikowe badanie pokazuje, że
wyższe prędkości są równie popularne wśród użytkowników. Bardzo szybko upowszechniają się również łącza o
znacznie większej przepustowości. Poziom dostępu szerokopasmowego wśród użytkowników indywidualnych
sukcesywnie ulega poprawie.
Wykorzystanie usług e-administracji przez użytkowników indywidualnych
W przypadku osób indywidualnych preferowanym sposobem załatwiania spraw jest osobista wizyta w
odpowiednim urzędzie. Taki sposób kontaktu z urzędem wskazuje 53% badanych90. Kolejne miejsce zajmuje
załatwianie spraw przez Internet, preferowany przez 38% badanych Obywatele załatwiają swoje sprawy
urzędowe w Internecie coraz częściej. W 2014 roku wzrost wyniósł 18 punktów procentowych w stosunku do
roku 2013 oraz 22 punkty procentowe w stosunku do roku 201291
Wysoki poziom wykorzystania Internetu w kontaktach z administracją pokazało również badanie wykonane na
potrzebę niniejszego opracowania92. Większość ankietowanych osób zadeklarowała, że korzysta z Internetu w
kontaktach z administracją publiczną.
Tabela 27 Korzystanie z internetu w kontaktach z administracją publiczną.
P09. Czy korzysta Pan z Internetu w kontaktach z administracją publiczną (sprawy urzędowe, zdrowie, oświata, kultura)?
Czy korzysta Pan z Internetu w kontaktach z administracją publiczną (sprawy
urzędowe. zdrowie. oświata. kultura)?
Razem
Tak
Nie
Liczebność nieważona
70%
30%
800
Źródło: opracowanie własne
Świadczenie usług elektronicznych przez urzędy
Zbierane dotychczas dane93 wskazują, że prawie połowa urzędów administracji udostępnia usługi elektroniczne
inne niż oparte o tzw. wzór pisma ogólnego94 (48%).Ponad 80% urzędów informowało obywateli i
89
Badanie wykonano metodą ankietową w dniu 21.11.2015 r. na próbie 300 Polaków wieku 18+ przez firmę
PBS Spółka z o.o.
90
Raport „E-administracja w oczach internautów”, MAiC 2014
91
Jw.
92
Badanie wykonane metodą typu CAWI w dniu 21.11.2015 r. przez firmę PBS Spółka z o.o.
93
Raport „E-administracja w oczach internautów”, MAiC 2014.
94
Usługa o nazwie „Pismo ogólne do podmiotu publicznego”. Umożliwia ona skierowanie pisma drogą
elektroniczną do każdego podmiotu publicznego, który posiada Elektroniczną Skrzynkę Podawczą na ePUAP,
https://mac.gov.pl/aktualnosci/usluga-powszechna-na-epuap-pismo-ogolne-do-podmiotu-publicznego
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
108
przedsiębiorców o możliwości korzystania z usług administracji publicznej przez Internet i zachęcało do tego a
ponad 30% urzędów umożliwia śledzenie postępu realizacji sprawy przez Internet.
Nie ma jednak wyraźnej zależności pomiędzy poziomem dostępu do Internetu w regionie a liczbą usług
udostępnianych przez administracje publiczną.
Wykres 49 Świadczenie usług elektronicznych przez urzędy
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Odsetek gospodarstw
domowych z
szerokopasmowym dostępem
do Internetu (GUS 2014)
Dolnośląskie
Kujawsko Pomorskie
Lubelskie
Lubuskie
Łódzkie
Małopolskie
Mazowieckie
Opolskie
Podkarpackie
Podlaskie
Pomorskie
Śląskie
Świętokrzyskie
Warmińsko Mazurski
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
Czy urząd udostępnia usługi
elektroniczne inne niż oparte
o tzw. wzór pisma ogólnego
Czy w 2014 r. urząd
wprowadził nową usługę
elektroniczną lub znacząco
ulepszył
Źródło: opracowanie własne w oparciu o dane GUS (2014) i Raport „E-administracja w oczach internautów 2014”
Doświadczenia internautów w załatwianiu spraw urzędowych (skuteczność podjętych działań)
Raport „E-administracja w oczach internautów” z 2014 r. pokazuje, że zainteresowanie załatwianiem spraw
urzędowych przez Internet częściej wykazują mężczyźni niż kobiety (42% do 35%), mieszkańcy dużych miast
oraz osoby z wyższym wykształceniem (45%).
Jeżeli chodzi o skuteczność kontaktów z administracją, to z ankiet wynika, że 85% badanych otrzymało to, o co
się starało w pełni lub częściowo.
Zgodnie z informacjami „Raportu….” większość badanych (52%) załatwiło ostatnią sprawę urzędową za pomocą
Internetu ze skutkiem pozytywnym. 33% respondentów przyznało, że ich starania zakończyły się częściowym
sukcesem. Niesatysfakcjonujący wynik postępowania zgłosiło 13% respondentów ale odsetek użytkowników
niezadowolonych ze sposobu załatwienia sprawy zmniejsza się z roku na rok - w stosunku do 2012 roku odsetek
osób oceniających negatywnie spadł z 27% do 14%, a odsetek ocen pozytywnych wzrósł z 50% do 57%.
Większość badanych osób (57%) pozytywnie lub raczej pozytywnie ocenia sposób załatwienia sprawy przez
instytucję publiczną.
Najczęstszym powodem niezadowolenia z usług online świadczonych przez urzędy jest niemożność załatwienia
całej sprawy przez internet, na co wskazuje 56% badanych. Oprócz tego użytkownicy internetu często spotkali
się ze zbytnią zawiłością procedur (33%) lub dokumentów (24%) oraz zbyt długim czasem załatwienia sprawy
(24%).
Ocena poziomu skuteczności administracji publicznej pod względem dostępności informacji w Internecie
Internauci doceniają możliwość kontaktu z administracja publiczną przez Internet. Badanie wykonane wśród
obywateli w październiku pokazuje, że doceniana jest szybkość załatwienia sprawy, załatwienie zgodnie z
oczekiwaniami oraz lepszy dostęp do informacji dotyczących spraw obywatelskich i sposobu ich załatwienia.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
109
Tabela 28 Znaczenie korzystania z internetu w kontaktach z administracją publiczną.
P011. Czy w porównaniu z tradycyjnymi formami kontaktów z administracją publiczną, kontakt za pomocą Internetu oznaczał dla
Pana/i:
Czy w porównaniu z tradycyjnymi formami kontaktów z administracją publiczną, kontakt za pomocą Internetu oznaczał dla
Pana/i:
lepszy dostęp
sprawniejsze
do informacji lepszy dostęp bardziej
łatwiejszą
załatwienie
dotyczących
do informacji zrozumiały i możliwość
szybszą
żadne
z Liczebność
sprawy zgodnie spraw
ułatwiających
przejrzysty
udziału
w
obsługę
powyższych
nieważona
z
Pana/i obywatelskich i kontrolę pracy sposób
konsultacjach
oczekiwaniami
sposobu
ich urzędu
obsługi
społecznych
załatwiania
Razem
55%
41%
37%
30%
29%
24%
6%
557
Źródło: opracowanie własne
Badaniom poddano poszczególne aspekty działania administracji:
•
•
•
•
czas obsługi,
zrozumiały i przejrzysty sposób obsługi obywateli,
dostępność informacji w Internecie dotyczących spraw obywatelskich i sposobu ich załatwiania,
załatwienie sprawy zgodnie z oczekiwaniami obywatela.
Tabela 29 Skuteczność administracji publicznej - czas obsługiwania obywatela.
P1_1. Jak Pan(i) ocenia obecną skuteczność administracji publicznej w następujących sprawach? - czas obsługiwania obywatela
P1. Jak Pan(i) ocenia obecną skuteczność administracji publicznej w następujących sprawach? - czas
obsługiwania obywatela
Razem
bardzo źle
raczej źle
ani dobrze, raczej
ani źle
dobrze
bardzo
dobrze
nie wiem|trudno Liczebność
powiedzieć
nieważona
8%
22%
26%
2%
4%
39%
300
Źródło: opracowanie własne
41 % ankietowanych pozytywnie ocenia skuteczność administracji publicznej pod kątem czasu obsługi. Ok. 30 %
ocenia czas obsługi negatywnie.
Tabela 30 Skuteczność administracji publicznej sposób obsługi obywateli.
P1_2. Jak Pan(i) ocenia obecną skuteczność administracji publicznej w następujących sprawach? - zrozumiały i przejrzysty sposób
obsługi obywateli
P1. Jak Pan(i) ocenia obecną skuteczność administracji publicznej w następujących sprawach? zrozumiały i przejrzysty sposób obsługi obywateli
Razem
bardzo źle
raczej źle
ani dobrze, raczej
ani źle
dobrze
bardzo
dobrze
nie wiemtrudno Liczebność
powiedzieć
nieważona
4%
23%
26%
5%
4%
38%
300
Źródło: opracowanie własne
43 % procent uważa, że obsługa obywatela przez administrację publiczną jest zrozumiała i przejrzysta
Tabela 31 Skuteczność administracji publicznej - dostępność informacji w internecie.
P1_3. Jak Pan(i) ocenia obecną skuteczność administracji publicznej w następujących sprawach? - dostępność informacji w Internecie
dotyczących spraw obywatelskich i sposobu ich załatwiania
P1. Jak Pan(i) ocenia obecną skuteczność administracji publicznej w następujących sprawach? dostępność informacji w Internecie dotyczących spraw obywatelskich i sposobu ich załatwiania
bardzo źle
raczej źle
ani dobrze, raczej
ani źle
dobrze
bardzo
dobrze
nie wiem|trudno Liczebność
powiedzieć
nieważona
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
110
1%
Razem
16%
24%
30%
11%
19%
300
Źródło: opracowanie własne
41% ankietowanych ocenia pozytywnie stopień dostępności w Internecie informacji dotyczących spraw
obywatelskich i sposobu ich załatwiania
Tabela 32 Skuteczność administracji publicznej - załatwienie sprawy zgodnie z oczekiwaniami.
P1_4. Jak Pan(i) ocenia obecną skuteczność administracji publicznej w następujących sprawach? - załatwienie sprawy zgodnie z
oczekiwaniami obywatela
P1. Jak Pan(i) ocenia obecną skuteczność administracji publicznej w następujących sprawach? załatwienie sprawy zgodnie z oczekiwaniami obywatela
Razem
bardzo źle
raczej źle
ani dobrze, raczej
ani źle
dobrze
bardzo
dobrze
nie wiem|trudno Liczebność
powiedzieć
nieważona
5%
22%
31%
5%
6%
31%
300
Źródło: opracowanie własne
36 % ankietowanych ocenia raczej dobrze i bardzo dobrze kwestie załatwienia sprawy zgodnie z oczekiwaniami
obywatela.
Powyższe odpowiedzi wskazują na stosunkowo dobrą ocenę skuteczności administracji publicznej. 2/3 osób
badanych w Raporcie „E- administracja w oczach internautów” deklaruje, że na pewno lub prawdopodobnie
skorzysta w przyszłości z usług instytucji publicznych świadczonych przez Internet. Raport wskazuje, że
największy odsetek osób, które deklarują, że z pewnością skorzystają z usług administracji publicznej
świadczonych przez Internet występuje w grupie osób najstarszych (75%) oraz osób z wykształceniem wyższym
72% i mieszkańców dużych miast (71%). Najniższy odsetek takich osób występuje w grupie charakteryzującej
się wykształceniem niższym (55%) oraz wśród młodych respondentów (60%).
W październikowym badaniu ankietowani zostali również zapytani o ocenę zmian w poziomie skuteczności
administracji publicznej na przestrzeni ostatnich lat. Ta ocena jest w przeważającej mierze pozytywna. W
obszarach dotyczących zagadnień takich jak:
•
•
•
•
czas obsługi,
zrozumiały i przejrzysty sposób obsługi obywateli,
dostępność informacji w Internecie dotyczących spraw obywatelskich i sposobu ich załatwiania,
załatwienie sprawy zgodnie z oczekiwaniami obywatela.
W większości przypadków suma odpowiedzi wskazujących na poprawę skuteczności administracji publicznej
wynosi ponad 40%. Pozytywne jest to, że użytkownicy dostrzegają zmiany dotyczące jakości pracy administracji.
42% respondentów wskazało na poprawę skuteczności administracji jeżeli chodzi o czas obsługi, 38% dostrzegło
pozytywną zmianę dotyczącą zrozumiałości i przejrzystości działań administracji, a aż 45% wskazało na poprawę
w zakresie dostępności w internecie informacji dotyczących załatwiania spraw administracyjnych.
Szczegółowe wyniki badań zostały przedstawione poniżej.
Tabela 33 Skuteczność administracji publicznej – zmiana poziomu.
P2_1. Czy w ciągu ostatnich lat poziom skuteczności administracji publicznej w poniżej przedstawionych sprawach uległ zmianie? - czas
obsługiwania obywatela
P2. Czy w ciągu ostatnich lat poziom skuteczności administracji publicznej w poniżej przedstawionych
sprawach uległ zmianie? - czas obsługiwania obywatela
bez
zmian,
znacznie się raczej
się ani się nie raczej się bardzo się nie wiem|trudno Liczebność
pogorszył
pogorszył
pogorszył, ani poprawił
poprawił
powiedzieć
nieważona
nie polepszył
3%
Razem
11%
39%
38%
4%
5%
300
Źródło: opracowanie własne
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
111
Tabela 34 Skuteczność administracji publicznej - zrozumiały i przejrzysty sposób obsługi.
P2_2. Czy w ciągu ostatnich lat poziom skuteczności administracji publicznej w poniżej przedstawionych sprawach uległ zmianie? zrozumiały i przejrzysty sposób obsługi obywateli
P2. Czy w ciągu ostatnich lat poziom skuteczności administracji publicznej w poniżej przedstawionych
sprawach uległ zmianie? - zrozumiały i przejrzysty sposób obsługi obywateli
bez
zmian,
znacznie się raczej
się ani się nie raczej się bardzo się nie wiem|trudno Liczebność
pogorszył
pogorszył
pogorszył, ani poprawił
poprawił
powiedzieć
nieważona
nie polepszył
2%
Razem
11%
43%
32%
6%
6%
300
Źródło: opracowanie własne
Tabela 35 Skuteczność administracji publicznej - dostępność informacji w Internecie.
P2_3. Czy w ciągu ostatnich lat poziom skuteczności administracji publicznej w poniżej przedstawionych sprawach uległ zmianie? dostępność informacji w Internecie dotyczących spraw obywatelskich i sposobu ich załatwiania
P2. Czy w ciągu ostatnich lat poziom skuteczności administracji publicznej w poniżej przedstawionych sprawach uległ
zmianie? - dostępność informacji w Internecie dotyczących spraw obywatelskich i sposobu ich załatwiania
bez zmian, ani
znacznie się raczej
się się
nie raczej
się bardzo się nie wiem|trudno Liczebność
pogorszył
pogorszył
pogorszył, ani poprawił
poprawił
powiedzieć
nieważona
nie polepszył
Razem
2%
6%
29%
36%
9%
19%
300
Źródło: opracowanie własne
Tabela 36 Skuteczność administracji publicznej - załatwienie sprawy zgodnie z oczekiwaniami.
P2_4. Czy w ciągu ostatnich lat poziom skuteczności administracji publicznej w poniżej przedstawionych sprawach uległ zmianie? załatwienie sprawy zgodnie z oczekiwaniami obywatela
P2. Czy w ciągu ostatnich lat poziom skuteczności administracji publicznej w poniżej przedstawionych
sprawach uległ zmianie? - załatwienie sprawy zgodnie z oczekiwaniami obywatela
Razem
bez
zmian,
nie
znacznie się raczej
się ani się nie raczej się bardzo się
wiem|trudno
pogorszył
pogorszył
pogorszył, ani poprawił
poprawił
powiedzieć
nie polepszył
Liczebność
nieważona
3%
300
11%
43%
30%
5%
9%
Źródło: opracowanie własne
Załatwianie spraw urzędowych przez Internet – użytkownicy pozytywnie oceniający e-administrację.
Badania przeprowadzone w ramach „Raportu …..” wskazują, na wysoki odsetek osób chcących skorzystać z
Internetu w kontaktach z administracją publiczną. Średnio ponad 50% ankietowanych pozytywnie ocenia
sposób załatwienia sprawy przez internet. Również znaczna liczba użytkowników deklaruje, ze w przyszłości
skorzystają z internetu w celu załatwienia sprawy urzędowej
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
112
Wykres 50 Ocena internautów: załatwianie spraw przez Internet
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Czy próbowałaś/eś załatwić
jakąś sprawę urzędową przez
internet w ciągu ostatnich 12
miesięcy?
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
Świętokrzyskie
Warmińsko Mazurski
Śląskie
Podlaskie
Pomorskie
Podkarpackie
Opolskie
Mazowieckie
Małopolskie
Łódzkie
Lubuskie
Lubelskie
Dolnośląskie
Kujawsko Pomorskie
Odsetek pozytywnych ocen
załatwienia sprawy
Czy chcąc skorzystać w
przyszłości z usług urzędu lub
instytucji publicznej, zrobisz to
przezinternet?
Źródło: opracowanie własne na podstawie raportu „e-administracja w oczach internautów 2014 r.
Jeżeli chodzi o bariery i ograniczenia w zakresie korzystania z usług administracji to podstawowym powodem
niezadowolenia z usług online świadczonych przez administrację publiczną jest w dalszym ciągu brak
możliwości załatwienia całej sprawy przez Internet. Systematycznie zmniejsza się za to liczba respondentów
wskazujących problemy techniczne (z 26% w 2012 roku do 21% w 2014 r.) czyli również te związane z
połączeniem internetowym.
Badanie przeprowadzone wśród urzędów administracji publicznej pokazuje, że zdaniem pracowników
administracji publicznej niska jakość usługi internetowej stanowi istotną barierę w korzystaniu z e-administracji.
Tabela 37 Jakość obsługi internetowej.
Pytanie
Odpowiedź
33. Czy
Państwa
zdaniem niska jakość
usługi
internetowej
stanowi barierę w
korzystaniu z e-usług
przez
obywateli
i
przedsiębiorców?
A. Tak
Urz. Marsz. (7)
0%
Starostwa (59)
29%
Miasta (11)
18%
Urzędy Centralne (8)
25%
B. Raczej tak
57%
22%
27%
13%
C. Nie wiem
14%
15%
0%
38%
D. Raczej nie
14%
25%
36%
0%
E. Nie
0%
2%
9%
0%
Źródło: opracowanie własne
Poniżej przedstawiono korelacje pomiędzy dostępem szerokopasmowym w gospodarstwach domowych a
niektórymi aspektami rozwoju funkcjonowania e-administracji.
Relacja poziomu dostępu do Internetu szerokopasmowego a wskaźnikiem rozwijania usług elektronicznych95,
gdzie wskaźnik cząstkowy świadczenia i rozwijania usług e-administracji pokazuje zdolność administracji do
tworzenia i udostępniania usług elektronicznych, odpowiadających potrzebom obywateli. Jest on obliczany,
jako suma ważona następujących składników:
•
95
udostępnianie usług elektronicznych, gdzie w ciągu ostatniego roku odnotowano największy wzrost,
opisany w rozdziale „Podaż usług elektronicznych administracji w Polsce”,
Społeczeństwo Informacyjne w liczbach, MAiC 2014
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
113
•
•
•
•
•
wprowadzanie nowych usług elektronicznych lub ulepszanie sposobu ich świadczenia przez
stosowanie ICT, będące przejawem innowacyjnego podejścia administracji do swej roli w
społeczeństwie i otwarcia na jego potrzeby,
informowanie i zachęcanie do korzystania z usług e-administracji, niezbędne do pobudzenia popytu na
te usługi,
monitorowanie satysfakcji klientów z obsługi, bardzo ważne w procesie doskonalenia usług i
rozpoznawania potrzeb klientów,
monitorowanie zainteresowania e-usługami, a więc zdobywanie wiedzy, w jakim stopniu
społeczeństwo korzysta lub chciałoby korzystać z nowych możliwości tworzonych przez administrację,
finansowanie rozwoju usług elektronicznych z funduszy UE, bardzo przydatne w sytuacji, gdy ponad
70% urzędów zgłasza, jako największą przeszkodę w cyfryzacji zbyt niski budżet do dyspozycji na ten
cel.
Porównanie tych wskaźników oraz porównanie poziomu dostępu do internetu szerokopasmowego do liczby
udostępnianych i wdrażanych usług elektronicznych innych niż wzór pisma ogólnego – według danych
zebranych na potrzeby wcześniejszych raportów i analiz nie wskazuje (z wyłączeniem województwa śląskiego)
na istnienie zależności polegającej na tym, że wysoki poziom dostępu do internetu wśród mieszkańców oznacza
wysoką podaż poziom usług elektronicznych.
Wykres 51 Relacja pomiędzy poziomem dostępu do Internetu szerokopasmowego w gospodarstwach
domowych a wskaźnikiem rozwijania usług elektronicznych.
90
80
70
60
50
Internet szerokopasmowy w
gospodarstwach domowych (GUS
2014)
40
30
20
10
Zachodniopomorskie
Wielkopolskie
Świętokrzyskie
Warmińsko Mazurski
Śląskie
Pomorskie
Podlaskie
Podkarpackie
Opolskie
Mazowieckie
Małopolskie
Łódzkie
Lubuskie
Lubelskie
Kujawsko Pomorskie
Dolnośląskie
0
Wskaźnik świadczenia i rozwijania
usług e-administracji według
szczebla administracji i
województw (2014)
Źródło: opracowanie własne
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
114
Wykres 52 Poziom dostępności usług elektronicznych a dostęp szerokopasmowy w gospodarstwach
domowych
90
80
70
Odsetek gospodarstw domowych
z szerokopasmowym dostępem
do Internetu (GUS 2014)
60
50
Czy urząd udostępnia usługi
elektroniczne inne niż oparte o
tzw. wzór pisma ogólnego
40
30
20
Czy w 2014 r. urząd wprowadził
nową usługę elektroniczną lub
znacząco ulepszył
10
Zachodniopomorskie
Wielkopolskie
Warmińsko Mazurski
Świętokrzyskie
Śląskie
Pomorskie
Podlaskie
Podkarpackie
Opolskie
Mazowieckie
Małopolskie
Łódzkie
Lubuskie
Lubelskie
Kujawsko Pomorskie
Dolnośląskie
0
Urzędy udostępniające usługi
elektroniczne (2013)
Źródło: opracowanie własne w oparciu o dane GUS i badanie „Wpływ cyfryzacji nadziałanie urzędów administracji publicznej w Polsce w
2014 r.”
4.2.3 WPŁYW WZROSTU DOSTĘPU DO INTERNETU
EFEKTYWNOŚĆ PROWADZONEJ POLITYKI
SZEROKOPASMOWEGO
NA
Internet otwiera nowe możliwości w zakresie komunikacji obywatela z władzą. Dzięki łatwemu dostępowi do
danych i możliwości komunikacji w czasie rzeczywistym lub w terminach, które nie zakłócają procesu
zarządzania jednostką i prowadzenia polityki lokalnej. Internet umożliwia zaangażowanie obywateli do
uczestniczenia w podejmowaniu kluczowych decyzji poprzez możliwość prowadzenia konsultacji społecznych i
publikowaniu planów i projektów dokumentów i inwestycji za pośrednictwem internetu. Osoby uczestniczące
w ankiecie wyrażały się raczej pozytywnie o możliwości udziału w sprawowaniu władzy i nadzorowaniu władz
publicznych za pomocą narzędzi informatycznych. 33% ankietowanych ocenia pozytywnie skuteczność
administracji w tym zakresie – negatywną ocenę wyraziło jedynie 10 procent badanych.
Tabela 38 Zmiana skuteczności administracji publicznej –konsultacje społeczne.
P2_5. Czy w ciągu ostatnich lat poziom skuteczności administracji publicznej w poniżej przedstawionych sprawach uległ zmianie? możliwość udziału w konsultacjach społecznych dzięki informacjom publikowanym w Internecie
P2. Czy w ciągu ostatnich lat poziom skuteczności administracji publicznej w poniżej przedstawionych sprawach uległ
zmianie? - możliwość udziału w konsultacjach społecznych dzięki informacjom publikowanym w Internecie
bez zmian, ani
znacznie się raczej
się się
nie raczej
się bardzo się nie wiem|trudno Liczebność
pogorszył
pogorszył
pogorszył, ani poprawił
poprawił
powiedzieć
nieważona
nie polepszył
Razem
2%
8%
32%
28%
5%
26%
300
Źródło: opracowanie własne
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
115
Tabela 39 Zmiana skuteczności administracji publicznej – udostępnianie w Internecie informacji.
P2_6. Czy w ciągu ostatnich lat poziom skuteczności administracji publicznej w poniżej przedstawionych sprawach uległ zmianie? udostępnianie w Internecie informacji ułatwiających kontrolę pracy urzędu
P2. Czy w ciągu ostatnich lat poziom skuteczności administracji publicznej w poniżej przedstawionych sprawach uległ
zmianie? - udostępnianie w Internecie informacji ułatwiających kontrolę pracy urzędu
bez zmian, ani
znacznie się raczej
się się
nie raczej
się bardzo się nie wiem|trudno Liczebność
pogorszył
pogorszył
pogorszył, ani poprawił
poprawił
powiedzieć
nieważona
nie polepszył
Razem
2%
4%
31%
37%
4%
22%
300
Źródło: opracowanie własne
Pozytywnie oceniane są również działania zwiększające transparentność działania jednostek administracji
publicznej dzięki publikowaniu szeregu informacji w internecie. Pozwala to na kontrolowanie praccy urzędów
także przez obywateli i organizacje pozarządowe. Ponad 40% ankietowanych pozytywnie oceniło fakt
udostępniania informacji umożlwiających kontrolę pracy urzędu w Internecie.
Także badane w październiku 2015 r. urzędy administracji publicznej wskazują, że organizują konsultacje
społeczne za pomocą środków komunikacji elektronicznej, z tym że jedynie część urzędów organizuje tego typu
działania. Taka forma zaangażowania społeczeństwa świadczy o poprawie w stosunkach państwo – obywatel i
zwiększa poziom zaufania społecznego do działań administracji publicznej.
Tabela 40 Zaangażowanie obywateli w życiu publicznym.
Pytanie
Odpowiedź
25. Czy obywatele są A. Tak
angażowani do udziału
B. Raczej tak
w życiu publicznym
(konsultacje, opinie na C. Raczej nie
różnych
etapach
D. Nie
podejmowania decyzji)
z pomocą środków E. Nie wiem
komunikacji
elektronicznej?
Źródło: opracowanie własne
Urz. Marsz. (7) Starostwa (59) Miasta (11) Urzędy Centralne (8)
57%
20%
45%
38%
0%
34%
36%
13%
43%
25%
0%
38%
0%
7%
0%
0%
0%
12%
9%
0%
Należy jednak podnieść, że tego typu „usługi” nie są tak popularne jak tradycyjne usługi pozwalające na
załatwienie sprawy indywidualnemu użytkownikowi. Pomimo zachęt do korzystania z usług elektronicznej
administracji skierowanych do mieszkańców możliwość konsultowania spraw leżących we właściwościach
urzędu nie jest popularna w stosunku do innych usług elektronicznych.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
116
Wykres 53 Informowanie przez urzędy i umożliwianie konsultacji w zakresie załatwiania spraw przez urzędy
100
Czy urząd informuje obywateli i
przedsiębiorców o możliwości
korzystania z usług administracji
publicznej przez internet oraz
zachęca do korzystania z tej
formy załatwiania spraw
urzędowych
90
80
70
60
50
Czy urząd umożliwia klientom
śledzenie postępu w realizacji
sprawy przez internet?
40
30
20
10
Zachodniopomorskie
Wielkopolskie
Warmińsko Mazurski
Śląskie
Świętokrzyskie
Pomorskie
Podlaskie
Podkarpackie
Opolskie
Mazowieckie
Małopolskie
Łódzkie
Lubuskie
Lubelskie
Kujawsko Pomorskie
Dolnośląskie
0
Otwarte konsultacje społeczne
przez internet w sprawach
leżących we właściwości urzędu
Źródło: opracowanie własne w oparciu badanie „Wpływ cyfryzacji nadziałanie urzędów administracji publicznej w Polsce w 2014 r.”
Wykorzystanie danych z systemów teleinformatycznych do podejmowania decyzji dotyczących planowania i
bieżącego zarządzania jednostką w dzisiejszych czasach wydaje się oczywiste. W praktyce jednak istnieje pewna
grupa jednostek samorządu terytorialnego wskazująca, że tego nie robi. Niewielki odsetek badanych urzędów
administracji samorządowej wskazał, że nie wykorzystuje danych z systemów teleinformatycznych do
planowania i realizowania polityki i zadań leżących w ich kompetencjach.
Tabela 41 Użycie danych z systemów informatycznych do poprawy jakości usług.
Pytanie
Odpowiedź
24. Czy dane z systemów A. Tak
teleinformatycznych
B. Raczej tak
wykorzystywanych przez
jednostkę
są C. Raczej nie
wykorzystywane
do
D. Nie
podejmowania działań
służących
poprawie E. Nie wiem
jakości
usług,
do
podejmowania decyzji
politycznych
i
organizacyjnych
(feedback)?
Źródło: opracowanie własne
Urz Marsz. (7) Starostwa (59) Miasta (11) Urzędy Centralne (8)
29%
10%
18%
63%
29%
39%
27%
25%
14%
15%
18%
0%
29%
8%
0%
0%
0%
27%
27%
0%
4.2.4 WNIOSKI
W poprzedniej perspektywie finansowej znaczącą większością projektów stanowiły projekty dotyczące rozwoju
systemów informatycznych tzw. backoffice, wdrożenia usług elektronicznych A2A, A2C oraz w projektach
dotyczących centrów rozwoju usług wspólnych.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
117
Pod względem zmian organizacyjnych najczęstszym efektem w zakresie zmian organizacyjnych realizacji było
najczęściej zwiększenie liczby personelu informatycznego i pracowników merytorycznych oraz stworzenie
wspólnej infrastruktury informatycznej.
W związku z wdrożonymi usługami i prognozowanym wzrostem popytu na obecne e-usługi znaczna część
urzędów dostrzega konieczność poprawy w zakresie przepustowości i niezawodności łącz internetowych.
Stan infrastruktury szerokopasmowej w regionach jest oceniany jako wystarczający do podniesienia
parametrów usług elektronicznych.
Znacząca większość urzędów zamierza realizować projekty, których rezultatem będzie uruchomienie nowych
lub rozwój istniejących usług i systemów teleinformatycznych. Część realizacji będzie dotyczyła wdrożenia lub
modernizacji usług wymagających przekazywania przez Internet dużych wolumenów danych oraz monitoringu
w przypadku miast.
Kierownictwo badanych jednostek ma świadomość, że realizacja powyższych przedsięwzięć może wymagać
zwiększenia poziomu niezawodności łącza do Internetu.
Dla kierownictwa jednostek administracji dostęp szerokopasmowy przeważnie stanowi czynnik zachęcający do
stosowania zaawansowanych rozwiązań teleinformatycznych i wdrażania nowych usług elektronicznych.
Wzrost poziomu dostępu szerokopasmowego wśród obywateli i przedsiębiorstw wpływa pozytywnie na
decyzje kierownictwa jednostki odnośnie rozwijania i wdrażania nowych usług przez urząd.
Wśród najczęściej wskazywanych przez samorządy barier, jakie stoją na drodze zwiększenia efektywności
administracji elektronicznej są:
•
•
•
•
•
małe wykorzystanie kanałów elektronicznych przez klientów (konieczność obsługi papierowej,
bariery prawne uniemożliwiające usprawnienia,
konieczność samodzielnego zapewnienia kompetencji i usług IT (brak centrów usług wspólnych,
zagrożenia związane z outsourcingiem),
niska jakość, trudność dostosowania wykorzystywanych systemów IT dla administracji,
trudność przeprowadzenia niezbędnych zmian organizacyjnych w realiach administracji publicznej.
Dostęp do Internetu nie jest uważany za barierę w poprawie efektywności administracji.
Badania przeprowadzane w ciągu ostatnich lat wskazują na coraz większe wykorzystanie Internetu przez
przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe, w tym również do kontaktów z administracją publiczną.
W 2014 roku średni odsetek gospodarstw posiadających dostęp do Internetu osiągnął poziom 74%, przy czym
71% gospodarstw korzystało z łączy szerokopasmowych.
W przypadku osób indywidualnych preferowanym sposobem załatwiania spraw jest osobista wizyta w
odpowiednim urzędzie. Taki sposób kontaktu z urzędem wskazuje 53% badanych96. Kolejne miejsce zajmuje
załatwianie spraw przez Internet, preferowany przez 38% badanych.
Zbierane dotychczas dane97 wskazują, że prawie połowa urzędów administracji udostępnia usługi elektroniczne
inne niż oparte o tzw. wzór pisma ogólnego (48%).Ponad 80% urzędów informowało obywateli i
przedsiębiorców o możliwości korzystania z usług administracji publicznej przez Internet i zachęcało do tego a
ponad 30% urzędów umożliwia śledzenie postępu realizacji sprawy przez Internet.
Nie ma jednak wyraźnej zależności pomiędzy poziomem dostępu do Internetu w regionie a liczbą usług
udostępnianych przez administracje publiczną.
96
97
Raport „E-administracja w oczach internautów”, MAiC 2014
J.w.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
118
Podstawowym powodem niezadowolenia z usług online świadczonych przez administrację publiczną jest w
dalszym ciągu brak możliwości załatwienia całej sprawy przez Internet. Systematycznie zmniejsza się za to liczba
respondentów wskazujących problemy techniczne (z 26% w 2012 roku do 21% w 2014 r.) czyli również te
związane z połączeniem internetowym.
Zebrane dane nie wskazują na istnienie zależności pomiędzy poziomem dostępu szerokopasmowego w
gospodarstwach domowych a ilością e-usług oferowanych przez administrację samorządową w regionach.
Natomiast wyraźnie zaznacza się tendencja wzrostowa jeżeli chodzi o liczbę spraw załatwianych przez
internet przez osoby indywidualne.
Ponad 40% ankietowanych pozytywnie oceniło fakt udostępniania informacji umożlwiających kontrolę pracy
urzędu w Internecie.
Badane urzędy administracji publicznej wskazują że organizują konsultacje społeczne za pomocą środków
komunikacji elektronicznej, z tym że jedynie część urzędów organizuje tego typu działania.
Pomimo zachęt do korzystania z usług elektronicznej administracji możliwość konsultowania spraw leżących
we właściwościach urzędu nie jest popularną usługą w stosunku do innych oferowanych usług
elektronicznych. Ankiety przeprowadzone wśród osób indywidualnych wskazują jednak na pozytywną ocenę
takiej formy partycypacji społecznej w procesie sprawowania władzy.
Stosunkowo niewielka liczba urzędów administracji samorządowej wskazała, że nie wykorzystuje danych z
systemów teleinformatycznych do planowania i realizowania polityki i zadań leżących w ich kompetencjach.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
119
5
INTERNET A MIEJSCA PRACY
5 . 1 I N T E R N E T A B E Z R O B OC I E T E C H N OL O G I C ZN E
Współczesne badania ekonomiczne upatrują w innowacjach związanych z rozwojem technologii internetowych
źródło napędu rozwoju gospodarczego, którego pozytywne efekty odnotowywane są jednak przede wszystkim
w perspektywie długookresowej. Informatyzacja społeczeństwa, według raportu McKinsey (2011), z upływem
czasu prowadzi do poprawy jakości i komfortu życia, wzrostu płac związanego z ograniczeniem zatrudnienia na
stanowiskach mało produktywnych, zanikiem sektorów o niskim poziomie produktywności i stopniowym
rozwojem w ich miejsce gałęzi gospodarki opartych na wiedzy i innowacjach. Jak pokazują autorzy internet
odpowiadał za 21% wzrostu produktywności 13 gospodarek krajów rozwiniętych przebadanych w latach 20062011, a w miejsce każdego utraconego na skutek rozwoju nowych technologii miejsca pracy w długookresowej
perspektywie powstawało nawet więcej nowych stanowisk.
Krótkookresowa dynamika zatrudnienia w reakcji na wzrost produktywności jest jednak inna niż długookresowa
i odbiega od ścieżki produkcji i konsumpcji. Przybliżoną różnicę obrazuje Wykres 54. Blanchard, Solow i Wilson
(1995) podjęli się oszacowania długości poszczególnych okresów. Z ich analizy wynika, że wzrost bezrobocia
wywołanego impulsem technologicznym trwa około 6 miesięcy, a okres powrotu do stanu bezrobocia sprzed
szoku kolejne 6 miesięcy. W efekcie końcowym bezrobocie ustala się na poziomie zbliżonym lub niższym od
stanu początkowego. Otrzymane rezultaty uzyskano dla gospodarki amerykańskiej i niemieckiej, co jednak nie
oznacza że także w przypadku Polski wynik byłby identyczny. Czas trwania krótkiego i średniego okresu zależy
bowiem od funkcjonowania instytucji rynku pracy. Przykładowo w Polsce według GUS średni czas poszukiwania
pracy to 12 miesięcy, a w USA według BLS 2,5 miesiąca, czyli prawie pięciokrotnie krócej. Jeżeli uznać tę
proporcję za miarodajną, oznaczałoby to, że okres przejściowego spadku zatrudnienia wydłużałby się do pięciu
lat. Nic więc dziwnego, że krótko- i średnio-okresowe implikacje informatyzacji społeczeństwa i automatyzacji
miejsc pracy nierzadko wywołują zaniepokojenie.
Wykres 54 Rozłożenie w czasie efektów implementacji nowej technologii komputerowej.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Fornefeld, Delaunay i Elixmann (2008).
Z perspektywy historycznej nowe technologie i innowacje były głównym powodem sektorowych przemian w
gospodarkach na całym świecie. Przykładowo w Wielkiej Brytanii udział zatrudnionych w rolnictwie aż do
rewolucji przemysłowej utrzymywał się na poziomie zdecydowanie powyżej 50% (Allen 2000), a wzrost
gospodarczy w tym okresie był niemal zerowy. Na fali rozwoju przemysłu będącego efektem upowszechniania
się wynalazków w produkcji przemysłowej i samym rolnictwie do 1840 roku odsetek osób zatrudnionych w tym
sektorze spadł do 22%, by do roku 2015 na skutek dalszej mechanizacji spaść do zaledwie 1,2%. Zanikanie
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
120
zawodów i pojawianie się na ich miejsce innych nie jest więc zjawiskiem nowym. Opisana zależność ma jednak
miejsce w długim okresie obejmującym wiele pokoleń. W krótkiej perspektywie trudno sobie wyobrazić byłych
rolników podejmujących chętnie z dnia na dzień pracę w zaawansowanym technologicznie przemyśle bądź
usługach. Proces dostosowywania kwalifikacji jest związany bowiem nie tylko z nakładami na szkolenia, ale
również z barierą psychologiczną, której przejście wymaga często większych kosztów i dłuższego czasu niż samo
dostosowanie kwalifikacji.
Proces komputeryzacji dzięki jego gwałtownemu charakterowi (wzrost powszechności dostępu do internetu w
krajach UE z 0 do 80% w ciągu 25 lat) jest nierzadko nazywany w literaturze mianem rewolucji ICT. Gwałtowna
informatyzacja powinna teoretycznie implikować równie dynamiczne zmiany sektorowe na rynku pracy,
podobnie jak postępująca mechanizacja produkcji zapoczątkowana rewolucją przemysłową miała wpływ na
strukturę zatrudnienia większości światowych gospodarek. Tak rzeczywiście się dzieje. Jak pokazują badania
(por. np. Fan (2006)), informatyzacja prowadzi w długim okresie do kompensacji spadku zatrudnienia w
sektorach o niskiej produktywności (np. pracochłonnym przemyśle) wzrostem liczby miejsc pracy w usługach
oraz w sektorach opartych na wiedzy. Spadek zatrudnienia związany jest przy tym nie tylko z mechanizacją
poszczególnych branż, ale również ze wzrostem relatywnego wynagrodzenia w innowacyjnym przemyśle i w
usługach. Prowadzi to tym samym do wzrostu wynagrodzeń we wszystkich branżach (z tym, że dynamika
wzrostu wynagrodzeń w gałęziach gospodarki wykorzystujących technologie informatyczne jest wyższa od
dynamiki wzrostu wynagrodzeń w gałęziach tradycyjnych i mniej produktywnych) oraz do stopniowego
przenoszenia się pracowników do gałęzi średnio lepiej wynagradzanych, co prowadzi tym samym do
podniesienia się poziomu życia całego społeczeństwa (Fölster 2014).
Opisywany fenomen utraty miejsc pracy na drodze upowszechniania się nowych technologii jest bezpośrednio
związany ze zjawiskiem bezrobocia technologicznego po raz pierwszy nazwanym w ten sposób przez J.M.
Keynes'a (1930), który zwracał uwagę na dynamikę zmian w zatrudnieniu twierdząc, że destrukcja miejsc pracy
może być niekiedy szybsza niż ich kreacja. Słowa te są szczególne istotne w dzisiejszej rzeczywistości
gospodarczej z uwagi na bezpośredni wpływ informatyzacji społeczeństwa na utratę miejsc pracy w krótkim
okresie. Bezrobocie technologiczne może jednak w praktyce przybierać różne oblicza: możemy wyróżnić
bezrobocie technologiczne przejściowe, strukturalne i permanentne. Różnice pomiędzy tymi pojęciami polegają
na odmiennym charakterze procesów dostosowawczych w poszczególnych okresach (Tabela 42).
Tabela 42 Typologia bezrobocia technologicznego.
Typ
bezrobocia
technologicznego
Przejściowe
Strukturalne
Permanentne
Krótki okres
Długi okres
• Likwidacja miejsc pracy wyprzedza tworzenie
nowych jedynie przez pewien okres.
• By pojawiły się nowe miejsca pracy, najpierw
muszą nastąpić zwolnienia w likwidowanych
branżach.
• Zwolnieni pracownicy łatwo znajdują zatrudnienie
na nowych posadach.
• Tempo likwidacji dotychczasowych miejsc pracy
jest wyższe od tempa powstawania nowych.
• Może mieć miejsce w przypadku szczególne
raptownych przemian technologicznych.
• Zwolnione osoby mogą nie być w stanie sprostać
wymaganiom nowych miejsc pracy bez zmiany
kwalifikacji.
• Zwolnieni mogą bardzo długo pozostawać bez
pracy lub w ogóle nie być w stanie znaleźć
zatrudnienia.
• Miejsce na rynku przejmują młodzi lepiej
dostosowani do pracy w nowej sytuacji.
Tempo likwidacji i tworzenia nowych miejsc pracy
wyrównują się.
Tempo likwidacji i tworzenia nowych miejsc pracy
wyrównują się.
• Tempo zanikania miejsc pracy jest trwale
wyższe niż tempo powstawania nowych.
• Bezrobotnych systematycznie przybywa.
• Nie ogranicza się ani do określonego momentu,
ani do kurczącej się grupy „nieprzystosowanych
technologicznie”.
• Gospodarka nie jest wstanie zaoferować
wszystkim zwolnionym nowych miejsc pracy.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
121
Źródło: opracowanie własne WISE.
Szczęśliwie bezrobocie technologiczne o charakterze permanentnym w dającej się przewidzieć przyszłości
prawdopodobnie nam nie grozi (Lewandowski i Magda 2014 - cz. IV). Zanim postaramy się jednak oszacować
skalę zagrożenia w Polsce problemem bezrobocia technologicznego przejściowego i strukturalnego,
zastanowimy się nad charakterystykami zawodów powodującymi, że komputery mogą je lepiej i taniej niż
ludzie (Tabela 43). Jak bowiem podkreślają Frey i Osborne (2013), prawdopodobieństwo komputeryzacji
związane jest bezpośrednio z charakterystyką danego miejsca pracy. Przydatnym narzędziem służącym
scharakteryzowaniu konkretnych stanowisk jest baza O*NET zawierająca opisy ponad 900 zawodów wraz z
koniecznymi do ich podjęcia kwalifikacjami. Dla każdego zawodu przedstawiono również ilościowe szacunki
na temat przydatności 35 umiejętności (skills) oraz 52 zdolności (abilities). Charakterystyki wybranych zawodów
z bazy O*NET przedstawia Wykres 55.
Wykres 55 Porównanie wybranych zawodów z bazy O*NET pod względem wybranych charakterystyk.
Perswazja
100
80
60
Kreatywność
40
20
Zręczność
palców
Rolnicy
0
Artyści
Przedstawiciele handlowi
Nauczyciele szkół średnich
Myślenie
krytyczne
Oryginalność
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych O*NET.
Zawodami, które łatwo jest zastąpić przez maszyny i komputery (Tabela 43) są te, które charakteryzują się
powtarzalnością oraz wysokim stopniem algorytmizacji. Również te czynności, które człowiek ze względu na
ograniczoną siłę fizyczną czy niebezpieczne warunki, wykonuje z wysokim stopniem ryzyka utraty zdrowia będą
cechowały się wysokim stopniem zastąpienia przez roboty. Ostatnie trendy w postępujących innowacjach
technologicznych, jakimi są m.in. szybsze połączenia internetowe związane z rozwojem sieci szerokopasmowej
pokazały, że pierwotne tezy o możliwości zastępowania rąk ludzkich przez komputery wyłącznie w branżach
wymagających wykonywania powtarzalnych czynności, straciły swoją aktualność, a wraz z postępującym
rozwojem technologii, komputery będą w stanie wykonywać szereg bardziej złożonych czynności o bardziej
złożonych algorytmach z większą precyzją i efektywnością. Nie ulega wątpliwości, że szczególną rolę w
automatyzacji procesów produkcyjnych w kolejnych latach będzie miał szybki internet, dzięki któremu maszyny
używane w produkcji będą mogły nie tylko wykonywać czynności na bazie prostych algorytmów, ale również te
bardziej złożone oparte na koordynacji między samymi maszynami (internet rzeczy) oraz wykorzystaniem
dostępu do danych z sieci.
Tabela 43 Cechy sprzyjające i niesprzyjające zastępowaniu pracowników przez maszyny.
Cechy sprzyjające zastąpieniu przez maszyny
powtarzalność, algorytmizacja,
•
•
postępowanie według wzoru,
•
wymaganie dużej siły fizycznej,
•
praca w niebezpiecznych warunkach
Cechy trudno zastępowalne przez maszyny
oryginalność, kreatywność
•
•
umiejętności społeczne
•
wysoki stopień koordynacji ruchowej
•
praca w nietypowych warunkach
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
122
Ramka 2 Model WISE SARA.
Amerykańska baza O*NET zawiera opisy przeszło 900 zawodów, z których każdy jest w niej
scharakteryzowany przez zestaw cech, o ilościowo wyrażonym natężeniu. Cechy te, z których ostatecznie do
modelu wybrano cztery, prezentuje Tabela 44. Stanowią one podstawę ekonometrycznej analizy zjawiska
podatności zawodów na automatyzację.
Do oszacowania prawdopodobieństwa mechanizacji wykorzystano model logitowy. Najpierw ekspercko (z
wykorzystaniem foresightu technologicznego) przyporządkowano wartości zerojedynkowe – świadczące o
podatności zawodu na automatyzację – dla 90 zawodów, stanowiących 10% całego zbioru danych i
dobranych tak by różniły się pod względem wartości cech tak, by zachować ich reprezentatywność z punktu
widzenia całej próby. Uzyskane wartości zmiennych potraktowano jako zbiór uczący, szacując na jego
podstawie parametry modelu. W kolejnym kroku, korzystając z wyestymowanego wzoru na
Źródło: opracowanie własne WISE.
5. 2 B R AN Ż E Z AG R OŻONE S PA D KI E M ZA TR UD NI EN I A
Na podstawie przedstawionych wcześniej czynników sprzyjających automatyzacji pracy można przewidzieć,
które zawody będą poddane procesowi robotyzacji w pierwszej kolejności, a które w najbliższym czasie
pozostaną bezpieczne z uwagi na konieczność używania przy ich wykonywaniu cech zarezerwowanych
wyłącznie dla ludzi lub ze względu na wymagany do ich zastąpienia przekraczający możliwy do uzyskania w
najbliższych latach poziom zaawansowania technologicznego.
Tabela 44 Wybrane cechy z bazy O*NET istotne w modelu.
Cecha
Opis
Perswazja
Zdolność przekonywania innych osób do swoich racji – skłonienie ich do działania zgodnego ze
(Persuasion)
swoimi interesami.
Zręczność palców
Zdolność do wykonywania precyzyjnych ruchów dłońmi, służąca chwytaniu, przenoszeniu,
(Finger dexterity)
montażu wyjątkowo małych przedmiotów.
Oryginalność
Zdolność do proponowania nieszablonowych pomysłów albo idei dotyczących danej sytuacji bądź
(Originality)
danego tematu oraz zdolność do znajdowania nowych metod rozwiązania problemu.
Myślenie krytyczne
Zdolność do stosowania logicznego myślenia oraz ustrukturyzowanego toku rozumowania w celu
(Critical thinking)
identyfikacji mocnych i słabych stron zaproponowanego rozwiązania bądź podejścia do problemu.
Źródło: opracowanie własne WISE na podstawie bazy O*NET.
Frey i Osborne (2013) jako pierwsi przeprowadzili badanie z wykorzystaniem charakterystyk 702 zawodów z
bazy danych O*NET, którego efektem było przypisanie każdemu z nich prawdopodobieństwa jego
automatyzacji w perspektywie nieprzekraczającej dwóch dziesięcioleci. Wyniki tego badania są generalnie
spójne z zaprezentowanymi wcześniej przypuszczeniami, że zawody wymagające prostych i powtarzalnych
czynności jak np. kierowcy pojazdów, kasjerzy, kucharze w restauracjach o niższym standardzie, będą mogli być
w nieodległej przyszłości zastąpieni przez maszyny. Model Freya-Osborne’a generował jednak szereg
nieintuicyjnych wyników, dlatego Bitner, Starościk i Szczerba (2014) zaproponowali model ekonometryczny
WISE SARA opierający się na nowszej wersji bazy O*NET i nieco zmienionej metodologii. Jego celem było
określenie stopnia zagrożenia bezrobociem technologicznym w najbliższych latach w Polsce i innych krajach
europejskich. Opis metody zastosowanej w badaniu zagrożenia bezrobociem technologicznym w krajach
europejskich przedstawia Ramka 2.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
123
prawdopodobieństwo automatyzacji, rozszerzono uzyskane rezultaty na całą dostępną próbę.
Źródło: opracowanie własne WISE.
Model WISE SARA pozwolił oszacować prawdopodobieństwa automatyzacji zawodów. Jednak przeniesienie
otrzymanych rezultatów z bazy O*NET na grunt polskich i europejskich realiów gospodarczych wymagało
konwersji z amerykańskiego do europejskiego standardu opisu zawodów, czyli z bazy O*NET do
charakteryzującej profesje z europejskiego rynku pracy bazy EU LFS (European Labour Force Survey), która
zawierała jedynie 130 zawodów. Po dopasowaniu do każdego zawodu wartości prawdopodobieństwa jego
automatyzacji przyporządkowano odsetek zatrudnionych w danym zawodzie w całkowitym zatrudnieniu.
Dzieląc zawody na te o niskim ryzyku automatyzacji (prawdopodobieństwo nieprzekraczające 30%),
umiarkowanym ryzyku (prawdopodobieństwo między 30 a 65%) oraz wysokim ryzyku automatyzacji
(prawdopodobieństwo przekraczające 65%) ustalono udział pracowników zatrudnionych w każdej z
wyznaczonych kategorii w całkowitej sile roboczej Polski oraz innych krajów europejskich (Wykres 56).
W rankingu ewidentnie wyłania się podział między zachodnią i wschodnią częścią Europy, gdzie struktury
rynków pracy krajów Europy Zachodniej wydają się być bardziej odporne na postęp technologiczny w stosunku
do wschodnich sąsiadów. Większa odporność wynika z mniejszej ilości miejsc pracy w Europie Zachodniej
opartych na prostych czynnościach takich jak na przykład: montaż i składanie komponentów, przetwórstwo
spożywcze czy uprawa roli. Innym powodem aktualnie mniejszego stopnia narażenia na zastąpienie ludzi
robotami w zachodnich i północnych częściach Europy jest fakt, że kraje te zdążyły już przejść w pewnym
stopniu proces mechanizacji procesów produkcji, a rynki Europy Wschodniej polegając dotąd na taniej sile
roboczej nie miały bodźców do dyfuzji innowacji komputerowych w procesach produkcyjnych. Takimi bodźcami
są bez wątpienia m.in.: łatwy dostęp do infrastruktury sieciowej czy konieczność konkurowania na rynkach
Wykres 56 Odsetek miejsc pracy mocno zagrożonych automatyzacją w Europie wg. PKB per capita.
40%
35%
120000
R² = 0,4598
R² = 0,7335 (bez LU)
100000
30%
80000
25%
20%
60000
15%
40000
10%
20000
5%
0%
0
NO CH NL FI
IE SE IS UK LU DK DE FR EL AT BE LV LT IT CZ EE CY PT ES SK PL HU
Zatrudnieni na miejscach pracy o wysokim prawdopodobieństwie automatyzacji (% siły roboczej)
PKB per capita (USD 2014, PPP) (prawa oś)
Źródło: opracowanie własne WISE na podstawie wyników modelu WISE SARA.
międzynarodowych w zakresie innowacji.
Poziom innowacyjności danej gospodarki jest kolejną, po poziomie zamożności, zależnością warunkującą
wysoki odsetek miejsc pracy zagrożonych automatyzacją. Zależność pomiędzy rozwojem technologicznym a
odsetkiem zawodów podatnych na mechanizację wydaje się być dość klarowna – im wyższy stopień
zaawansowania technicznego oraz zasób dostępnej wiedzy o technikach produkcyjnych, tym mniej
pracowników można zastąpić przez maszyny. Oprócz samej wiedzy, w procesie produkcyjnym wymagana jest
także wysoko wykwalifikowana siła robocza, co w rezultacie premiuje płacowo wysokiej klasy specjalistów,
niejako wymuszając w długim okresie odpowiednie procesy dostosowawcze na rynku pracy. Na zależność
między innowacyjnością a odsetkiem zawodów zagrożonych automatyzacją, wskazują także statystyczne
korelacje. Współczynnik korelacji między zagrożonym odsetkiem pracowników a udziałem wydatków na B+R w
PKB wynosi -0,60. Podobną zależność można zaobserwować między odsetkiem zagrożonych miejsc pracy a
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
124
liczbą zgłoszonych patentów, które także są uważane za miernik innowacyjności gospodarki (Bitner, Starościk i
Szczerba 2014).
Pomimo relatywnie złej pozycji Polski i innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej pod względem odsetka
miejsc pracy o wysokim stopniu zagrożenia automatyzacją, wydaje się, że są one na lepszej pozycji wyjściowej
niż kraje Europy Zachodniej były jeszcze kilkanaście lat temu, kiedy gwałtownie rósł w nich poziom
zaawansowania technologicznego. Kraje naszego regionu mogą już korzystać z doświadczeń swoich zachodnich
partnerów w procesie dostosowywania polityki publicznej w zakresie eliminowania niekorzystnych efektów
dyfuzji technologii. Ważne z punktu widzenia zatrudnionych na zagrożonych automatyzacją stanowiskach jest
zdobycie już dzisiaj odpowiednich kwalifikacji, aby w razie zwolnienia mogli oni płynnie znaleźć inne miejsce
pracy.
Po przeanalizowaniu bardziej szczegółowo charakterystyk zawodów z grupy o najwyższym
prawdopodobieństwie ich automatyzacji wydaje się, że rozwój internetu (a zwłaszcza rozwój BBA) będzie
głównym powodem zaniku większej części z nich w kolejnych latach. Dotychczasowe maszyny zastępujące ludzi
w procesie produkcji były oparte na nieskomplikowanych algorytmach, a więc mogły wykonywać jedynie proste
czynności. Dzisiaj maszyny te na drodze rozwoju sieci internetowej są w stanie wykonywać złożone czynności
wymagające dużego stopnia precyzji i zastępować ludzi na stanowiskach, które jeszcze kilka lat temu wydawało
się, że są zupełnie niezastępowalne przez komputery. Przykładami tego typu maszyn są samochody zdalnie
sterowane firmy Google bazujące na połączeniu bezprzewodowym czy coraz częściej stosowane samoloty
bezzałogowe (drony), które okazały się bardzo przydatne przede wszystkim jako sprzęt wojskowy.
Niedocenianym jeszcze prądem stanowiącym potencjalne zagrożenie dla wielu miejsc pracy związanym z BB
jest internet rzeczy (ang. internet of things). Dzięki niemu czynności wykonywane dotąd wyłącznie przez ludzi
(zarówno w zakładach produkcyjnych jak i w gospodarstwach domowych) będą mogły być wykonywane przez
urządzenia mogące pośrednio albo bezpośrednio gromadzić, przetwarzać lub wymieniać dane za
pośrednictwem sieci komputerowej. Internet rzeczy pozwala na wykonywanie przez maszyny bardziej
zaawansowanych prac będących efektem skoordynowanej pracy z innymi maszynami i bezprzewodowymi
połączeniami z bazą zarządzającą procesem produkcyjnym.
Tabela 45 przedstawia wybrane profesje z grupy zawodów najbardziej zagrożonych automatyzacją, do których
istnieje podejrzenie, że rozwój infrastruktury internetowej będzie miał duży wpływ na ich zanik w przyszłości.
Pomimo tego, że rozwój zaplecza BB nie jest warunkiem wystarczającym komputeryzacji dużej części zawodów,
to jego unikalna specyfika decyduje o tym, że dostęp do szybkiego łącza sieciowego będzie w nieodległej
perspektywie czasowej warunkiem koniecznym do ich zastąpienia przez komputery.
Tabela 45 Wpływ internetu na zanik wybranych miejsc pracy najbardziej zagrożonych automatyzacją.
Pracownicy administracji
Pracownicy
pieniężnego
98,1%
Udział
w
zatrudnieniu
w Polsce
1,6%
97,7%
0,9%
95,6%
0,6%
87,2%
0,7%
86,6%
0,7%
69,9%
2,8%
Prawdopodobieństwo
automatyzacji
Zawód
obrotu
Pracownicy
do
spraw
informowania klientów
Maszyniści kolejowi, dyżurni
ruchu i pokrewni
Kasjerzy
Pracownicy usług ochrony
Pracownicy obsługi biurowej
67,9%
2,4%
Stewardzi, konduktorzy i 67,4%
0,2%
przewodnicy
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników modelu WISE SARA.
Wpływ internetu na zanik miejsc pracy
Rozwój
e-administracji.
Bezprzewodowa
komunikacja z petentami.
Spadek znaczenia pośredników w transakcjach
finansowych dzięki wzrostowi szybkości połączeń
u odbiorców prywatnych.
Rozwój
informacji
elektronicznej
dzięki
całkowitemu upowszechnieniu się dostępu do
internetu w społeczeństwie.
Bezprzewodowa komunikacja między centralą a
pociągami, bezprzewodowe zarządzanie ruchem
kolejowym.
Rozwój rynku zakupów produktów spożywczych
przez internet, zastępowanie kasjerów maszynami
samoobsługowymi podłączonymi do sieci.
Rozwój systemów bezprzewodowych sieci
monitoringu.
Rozwój systemów informacji elektronicznej.
Rozwój systemów informacji elektronicznej.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
125
Prawdopodobieństwo automatyzacji można interpretować nie tylko jako ryzyko, że zawód ten całkowicie
zniknie. Alternatywnie można uznać, że wyraża ono znaczącą zmianę w sposobie jego wykonywania i redukcję
znacznej części etatów w horyzoncie 20-30 lat. Zwykle zawody nie znikają całkowicie, lecz podlegają
przeobrażeniom:
•
•
niektóre zachowują swój charakter, lecz stają się niszowe, z wytwarzania powszechnych wyrobów
nastawiają się na wybraną grupę klientów ceniącą tradycję: szewcy, krawcy, kowale;
inne zamiast pracy fizycznej w coraz większym stopniu polegać będą na obsłudze maszyn: sprzątacze,
robotnicy przemysłowi, pracownicy biurowi.
W obydwu przypadkach oznaczać to będzie nie tylko redukcję miejsc pracy, ale także radykalną zmianę ich
charakteru, co może spowodować, że osoby dotychczas je wykonujące nie będą potrafiły dłużej tego robić:
obecny kasjer zapewne nie będzie w stanie obsługiwać systemu informatycznego wykorzystywanego do
zarządzania systemem sprzedaży w dużym supermarkecie.
Na podstawie trendów na rynku pracy, które już dzisiaj możemy obserwować, łatwo zauważyć, że
automatyzacja zawodów nie ma charakteru jedynie wewnętrznych przeobrażeń strukturalnych w ramach
danego przedsiębiorstwa, które podejmuje decyzję o zastąpieniu ludzi maszynami. Na fali rozwoju dostępu do
internetu w ostatnich latach można również zauważyć tendencję do coraz powszechniejszego wykonywania
części pracy przez samych klientów np. korzystając z usług elektronicznych lub systemów samoobsługowych,
wykonują oni zadania, które wcześniej należały do zatrudnionych pracowników (Batorski i in. 2012).
5. 3 AU TO MATY ZAC J A PRAC Y A B E ZROB OC I E
Przedstawiony w poprzedniej części sposób analizowania ryzyka automatyzacji dla różnych zawodów został
zastosowany do danych pochodzących z badań prowadzonych w Polsce. Oszacowane wartości ryzyka
automatyzacji dla poszczególnych zawodów dla kilkuset zawodów wyodrębnionych wg stosowanej w Polsce
klasyfikacji ISCO na poziomie 4-cyfr zostały połączone z bazami danych dotyczącymi struktury zatrudnienia w
Polsce (w tym BKL i Diagnoza społeczna). Pozwala to na dokonanie oceny dotychczasowego znaczenia procesu
automatyzacji na rynek pracy. W tym celu wykorzystane zostały bazy danych z badania Bilansu Kapitału
Ludzkiego z lat 2010-2014 oraz badań Diagnozy społecznej z lat 2011-2015. Zaletą tych badań jest zastosowanie
klasyfikacji zawodów ISCO-08 na dużym poziomie szczegółowości, tj. przy użyciu czterech cyfr. Pozwala to na
dokładne analizowanie znaczenia ryzyka automatyzacji dla poszczególnych badanych osób, a także na
precyzyjniejsze określenie zagrożenia automatyzacją, które przy agregacji do mniejszej liczby grup
zawodowych, w efekcie uśrednienia jest zaniżane.
Dotychczasowe badania pokazywały wysoki poziom bezrobocia technologicznego w Polsce (Batorski i Błażewicz
2015), istotnie wyższy od wartości obserwowanych w Stanach Zjednoczonych (Frey i Osborne, 2013) czy
Wielkiej Brytanii. W pierwszej połowie 2015 roku w zawodach o niskim ryzyku automatyzacji
(prawdopodobieństwo poniżej 0,3) pracuje jedna trzecia zatrudnionych, natomiast w zawodach o wysokim
ryzyku (prawdopodobieństwo powyżej 0,7) pracuje 46% pracujących (Wykres 57). Inną strukturę zawodów
mają osoby bezrobotne. Znacznie mniej z nich miało pracę w zawodach o niskim ryzyku automatyzacji (14%), a
aż dwie trzecie reprezentuje zawody charakteryzowane jako wysoko zagrożone. Wyniki te pokazują, że związek
ryzyka automatyzacji i bezrobocia może być istotny.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
126
Wykres 57. Struktura zbiorowości pracujących i bezrobotnych w Polsce według zagrożenia automatyzacją
zawodu 2015.
35
pracujący
bezrobotni
­
Procent osób z danej grupy
30
­
25
20
15
10
5
0
[0,0-0,1) [0,1-0,2) [0,2-0,3) [0,3-0,4) [0,4-0,5) [0,5-0,6) [0,6-0,7) [0,7-0,8) [0,8-0,8) [0,9-1,0)
grupy zawodów według ryzyka automatyzacji
Źródło: opracowanie D.Batorski na podstawie danych Diagnoza społeczna 2015.
5.3.1 POZIOM BEZROBOCIA A RYZYKO AUTOMATYZACJI
Bezrobocie jest znaczenie wyższe w zawodach, dla których ryzyko automatyzacji jest większe. Według danych
Diagnozy społecznej z 2015 roku, w zawodach o niskim ryzyku realne bezrobocie wynosiło 4%, w grupie
zawodów o umiarkowanym ryzyku automatyzacji 8%, a w tych wysokozagrożonych aż 12%. Szczegółową
zależność prezentuje Wykres 58.
Wykres 58. Poziom bezrobocia w zawodach w zależności od ryzyka automatyzacji w pierwszej połowie 2015
roku w Polsce.
poziom bezrobocia w danej grupie
zawodów
16%
bezrobocie w zawodach o danym ryzyku automatyzacji
14%
12%
10%
8%
6%
4%
2%
0%
[0,0-0,1) [0,1-0,2) [0,2-0,3) [0,3-0,4) [0,4-0,5) [0,5-0,6) [0,6-0,7) [0,7-0,8) [0,8-0,8) [0,9-1,0)
grupy zawodów według ryzyka automatyzacji
Źródło: opracowanie D.Batorski na podstawie danych Diagnoza społeczna 2015.
Wyższe prawdopodobieństwo automatyzacji danego zawodu, to nie tylko większy odsetek osób pozostających
bez pracy, ale dodatkowo również relatywnie mniejsza szansa na znalezienie pracy. Jak pokazali Batorski i
Błażewicz (2015) im wyższe zagrożenie automatyzacją, tym mniej jest ofert pracy w tym zawodzie w stosunku
do liczby bezrobotnych.
Przedstawiony powyżej związek bezrobocia z ryzykiem automatyzacji może mieć charakter pozorny i być
efektem innych czynników. Żeby to zweryfikować przeprowadzone zostały analizy zmian zachodzących w
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
127
czasie, co było możliwe dzięki panelowemu badaniu Diagnozy społecznej, w którym co dwa lata badane są te
same osoby. Analiza danych panelowych z lat 2013-2015 pokazuje, że osoby pracujące w zawodach o niskim
ryzyku automatyzacji mają istotnie większą szansę na utrzymanie zatrudnienia niż przedstawiciele zawodów o
wysokim ryzyku (Wykres 59). W tych pierwszych po dwóch latach pracuje nadal prawie 93%, a w tych drugich
89%. Bezrobotnymi było w 2015 roku 2% osób, które pracowały w 2013 roku w zawodach o niskim ryzyku
automatyzacji i 4% tych, których zawód jest mocno zagrożony tym procesem. Ryzyko automatyzacji związane
jest także z szansami na znalezienie pracy. Osoby, które w 2013 roku były bezrobotne, jeśli wykonują zawód o
niskim ryzyku automatyzacji, miały znacznie większą szansę na znalezienie zatrudnienia niż ci, którzy
reprezentują zawody o wysokim ryzyku automatyzacji. Na wiosnę 2015 roku pracowało 63% bezrobotnych dwa
lata wcześniej z zawodów „bezpiecznych” i ledwie 46% z zawodów o wysokim ryzyku.
Wykres 59. Zmiana sytuacji zawodowej w latach 2013-2015 osób bezrobotnych i pracujących w 2013 roku w
zależności od ryzyka automatyzacji zawodu, w którym pracują.
procent osób z danej grupy z 2013
niskie ryzyko automatyzacji
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
wysokie ryzyko automatyzacji
92,7
88,9
63,4
45,7
35,2
23,8
2,1
pracuje 2015
bezrobotny 2015
pracuje 2015
bezrobotni 2013
4,0
bezrobotny 2015
pracujący 2013
Źródło: opracowanie D.Batorski na podstawie danych Diagnoza społeczna 2013 i 2015.
Przedstawione dotychczas różnice mogą być nie tylko efektem automatyzacji, ale także innych różnic pomiędzy
osobami pracującymi w zawodach o niskim i wysokim ryzyku automatyzacji pracy. Aby wykluczyć wpływ
czynników, takich jak wiek, wykształcenie, płeć, wielkość miejsca zamieszkania itp., przeprowadzone zostały
analizy statystyczne. Analizy regresji logistycznej uwarunkowań bezrobocia w latach 2011, 2013 i 2015
pokazują, że wykonywanie zawodu o większym prawdopodobieństwie automatyzacji wiązało się również z
większym ryzykiem bezrobocia. Zależności te są stabilne w okresie 2011-2015. Oznacza to, że część bezrobocia
w Polsce jest związana z rozwojem nowych technologii i automatyzacją pracy. Nie oznacza to jednak, że nowe
technologie, a w szczególności internet szerokopasmowy mają wyłącznie negatywny wpływ na ilość miejsc
pracy.
Korzystanie z internetu szerokopasmowego jest jednym z istotnych czynników w omawianych tu analizach
regresji, który ma znaczenie dla ryzyka braku pracy wśród osób aktywnych zawodowo. Osoby, które z sieci
korzystają są w mniejszym stopniu zagrożone brakiem pracy. Co więcej, efekt ten ma znacznie większe
znaczenie niż ryzyko automatyzacji zawodu. Innymi słowy, osoba pracująca w zawodzie wysokiego ryzyka, która
jednak korzysta z internetu ma mniejsze prawdopodobieństwo bycia bezrobotną niż ktoś, kto pracuje w
zawodzie o niskim ryzyku automatyzacji, ale nie korzysta z internetu. Korzystanie z sieci w istotny sposób
przyczynia się do szans na znalezienie zatrudnienia, a także zwiększa prawdopodobieństwo utrzymania pracy
dla osób, które już są zatrudnione. Wyniki te świadczą o pozytywnych efektach korzystania z internetu
szerokopasmowego, ale jednocześnie oznaczają pogłębianie się negatywnych efektów zjawiska wykluczenia
cyfrowego (Batorski 2009). Osoby niekorzystające z internetu mają mniejsze szanse na utrzymanie się na rynku
pracy.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
128
5.3.2 DOSTOSOWANIE RYNKU PRACY DO ZACHODZĄCYCH ZMIAN
Przedstawione do tej pory analizy pozwalają stwierdzić, że proces automatyzacji przekłada się na bezrobocie w
Polsce. Nie pozwalają jednak odpowiedzieć na pytanie o charakter tego bezrobocia technologicznego, a przede
wszystkim, czy ma ono charakter przejściowy, strukturalny czy permanentny. Odpowiedź na to pytanie wymaga
również stwierdzenia jak szybko następuje dostosowanie osób aktywnych zawodowo do zmian zachodzących
na rynku pracy.
Zmiany w strukturze popytu na pracę w różnych zawodach przekładają się także na zmiany w podaży.
Następuje stopniowe dostosowanie osób aktywnych zawodowo do potrzeb rynku pracy. Dzieje się to zarówno
w wyniku zachowań indywidualnych i zmian zawodu osób pracujących, jak również w efekcie wymiany pokoleń.
Osoby aktywne zawodowo stosunkowo często zmieniają wykonywany zawód. Zmiany te zachodzą zarówno
przy okazji zmiany miejsca pracy, jak również poprzez zmianę stanowiska w dotychczasowym miejscu pracy.
Analizy danych z panelu Diagnozy społecznej pokazują, że w okresie dwóch lat (2011-2013 oraz 2013-2015)
pracę zmienia około jednej trzeciej osób aktywnych zawodowo (wliczani są w to również bezrobotni). Nieco
częściej są to zmiany na zawody o niższym ryzyku automatyzacji. Tym samym następuje stopniowe
dostosowanie się rynku pracy do procesu automatyzacji.
Warto podkreślić, że tego typu dostosowanie rzadko kiedy zachodzi w ten sposób, że osoby tracące pracę w
zawodzie, który wymaga niewielkich kwalifikacji przekwalifikowują się i zdobywają pracę wymagającą wysokich
kompetencji. Przekwalifikowanie robotnika na programistę nie jest proste, jednak proces zmiany zachodzi
bardziej stopniowo. Do zawodów specjalistycznych, w których brakuje pracowników, przekwalifikowują się na
ogół ludzie z innych, pokrewnych zawodów. Są to więc zmiany, w których nie występuje duża luka
kompetencyjna. Jednocześnie osoby te zwalniają swoje dotychczasowe miejsca pracy, które może być łatwiej
zająć osobom, które swoją pracę straciły.
Kolejnym mechanizmem dostosowania są zmiany wynikające z wchodzenia na rynek pracy kolejnych pokoleń
oraz przechodzenia osób w starszym wieku poza rynek pracy. Młodzi, którzy dopiero zaczynają pracę często są
biegli w korzystaniu z nowych technologii i mają lepsze przygotowanie do wykonywania zawodów, które
trudniej zautomatyzować. Natomiast osoby odchodzące na emeryturę częściej pracują w zawodach, których
popularność już maleje. Zmiany te są również obserwowalne empirycznie, ale ich skala również nie jest duża.
Co więcej, zdarzają się wyjątki. Między 2013 a 2015 rokiem wśród osób wchodzących na rynek pracy mniej było
takich, którzy podejmowali pracę w zawodach o wysokim ryzyku automatyzacji niż wśród osób, które kończyły
swoja karierę zawodową. Takie przypadki mogą być jednak związane z bieżącą sytuacją na rynku pracy. W
zależności od warunków pierwsza praca może być daleka od faktycznych kompetencji absolwentów.
Wykres 60. Zmiana struktury zatrudnienia - udział zawodów o niskim i wysokim ryzyku automatyzacji.
niskie ryzyko automatyzacji
43
41,3
prccent pracujących
41
wysokie ryzyko automatyzacji
40,3
40,1
30,8
31,3
2013
2015
39
37
35
33
31
29,9
29
27
25
2011
Źródło: opracowanie D.Batorski na podstawie danych Diagnoza społeczna 2011-2015.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
129
Efektem opisanych tu procesów jest stopniowa zmiana struktury rynku pracy. Rośnie liczba osób pracujących w
zawodach o niskim zagrożeniu automatyzacją i spada tych, którzy pracują w zawodach o dużym ryzyku. Zmiany
zachodzące w ostatnich latach ukazuje Wykres 60. Co prawda może wydawać się, że zmiany te nie są duże, to
jednak świadczą one o tym, że następuje dostosowanie rynku pracy i choć zjawisko bezrobocia
technologicznego jest faktem, to jednocześnie jest ono równoważone przez dostosowanie pracowników i
zmiany wykonywanych zawodów.
Na zakończenie warto jeszcze zwrócić uwagę, że stopa bezrobocia w Polsce spada. Nie oznacza to oczywiście,
że problem bezrobocia technologicznego nie jest duży, bo wpływ na taki stan rzeczy ma bardzo wiele
czynników. Od sytuacji gospodarczej partnerów handlowych Polski, aż po napływ unijnych funduszy
strukturalnych. Niewykluczone, że gdyby sytuacja na rynku pracy była gorsza, to również zjawisko bezrobocia
technologicznego uległoby nasileniu.
5. 4 T EL E P RAC A
Potencjalnie istotne efekty internetu szerokopasmowego dla rynku pracy związane są także ze zjawiskiem
telepracy. Co prawda, brakuje dobrych badań na ten temat prowadzonych w Polsce, ale skorzystanie z danych,
które są dostępne pozwala wyciągnąć kilka ciekawych wniosków.
Aż 48% pracujących przyznaje że przynajmniej od czasu do czasu korzystają z domowego komputera i internetu
w domu do załatwiania spraw związanych z pracą (Batorski 2015a). Co więcej, jedna czwarta przyznaje, że
pracowała w domu w okresie ostatniego tygodnia. Wartość te jest od kilku lat podobna – również w 2013 roku
co czwarty pracownik przyznawał się do regularnego pracowania z domu. Wyniki te nie są jednak
odzwierciedleniem tego, że telepraca stała się w Polsce bardzo popularna, a raczej tego, że komputery i
internet prowadzą do zacierania się granic między życiem prywatnym, a pracą. Przeplatanie się tych dwóch sfer
zachodzi w obie strony – nie tylko część pracy wykonywana jest z domu, albo z innych miejsc przy użyciu
technologii mobilnych, ale również praca coraz częściej staje się miejscem załatwiania spraw prywatnych.
Znacznie częściej pracują w domu osoby, których praca wprost pozawala na wykonywanie niektórych
obowiązków w domu. Takich osób jest niecałe 20% pracowników, z czego nieco ponad połowa faktycznie
regularnie przynajmniej trochę pracuje z domu. Pewne zadania związane z pracą przy pomocy domowego
komputera wykonuje jednak również prawie 40% tych, którzy deklarują, że ich praca nie pozwala na
wykonywanie obowiązków z domu, zapewne chodzi tu przede wszystkim o mniej znaczące zadania,
odpowiadanie na maile, itp. Tym samym możemy oszacować obecne maksymalne zakresy pracy z domu na
mniej więcej 10% pracujących, a dodatkowo ponad jedna trzecia wykonuje od czasu do czasu z domu jakieś
zadania związane z pracą.
Wykorzystanie domowego komputera i dostępu do internetu do pracy zawodowej jest wyraźnie częstsze w
gospodarstwach domowych, w których jest dostęp szerokopasmowy. W gospodarstwach domowych, w których
są wolniejsze łącza, albo dostęp mobilny pracę zdalną wykonuje 21% pracowników, a w tych, gidze jest dostęp
szerokopasmowy 28%. Przepustowość dostępu też ma znaczenie i w gospodarstwach domowych z łączami
30Mb/s lub szybszymi aż 40% zatrudnionych regularnie zdarza się pracować z domu! Niewykluczone, że dostęp
szerokopasmowy sprzyja telepracy, choć możliwe jest także, że ci którzy pracują z domu są bardziej skłonni
żeby w taki dostęp o większej przepustowości inwestować.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
130
Wykres 61. Popularność telepracy wśród pracowników z miejscowości o różnej wielkości.
Procent pracujących w danej klasie miejscowości
2013
2015
45%
40%
35%
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
miasta o liczbie miasta o liczbie miasta o liczbie miasta o liczbie miasta o liczbie
mieszkańców mieszkańców mieszkańców mieszkańców mieszkańców
500 tys. i więcej 200-500 tys.
100-200 tys.
20-100 tys.
poniżej 20 tys.
wieś
Źródło: opracowanie D.Batorski na podstawie danych Diagnoza społeczna 2013 i 2015.
Ze znaczeniem przepustowości łącz wiąże się także to, że telepraca jest znacznie bardziej popularna wśród
pracowników mieszkających w największych miastach niż tych ze wsi i małych miasteczek. Różnica jest ponad
dwukrotna. Dlatego, choć telepraca potencjalnie mogłaby być sposobem rozwiązania problemów bezrobocia
na terenach poza dużymi miastami, to póki co potencjał ten zostaje niewykorzystany. Jest to efekt zarówno
problemów infrastrukturalnych i gorszej jakości dostępu do internetu w małych miejscowościach, ale także, a
może nawet przede wszystkim, niższych kompetencji użytkowników z takich obszarów (Batorski 2015).
5. 5 P OD SU MOWANIE
Przedstawione w tym rozdziale analizy pokazały, że zjawisko bezrobocia technologicznego występuje w Polsce
oraz że znacząca część zatrudnionych pracuje w zawodach, na które popyt w perspektywie 10-20 lat będzie
bardzo malał. Co więcej, już teraz widać, że osoby pracujące w takich zawodach są znacznie bardziej zagrożone
bezrobociem i mają większe trudności ze znalezieniem nowej pracy, ze względu na znacząco niższą liczbę
dostępnych dla nich ofert pracy.
Rozwój i upowszechnienie internetu szerokopasmowego to tylko jeden z elementów procesu automatyzacji.
Przedstawione tu analizy (Tabela 8) pozwalają przewidzieć, że zagrożonych redukcją zatrudnienia z powodu
rozwoju sieci jest 9,3% obecnie pracujących.
Choć implikacje krótkookresowe na rynku pracy wynikające z rozwoju infrastruktury sieci internetu
szerokopasmowego mogą rodzić uzasadnione kontrowersje ze strony dużej części zatrudnionych, to
długookresowy wpływ rozwijających się dynamicznie w ostatnich latach technologii na rynek pracy nie jest
jednak oczywisty i może zasadniczo różnić się ze względu na specyfikę danego rynku pracy. Spośród prawie
dwóch tysięcy ekspertów zapytanych o opinię na ten temat przez Pew Research Center (2014) niemal połowa
(48%) była zdania, że upowszechnienie maszyn spowoduje przede wszystkim utratę miejsc pracy. Pozostali
uważali, że łączna liczba posad w ostatecznym rozrachunku nie zmieni się lub wręcz wzrośnie – jednak nawet
oni wskazywali, że technologia spowoduje zanikanie wielu zawodów lub mocny spadek popytu na nie, choć
w zamian powstaną nowe branże i nowe profesje.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
131
6
INTERNET A JAKOŚĆ ŻYCIA OBYWATELI, WPŁYW NA SPOŁECZEŃSTWO I
SPÓJNOŚĆ SPOŁECZNĄ
6. 1 WP R OWA D Z EN I E
Z Internetu korzysta już dwie trzecie Polaków, sieć jest wykorzystywana praktycznie we wszystkich obszarach
życia – jest narzędziem dostępu do informacji i wiedzy, narzędziem komunikacyjnym, a także transakcyjnym –
umożliwiając dokonywanie zakupów, czy spraw urzędowych. Internet ma istotny wpływ na jakość życia,
poprzez wpływ na zmianę dostępności różnego rodzaju zasobów, a także dlatego, że jego upowszechnienie i
wzrost wykorzystania w różnych sferach, prowadzi do zmiany sposobów wykonywania różnych czynności przez
co ma wpływ na sposób funkcjonowania użytkowników.
Potencjalnie Internet daje ogromne możliwości rozwoju i poprawy własnej sytuacji, jednak sieć jest też źródłem
różnego rodzaju wyzwań i zagrożeń. Te ostatnie związane są przede wszystkim z bezpieczeństwem,
prywatnością i uzależnieniami. Internet dostarczając nieograniczoną wręcz ilość treści rozrywkowych może
odciągać użytkowników od ich obowiązków i codziennych spraw. Dlatego też, pytanie o to jaki jest faktyczny
wpływ wykorzystania Internetu na różne sfery życia nie jest wcale pytaniem oczywistym i wymaga
pogłębionych analiz, które są przedmiotem tej części ekspertyzy. W praktyce, to jakie są efekty korzystania z
sieci, może być też różne dla różnych grup użytkowników ponieważ mogą zależeć od sposobów korzystania z
sieci (por. Batorski 2013).
6.1.1 BADANIE EFEKTÓW INTERNETU
Analiza wpływu internetu szerokopasmowego na różne sfery życia użytkowników jest jednym z istotniejszych
pytań dotyczących efektów rozwoju ICT. Odpowiedź na to pytanie musi brać pod uwagę, kilka istotnych
obserwacji wynikających z wcześniejszych badań.
Internet jest tylko narzędziem, które ma zarówno potencjał poprawiania sytuacji życiowej użytkowników, ale
źle wykorzystywany może również przyczyniać się do jej pogorszenia (np. uzależnień, alienacji społecznej),
dlatego też analiza efektów upowszechnienia internetu szerokopasmowego jest zadaniem wymagającym
przede wszystkim analiz empirycznych dotyczących zmian jakie zachodzą w życiu Polaków w efekcie większej
dostępności sieci, a nie mogą opierać się o samą analizę potencjału narzędzia i dywagacje o potencjalnych
efektach niepopartych pogłębionymi analizami statystycznymi. Z tego powodu koncentrujemy się w tym
rozdziale na analizach danych dotyczących Polski.
Efekty upowszechnienia internetu szerokopasmowego mogą być obserwowane nie tylko na poziomie
użytkowników internetu, ale także przez osoby, które z sieci nie korzystają. Przykładowo, jeżeli dzięki
wykorzystaniu nowych technologii i internetu policja jest w stanie zwiększyć poziom bezpieczeństwa
mieszkańców, to efekt ten doświadczany jest również przez osoby, które same z internetu nie korzystają.
Oprócz potencjalnych efektów wpływu internetu szerokopasmowego trzeba wziąć pod uwagę również
uwarunkowania korzystania z sieci. Przykładowo, osoby, które są w lepszej sytuacji życiowej, które są bardziej
aktywne społecznie, uczestniczą w kulturze, częściej też korzystają z internetu szerokopasmowego. Zależności
te muszą być wzięte pod uwagę i analizy przeprowadzone w tej części nie mogą opierać się o proste badania
korelacyjne. Ustalenie pozytywnej korelacji między korzystaniem z internetu szerokopasmowego a pozycją na
rynku pracy, czy uczestnictwem w kulturze niczego nie wniesie. Nie będzie bowiem wiadomo, w którą stronę
zachodzi wpływ – czy osoby, które są w lepszej sytuacji korzystają częściej, czy odwrotnie, to korzystanie sprzyja
poprawianiu sytuacji. Dlatego też niezbędne było przeprowadzenie analiz przyczynowo-skutkowych. Było to
możliwe dzięki wykorzystaniu panelowego charakteru badań Diagnozy społecznej. W badaniach tych, co dwa
lata badane są te same osoby, dzięki temu dowiadujemy się nie tylko o ich aktualnych zachowaniach i sytuacji
życiowej, ale możliwe jest również analizowanie jak zmieniają się one w czasie i od czego te zmiany zależą oraz
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
132
w jakim stopniu zależą od korzystania z internetu szerokopasmowego. Co więcej, zmiana ta badana jest nie na
zasadzie subiektywnej deklaracji respondenta o tym co się zmieniło odkąd zaczął korzystać, ale na zasadzie
porównania jego obecnych odpowiedzi z tym co odpowiadał na te same pytania dwa, cztery i więcej lat
wcześniej (por. np. Batorski, 2013). Dzięki temu jesteśmy w stanie znacznie precyzyjniej i obiektywniej
identyfikować efekty będące przedmiotem zainteresowania. Badanie to ma charakter unikalny w skali
światowej, dlatego zamiast przedstawiać wyniki cudzych badań realizowanych na dużo gorszych danych
przeanalizowane zostały dane dotyczące efektów internetu w Polsce.
Analizując zmiany jakie zachodzą w różnych sferach życia Polaków można wyjaśniać je poprzez różne czynniki,
w tym także korzystanie z internetu szerokopasmowego. Jednak w każdej sferze wiele innych zmiennych ma
swoje znaczenie – przykładowo zdrowie zależy od wieku, stylu życia, wykształcenia i wielu innych czynników.
Dlatego też analizując efekty związane z upowszechnieniem internetu szerokopasmowego uwzględniony i
wyeliminowany został wpływ tych innych zmiennych. Wykorzystane zostały modele regresji wielokrotnej i
logistycznej, co pozwoli na wyodrębnienie efektów poszczególnych zmiennych. Dzięki temu badanie wpływu
korzystania z internetu szerokopasmowego, tam gdzie to było możliwe, zostało przeprowadzone przy kontroli
wpływu innych zmiennych.
Analizy będą wykorzystują również dane dotyczące sposobu korzystania z internetu, jak bowiem pokazaliśmy
wcześniej (Batorski 2013) zmienne te maja pośredniczący efekt na konsekwencje korzystania z sieci. Efekty i
zmiany życiowe, których doświadczają użytkownicy sieci są różne i zależą od tego, w jaki sposób korzystają oni z
internetu. Analiza zmian zachodzących w życiu Polaków w związku z korzystaniem z internetu
szerokopasmowego uwzględnia nie tylko sam fakt korzysta, jego intensywność, czy przepustowość posiadanych
łącz, ale również efekty związane z samym momentem rozpoczęcia korzystania. Takie podejście jest
uzasadnione, ponieważ pewne efekty są doświadczane przez osoby, które zaczynają korzystać z sieci, ale nie
obserwujemy dalszych zmian wraz ze stażem korzystania, czy wzrostem jego intensywności. Dobrym
przykładem są tu efekty znaczącego wzrostu samooceny i spadek symptomów depresji odczuwany przez osoby
w wieku 50+, które zaczynają korzystać z internetu (por. Batorski i Zając, 2010).
Efekty korzystania z internetu zmieniają się w czasie. Wynika to ze zmian samego internetu oraz rozwoju
nowych możliwości, jakie daje to narzędzie. Przykładowo jedne z pierwszych badań efektów korzystania z
internetu pokazywały szereg negatywnych konsekwencji (Kraut i inni 1995), jednak dalszy rozwój internetu i
przyrost liczby użytkowników doprowadziły do tego, że obserwowane efekty zaczęły być dokładnie odwrotne.
Dlatego też w naszych analizach próbujemy uwzględniać dane pochodzące z najnowszych badań, w tym przede
wszystkim z najnowszej edycji Diagnozy społecznej, do której dane były zbierane na wiosnę 2015 i które nie są
jeszcze publicznie dostępne.
6.1.2 SPOSOBY KORZYSTANIA Z INTERNETU
Zanim przejdziemy do analizy efektów korzystania z internetu szerokopasmowego należy zauważyć, że sieć
może być wykorzystywana na wiele różnych sposobów. Jak pokazują wyniki badań Diagnozy społecznej
(Batorski, 2013, 2015) wyodrębnić można klika głównych wymiarów zastosowań internetu. Tutaj jedynie w
skrótowej postaci omówione zostaną podstawowe wnioski, natomiast szerszą analizę sposobów korzystania
można znaleźć w cytowanych tu pracach. Podstawowym i zdecydowanie najważniejszym zróżnicowaniem jest
kwestia wszechstronności używania internetu. Z jednej strony są użytkownicy, którzy z sieci korzystają jedynie
w bardzo podstawowym zakresie, a z drugiej ci, którzy korzystają z wielu różnych, w tym zaawansowanych
zastosowań. Większa wszechstronność wiąże się z bardziej twórczym wykorzystaniem sieci, tworzeniem
własnych stron, ale także z zastosowaniami ekonomicznymi – robieniem zakupów przez internet z
zagranicznych sklepów, czy płaceniem za treści w sieci. Korzystanie w sposób bardziej zaawansowany wiąże się
z posiadaniem wyższych kompetencji.
Dwa kolejne wymiary widoczne w zachowaniach użytkowników w 2015 roku są już znacznie mniej istotne.
Pierwszy z nich związany jest z komunikacją i podstawowymi zastosowaniami internetu, a drugi z rozrywką.
Podstawowe zastosowania to poczta elektroniczna, komunikatory, poszukujące przydatnych informacji w sieci,
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
133
ale także zakupy w sieci, choć robione wyłącznie w polskich sklepach internetowych. Z kolei zastosowania
związane z rozrywką to przede wszystkim granie w gry w sieci oraz korzystanie z serwisów społecznościowych,
ale także ściąganie filmów i muzyki, oglądanie w sieci, oraz słuchanie muzyki i radia (Batorski 2015).
Różne grupy użytkowników korzystają z sieci w różny sposób. Większe kompetencje korzystania i bardziej
wszechstronne używanie sieci jest częstsze wśród użytkowników młodszych, lepiej wykształconych,
mieszkających w większych miejscowościach i gospodarstwach domowych o wyższych dochodach. Z kolei
słabiej wykształceni internauci, mieszkający w małych miejscowościach i mający gorsze warunki materialne
znacznie częściej korzystają z sieci do celów związanych z rozrywką (Batorski 2015).
Takie zróżnicowanie używania sieci świadczy o tym, że to samo medium spełnia bardzo różne funkcje dla
różnych grup użytkowników. Bardzo zróżnicowana jest także intensywność z jaką internet jest wykorzystywany
i czas jaki użytkownicy spędzają w sieci. Co za tym idzie, należy oczekiwać, że efekty związane z korzystaniem z
internetu szerokopasmowego będą różne dla różnych grup użytkowników.
Na szczególną uwagę zasługuje zależność sposobów korzystania z internetu od przepustowości dostępu do
sieci, co obrazuje Wykres 62. Osoby mające łącza o większej przepustowości korzystają z internetu intensywniej
i w sposób bardziej wszechstronny i instrumentalny, niż ci, którzy mają wolniejsze łącza. Ci drudzy nieco częściej
korzystają natomiast w celach związanych z rozrywką. Taka zależność pozwala oczekiwać, że bardziej
pozytywne efekty korzystania związane są z posiadaniem dostępu do internetu o większej przepustowości.
Wykres 62. Sposoby korzystania z internetu w 2015 roku i ich zróżnicowanie w zależności od przepustowości
dostępu do internetu w domu użytkownika.
wszechstronność i zastosowania
zaawansowane
komunikacja i podstawowe sposoby
0,40
0,30
rozrywka
0,20
0,10
0,00
-0,10
-0,20
-0,30
do 1Mb/s
2-6 Mb/s
7-10 Mb/s
11-19 Mb/s
20-29 Mb/s
30-59 Mb/s
60+ Mb/s
Źródło: Opracowanie D. Batorski na podstawie danych Diagnoza społeczna 2015.
6. 2 W P Ł Y W I N TE RN ET U NA R OD Z I N Y
Internet jest istotnym narzędziem komunikacyjnym, pozwala na utrzymywanie kontaktów bez względu na
odległość, przez co może przyczyniać się do lepszego podtrzymywania kontaktów z osobami przebywającymi
daleko. Z drugiej strony nadmierne korzystanie z sieci może prowadzić do zjawiska alienacji, uzależnienia i
pogorszenia kontaktów z najbliższymi. Niniejsza część pozwoli na zidentyfikowanie tych związków.
6.2.1 EFEKTY WYKORZYSTANIA INTERNETU SZEROKOPASMOWEGO DO PRACY W DOMU
Istotnym efektem związanym z internetem szerokopasmowym jest zacieranie się granicy pomiędzy życiem
prywatnym a pracą. Komputery i dostęp do sieci sprawiają, że więcej osób wykonuje część obowiązków
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
134
zawodowych w domu. To zacieranie granic działa także w drugą stronę, tzn. pracownicy część swojego czasu
pracy poświęcają na załatwianie prywatnych spraw. Jednak to co jest istotne, z perspektywy postawionych tu
pytań, to że wykorzystanie domowego komputera i dostępu do internetu do pracy nie pozostaje bez efektów
dla czasu jaki jest poświęcany na pracę, a także dla relacji z innymi członkami rodziny.
Osoby, które wykorzystują domowy komputer i dostęp do internetu do pracy poświęcają na pracę zawodową
wyraźnie więcej czasu. Zarówno w 2013, jak i w 2015 roku pracowały średnio o około godzinę tygodniowo
więcej niż pozostali pracownicy. Można się zastanawiać czy różnice te nie wynikają z innych czynników, takich
jak na przykład rodzaj wykonywanej pracy, niż z samego faktu pracy w domu. Analiza zmian zachodzących w
czasie rozwiewa jednak wątpliwości – pracownicy, którzy między 2013 a 2015 rokiem zaczęli pracować w domu
lub zwiększyli częstotliwość takiej aktywności, poświęcają na pracę o pół godziny więcej niż robili to w 2013
roku. Z drugiej strony czas pracy tych, którzy obecnie pracują w domu rzadziej niż robili to dwa lata wcześniej,
albo nie robią tego wcale, jest obecnie o pół godziny tygodniowo krótszy. Wyniki te potwierdzają, że zacieranie
się granic między pracą a życiem prywatnym i przenoszenie pracy do domu przekłada się na wydłużenie czasu
poświęcanego na aktywność zawodową.
Przenoszenie pracy zawodowej do domu i wydłużanie czasu pracy może mieć swoje negatywne konsekwencje.
Osoby więcej pracujące w domu częściej deklarują, że nie są w stanie sprostać oczekiwaniom współmałżonków.
Efekt ten był widoczny zarówno w 2013, jak i w 2015 roku. I choć wymaga on bardziej pogłębionych analiz, to
uzyskane wyniki świadczą o tym, że praca w domu może przekładać się na pogorszenie relacji z innymi
członkami rodziny. Z drugiej strony osoby, które pracują w domu nieco częściej deklarują wyższą satysfakcję z
pracy, co może wynikać z tego, że osoby które są ze swojej pracy zadowolone są bardziej skłonne pracować
również w domu po godzinach. Możliwe jest również, że osoby te po prostu wykonują inny rodzaj pracy, która
jest nie tylko bardziej satysfakcjonująca, ale i łatwiejsza do wykonywania z domu.
6.2.2 UTRZYMYWANIE KONTAKTÓW Z RODZINĄ
Jednym z podstawowych zastosowań internetu jest komunikacja. Nie dziwi także fakt, że osoby korzystające z
internetu utrzymują kontakty z większą liczbą osób z rodziny, niż te, które z internetu nie korzystają. Na ile
jednak wynika to z tego, że osoby mające większą rodzinę są bardziej skłonne wykorzystywać stałe łącze? Aby
to zweryfikować i wykluczyć różnice związane z wiekiem, porównaliśmy grupy ze względu na wiek.
średnia liczba osób z rodziny z którymi regularny
kontakt
Wykres 63. Utrzymywanie kontaktów z rodziną (liczba osób) w zależności od wieku i korzystania z internetu.
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
do 24 lat
25-34 lata
35-44 lata
osoby niekorzystające
45-59 lat
60-64 lata
65+ lat
użytkownicy
Źródło: opracowanie D.Batorski na podstawie danych Diagnoza społeczna 2015.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
135
Jak można zaobserwować na wykresie internauci utrzymują kontakt z wyraźnie większą liczbą osób z rodziny,
niż osoby niekorzystające z sieci. Różnice te występują we wszystkich grupach wiekowych. Należy jednak
postawić pytanie o to, jaki jest charakter tego związku, czy użytkownicy dzięki internetowi podtrzymują kontakt
z większą ilością osób, czy może osoby mające więcej kontaktów i bardziej w nie zaangażowane chętniej sięgają
po internet? Aby to rozstrzygnąć przeanalizowaliśmy zmiany zachodzące w czasie.
Liczba osób z rodziny, z którymi badanie kontaktowali się zmniejszyła się między 2013 a 2015 rokiem
nieznacznie (o niecałe 0,3). Jest to normalnym procesem związanym ze starzeniem. Największy spadek nastąpił
wśród osób, które w tym okresie przestały korzystać z internetu (0,7), a najmniejszy wśród internautów, a
przede wszystkim tych, którzy po 2013 roku zaczęli korzystać. Różnice te są zgodne z oczekiwaniami, jednak ich
poziom jest niewielki i nie są one statystycznie istotne. Dlatego też nie można wyciągnąć wniosku o znaczącym
wpływie korzystania z internetu na liczbę podtrzymywanych relacji z członkami rodziny.
6.2.3 POCZUCIE OSAMOTNIENIA
Istotnym problemem szczególnie odczuwanym przez osoby starsze jest poczucie osamotnienia. Nie jest ono
związane tylko z relacjami rodzinnymi, ale również z kontaktami z innymi osobami – przyjaciółmi, znajomymi.
Jednym z podstawowych zastosowań internetu jest komunikacja międzyludzka, a poczucie osamotnienia jest
wśród użytkowników internetu znacznie rzadsze niż wśród osób niekorzystających. Dlatego też, warto przyjrzeć
się temu jaki jest związek korzystania z dostępu do sieci i poczucia osamotnienia.
Najczęściej samotność odczuwają osoby, które z internetu nie korzystają, a najrzadziej ci, którzy stosunkowo
niedawno zaczęli korzystać. To również wśród tych ostatnich nastąpił największy spadek osób odczuwających
samotność. Maleje także odsetek samotnych, wśród tych, którzy z internetu korzystają już dłużej, a pogłębia się
wśród tych co do sieci nie zaglądają.
Wykres 64. Poczucie osamotnienia w 2015 roku oraz jego zmiana w zależności od korzystania z internetu w
latach 2013-2015.
30%
25,0%
25%
20%
17,2%
15%
Tytuł
15,3%
13,9%
10%
5%
0,9%
0,5%
0%
-5%
-1,2%
-4,3%
-10%
niekorzysta z internetu zaczął korzystać po 2013 przestał korzystać po
2013
poczucie osamotnienia
korzysta od dawna
zmiana w latach 2013-15
Źródło: opracowanie D.Batorski na podstawie danych Diagnoza społeczna 2013 i 2015.
Poczucie osamotnienia rośnie przede wszystkim wśród osób starszych, jednak wśród tych, które z internetu
korzystają efekt ten nie jest widoczny. Wyniki te wskazują, że korzystanie z internetu i utrzymywanie za jego
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
136
pomocą kontaktów z bliskimi przyczynia się do zmniejszenia poczucia osamotnienia, a tym samym do
podnoszenia jakości życia w tym wymiarze.
6.2.4 ZADOWOLENIE ZE STOSUNKÓW Z NAJBLIŻSZYMI
Użytkownicy internetu częściej są zadowoleni ze swoich stosunków z najbliższymi w rodzinie niż osoby, które z
sieci nie korzystają. Aż 26% deklarowało w 2015 roku, że są bardzo z tych relacji zadowoleni. Niezadowolonych
było 5%. A wśród osób niekorzystających z sieci odpowiednio 21% bardzo zadowolonych i 8% niezadowolonych.
Różnice te mogą potencjalnie wynikać także z innych czynników, chociażby różnic w wieku między internautami
i osobami niekorzystającymi. Jednak w każdej grupie wiekowej to osoby korzystające z internetu są bardziej
zadowolone ze swoich stosunków z rodziną. Dlatego w tym przypadku również przeanalizowaliśmy zmiany
zachodzące w czasie. Zadowolenie ze stosunków z członkami rodziny zmienia się w bardzo niewielkim stopniu.
Jest nieznacznie wyższe wśród osób, które przestały korzystać z internetu po 2013 roku, ale wszystkie te różnice
nie są istotne statystycznie.
Podsumowując, efekty przedstawione w tej części nie pozwalają na wysunięcie jednoznacznych wniosków co
do wpływu dostępności i korzystania z internetu na relacje w rodzinie. Widocznych jest kilka częściowo
przeciwstawnych efektów – szerokopasmowy internet sprzyja pracy w domu, a to z kolei może przekładać się
na wydłużanie czasu pracy i pogorszenie relacji rodzinnych. Z drugiej strony dzięki korzystaniu z sieci
użytkownicy utrzymują kontakt z większą liczbą członków rodziny. Widoczne są także pozytywne efekty dla
spadku poczucia osamotnienia i zadowolenia ze stosunków z najbliższymi, ale nie są one silne.
6. 3 I N TE RN E T A Z DR OWI E
W niniejszej części poruszane są zagadnienia wpływu internetu na zdrowie użytkowników. Uwzględnione
zostały wpływy pośrednie, jak to czy dostęp do internetu szerokopasmowego, poprzez podniesienie dostępu do
informacji dotyczących zdrowia, profilaktyki i usług zdrowotnych przyczynia się do poprawiania stanu zdrowia
użytkowników w stosunku do osób, które z internetu nie korzystają. A także bardziej bezpośrednie
konsekwencje korzystania z komputerów i internetu, a szczególnie poświęcania na to dużej ilości czasu, na
dolegliwości fizyczne i dobrostan psychiczny.
6.3.1 AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA
Korzystanie z internetu sprzyja aktywności fizycznej i uprawianiu sportu. Z internetu częściej korzystają osoby
młodsze i lepiej wykształcone, które również częściej uprawiają różne formy aktywności fizycznej. Nie dziwi
więc, że jakąś formę sportu uprawia ponad połowa internautów (54%) i tylko 16% osób niekorzystających.
Istotnym pytaniem jest jednak to, czy korzystanie z internetu sprzyja aktywności, czy raczej od niej odciąga?
Niewykluczone, że obie te tendencje mogą mieć miejsce, jednak tak duża różnica w aktywności fizycznej
wskazuje, że internet może odgrywać pozytywną rolę. W sieci znaleźć można ogromną ilość informacji i porad
związanych z uprawianiem sportu. Niewykluczone, że znacznie ważniejsze jest jednak oddziaływanie na
motywację. Szczególnie serwisy społecznościowe ułatwiają aktywnym użytkownikom chwalenie się swoimi
treningami i osiągnięciami, co przynajmniej na część ich znajomych działa motywująco. Ponadto ułatwia
zorientowanie się, którzy znajomi trenują, kogo można poprosić o porady jak zacząć, albo z kim umówić się na
wspólne aktywne spędzanie czasu.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
137
Wykres 65. Różnice w uprawianiu sportu pomiędzy użytkownikami internetu i osobami niekorzystającymi.
Procent osób z danej grupy, które uprawiają daną aktywność
0%
10%
20%
30%
40%
AEROBIK
BIEGANIE/JOGGING/NORDIC WALKING
SIŁOWNIA
JAZDA NA ROWERZE
JAZDA NA NARTACH LUB INNE SPORTY ZIMOWE
PŁYWANIE
GRA W PIŁKĘ NOŻNĄ LUB INNE GRY ZESPOŁOWE
JOGA
SZTUKI WALKI
INNE FORMY
osoby niekorzystające z internetu
użytkownicy
Źródło: opracowanie D.Batorski na podstawie, dane Diagnoza społeczna 2015.
Aby ustalić jakie są efekty korzystania z internetu przeanalizowaliśmy jak zmieniają się zachowania
użytkowników i osób niekorzystających w latach 2011-2015 korzystając z danych Diagnozy społecznej. Osoby,
które korzystają z internetu częściej zaczynały uprawiać aktywność fizyczną między 2013 a 2015 rokiem niż jej
zaprzestawały. Największy przyrost widoczny jest wśród tych, którzy dopiero niedawno zaczęli korzystać z sieci.
Tymczasem wśród osób, które z internetu nie korzystają, albo korzystały do 2013 roku, a potem zaprzestały
widoczny jest spadek częstości uprawiania sportu i innych aktywności fizycznych. Może to być związane z
wiekiem, jako że większość osób niekorzystających to osoby starsze. Jednak podobne efekty są widoczne
również wtedy, gdy kontrolujemy różnice związane z wiekiem, płcią i wykształceniem. Dlatego nie ulega
wątpliwości, że korzystanie z internetu sprzyja również aktywności fizycznej.
Wykres 66. Zmiana zachowań związanych z uprawianiem sportu w zależności od korzystania z internetu w
latach 2013-2015.
Procent osob z danej grupy
25%
19,5%
20%
16,5%
15%
14,7%
13,7%
12,9%
9,8%
9,3%
10%
6,5%
5%
0%
niekorzysta z internetu zaczął korzystać po 2013
zaczął uprawiać sport
przestał korzystać po
2013
korzysta od dawna
przestał
Źródło: opracowanie D.Batorski na podstawie danych Diagnoza społeczna 2013 i 2015.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
138
6.3.2 STAN ZDROWIA – DOLEGLIWOŚCI FIZYCZNE I ZAGROŻENIE OTYŁOŚCIĄ
Analizując efekty korzystania z internetu, a także czasu spędzanego w sieci na stan zdrowia użytkowników
przeanalizowaliśmy piętnaście różnych symptomów fizycznych, o które pytani są respondenci w badaniach
Diagnozy społecznej. Aby wykluczyć wpływ innych czynników, które różnią zarówno osoby niekorzystające z
internetu od internautów, jak również tych którzy korzystają sporadycznie od tych, dla których sieć jest
podstawowym narzędziem pracy, przeprowadzone zostały analizy regresji dla każdej z dolegliwości przy
kontroli zmiennych takich jak wiek, płeć, wielkość miejsca zamieszkania, wykształcenie, itp.
Wyniki przeprowadzonych analiz pokazują, że część dolegliwości jest odczuwana istotnie częściej przez osoby,
które poświęcają dużo czasu na korzystanie z internetu. Najczęstsze problemy związane z nadmiernym
korzystaniem to ból albo napięcie mięśni karku i ramion; gwałtowne bicie serca (palpitacje); skoki ciśnienia
krwi; a także uczucie parcia na pęcherz i częstsze oddawanie moczu. Spędzanie dużej ilości czasu przed
komputerem przekłada się na częstsze doświadczanie tych negatywnych dolegliwości.
Druga grupa dolegliwości związanych z korzystaniem z sieci to z kolei czynniki, które wśród internautów
występują wyraźnie rzadziej niż wśród osób, które internetu nie używają, jednak długi czas poświęcany na
korzystanie zupełnie te pozytywne efekty niweluje. Takie efekty mogą być związane z pozytywnym wpływem
korzystania z sieci na zachowania prozdrowotne, albo związane ze zdrowym odżywianiem z jednoczesnym
negatywnym wpływem zbyt długiego czasu spędzanego w sieci. Przykładowo korzystanie z internetu wiąże się z
rzadszym odczuwaniem silnych bóli głowy, z drugiej jednak strony spędzanie większych ilości czasu w sieci
zwiększa prawdopodobieństwo takich dolegliwości. Inne dolegliwości tego typu to: łamanie i bóle w całym
ciele; uczucie duszności; bóle w klatce piersiowej lub sercu; a także uczucie zmęczenia niezwiązanego z pracą.
W tym ostatnim przypadku jest też widoczny dodatkowy negatywny efekt związany z posiadaniem w domu
dostępu do internetu szerokopasmowego.
Choć opisane tu zależności obserwowane w danych Diagnozy społecznej są statystycznie istotne, a wpływ
innych zmiennych został wyłączony, to jednak skala negatywnych dolegliwości nie jest duża. Co więcej, mimo
nich internauci są wyraźnie bardziej zadowoleni ze swojego stanu zdrowia i korzystanie z internetu sprzyja
wyższemu zadowoleniu. Z drugiej strony, należy podkreślić, że im dłuższy czas poświęcany na korzystanie tym
to zadowolenie jest niższe. Używanie internetu szerokopasmowego nie ma jednoznacznie pozytywnych
efektów i przy poświęcaniu zbyt dużej ilości czasu na korzystanie widoczne są negatywne efekty zdrowotne.
Przepustowość dostępu do internetu w gospodarstwach domowych nie ma istotnego znaczenia. Wpływ
internetu na zdrowie Polaków to z jednej strony efekty związane z samym korzystaniem z sieci i dostępem do
informacji, a z drugiej konsekwencje czasu spędzanego przed komputerem i ekranem. Dlatego też efekty dla
zdrowia są zarówno pozytywne, jak i negatywne, a to które przeważają w przypadku konkretnego użytkownika
zależy przede wszystkim od sposobu korzystania, ale także od innych aktywności.
Problem otyłości w Polsce zaczyna być coraz istotniejszy. Coraz więcej jest bowiem osób, które mają nadwagę i
tych, które są otyłe. Siedzący tryb życia i spędzanie czasu przed komputerem mogą mieć tu swoje znaczenie.
Analiza próby panelowej w badaniach Diagnozy społecznej pokazuje, że otyłość wzrosła najbardziej wśród osób,
które zaczynają korzystać z internetu. Efekt ten był dobrze widoczny w okresie 2013-2015. Istotne wzrosty
otyłości nastąpiły także wśród osób, które z internetu korzystają od dawna. Natomiast praktycznie nie
odnotowano zmian wśród osób niekorzystających z internetu oraz tych, które po 2013 przestały korzystać.
Bliższa analiza zachodzących zmian pokazuje jednak, że choć wśród niekorzystających z internetu więcej jest
osób, które zaczęły mieć nadwagę lub otyłość, to jednocześnie więcej jest także osób, które tracą wagę, w
związku z tym przepływy są w miarę zrównoważone, tzn. podobna liczba osób zaczyna mieć nadwagę bądź
otyłość i niewiele mniej przestaje. Tymczasem wśród korzystających z internetu takiej równowagi nie ma i
grupa osób, której problemy z wagą pogłębiają się jest wyraźnie większa od tych, którzy mają mniejsze
problemy. Należy jednak zaznaczyć, że wzrost wagi nie dotyczy wszystkich internautów i gdy uwzględnimy inne
czynniki różnicujące użytkowników przestanie mieć istotne znaczenie.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
139
6.3.3 ZAUFANIE DO LEKARZY
Dostęp do wiedzy i informacji medycznych w internecie sprawia, że chorzy często leczą się na własną rękę. Jak
wynika z obserwacji lekarzy, pacjenci aktywnie korzystający z internetu dysponują znacznie większą wiedzą
dotyczącą różnych chorób, a także sposobu leczenia i zdarza się, że przychodzą do lekarza już z własnymi
pomysłami na kuracje, które ich zdaniem lekarz powinien zapisać. Niewątpliwie, takie zacieranie się jasnych
kiedyś granic pomiędzy ekspertem a laikiem jest dla wielu lekarzy trudne. Wymaga wchodzenia w dyskusje i
znacznie dokładniejszego uzasadniania swoich zaleceń. Z drugiej strony może się to przekładać na mniejsze
zaufanie pacjentów do lekarzy.
Dane z badań Diagnozy społecznej faktycznie potwierdzają te obserwacje. Duże zaufanie do lekarzy ma 12%
osób, które z sieci nie korzystają i tylko 9% użytkowników. Dodatkowo 11% niekorzystających mówi, że nie ufa
lekarzom, a wśród internautów jest to ponad 12%. Tym samym, choć różnice faktycznie występują, to jednak
ich skala nie jest duża.
6. 4 I N TE RN E T A ED U KAC J A
Internet daje olbrzymie możliwości dostępu do wiedzy, a także wiele sposobów do jej podnoszenia. Szczególnie
w ostatnich latach popularność w wielu krajach zdobywają tak zwane MOOCs czyli masowe kursy prowadzone
przez internet dla tysięcy odbiorców równocześnie. W tej części sprawdzimy w jaki sposób Polacy z tych
możliwości korzystają, a także to czy dostępność internetu ma wpływ na aspiracje rodziców względem
osiągnięć edukacyjnych dzieci. Przeanalizowane zostanie również korzystanie z e-learningu i jego
uwarunkowania.
6.4.1 ASPIRACJE EDUKACYJNE RODZICÓW
Przez wiele lat jedną z głównych motywacji do zakładania dostępu do internetu w domu było posiadanie dzieci
w wieku szkolnym. Teraz znaczenie tego czynnika jest już niewielkie – ponad 95% uczniów ma w domu dostęp
do internetu, pozostałych na to po prostu nie stać. (Batorski 2015). Nadal jednak jest tak, że nie wszyscy rodzice
tych dzieci sami do sieci zaglądają. Część płaci za dostęp tylko po to, żeby dzieci mogły z niego korzystać. Czy
dostęp szerokopasmowy ma związek z oczekiwaniami jakie rodzice mają względem dzieci i ich osiągnięć w
szkole?
Procent rodziców
Wykres 67. Aspiracje edukacyjne rodziców względem dzieci w zależności od dostępu do internetu w
gospodarstwie domowym.
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
magisterium
14%
11%
61%
13%
68%
licencjat
10%
9%
75%
74%
9%
81%
3%
80%
5%
10%
84%
71%
36%
Dostęp do internetu w gospodarstwie domowym
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
140
Źródło: opracowanie D.Batorski na podstawie danych Diagnoza społeczna 2015.
pokazuje, że aspiracje edukacyjne rodziców dzieci w wieku do 16 lat związane są posiadaniem internetu
szerokopasmowego w gospodarstwie domowym oraz jego przepustowością. Na to, że dzieci skończą studia
wyższe z tytułem magistra liczy ponad 80% rodziców z domów, w których są najszybsze łącza. Tam gdzie
internetu nie ma takie oczekiwania ma ledwie 36%, a gdzie dostęp jest słaby sześćdziesiąt kilka procent. Silna
zależność tu widoczna może być jednak także efektem różnic związanych z wielkością miejsca zamieszkania.
Osoby z największych miast same często są lepiej wykształcone i mają wyższe oczekiwania względem swoich
dzieci. Jednocześnie mają najlepsze warunki do posiadania najszybszych łącz.
Podobnych wyników dostarcza analiza zmian zachodzących w czasie (Wykres 68).
Wykres 68. Zmiana aspiracji odnośnie pożądanego poziomu wykształcenia dziecka między 2013 a 2015
rokiem w zależności od dostępu do internetu w gospodarstwie domowym.
aspiracje wzrosły
aspiracje zmalały
25%
procent rodziców
20%
15%
10%
5%
0%
brak dostępu
dostęp słabej jakości
dostęp szerokopasmowy dostęp 30Mb/s i szybszy
Dostęp do internetu w gospodarstwie domowym
Źródło: opracowanie D.Batorski na podstawie danych Diagnoza społeczna 2013 i 2015.
W gospodarstwach domowych o najlepszym dostępie aspiracje edukacyjne rodziców wzrosły istotnie w latach
2013-2015. Tymczasem w gospodarstwach, w których są dzieci, ale nie ma dostępu do internetu obserwowany
jest raczej spadek oczekiwań rodziców.
6.4.2 WYKORZYSTANIE INTERNETU DO NAUKI I E-LEARNING
Licealiści spędzają w sieci więcej czasu niż inni użytkownicy. Deklaruję korzystanie przez średnio dwie i pół
godziny dziennie, częściej niż inni wykorzystują sieć do celów związanych z rozrywką, szczególnie w portalach
społecznościowych. Znacznie częstsze jest jednak wykorzystanie internetu do poszukiwania informacji i
materiałów przydatnych do nauki. W taki sposób korzysta z sieci 92% uczniów, a co więcej 62% deklaruje, że
robi to każdego tygodnia. Wyniki te są dosyć optymistyczne, pokazują, że młodzież potrafi korzystać z sieci w
sposób przynoszący korzyści, co jest zgodne również z wynikami innych badań (Sijko, 2014). Jednak te inne
badania pokazują także, że nauczyciele wykorzystują internet przede wszystkim do przygotowania lekcji i
podniesienia swoich kompetencji, a w bardzo małym stopniu do komunikacji i pracy z uczniami (Jasiewicz i inni,
2013; Sijko, 2014). Nauczyciele w małym stopniu wykorzystują potencjał związany z prawie powszechną
dostępnością komputerów i internetu wśród uczniów (w tym nawet wśród dzieci rozpoczynających szkołę).
Dzieci poświęcają znacznie więcej czasu na korzystanie z komputerów i internetu w domu niż w szkole i byłoby
dobrze gdyby czas ten nie był poświęcany wyłącznie na rozrywkę.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
141
Kolejnym zastosowaniem związanym z edukacją jest uczestnictwo w kursach i szkoleniach online. Wydawać by
się mogło, że popularność tej formy kształcenia powinna zyskiwać na popularności. Tak się jednak nie dzieje
(Wykres 69). Od 2011 roku cały czas podobny odsetek Polaków uczestniczy w kursach w sieci. Być może
obserwowalibyśmy tu wzrosty, ale ze względu na niż demograficzny maleje grupa uczniów i studentów, którzy
znacznie częściej w takiej edukacji biorą udział.
Wykres 69. Uczestnictwo w kursach i szkoleniach
przez internet (obecnie).
Wykres 70. Uczestnictwo w kursach według statusu
społecznego.
nie korzysta z internetu
korzysta z internetu, ale się nie uczy
kiedyś brał udział
uczestniczy w kursie lub w szkoleniu online
kursy lub szkoleniach przez internet
10
9
Procent osób w wieku 16+
8
7,3
7,5
7
6
5
3,6
4
2,9
3
2
7,0
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
10
6
2
13
7
1,3
1
0
Źródło: D.Batorski, Diagnoza społeczna 2005-2015.
Źródło: D.Batorski, Diagnoza społeczna 2005-2015.
Różnice w częstości uczestniczenia w kursach przez sieć przedstawia Wykres 70. Jak zostało wspomniane.
Najczęściej z tej formy korzystają uczniowie i studenci, ale rośnie także wykorzystanie wśród pracowników.
Zagadnienie podnoszenia kompetencji i dokształcania się z myślą o podniesieniu zarobków zostaną
szczegółowo omówione w podrozdziale poświęconym aktywności zawodowej.
6. 5 I N TE RN E T A U C Z ES TNI C TW O W KUL T U R Z E , ROZ RY W KA I O RG ANI Z AC J A
W OL NEGO C ZASU
Internet daje zarówno dostęp do treści kultury (np. muzyki, filmów), jak również dostęp do informacji o
kulturze i wydarzeniach kulturalnych wpływając tym samym na konsumpcję treści kultury poza siecią. W tej
części prześledzony zostanie związek uczestnictwa w kulturze w internecie i poza nim (np. chodzenie do kina,
muzeów, teatrów, opery) oraz jego zależność od korzystania z sieci. Podobnie przeanalizowane zostanie
spędzanie czasu ze znajomymi, wyjścia do pubu czy kawiarni; a także czytelnictwo książek.
6.5.1 INTERNET A KONSUMPCJA INNYCH MEDIÓW
W pierwszej kolejności warto prześledzić związek korzystania z internetu z konsumpcją innych mediów.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
142
6.5.1.1
TELEWIZJA
Korzystanie z internetu, szczególnie bardziej intensywne wiąże się z poświęcaniem mniejszej ilości czasu na
oglądanie telewizji. Jednak nie widać dużej tendencji do rezygnacji z telewizji – media te konkurują w małym
stopniu. Szerzej omawia to zagadnienie Batorski (2015), tutaj przedstawione zostaną tylko główne wnioski.
Odsetki osób, które na oglądanie telewizji poświęcają do godziny dziennie i tych, którzy przed telewizorem
spędzają ponad 3 godziny różnią się istotnie wśród osób, które nie korzystają z internetu (Wykres 71) i wśród
użytkowników (Wykres 72).
wśród
Wykres
72.
Oglądanie
użytkowników internetu.
50
50
45
45
40
43,3
39,7
35
30
43,8
34,9
37,0
25
20
15
11,2
10,8
9,3
10
8,8
8,3
5
procent internautów w danym roku
procent osób niekorzystających z internetu w
danym roku
Wykres
71.
Oglądanie
telewizji
osób niekorzystających z internetu.
telewizji
wśród
40
35
30
25
23,8
25,0
25,8
18,2
17,8
16,5
17,3
2007
2009
2011
2013
22,0
24,0
20
15
20,4
10
5
0
0
2007
2009
do godziny
2011
2013
2015
powyżej trzech
do godziny
2015
powyżej trzech
Źródło: opracowanie D.Batorski na podstawie danych Diagnoza społeczna 2017-2015.
Internauci poświęcają na oglądanie telewizji wyraźnie mniej czasu niż osoby niekorzystające. Jednak
korzystanie z internetu nie prowadzi do dalszego poważnego ograniczenia czasu poświęcanego na oglądanie.
Pewien trend jest widoczny, ale jego skala była dotychczas niewielka (Batorski 2015).
6.5.1.2
PRASA
Prasę papierową przynajmniej od czasu do czasu czyta 79% Polaków. Zdecydowana większość nie poświęca na
to zbyt wiele czasu – 24% do godziny tygodniowo, a kolejne 29% około 2-3 godzin. Co dziesiąty czyta prasę
przez mniej więcej godzinę dziennie lub dłużej.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
143
Wykres 73. Czytelnictwo prasy wśród użytkowników i osób niekorzystających.
procent osób w danej grupie
35
30
27,6
24,9
29,8
23,2 24,4
25
19,2
20
16,8
18,7
15
7,5
10
8
5
0
nie czyta prasy
do godziny
2-3 godziny
4-7 godzin
osoby niekorzystające z internetu
powyżej 8
internauci
Źródło: opracowanie D.Batorski na podstawie danych Diagnoza społeczna 2015.
Choć gazety codzienne tracą czytelników w związku z upowszechnieniem się internetu, to jednak konkurencja
ze strony sieci w znacznie mniejszym stopniu dotyczy tygodników i innych czasopism. Internauci nieco częściej
czytają prasę i poświęcają na to nieco więcej czasu niże osoby, które z sieci nie korzystają. Jak pokazują dane
Diagnozy społecznej osoby, które najczęściej czytają wiadomości, gazety i książki w sieci również najczęściej
sięgają po prasę papierową (Batorski 2015). Posiadane dane nie pozwalają jednak stwierdzić, czy korzystanie z
internetu przyczynia się do ograniczania konsumpcji prasy papierowej (a zwłaszcza dzienników), czy raczej jest
tak, że grupa osób najbardziej zainteresowanych korzysta z różnych źródeł informacji.
6.5.2 KULTURA W INTERNECIE
Internet jest dobrym narzędziem dostępu do treści kultury i znacząca części użytkowników ma w sieci kontakt z
kulturą. Kontakt ten jest jednak bardzo zróżnicowany w zależności od internauci używają tego medium.
Podstawowe sposoby korzystania z internetu związane z rozrywką i kulturą oraz ich zmiany w latach 2005-2015
przedstawia Wykres 74.
Wykres 74. Wybrane sposoby korzystania z internetu w latach 2005-2015.
procent użytkowników regularnie
korzystających z sieci w dany sposób
25
słuchanie muzyki lub radia
przez internet
20
oglądanie telewizji przez
internet
15
ściąganie darmowej muzyki,
filmów
10
granie w gry sieciowe
5
tworzenie i publikowanie
własnej twórczości
0
2005
2007
2009
2011
2013
2015
Źródło: opracowanie D.Batorski na podstawie danych Diagnoza społeczna 2005-2015.
Jednak znaczenie internetu dla kultury to także, a może nawet przede wszystkim dostępność informacji
dotyczących kultury, w tym również wydarzeń kulturalnych poza internetem. Dlatego też w kolejnej części
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
144
przeanalizowane zostanie związek dostępności internetu szerokopasmowego i korzystania z sieci z
uczestnictwem w kulturze poza siecią.
6.5.3 INTERNET A UCZESTNICTWA W KULTURZE POZA SIECIĄ
Osoby korzystające z internetu prowadzą aktywniejsze życie społeczne i kulturalne niż osoby niekorzystające
(Wykres 75). Dotyczy to chodzenia do kina, teatru lub na koncerty, ale także do restauracji kawiarni lub pubu.
Istotne różnice dotyczą także spotkań towarzyskich.
procent osób, które przynajmniej raz w
ostatnim miesiącu były...
Wykres 75. Różnice pod względem aktywności kulturalnej i towarzyskiej w okresie miesiąca między
internautami a osobami niekorzystającymi.
80
73,1
72,2
70
57,5
60
53,4
w kinie, teatrze
lub na koncercie
50
38,6
36,4
40
36,6
35,7
30
20
10
12,8
na spotkaniu
towarzyskim
11,2
7,5
w restauracji,
kawiarni, pubie
6,1
0
osoby
niekorzystające z
internetu
­
2009
internauci
osoby
niekorzystające z
­
internetu
internauci
2011
Źródło: opracowanie D.Batorski na podstawie danych Diagnoza społeczna 2009-2015.
Oczywiście przedstawione tu różnice wynikają przede wszystkim z innych czynników niż samo korzystanie z
internetu. Znaczenie ma z pewnością wiek, wykształcenie, zamożność, czy wielkość miejscowości zamieszkania.
Wszystkie te czynniki są też związane z korzystaniem z internetu i stąd obserwowane zależności. Jednak samo
korzystanie z internetu też może mieć znaczenie. Wpływa na sposób spędzania czasu wolnego, a co istotniejsze
to właśnie przede wszystkim w internecie można znaleźć informacje o wydarzeniach kulturalnych, a także ich
recenzje. Aby prześledzić znaczenie używania sieci, przyjrzyjmy się, jak w okresie dwóch lat zmieniał się procent
osób uczestniczących w różnych wydarzeniach w czterech grupach wyodrębnianych według korzystania z
internetu.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
145
zmiana procenta osób uczestniczącyh w danym
typie wydarzeń w okresie miesiąca (w pkt.
proc.)
Wykres 76. Zmiana uczestniczenia w różnych typach wydarzeń w okresie dwóch lat w zależności od
korzystania z internetu.
10
8
6
4
2
0
-2
-4
-6
-8
Nie korzysta z internetu Zaczął korzystać po 2009
w kinie, teatrze lub na koncercie
Przestał korzystać po
2009
w restauracji, kawiarni, pubie
Korzysta od dawna
na spotkaniu towarzyskim
Źródło: opracowanie D.Batorski na podstawie danych Diagnoza społeczna 2009-2015.
Jak możemy zaobserwować na Wykresie 76, wśród osób, które nie korzystały z internetu ani w 2009 ani w 2011
roku, odsetek chodzących do kina, teatru lub na koncerty praktycznie się nie zmienił. Podobnie z chodzeniem
do restauracji, kawiarni czy pubów. Nieznacznie zwiększyła się grupa uczestniczących w spotkaniach
towarzyskich. Duży przyrost wszystkich tych aktywności jest za to widoczny wśród osób, które od 2009 roku
zaczęły korzystać z internetu. Co ciekawe, wśród tych, którzy korzystali z sieci w 2009 roku, a obecnie tego nie
robią, spadła również liczba uczestniczących w wydarzeniach. Wśród osób, które z internetu korzystają ponad
dwa lata, zmiany są nieduże, o 2,5 p.p. więcej osób uczestniczy w spotkaniach towarzyskich. Jednak tak, jak
pokazywał wykres 71, internauci i tak już wcześniej wykazywali się znacznie większą aktywnością.
6.5.4 PODTRZYMYWANIE RELACJI SPOŁECZNYCH
Użytkownicy internetu to częściej osoby posiadające więcej relacji społecznych niż osoby niekorzystające.
W sporej mierze wynika to z innych różnic pomiędzy tymi grupami, przede wszystkim wieku, ale też aktywności
zawodowej. Dlatego obserwując związek liczby relacji i korzystania z internetu czy serwisów
społecznościowych, widzimy przede wszystkim efekt współwystępowania niż zależności o bardziej
przyczynowo-skutkowym charakterze (Wykres 77). Dokładniejsze analizy statystyczne pokazują, że nawet jeśli
wykluczymy różnice związane z wiekiem, to i tak użytkownicy internetu utrzymują znacznie więcej relacji. Mają
więcej przeciętnie o jedną osobę z kręgu rodziny. Również deklarują regularne kontakty z większą liczbą
przyjaciół, dodatkowo więcej przyjaciół mają korzystający z serwisów społecznościowych, szczególnie z
Facebooka. Największe różnice są związane z liczbą znajomych. Użytkownicy Facebooka kontaktują się
regularnie z najszerszym gronem osób - różnica w stosunku do niekorzystających z internetu osób tej samej płci
i będących w tym samym wieku, wynosi czterech znajomych (dla korzystających z innych serwisów
społecznościowych różnica wynosi dwie osoby).
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
146
Wykres 77. Liczba osób, z różnych kręgów z którymi utrzymywany jest regularny kontakt, w zależności od
korzystania z internetu i serwisów społecznościowych.
Średnia liczba osób
12
10
8
6
4
2
0
niekorzystający z internetu
internauci nieużywający serwisów
społecznościowych
najbliższa rodzina
przyjaciele
uzytkownicy serwisów
społecznościowych
znajomi
Źródło: opracowanie D.Batorski na podstawie danych Diagnoza społeczna.
Nieco inny obraz wyłania się z danych, gdy przeanalizujemy zmiany jakie zachodzą w czasie. W latach 20052011 korzystanie z internetu nie miało żadnego wpływu na zmianę liczby przyjaciół, z którymi badani utrzymują
regularny kontakt. Miało natomiast znaczenie dla kontaktów z innymi osobami. Internautom wzrosła liczba
relacji z osobami z rodziny, a także ze znajomymi, jednak oba te efekty dotyczą wyłącznie tych, którzy nie
korzystają z serwisów społecznościowych (Batorski 2011).
Podsumowując przedstawione tu wyniki należy stwierdzić, że choć internauci, szczególnie ci korzystający z
serwisów społecznościowych, mają wyraźnie więcej relacji społecznych i z większą liczbą osób utrzymują
regularne kontakty poza internetem, to jednak liczba tych relacji znacząco się nie zwiększa. Korzystanie z
Facebooka lub innych serwisów społecznościowych nie ma żadnego wpływu na zmianę liczby kontaktów.
6 . 6 K O N T A K T Z A D MI N I S T R A C J Ą P UB L I C ZN Ą
Internet znacząco ułatwia kontakt z administracją publiczną, a rosnąca liczba usług publicznych dostępnych
drogą elektroniczną daje szanse nie tylko na pozyskiwanie informacji ale również na załatwianie spraw. Należy
jednak zwrócić uwagę, że nie wszyscy są zainteresowani tą formą kontaktu. Badania Diagnozy społecznej z 2007
roku pokazywały, że zainteresowanie załatwianie spraw urzędowych przez sieć jest bardzo umiarkowan
(Batorski 2007). Jednak od tamtego czasu liczba osób korzystających z internetu znacząco wzrosła. Niestety
również wyniki badań prowadzonych w ostatnich latach pokazują, że grupa Polaków zainteresowanych
informacją i usługami publicznymi dostępnymi w sieci jest ograniczona. Od 2011 roku praktycznie nie rośnie
odsetek Polaków, którzy pozyskują informacje ze stron internetowych instytucji publicznych a także tych, którzy
pobierają lub wypełniają formularze urzędowe w sieci. Dzieję się tak, mimo iż odsetek internautów wzrósł w
tym okresie o 6pp.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
147
procent osób w wieku 16 i więcej lat
Wykres 78. Korzystanie z usług elektronicznych administracji publicznej.
40
35
24
25
37
34
35
36
2011
2013
2015
26
17
19
15
10
36
30
30
20
37
12
5
0
2005
2007
2009
uzyskiwanie informacji od instytucji publicznych
pobieranie lub wypełnianie formularzy urzędowych
Źródło: opracowanie D.Batorski na podstawie danych Diagnoza społeczna 2005-2015.
Odsetek poszukujących informacji na stronach instytucji publicznych oraz tych, którzy pobierają lub wysyłają
formularze urzędowe przez sieć jest wyraźnie więcej, wśród osób, które załatwiały jakieś sprawy urzędowe
w ostatnich miesiącach. Połowa osób z tej grupy wykorzystywała internet w kontaktach z administracją
publiczną.
Dostęp do internetu szerokopasmowego ma znaczenie dla korzystania z elektronicznych usług administracji
publicznej. W gospodarstwach domowych, w których jest łącze szerokopasmowe z usług tych w 2015 roku
korzystało o 10pp. więcej osób niż w gospodarstwach, które mają dostęp jedynie przez sieć komórkową. Jednak
częstsze korzystanie z usług publicznych dostępnych drogą elektroniczną nie oznacza mniejszej ilości
problemów czy większej satysfakcji z szybszego załatwienia sprawy. Wśród osób, które deklarują, że załatwiały
w ostatnich miesiącach jakąś sprawę urzędową brak jest różnic między tymi, którzy korzystają z informacji
zamieszczanych na stronach instytucji publicznych lub pobierają i wysyłają formularze urzędowe przez internet,
a tymi, którzy tego nie robią. W jednej i drugiej grupie równie często występują osoby, które twierdzą, że nie
mogły sprawnie, szybko i bez trudności załatwić jakiejś sprawy urzędowej (9% deklaruje, że zdarzało się to
często). Zarówno wśród korzystających z e-administracji, jak i wśród osób, które załatwiały sprawy urzędowe
drogą tradycyjną równie rzadkie są deklaracje, że potrzebne było szukanie znajomości lub innych sposobów,
aby załatwić daną sprawę urzędową (3%). Niewielka różnica występuje wyłącznie pod względem odczuć
związanych kontaktami z administracją. Wśród tych, którzy wykorzystują internet rzadziej zdarza się poczucie
bezsilności i upokorzenia przy załatwianiu spraw urzędowych.
Przedstawione tu wyniki nie pokazują istotnego wpływu internetu szerokopasmowego oraz informacji i usług
publicznych dostępnych drogą elektroniczną. Choć korzystający z nich użytkownicy częściej załatwiają sprawy
urzędowe, to jednak narzekają na trudności równie często, co osoby kontaktujące się z administracją w sposób
tradycyjny. Taki stan rzeczy może jednak wynikać z kilku różnych przyczyn. Po pierwsze, osoby kontaktujące się
z administracją lub załatwiające sprawy drogą elektroniczną mogą mieć tych interakcji znacznie więcej, a przez
to również więcej okazji żeby napotkać jakieś problemy. Po drugie, oczekiwania obu tych grup mogą być bardzo
różne.
Dlatego też przedstawione tu wyniki absolutnie nie świadczą o braku potrzeby zwiększania dostępności usług
publicznych drogą elektroniczną.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
148
6. 7 I N TE RN E T I MOB I L NOŚĆ SPOŁ EC ZN A
Związek dostępności internetu szerokopasmowego i mobilności społecznej rozumiemy tu przede wszystkim
przez pryzmat mobilności geograficznej. Co prawda, pytanie o mobilność społeczną rozumianą w kategoriach
zmian klas społecznych, czy też mobilności międzypokoleniowej są również uzasadnione, jednak nie są one
przedmiotem niniejszego opracowania. Zasadnicze pytanie dotyczy więc tego, czy i jeśli tak to, w jakim stopniu
korzystanie z internetu szerokopasmowego sprzyja zwiększeniu skłonności do emigracji i mobilności
geograficznej.
Odsetek osób, które zamierzają wyjechać do pracy zagranicę jest bardzo wysoki (Wykres 79). W rzeczywistości
wyjeżdża jednak znacznie mniej osób. Chęć wyjazdu deklarują przede wszystkim osoby młode. W każdej z grup
wiekowych bardziej skłonne do wyjazdu są osoby korzystające z internetu.
w
Wykres
80.
Osoby
przebywające
poza
gospodarstwem domowym w zależności od dostępu
do internetu.
20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
do 24 25-34 35-44 45-59 60-64 65+ lat
lat
lata lata
lat
lata
nie korzysta z internetu
Procent członków gospodarstwa domowego
Procent osób, które zamierzają w ciągu
najbliższych 2 lat wyjechać zagranicę do pracy
Wykres 79. Zamiar emigracji zarobkowej
zależności od korzystania z sieci i wieku.
1,0%
0,9%
0,8%
0,7%
0,6%
0,5%
0,4%
0,3%
0,2%
0,1%
0,0%
użytownicy
gospodarstwa gospodarstwa wszystkie
bez dostępu z internetem gospodarstwa
w kraju
poza Polską
Źródło: opracowanie D.Batorski na podstawie danych Diagnoza społeczna 2015.
Diagnoza społeczna dostarcza informacji o osobach, które na stałe przebywają poza gospodarstwem
domowym. Dzięki temu dowiadujemy się o nieco ponad 300tys. osób. Nie są to oczywiście wszystkie osoby,
które wyjeżdżają, jednak badanie nie daje możliwości identyfikacji sytuacji, w których przenosi się całe
gospodarstwo. Jedna trzecia przebywających na dłuższy okres poza domem to osoby, które uczą się lub pracują
gdzieś indziej na terenie kraju. Natomiast 200tys. pracuje lub uczy się zagranicą. Znacznie częściej wyjeżdżają
osoby z gospodarstw domowych, w których jest dostęp do internetu (Wykres 80). Nie jest to dziwne,
najprawdopodobniej są to bowiem gospodarstwa domowe osób nieco młodszych. Gdyby jednak częstość
wyjazdów była wśród wszystkich gospodarstw taka jak w gospodarstwach, w których jest dostęp do internetu
szerokopasmowego, to (zakładając że inne czynniki nie miałyby znaczenia) wyjechałoby o połowę mniej osób.
Niestety nie jest możliwe bardziej szczegółowe oszacowanie tego zjawiska, bo choć próba w badaniach
Diagnozy społecznej jest duża, to jednak liczebność osób, które opuściły gospodarstwo domowe jest zbyt mało
by dało się dokładniej analizować uwarunkowania ich wyjazdów.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
149
6. 8 I N TE RN E T A A KTY WN OŚĆ OB Y WATE L SK A I U C ZES TN I C TWO W ŻY C I U
S POŁEC ZNYM
Internet sprzyja organizowaniu się, koordynacji i podejmowaniu działań zbiorowych. Osoby korzystające z
internetu wykazują znacznie większą aktywność społeczną (Wykres 81). Prawie dwa razy częściej angażują się
na rzecz społeczności lokalnej. Częściej też biorą udział w różnego rodzaju zebraniach publicznych. Wśród
internautów więcej jest osób będących członkami organizacji i stowarzyszeń. Dodatkowo użytkownicy sieci
dwukrotnie częściej należą do większej liczby tych organizacji.
Wykres 81. Różnice między internautami a osobami niekorzystającymi z internetu pod względem aktywności
społecznej.
30
procent
25
20
15
10
5
0
zaangażowanie na
rzecz społeczności
lokalnej
uczestnictwo w
zebraniach
publicznych
członkostwo w członkostwo w więcej
organizacjach i
niż jednej organizacji
stowarzyszeniach
osoby niekorzystające z internetu
wolontariat
internauci
Źródło: opracowanie D.Batorski na podstawie danych Diagnoza społeczna.
Czy jednak korzystanie z internetu szerokopasmowego ma wpływ na zmianę zachowań użytkowników, w tym w
zakresie ich aktywności społecznej? Aby odpowiedzieć na to pytanie, warto przeanalizować, jak zmienia się
aktywność społeczna Polaków w zależności od tego, czy korzystają z komputerów i internetu, czy nie.
Zaangażowanie na rzecz społeczności lokalnej zmieniało się w niewielkim stopniu. Wśród osób, które nie
korzystały z internetu brak jest zmian, a wśród korzystających angażuje się nieco mniej osób niż jeszcze dwa
lata temu. Jednak największy spadek nastąpił wśród osób, które przestały korzystać z internetu.
Inaczej zmienia się udział w zebraniach publicznych. Wśród użytkowników internetu, zwłaszcza tych, którzy
korzystają od niedawna, przybywa uczestniczących w takich zebraniach. Znacznie mniej rosła aktywność wśród
osób niekorzystających z internetu, a wśród tych, którzy przestali korzystać z sieci, wręcz się obniżyła.
Zmienia się także członkostwo w organizacjach i stowarzyszeniach. Liczba osób, które zaczynają należeć do
organizacji, jest zbliżona do liczby tych, którzy przestają. Niewielkie przyrosty członkostwa w organizacjach
widoczne są wśród tych osób, które korzystają z sieci. Szczególnie rosła aktywność nowych internautów.
6. 9 I N TE RN E T A A KT Y WNO ŚĆ ZA WOD OWA
Z internetu korzysta już 85% procent Polaków, którzy pracują i tylko 69% bezrobotnych (Batorski 2015a). W tej
części analizujemy czy i w jakim stopniu zwiększenie dostępu do internetu wpływa na pozycję użytkownika na
rynku pracy i jego aktywność zawodową.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
150
6.9.1 STATUS NA RYNKU PRACY
Korzystanie z internetu sprzyja posiadaniu pracy. Coraz więcej ogłoszeń o pracę dostępnych jest tylko w sieci, a
dodatkowo coraz większa liczba stanowisk wymaga umiejętności posługiwania się komputerem i internetem.
Duża różnica w korzystaniu z internetu przez osoby zatrudnione (85%) i bezrobotne (69%) może być
wskazówką, że korzystanie z internetu jest pozytywnie związane z szansami znalezienia zatrudnienia, choć
może być także efektem innych różnic między internautami i osobami niekorzystającymi (np. pod względem
wykształcenia i wieku), które przekładają się na sytuację tych osób na rynku pracy. Dlatego też efekty te można
lepiej prześledzić analizując zmiany jakie zachodzą w czasie. Jeśli spojrzymy na status zawodowy osób, które w
2013 roku były bezrobotne, to wśród tych, którzy korzystali z internetu pracuje obecnie 48%, a wśród
niekorzystających tylko 33%. Większa jest również szansa na aktywizację osób biernych zawodowo jeśli
korzystają one z sieci. Wśród użytkowników, którzy w 2013 roku byli bierni pracuje obecnie 27%, a wśród tych,
którzy nie korzystali tylko 10%.
Nie występuje już, obecny jeszcze kilka lat temu, efekt większych szans na utrzymanie zatrudnienia wśród osób
korzystających z internetu. Zarówno wśród internautów, jak i wśród pozostałych osób ryzyko bezrobocia jest
bardzo podobne – pracę straciło około 4% osób.
6.9.2 ZMIANA PRACY, AWANS ZAWODOWY
Osoby, które korzystają z internetu częściej podejmują lepiej płatną lub dodatkową pracę. W okresie ostatniego
roku takiej zmiany dokonało 17% z nich, podczas gdy wśród osób niekorzystających lepszą lub dodatkową pracę
podjął dwa razy mniejszy odsetek osób. Różnice te nie są jednak związane z samym faktem korzystania z
internetu. Jeśli uwzględnimy inne różnice między tymi dwoma grupami, takie jak wiek, czy wykształcenie, to
wpływ korzystania z internetu przestaje być statystycznie istotny. Nie powinno to dziwić, skoro z sieci korzysta
ponad 85% pracowników i sam fakt korzystania coraz rzadziej jest różnicujący. Znacznie ważniejsze jest
natomiast to w jaki sposób internet jest wykorzystywany.
Kiedy przyjrzymy się pracownikom korzystającym z sieci, to okazuje się, że sposoby korzystania są istotnie
związane z szansą znalezienia lepiej płatnej lub dodatkowej pracy. Im wyższe kompetencje ma dany pracownik,
im wszechstronniej i w bardziej instrumentalny sposób korzysta z sieci tym jego szanse na zmianę pracy lub
pozyskanie dodatkowej są wyższe. Szczególnie dwa obszary wykorzystania mają istotne statystycznie znaczenie.
Po pierwsze jest to szukanie pracy przez internet, a po drugie korzystanie z internetu do pozyskiwania
materiałów przydatnych do pracy.
Uzyskane wyniki potwierdzają intuicje dotyczące znaczenia jakie odgrywa internet. Osoby, które wykorzystują
go w pracy, a także ci, którzy przez sieć szukają pracy mają większe szanse na znalezienie lepszej lub
dodatkowej pracy.
Podobnie ma się sytuacja jeśli chodzi o uzyskiwanie awansu zawodowego. Tu również większe szanse mają
użytkownicy internetu, a jeśli wyeliminujemy znaczenie istotnych różnic w wieku i wykształceniu to znaczącym
czynnikiem sprzyjającym będzie również wszechstronność korzystania z sieci w celach instrumentalnych. Nieco
mniejsze szanse awansu mają ci internauci, którzy częściej wykorzystują sieć w celach związanych z rozrywką,
jednak efekt ten nie jest istotny statystycznie.
6.9.3 ZDOBYWANIE NOWYCH KWALIFIKACJI I UMIEJĘTNOŚCI
Korzystanie z internetu daje także dostęp do ogromnych zasobów wiedzy i przez część użytkowników jest
wykorzystywane do podnoszenia swoich kompetencji. Jednocześnie internet jest także źródłem informacji o
możliwościach podnoszenia umiejętności poza siecią. Użytkownicy są znacznie bardziej skłonni dokształcać się –
w okresie ostatniego roku podniosło swoje kwalifikacje z myślą o uzyskaniu lepszych zarobków 21%
pracujących internautów i zaledwie 2% pracowników, którzy internetu nie używają.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
151
Fakt korzystania z internetu sprzyja podnoszeniu kwalifikacji nawet jeżeli wykluczymy różnice związane z
wiekiem, poziomem wykształcenia czy płcią. Co więcej, jeżeli przyjrzymy się pracownikom korzystającym z
internetu to zobaczymy, że podnoszenie umiejętności związane jest z wyższymi kompetencjami korzystania z
internetu oraz z bardziej wszechstronnym jego używaniem. Rzadziej podnoszą swoje kwalifikacje ci
użytkownicy, którzy sieć wykorzystują jako źródło rozrywki. Ta zależność dobrze pokazuje, że dla części
internautów zasoby dostępne w sieci są okazją do własnego rozwoju, podczas gdy dla innych to samo narzędzie
daje raczej okazję do zabawy.
Wyraźnie częściej podnoszą swoje kompetencje ci internauci, którzy korzystają z kursów i szkoleń dostępnych w
sieci. Co trzecia osoba uczestnicząca w kursach i szkoleniach przez internet twierdzi, że podniosła swoje
kwalifikacje zawodowe w ciągu ostatniego roku, natomiast wśród pozostałych pracowników korzystających z
internetu nowe umiejętności nabyły tylko 14%.
6. 10 I N TE RN E T A Z A MOŻ N OŚ Ć
Z internetu korzystają częściej osoby o wyższym statusie materialnym. W 2015 roku przeciętny pracujący
użytkownik zarabiał nieco ponad 2600zł, to jest o 800zł miesięcznie więcej niż osoby niekorzystające. Czy
jednak korzystanie z internetu przekłada się na wzrost dochodów? Jak zostało pokazane w poprzedniej części,
internauci znacznie częściej zmieniają pracę lub podejmują dodatkowe zajęcie. Częściej także zakładają własny
biznes. Generalnie też są to osoby o wyższych, bardziej poszukiwanych na rynku pracy kompetencjach. Można
więc oczekiwać, że korzystanie z internetu będzie mieć także swoje konsekwencje dla wzrostu dochodów.
Zmiana dochodów w okresie dwóch lat
Wykres 82. Zmiana dochodów w zależności od korzystania z internetu w latach 2013-2015.
300
255
250
200
130
150
106
81
100
50
0
niekorzysta z internetu
zaczął korzystać po
2013
przestał korzystać po
2013
korzysta od dawna
zmiana dochodów 2013-15
Źródło: opracowanie D.Batorski na podstawie danych Diagnoza społeczna 2013 i 2015.
Analiza zależności zmiany dochodu od korzystania z internetu, przy kontroli różnic związanych z
wykształceniem, płcią, wiekiem i wykonywanym zawodem i wielkością miejsca zamieszkania, pokazuje że fakt
korzystania z internetu ma istotne znaczenie. Wpływ korzystania z internetu jest przede wszystkim związany z
kompetencjami i wszechstronnością korzystania z sieci. Użytkownicy o wyższych umiejętnościach dostawali
między 2013 a 2015 rokiem przeciętnie o około 150zł więcej niż osoby z przeciętnymi kompetencjami.
6. 11 I N TE RN E T A B E ZP I EC ZE ŃS TW O
Związek korzystania z internetu z bezpieczeństwem ma wieloraki charakter, można go jednak podzielić na dwa
podstawowe obszary. Po pierwsze, samo korzystanie wiąże się z szeregiem zagrożeń. Z drugiej strony,
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
152
korzystanie z sieci może mieć wpływ na czynniki, które wpływają na zwiększenie bezpieczeństwa poza siecią. W
tej drugiej grupie jest zwiększenie stanu wiedzy i świadomości dotyczącej zagrożeń, ale także zwiększenie
kapitału społecznego, szczególnie na poziomie lokalnym. Tego typu pozytywny wpływ internetu mógłby mieć
pośredni wpływ również na podniesienie poziomu bezpieczeństwa.
6.11.1 CYBERBEZPIECZEŃSTWO
W Polsce prawie połowa internautów nie czuje się dobrze poinformowana na temat zagrożeń związanych z
cyberprzestępczością (Szymanek, 2015). Podobnie jest w wielu innych krajach unijnych. Poziom wiedzy
nieznacznie rośnie – odsetek dobrze poinformowani na temat zagrożeń wzrósł między 2013 a 2014 rokiem o
2p.p. do 45%. Te same badania pokazują, że poziom ochrony przed zagrożeniami jest na bardzo niskim
poziomie, co może być związane z tym, że internauci w Polsce mają mniej obaw związanych z korzystaniem z
sieci niż przeciętnie użytkownicy internetu w UE. Dotyczy to również dbania o własną prywatność. Choć ponad
połowa z użytkowników deklaruje zapoznawanie się z politykami dotyczącymi prywatności, to tylko 29% z nich
uważa je za całkowicie zrozumiałe.
Jednocześnie częstość występowania naruszeń bezpieczeństwa jest całkiem sporo. Najczęściej spotykaną formą
cyberprzestępstwa jest zainfekowanie sprzętu złośliwym oprogramowaniem (wirusy itp.). W 2014 roku
doświadczyło tego ponad 40% użytkowników internetu (Szymanek, 2015). Na drugim miejscu jest kontakt
z treściami, które promują nienawiść rasową lub ekstremizm religijny. Spotkało się z nimi 22% internautów w
Polsce i 14% w UE. Stosunkowo częste, bo doświadczane przez co piątego użytkownika jest otrzymywanie od
oszustów e-maili, albo telefonów z próbą wyłudzenia danych do logowania lub danych osobowych, w tym
danych bankowych lub dotyczących płatności. Tyle samo użytkowników miało do czynienia z oszustwem
internetowym polegającym na tym, że zamówione towary nie zostały dostarczone, były podrobione lub
niezgodne z opisem.
Ciekawych danych dostarczają również dane Eurostatu dotyczące poczucia bezpieczeństwa przy korzystaniu z
różnego rodzaju usług dostępnych drogą elektroniczną (Szymanek i Pieniek, 2014). Zdecydowanie największe
zaufanie wzbudzają usługi związane z bankowością, a nieco mniej zakupy w sieci. Najmniejsze poczucie
bezpieczeństwa jest związane ze sprawami urzędowymi oraz załatwianiem spraw związanych z ochroną
zdrowia. Niestety jednak wyniki te nie dają możliwości porównania z innymi sposobami załatwiania danych
spraw, trudno więc powiedzieć na ile poczucie bezpieczeństwa jest niższe w przypadku usług elektronicznych.
6.11.2 INTERNET A BEZPIECZEŃSTWO POZA SIECIĄ
Związek dostępności i korzystania z internetu szerokopasmowego i bezpieczeństwa poza siecią wydaje się być
bardzo umiarkowany. Co prawda użytkownicy internetu nieco częściej niż osoby niekorzystające doświadczali
kradzieży lub włamania w 2014 roku, to jednak różnice są nieznaczne i wynikają z innych czynników,
niezwiązanych z korzystaniem z internetu. Nie jest więc tak, że użytkownicy sieci, czy w szczególności serwisów
społecznościowych, którzy udostępniają więcej informacji na swój temat są wyraźnie częściej narażeni na
kradzieże. Nawet jeśli takie sytuacje się zdarzają to mają umiarkowaną skalę, nieobserwowalną na poziomie
statystycznym.
Osoby korzystające z internetu częściej są zadowolone ze stanu bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania. Ponad
9% internautów jest bardzo zadowolonych, a niecałe 10% jest bardzo lub dość niezadowolonych. Wśród
niekorzystających zadowolonych jest tylko 6%, a niezadowolonych prawie 11%. Te niewielkie różnice nie są
jednak związane z faktem i sposobami korzystania z sieci. Znaczenie mają inne czynniki, takie jak miejsce
zamieszkania, dochody, a do pewnego stopnia również wiek. Uwzględnienie tych innych zmiennych powoduje,
że brak jest różnic między internautami i osobami niekorzystającymi.
Z drugiej strony, użytkownicy internetu wyraźnie częściej wchodzą w konflikty z prawem, popełniają
wykroczenia lub znają osoby, które w ostatnim roku zostały aresztowane bądź miały konflikt z prawem. Jednak
również ten związek jest efektem różnic społeczno-ekonomicznych, a nie konsekwencją korzystania z internetu.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
153
Warto także zauważyć, że użytkownicy internetu znacznie częściej korzystają z różnych form ubezpieczeń
(ubezpiecza się 68%) niż osoby niekorzystające (46%). Znaczenie korzystania z internetu utrzymuje się nawet
gdy wykluczymy różnice związane z wykształceniem, wiekiem, zamożnością czy miejscem zamieszkania.
Dodatkowe znaczenie ma sposób korzystania z sieci – intensywność zachowań komunikacyjnych sprzyja
ubezpieczaniu się, natomiast większe korzystanie z zastosowań związanych z rozrywką obniża skłonność do
ubezpieczania się. Co ciekawe, brak jest praktycznie znaczenia kompetencji korzystania z internetu.
6. 12 I N TE RN E T A SEN I OR ZY
Wiek jest jednym z głównych czynników związanych z korzystaniem z internetu i wśród osób starszych jest
zdecydowanie najwięcej niekorzystających. Jednocześnie osoby starsze są rosnącą grupą społeczną. Osób w
wieku 60+ jest w Polsce coraz więcej i problemy tej grupy stają się coraz bardziej istotne. Wyniki wcześniejszych
badań dobitnie pokazały, że używanie internetu jest związane z pozytywnymi konsekwencjami dla osób
starszych (Batorski i Zając 2010). Wśród wielu pozytywnych skutków korzystania z sieci można wymienić
podtrzymywanie aktywności zawodowej (choć bez wpływu na reaktywizację osób nieaktywnych), większą
aktywność społeczną i częstsze uczestnictwo w kulturze oraz życiu towarzyskim. Te pozytywne efekty
doświadczane przez użytkowników wiążą się jednocześnie z pogorszaniem się szans życiowych osób
niekorzystających, a także trudnościami napotykanymi przez nich w codziennym funkcjonowaniu.
Również obecnie dostrzegane są pozytywne efekty. Szczególnie duże znaczenie ma spadek poczucia
osamotnienia wśród osób, które używają internetu. Efekt ten był najsilniej widoczny w grupie emerytów, którzy
zaczęli używać internetu dopiero w ostatnich latach. Odsetek czujących się samotnie spadł w tej grupie między
2013 a 2015 aż o 6pp. do niecałych 14%. Tymczasem wśród niekorzystających jest nadal na poziomie 24%.
Wcześniejsze badania pokazywały, że tego typu poprawa relacji z innymi przekłada się również na podniesienie
dalszej chęci życia.
Emeryci korzystający z internetu lepiej radzą sobie z załatwianiem różnego rodzaju spraw i częściej uczestniczą
w różnego rodzaju aktywnościach społecznych i towarzyskich. Różnice te mogą świadczyć o tym, że starsi
internauci są bardziej samodzielni od swoich rówieśników, którzy nie używają internetu, choć brak tu danych
jednoznacznie potwierdzających to przypuszczenie czy pokazujących skalę tych różnic. Niemniej jednak dane z
badań Diagnozy społecznej wskazują, że korzystanie z internetu może przekładać się na lepsze radzenie sobie.
Wykorzystanie internetu może pomagać w wielu sprawach, nie tylko w dostępie do informacji i możliwościach
komunikacji z innymi, w tym z rodziną, ale także z tak podstawowymi sprawami, jak robienie większych
zakupów. Jest to o tyle istotne, że problem opieki nad osobami starszymi już teraz ma duże znaczenie i będzie
się też zwiększał w kolejnych latach. Opieka nad osobami starszymi jest znaczącym obciążeniem zarówno
bliskich osób starszych jak również instytucji publicznych. Dlatego wpływ internetu szerokopasmowego na
zwiększoną zdolność do samodzielnego radzenia sobie osób starszych jest niezwykle istotny.
6. 13 P OD SU MOWANIE
Efekty korzystania z internetu szerokopasmowego dla jakości życia użytkowników są na ogół pozytywne, choć
zdarzają się również negatywne konsekwencje, przede wszystkim zbyt dużej ilości czasu spędzanej w sieci.
Dodatkowo należy zauważyć, że większość efektów ma raczej niewielką pozytywną skalę. Zmiany w zakresie
aktywności użytkowników i jakości ich życia nie są duże. Również różnice między użytkownikami i
niekorzystającymi nie są już aż tak ważne jak jeszcze kilka lat temu, ponieważ przestaje to być czynnik
różnicujący - wśród osób młodych korzystają prawie wszyscy, a wśród tych w średnim wieku zdecydowana
większość. Coraz istotniejsze jest to jak internet jest używany, co widać przede wszystkim w analizie efektów
związanych z pozycją na rynku pracy. Ci, którzy potrafią wykorzystać sieć w sposób instrumentalny
doświadczają pozytywnych efektów, a ci, dla których sieć to przede wszystkim źródło rozrywki po prostu
marnują swój czas.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
154
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
155
7
STUDIUM PRZYPADKU
7 . 1 O P I S Z A KR E S U P OD MI O T O W E G O C A SE S TU D Y
Celem studium przypadku jest zbadani procesów opisanych we wcześniejszych rozdziałach w skali mikro, na
przykładzie analizy wybranych obszarów. Ponieważ do tej pory inwestycje w infrastrukturę szerokopasmową
miały charakter lokalny, nie można wybrać obszarów zbyt dużych, gdyż wpływ rozbudowy infrastruktury będzie
niewielki, a skala analizowanego czynnika wpływu wybudowanej infrastruktury będzie marginalna. Obszar
powinien zatem być zbliżony do zasięgu nowo wybudowanej infrastruktury. Jednocześnie liczba badanych
obszarów powinna być wystarczająco duża, aby móc uzyskać wiarygodne wyniki. Dlatego też uważamy, że
odpowiednim obszarem będzie obszar gminy. Jednocześnie na poziomie gminy mamy szereg dostępnych
danych statystycznych (baza BDL GUS i inne wymieniane wcześniej źródła) oraz dotyczących infrastruktury
teleinformatycznej (baza SIIS). Zastosowano następujące podejście do identyfikacji obszarów:
Na podstawie dotychczasowych badań oraz dorobku badawczego identyfikujemy następujące przesłanki:
1. Jak wynika z badań literaturowych efekty dostępności infrastruktury szerokopasmowej w gospodarce
pojawiają się z opóźnieniem w stosunku do momentu udostepnienia usług. Zwykle jest to okres 1-3 lat.
Najlepsze jest jednak analizowanie efektów wieloletnich. Dlatego chcemy wybrać obszary na których
dokonano inwestycji co najmniej 2-3 lata temu.
2. Zmiana powinna być znacząca zarówno ilościowo (nasycenie infrastrukturą) jak i jakościowo (dostępna
przepływność, zakres oferowanych usług).
3. Następnie wybieramy obszary referencyjne, gdzie parametry dostępności usług szerokopasmowych,
wskazane przez dane z bazy SIIS, są niskie, natomiast inne czynniki (poziom zatrudnienia, rozmiar i sektor
przedsiębiorstw) były zbliżone wtedy, gdy kończono inwestycje.
4. Dla tak dobranej próby kontrolnej i podstawowej wykonano analizy statystyczne oraz obliczenie
wskaźników rozwoju gospodarczego, nowo zakładanych firm i zmiany zatrudnienia.
Przeanalizowano wszystkie gminy w Polsce, posiłkując się danymi z UKE (SIIS) oraz pozyskanymi z UKE i CPPC
informacjami o projektach realizowanych w ramach działania 8.4 i 2.1. Na tej podstawie zidentyfikowano
obszary, gdzie 2-3 lata temu lub wcześniej zakończono inwestycje w infrastrukturę dostępową
szerokopasmową. Następnie wybrano 15 gmin dla których przeprowadzono .
Dla prawidłowego wykonania badań w ramach Case Study dokonano porównania pomiędzy obszarami, dla
których w okresie badanym nastąpił istotny wzrost nasycenia infrastruktura szerokopasmową a obszarami
kontrolnymi, dla których takie inwestycje nie następowały. Istotne jest również wyeliminowanie wpływu innych
przyczyn niż budowa infrastruktury szerokopasmowej. Jest to trudne, gdyż istnieje wiele czynników
powodujących pojawianie się nowych podmiotów gospodarczych i pobudzanie rozwoju gospodarczego. Pewną
pomoc może tutaj stanowić analiza statystyczna.
7. 2 Ź RÓDŁA DANYC H
Punktem wyjścia do przeprowadzenia analizy jest określenie dostępnych źródeł danych, z których można
uzyskać potrzebne wielkości. Są one opisane w kolejnych podrozdziałach.
7.2.1 DANE OPERATORÓW TELEKOMUNIKACYJNYCH
Dane o działalności operatorów telekomunikacyjnych pochodzą z bazy SIIS UKE zaś dane o realizacji projektów
inwestycyjnych bezpośrednio od operatora Orange (inwestycje w ramach porozumienia Orange-UKE) oraz z
CPPC (działania 8.4, 2.1). Dane szczegółowe dotyczące dostępności infrastruktury zostały użyte do klasyfikacji
obszarów nie tylko pod kątem dostępności infrastruktury i usług szerokopasmowych, ale również w podziale na
kategorie usługi szerokopasmowej (definiowane oferowanymi i użytkowanymi przepływnościami, w podziale
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
156
według progów 2 Mb/s, 10 Mb/s, 30 Mb/s, 100 Mb/s). Rozróżniamy wykorzystanie Internetu przez
przedsiębiorców i osoby fizyczne.
Dane SIIS dzielą się na dane o zasięgach i dane o usługach. Zasięgi oznaczają potencjalną możliwość
świadczenia usługi, zaś dane usługowe określają faktycznie świadczone usługi. Do każdego obiektu (budynku,
miejscowości, gminy) przypisane są następujące atrybuty:
Tabela 46 Struktury danych udostępnionych z SIIS.
Nazwa
ROK
PODMIOT
WLASNOSC
TECHNOLOGIA
MAX_PRZEP
LM
KLIENT
PAKIET
PRZEPL
USL
Zawartość
rok, za który są przekazywane dane (dostępne lata 2011-2014)
zanonimizowany identyfikator podmiotu (operatora telekomunikacyjnego)
własność infrastruktry, na której świadczona jest usługa
używana technologia transmisji
przepustowość (maksymalna dostępna przepływność)
liczba mieszkań w zasięgu, w rozbiciu na budynki niemieszkalne oraz o liczbie mieszkań:
1, 2, 3-4, 5-9, 10-19, 20-49, 50typ klienta (osoba fizyczna lub nie będący osobą fizyczną)
sprzedawany pakiet usług
przepływność usługi internetowej
liczba sprzedanych usług, w rozbiciu na budynki niemieszkalne oraz o liczbie mieszkań:
1, 2, 3-4, 5-9, 10-19, 20-49, 50-
Źródło: UKE.
Ponadto Orange Polska przekazał dane o dostępnych łączach głównych w latach 1994 – 2014 (w podziale na
województwa) oraz dane o prowadzonych inwestycjach w ramach porozumienia Orange-UKE (informacje na
poziomie gminy o liczbie wybudowanych łączy). W ramach tego porozumienia budowane były łącza w
technologii ADSL.
Uzyskane dane o projektach 8.4 i 2.1 zawierają informacje o objętych inwestycją miejscowościach i łącznej
liczbie wybudowanych łączy.
7.2.2 DANE EKONOMICZNE I O PRZEDSIĘBIORCACH
Dane o przedsiębiorcach i działalności gospodarczej pozyskano z Ministerstwa Finansów, rejestru REGON oraz
Banku Danych Lokalnych GUS. Dane z rejestru REGON pobrano w podziale na sektory gospodarki wg
klasyfikacji PKWiU (według podziału na sekcje PKD). Ponadto uzyskano z danych GUS następujące dane
pomocnicze (na poziomie miejscowości z możliwością agregacji do poziomu gmin):
• liczba budynków,
• liczba mieszkań,
• liczba mieszkańców,
• liczba spółek prawa handlowego,
• liczba aktywnych indywidualnych działalności gospodarczych w podziale na wiodącą grupę PKD,
• działalności gospodarcze aktywne.
Ponadto z GUS pobrano także zestawienia obejmujące podmioty gospodarki narodowej wpisane do rejestru
REGON wg klas wielkości. Podmioty klasyfikowane są według kryterium liczby pracujących w przedziałach: do
10, 11-49, 50-249, 250-.
7.2.3 DANE OTRZYMANE Z MINISTERSTWA FINANSÓW
Dane Ministerstwa Finansów dotyczące przychodów oraz sektora finansów publicznych w zakresie JST służą do
analizy powiązań pomiędzy dostępnością infrastruktury szerokopasmowej a stanem przychodów
przedsiębiorców oraz prowadzących działalność gospodarczą JST. Dane otrzymano w postaci plików .csv w
następujących zestawach:
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
157
1.
2.
Pliki gmi_pra_pla dotyczące liczby płatników oraz zatrudnienia za lata 2007-2014.
Pliki gmi_zez_int zawierające dane podatkowe za lata 2005 – 2014.
Ad 1
Dane z druków PIT-4R o liczbie podmiotów i zatrudnionych dla danej gminy w kolejnych miesiącach w latach
2005-2014. Tabela zbiera dane na poziomie gminy, struktura pól jest przedstawiona w poniższej tabeli.
Tabela 47 Dane MF dotyczące liczby płatników oraz zatrudnienia za lata 2007-2014.
Nazwa
ROK
TERC
WOJ
POW
GMI
TYP
Zawartość
rok, za który są zebrane dane
7-cyfrowy kod TERC oznaczający gminę
2-cyfrowy kod TERYT województwa
2-cyfrowy kod TERYT powiatu
2-cyfrowy kod TERYT gminy
rodzaj gminy: GW – wiejska, GM – miejska, MW – miejsko wiejska, DG – dzielnica
Warszawy
nazwa gminy
liczba wszystkich płatników
liczba wszystkich płatników z niezerową średnią zatrudnienia pracodawcy
suma zatrudnienia według mediany miesięcznej pracodawcy
średnie zatrudnienie według mediany miesięcznej pracodawcy
suma zatrudnienia według średniej miesięcznej pracodawcy
średnie zatrudnienie według średniej miesięcznej pracodawcy
GMINA
LIC_PLA_ALL
LIC_PLA_PRA
SUM_MED_PRA
AVG_MED_PRA
SUM_AVG_PRA
AVG_AVG_PRA
Źródło: Ministerstwo Finansów.
Ad 2
Dane dotyczą liczba zeznań podatkowych, przychodów i dochodów dla osób rozliczających PIT 28, PIT 36, PIT
36L, PIT 37. Zawierają informację o wynagrodzeniach, przychodach z działalności gospodarczej, przychodach z
działalności wykonywanej osobiście oraz przychodach z praw majątkowych. Dane zagregowano na poziomie
gminy, struktura danych jest przedstawiona w poniższej tabeli.
Tabela 48 Dane MF dotyczące zeznań PIT 28, 36, 36L i 37 za lata 2005-2014.
Nazwa
ROK
Zawartość
rok, za który są zebrane dane
TERC
7-cyfrowy kod TERC oznaczający gminę
WOJ
2-cyfrowy kod TERYT województwa
POW
2-cyfrowy kod TERYT powiatu
GMI
2-cyfrowy kod TERYT gminy
TYP
GMINA
rodzaj gminy: GW – wiejska, GM – miejska, MW – miejsko wiejska, DG – dzielnica
Warszawy
nazwa gminy
S_WN
flaga binarna określająca zeznania zawierające wynagrodzenie (zez.w292+zez.w24)
S_DG
flaga binarna określająca zeznania zawierające przychody z działalności gospodarczej
(zez.w8+zez.w12)
S_DO
flaga binarna określająca zeznania zawierające przychody z działalności wykonywanej
osobiście (zez.w301+zez.w58)
S_PM
flaga binarna określająca zeznania zawierające przychody z praw majątkowych
(w461+zez.w467)
S_INTERNET
flaga binarna określająca zeznania zawierające ulgę na internet (zez.w482)
LIC_ZEZ
Liczba zeznań danego typu
LIC_PIT_28
Liczba osób rozliczająca PIT 28
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
158
LIC_PIT_28_PRZ_8
Liczba PIT 28 wykazująca przychód z pozarolniczej działalności gospodarczej
SUM_PIT_28_PRZ_8
Suma kwot przychodu z pozarolniczej działalności gospodarczej na PIT 28
LIC_PIT_28_INT_482
Liczba zeznań PIT 28 zawierających ulgę za internet
SUM_PIT_28_INT_482
Suma kwoty ulgi za Internet z zeznań PIT 28
LIC_PIT_36
Liczba osób rozliczająca PIT 36
LIC_PIT_36_PRZ_292
Liczba PIT 36 zawierająca razem przychód z wynagrodzenia ze stosunku: pracy,
służbowego, spółdzielczego...
SUM_PIT_36_PRZ_292
Suma kwot przychodu
spółdzielczego... na PIT 36
LIC_PIT_36_DOCH_24
Liczba PIT 36 zawierająca razem przychód z wynagrodzenia ze stosunku: pracy,
służbowego...
z
wynagrodzenia
ze
stosunku:
pracy,
służbowego,
SUM_PIT_36_DOCH_24
Suma kwot przychodu z wynagrodzenia ze stosunku: pracy, służbowego...
LIC_PIT_36_PRZ_8
Liczba PIT 36 zawierająca razem przychód z pozarolniczej działalności gospodarczej
SUM_PIT_36_PRZ_8
Suma kwot przychodu z pozarolniczej działalności gospodarczej
LIC_PIT_36_DOCH_12
Liczba PIT 36 zawierająca razem dochód z pozarolniczej działalności gospodarczej
SUM_PIT_36_DOCH_12
Suma kwot dochodu z pozarolniczej działalności gospodarczej na PIT 36
LIC_PIT_36_PRZ_301
Liczba zeznań PIT 36 zawierających razem przychód z działalności wykonywanej
osobiście
SUM_PIT_36_PRZ_301
Suma kwot razem przychodów z działalności wykonywanej osobiście na PIT 36
LIC_PIT_36_DOCH_58
Liczba zeznań PIT 36 zawierających razem dochód z działalności wykonywanej osobiście
SUM_PIT_36_DOCH_58
Suma kwot razem dochód z działalności wykonywanej osobiście na PIT 36
LIC_PIT_36_PRZ_461
Liczba zeznań PIT 36 zawierających przychód z praw majątkowych (w tym autorskich)
SUM_PIT_36_PRZ_461
Suma kwot przychodów z praw majątkowych (w tym autorskich) na PIT 36
LIC_PIT_36_DOCH_467
Liczba zeznań PIT 36 zawierających dochód z praw majątkowych (w tym autorskich)
SUM_PIT_36_DOCH_467
Suma kwot dochód z praw majątkowych (w tym autorskich) na PIT 36
LIC_PIT_36_INT_482
Liczba zeznań PIT 36 zawierających ulgę za internet
SUM_PIT_36_INT_482
Suma kwoty ulgi za Internet z zeznań PIT 36
LIC_PIT_37
Liczba zeznań PIT 37
LIC_PIT_37_PRZ_292
Liczba zeznań PIT 37 wykazujących razem przychód z wynagrodzenia ze stosunku: pracy,
służbowego, spółdzielczego...
SUM_PIT_37_PRZ_292
Suma kwot razem przychodów z wynagrodzenia ze stosunku: pracy, służbowego,
spółdzielczego... na PIT 37
LIC_PIT_37_DOCH_24
Liczba zeznań PIT 37 wykazujących razem dochód z wynagrodzenia ze stosunku: pracy,
służbowego...
SUM_PIT_37_DOCH_24
Suma kwot razem dochód z wynagrodzenia ze stosunku: pracy, służbowego... na PIT 37
LIC_PIT_37_PRZ_301
Liczba zeznań PIT 37 wykazujących przychód z działalności wykonywanej osobiście
SUM_PIT_37_PRZ_301
Suma kwot przychodów z działalności wykonywanej osobiście na PIT 37
LIC_PIT_37_DOCH_58
Liczba zeznań PIT 37 wykazujących razem dochód z działalności wykonywanej osobiście
SUM_PIT_37_DOCH_58
Suma kwot razem dochód z działalności wykonywanej osobiście na PIT 37
LIC_PIT_37_PRZ_461
Liczba zeznań PIT 37 wykazujących przychód z praw majątkowych (w tym autorskich)
SUM_PIT_37_PRZ_461
Suma kwot przychodów z praw majątkowych (w tym autorskich) na PIT 37
LIC_PIT_37_DOCH_467
Liczba zeznań PIT 37 wykazujących dochód z praw majątkowych (w tym autorskich)
SUM_PIT_37_DOCH_467
Suma kwot dochodów z praw majątkowych (w tym autorskich) na PIT 37
LIC_PIT_37_INT_482
Liczba zeznań PIT 37 zawierających ulgę za internet
SUM_PIT_37_INT_482
Suma kwoty ulgi za Internet z zeznań PIT 37
LIC_PIT_37L
Liczba zeznań PIT 37L
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
159
LIC_PIT_36L_PRZ_8
Liczba PIT 36L wykazująca przychód z pozarolniczej działalności gospodarczej
SUM_PIT_36L_PRZ_8
Suma kwot z zeznań PIT 36L wykazujących przychód z pozarolniczej działalności
gospodarczej
LIC_PIT_36L_DOCH_12
Liczba PIT 36L wykazująca dochód z pozarolniczej działalności gospodarczej
Źródło: Ministerstwo Finansów.
7. 3 AN AL I ZA
Pierwotnym zamysłem było posłużenie się przede wszystkim danymi zgromadzonymi przez UKE w celu
wykonania szczegółowej analizy powiązania pomiędzy penetracją usługami dostępu do Internetu świadczonymi
z różnymi przepływnościami oraz w różnych technologiach. Po szczegółowej analizie otrzymanych danych za
lata 2011-2014 stwierdzono jednak, że dane za lata 2011-2012 są mało wiarygodne na poziomie lokalnym.
Nadają się do analiz na dość wysokim poziomie agregacji, ale w przypadku zejścia do poziomu miejscowości
wielokrotnie stwierdzono nieprawdopodobne wyniki, jak np. malejące zasięgi sieci różnych operatorów.
Wynika to prawdopodobnie z faktu, że w pierwszych latach gromadzenia danych część operatorów nie
przesyłała danych lub nie wiedziała dokładnie jak klasyfikować dane.
W tej sytuacji dysponowano danymi zaledwie z 2 lat (2013 i 2014) co jest stanowczo za mało, aby
przeprowadzić analizę czasową. Z kolei dane otrzymane od firmy Orange wprawdzie obejmowały bardzo długi
przedział czasowy (dane od 1991 roku), ale z kolei były przedstawione na wysokim szczeblu agregacji (do
poziomu województwa), więc nie mogły służyć do szczegółowych analiz lokalnych, Dlatego też za podstawę do
analizy w dłuższym przebiegu czasowym przyjęte dane otrzymane z Ministerstwa Finansów, wspomagane
danymi z GUS. Otrzymane z UKE dane służyły do weryfikacji danych z Ministerstwa Finansów oraz do analizy o
charakterze przestrzennym (nie wymagające wymiaru czasowego).
Jako podstawową zmienną mierzącą poziom korzystania z intenetu przyjęto ulgę podatkową za korzystanie z
internetu. Aby uchwycić obszary, gdzie nastąpił gwałtowny lub znaczący wzrost liczby korzystających z
internetu, wygenerowano zestawienie zeznań, w których występowało odliczenie ulgi internetowej (w
zeznaniach PIT 28, 36, 37). Zestawienie wykonano dla gmin wybierając do widoku pola przedstawione w
poniższej tabeli.
Tabela 49 Struktura kwerendy do analizy danych.
ROK
rok, za który są zebrane dane
LIC_ZEZ
Liczba zeznań danego typu
LIC_PIT_28_INT_482
Liczba zeznań PIT 28 zawierających ulgę za internet
SUM_PIT_28_INT_482
Suma kwoty ulgi za Internet z zeznań PIT 28
LIC_PIT_36_INT_482
Liczba zeznań PIT 36 zawierających ulgę za internet
SUM_PIT_36_INT_482
Suma kwoty ulgi za Internet z zeznań PIT 36
LIC_PIT_37_INT_482
Liczba zeznań PIT 37 zawierających ulgę za internet
SUM_PIT_37_INT_482
Suma kwoty ulgi za Internet z zeznań PIT 37
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Ministerstwa Finansów.
Następnie obliczono proporcje wzrostu poziomu korzystania z ulgi przez porównanie lat 2012 i 2005 oraz 2012 i
2007. Lata początkowe zostały dlatego tak wybrane, że pozwalają wyłapać znaczący (skokowy) wzrost, przy
czym rok 2007 został wybrany ze względu na to, że w roku 2005 informacja o uldze mogła nie być
rozpowszechniona i mniej osób korzystało z tej ulgi niż by faktycznie mogło. Czyli dla roku 2005 ulga nie była
dobrą miarą dostępności Internetu na terenie danej gminy.
Przed ostatecznym porównaniem należy jeszcze uwzględnić zmiany kodów TERC dla gmin w związku ze zmianą
ich statusu, np. zmiana z gminy wiejskiej na miejską. Niestety w roku 2010 zmieniono zasady przypisywania
kodów TERC dla gmin miejsko-wiejskich – z kodu odpowiadającego części miejskiej gminy miejsko-wiejskiej
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
160
(końcówka kodu TERC 4) na całą gminę (końcówka kodu TERC 3). Dlatego ostateczną agregację zrobiliśmy po 6znakowym kodzie TERC, z pominięciem ostatniego znaku. Tern sposób identyfikacji jest stosowany
konsekwentnie we wszystkich dalszych zestawieniach i wykresach.
Do dalszych analiz wybrano dwie grupy gmin – pierwszą ze znaczącym wzrostem poziomu korzystania z
Intenetu (mierzonym procentowym udziałem w ogólnej liczbie zeznań podatkowych pomiędzy latami 2012 a
2007), a drugą o niskim wzroście, ale niekiedy sporym poziomie korzystania. W każdej grupie do dalszych analiz
wyłoniono 15 gmin. Zestawienie wybranych gmin o wysokim wzroście przedstawia poniższa tabela.
Tabela 50 Wybrane gminy o wysokim wzroście korzystania z Internetu.
TERC6 Województwo
Powiat
Gmina
142601 MAZOWIECKIE
siedlecki
Domanice
061602 LUBELSKIE
rycki
Kłoczew
200215 PODLASKIE
białostocki
Zawady
101701 ŁÓDZKIE
wieluński
Biała
142903 MAZOWIECKIE
sokołowski
Ceranów
142602 MAZOWIECKIE
siedlecki
Korczew
141502 MAZOWIECKIE
ostrołęcki
Czarnia
100209 ŁÓDZKIE
kutnowski
Oporów
141608 MAZOWIECKIE
ostrowski
Stary Lubotyń
261304 ŚWIĘTOKRZYSKIE włoszczowski Radków
260603 ŚWIĘTOKRZYSKIE opatowski
Lipnik
061108 LUBELSKIE
Stoczek Łukowski
łukowski
260908 ŚWIĘTOKRZYSKIE sandomierski Wilczyce
061808 LUBELSKIE
tomaszowski Susiec
141108 MAZOWIECKIE
makowski
Rzewnie
Źródło: opracowanie własne.
Gminy o niższym wzroście poziomu korzystania z internetu zestawione są w poniższej tabeli. Ich wybór
podyktowany był również chęcią dopasowania gmin o podobnym charakterze, gdzie jednak z różnych
względów wzrost nie nastąpił szybko w badanych latach. Zazwyczaj nastąpił on wcześniej. Fakt ten oznacza, że
na poziom analizowanych zmiennych miały wpływ inne czynniki powodujące wzrost gospodarczy (np.
koniunktura, lokalne warunki rynkowe) niż tylko wzrost BBA.
Tabela 51 Wybrane gminy o niskim wzroście korzystania z Internetu.
TERC6 Województwo
Powiat
Gmina
321102 ZACHODNIOPOMORSKIE
policki
Kołbaskowo
186301 PODKARPACKIE
Rzeszów
Rzeszów
026401 DOLNOŚLĄSKIE
Wrocław
Wrocław
302104 WIELKOPOLSKIE
poznański
Czerwonak
142102 MAZOWIECKIE
pruszkowski Pruszków
140502 MAZOWIECKIE
grodziski
Podkowa Leśna
102007 ŁÓDZKIE
zgierski
Parzęczew
221101 POMORSKIE
pucki
Hel
247701 ŚLĄSKIE
Tychy
Tychy
240802 ŚLĄSKIE
mikołowski
Mikołów
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
161
TERC6 Województwo
Powiat
Gmina
143402 MAZOWIECKIE
wołomiński
Marki
302115 WIELKOPOLSKIE
poznański
Suchy Las
247201 ŚLĄSKIE
Ruda Śląska Ruda Śląska
241003 ŚLĄSKIE
pszczyński
Miedźna
120616 MAŁOPOLSKIE
krakowski
Zabierzów
221401 POMORSKIE
tczewski
Tczew
Źródło: opracowanie własne.
Zmiana w poziomie korzystania z ulgi internetowej w latach 2005-2012 dla grupy gmin o wysokim wzroście
zobrazowana jest na poniższym wykresie. Jak widać dla większości gmin charakter i stopień tego wzrostu jest
zbliżony. Wykres przedstawia wzrost korzystania z BBA, począwszy od roku 2005 do roku 2012. Ułamek jest
stosunkiem liczby korzystających z ulgi w stosunku do wszystkich zeznań w danej gminie.
Wykres 83. Zmiana w poziomie korzystania z ulgi internetowej w latach 2005-2012 – grupa gmin o wysokim
wzroście.
Procent ulg internetowych
0,16
0,14
0,12
0,1
0,08
0,06
0,04
0,02
0
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
142601
061602
200215
101701
142903
142602
141502
100209
141608
261304
260603
061108
260908
061808
141108
2012
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Ministerstwa Finansów.
Kolejny wykres przedstawia analogiczne wartości dla grupy gmin o niskim wzroście. Interesujący jest spadek w
latach 2008-2009 po początkowym dość silnym trendzie wzrostowym. Może on wynikać z osłabienia
koniunktury gospodarczej. Takiego zachowania nie widać w grupie gmin o silnym wzroście.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
162
Wykres 84. Zmiana w poziomie korzystania z ulgi internetowej w latach 2005-2012 – grupa gmin o niskim
wzroście.
Procent ulg internetowych
0,35
0,3
0,25
0,2
0,15
0,1
0,05
0
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
321102
186301
026401
302104
142102
140502
102007
221101
247701
240802
143402
302115
247201
241003
120616
221401
2012
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Ministerstwa Finansów.
Następne wykresy obrazują wzrost liczby firm dla danych gmin, odpowiednio dla grupy gmin o silnym i słabym
wzroście korzystania z internetu. Przyrost jest obliczany względem roku 2007, który stanowi punkt odniesienia
dla każdej gminy, stąd wartość wskaźnika dla roku 2007 zawsze wynosi 1.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
163
Wykres 85. Względny przyrost liczby firm w latach 2007-2012 – grupa gmin o wysokim wzroście.
Względny przyrost liczby firm
2,1
1,9
1,7
1,5
1,3
1,1
0,9
0,7
0,5
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
142601
061602
200215
101701
142903
142602
141502
100209
141608
261304
260603
061108
260908
061808
141108
2014
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Ministerstwa Finansów.
Wykres 86. Względny przyrost liczby firm w latach 2007-2012 – grupa gmin o niskim wzroście.
Względny przyrost liczby firm
1,6
1,5
1,4
1,3
1,2
1,1
1
0,9
0,8
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
321102
186301
026401
302104
142102
140502
102007
221101
247701
240802
143402
302115
247201
241003
120616
221401
2014
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Ministerstwa Finansów.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
164
Podobną analizę wykonano dla liczby pracowników na terenie danej gminy.
Wykres 87. Względny przyrost liczby pracowników w latach 2007-2012 - grupa gmin o wysokim wzroście.
Względny przyrost liczby pracowników
2
1,5
1
0,5
0
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
142601
061602
200215
101701
142903
142602
141502
100209
141608
261304
260603
061108
260908
061808
141108
2014
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Ministerstwa Finansów.
Wykres 88. Względny przyrost liczby pracowników w latach 2007-2012 - grupa gmin o niskim wzroście.
Względny przyrost liczby pracowników
2,5
2
1,5
1
0,5
0
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
321102
186301
026401
302104
142102
140502
102007
221101
247701
240802
143402
302115
247201
241003
120616
221401
2014
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Ministerstwa Finansów.
Kolejnym istotnym wskaźnikiem jest wzrost przychodów z prowadzonej działalności gospodarczej. Brany jest on
w odniesieniu do roku 2005, który traktowany jest jako bazowy. Wzrost występuje dla obu grup gmin, ale
szybszy jest dla gmin o silnym wzroście korzystania z internetu. Wynik ten zilustrowany jest na kolejnych dwóch
wykresach.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
165
Wykres 89. Względny wzrost przychodów z prowadzonej działalności w latach 2005-2014 - grupa gmin o
wysokim wzroście.
Wzrost przychodów z działalności
10,00000000
9,00000000
8,00000000
7,00000000
6,00000000
5,00000000
4,00000000
3,00000000
2,00000000
1,00000000
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
142601
061602
200215
101701
142903
142602
141502
100209
141608
261304
260603
061108
260908
061808
141108
2014
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Ministerstwa Finansów.
Wykres 90. Względny wzrost przychodów z prowadzonej działalności w latach 2005-2014 - grupa gmin o
niskim wzroście.
Wzrost przychodów z działalności
3,50000000
3,00000000
2,50000000
2,00000000
1,50000000
1,00000000
0,50000000
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
321102
186301
026401
302104
142102
140502
102007
221101
247701
240802
143402
302115
247201
241003
120616
221401
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
2014
166
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Ministerstwa Finansów.
Zbadano także poziom korelacji pomiędzy wzrostem korzystania z Internetu a liczbą firm, liczbą pracowników
oraz wzrostem przychodów z prowadzonej działalności. Wyniki dla wybranych gmin o wysokim wzroście
korzystania z Internetu przedstawia poniższa tabela.
Tabela 52 Wartość współczynnika korelacji dla wybranych gmin o wysokim wzroście korzystania z Internetu.
TERC6
Firmy
Pracownicy
Przychody z
działalności
142601
0,841917722
0,897088429
0,979067
061602
0,920410901
0,899153019
0,932871
200215
-0,611720717
0,302904454
-0,56663
101701
0,972038859
0,848400997
0,871314
142903
-0,378818548
0,476952166
0,870705
142602
0,081624167
-0,149087035
0,703484
141502
0,40582861
0,871210579
0,942745
100209
-0,269975501
-0,594546416
0,87365
141608
0,887288634
0,751918916
0,708402
261304
0,924982423
-0,240997326
0,917111
260603
0,701870459
0,605238315
0,991996
061108
0,621604736
0,270685654
0,940516
260908
0,934989733
0,923875077
0,883005
061808
0,938179181
-0,615885023
0,895036
141108
0,834416884
0,949416542
0,442772
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Ministerstwa Finansów.
Przeprowadzono analogiczną analizę dla wybranych gmin o niskim wzroście korzystania z Internetu. Wyniki
przedstawia kolejna tabela.
Tabela 53 Wartość współczynnika korelacji dla wybranych gmin o niskim wzroście korzystania z Internetu.
TERC6
Firmy
Pracownicy
Przychody z
działalności
321102
0,305782815
-0,236153726
0,843338
186301
0,424697731
0,059931771
0,650339
026401
0,325488292
-0,273007378
0,69785
302104
0,102895846
0,29038994
0,77926
142102
0,420803879
0,411610777
0,799019
140502
0,194057168
-0,557022737
0,943353
102007
0,687802142
-6,189E-06
0,654999
221101
0,442183572
-0,401634499
0,342793
247701
0,08121369
-0,486620535
0,791002
240802
0,426550865
-0,242630671
0,79631
143402
0,481393011
0,15392699
0,898123
302115
0,375269978
0,127433121
0,776078
247201
0,206269181
-0,366234074
0,767544
241003
0,473248079
0,233462078
0,759343
120616
0,371914511
0,404288568
0,822276
221401
-0,260337308
-0,73313861
0,748313
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
167
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Ministerstwa Finansów.
Podsumowując, należy stwierdzić, że w większości przypadków zaobserwowano silną dodatnią korelację
pomiędzy wzrostem korzystania z internetu a zwiększeniem liczby firm działających na danym obszarze, jak
również liczby pracowników i przychodów z prowadzonej działalności. Dla obszarów o „stabilnym” poziomie
korzystania z Internetu te wielkości są mniejsze. Mamy jednak przypadki, gdzie ta korelacja jest niska lub wręcz
ujemna. W szczególności dla „dojrzałych” obszarów liczba pracowników raczej spada niż rośnie, co może mieć
wyjaśnienie w zwiększonej efektywności pracy. Natomiast dla obu rodzajów obszarów widać silną dodatnią
korelację wzrostu przychodów z działalności.
Wynika z tego, że nie ma prostego powiązania pomiędzy korzystaniem z internetu a rozwojem gospodarczym
podmiotów i obywateli. Widać wprawdzie pewne korelacje, jednak dokładne zidentyfikowanie mechanizmów
wymagałoby to jednak pogłębionych analiz szczegółowych dla poszczególnych przedsiębiorców.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
168
8
BIBLIOGRAFIA
Allen, Robert. 2000. „Economic structure and agricultural productivity in Europe, 1300-1800.” Cambridge
University Press.
Atrstic, B.K., i Sang Nguyen. 2006. „How businesses use information technology: insights for measuring
technology and productivity”.
Batorski, Dominik, Edwin Benedyk, Mirosław Filiciak, i Adam Płoszaj. 2012. „Cyfrowa gospodarka: kluczowe
trendy rewolucji cyfrowej. Diagnoza, prognozy, strategie reakcji.” Warszawa: Uniwersytet Warszawski,
Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego.
Batorski, D. (2009). Wykluczenie cyfrowe w Polsce. Studia Biura Analiz Sejmowych, 19(3), 223–249.
Batorski, D. (2011). Korzysbibliografiatanie z Technologii Informacyjno-komunikacyjnych. Contemporary
Economics, 5(3), 299–327. http://doi.org/10.5709/ce.18979254.59
Batorski, D. (2013). Polacy wobec technologii cyfrowych – uwarunkowania dostępności i sposobów korzystania.
Contemporary Economics 7(4), pp. 328-352 DOI:10.5709/ce.1897-9254.114
Batorski, D. (2015). Technologie i media w domach i życiu Polaków. W Czapiński, Panek, Diagnoza społeczna:
warunki i jakość życia Polaków. str. 355-377.
Batorski, D., & Błażewicz, M. (2015). Diagnoza stanu i trendy na rynku pracy w województwie mazowieckim.
Warszawa: MGG Conferences.
Batorski, D. i J.M. Zając (red.) (2010). Między alienacją a adaptacją. Polacy w wieku 50+ wobec internetu.
Warszawa UPC.
Bitner, Maciej, Rafał Starościk, i Piotr Szczerba. 2014. „Czy robot zabierze ci pracę? Sektorowa analiza
komputeryzacji i robotyzacji europejskich rynków pracy.” Warszawski Instytut Studiów
Ekonomicznych.
Blanchard, Olivier, Robert Solow, i Beth Anne Wilson. 1995. „Productivity and unemployment”. Massachusetts
Institute of Technology. Mimeo.
Brynjolfsson, Erik. 1993. „The productivity paradox of information technology”. Communications of the ACM 36
(12): 66–77.
Brynjolfsson, Erik, i Andrew McAfee. 2014. The second machine age: work, progress, and prosperity in a time of
brilliant technologies. WW Norton & Company.
Brynjolfsson, E., & McAfee, A. (2011). Race Against the Machine: How the Digital Revolution is Accelerating
Innovation, Driving Productivity, and Irreversibly Transforming Employment and the Economy.
Lexington: Digital Frontier Press.
Brynjolfsson, E., & McAfee, A. (2014). The Second Machine Age: Work, Progress, and Prosperity in a Time of
Brilliant Technologies. New York: W. W. Norton & Company.
Buchholtz, Sonia, Maciej Bukowski, i Aleksander Śniegocki. 2014. „Big and open data in Europe: A growth
engine or a missed opportunity”. demosEuropa and Warsaw Institute for Economic Studies.
Bukowski, Maciej, Maciej Bitner, Krzysztof Roman, Agata Gierczak, Piotr Szczerba, Aleksander Śniegocki,
Wojciech Białożyt, Piotr Koryś, i Jakub Miśtak. 2015. Zatrudnienie w Polsce 2014. Praca czasu
innowacji. Warszawa: Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich.
Cambridge Dictionary. 2015. „economy Meaning in the Cambridge English Dictionary”.
http://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/economy.
Cimochowski, Grzegorz, Franciszek Hutten-Czapski, Magdalena Rał, i Wojciech Sass. 2014. „Polska Internetowa
- Jak internet dokonuje transformacji polskiej gospodarki”. The Boston Consulting Group (BCG).
Clarke, George R.G. 2008. „Has the internet increased exports for firms from low and middle-income
countries?”
Czernich, Nina, Oliver Falck, Tobias Kretschmer, i Ludger Woessmann. 2011. „Broadband Infrastructure and
Economic Growth*”. The Economic Journal 121 (552): 505–32. doi:10.1111/j.1468-0297.2011.02420.x.
du Rausas, Matthieu, James Manyika, Eric Hazan, Jacques Bughin, Michael Chui, i Rémi Said. 2011. „Internet
matters: The Net’s sweeping impact on growth, jobs, and prosperity”. McKinsey Global Institute.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
169
Ericsson, Arthur D. Little and Chalmers University of Technology: Socioeconomic Effects Of Broadband Speed,
2013,
http://www.ericsson.com/res/thecompany/docs/corporate-responsibility/2013/ericssonbroadband-final-071013.pdf
Fan, Ming. 2006. „How Do Computers and Internet Affect Employee Compensation?” University of Washington
Business School.
Felländer, Anna, Claire Ingram, i Robin Teigland. 2015. „SHARING ECONOMY: EMBRACING CHANGE WITH
CAUTION”.
Fölster,
Stefan.
2014.
„De
nya
jobben
i
automatiseringens
tidevarv”.
http://www.stratresearch.se/Documents/De%20nya%20jobben%20i%20automatiseringens%20tideva
rv.pdf.
FOR. 2015. „Rachunek od państwa za 2014 rok”. http://www.for.org.pl/pl/Rachunek-od-panstwa-za-wydatkiw-roku-2014.
Fornefeld, Martin, Gilles Delaunay, i Dieter Elixmann. 2008. „The impact of broadband on growth and
productivity”. A study on behalf of the European Commission. http://breitbandinitiative.de/wp/wpcontent/uploads/2009/04/2008_micus-studie-broadbandeu_long.pdf.
Frey, Carl Benedikt, i Michael Osborne. 2013. „The Future of Employment: How Susceptible are Jobs to
Computerisation?”
Frey, C. B., & Osborne, M. A. (2013). The future of employment: how susceptible are jobs to computerisation?
Oxford.
Gabaix, Xavier, i Augustin Landier. 2006. „Why has CEO pay increased so much?” National Bureau of Economic
Research. http://www.nber.org/papers/w12365.
Government
Digital
Service.
2012.
„Digital
Efficiency
Report”.
https://www.gov.uk/government/publications/digital-efficiency-report/digital-efficiency-report.
Hanushek, Eric A., i Ludger Woessmann. 2012. „Do better schools lead to more growth? Cognitive skills,
economic outcomes, and causation”. Journal of Economic Growth 17 (4): 267–321.
Ingram, Claire, i Robin Teigland. 2015. „SHARING ECONOMY: EMBRACING CHANGE WITH CAUTION”.
Investopedia. 2015. „Economy Definition”. Investopedia. http://www.investopedia.com/terms/e/economy.asp.
ITU. 2014. „The Impact of Broadband on the Economy: Research to Date and Policy Issues”. ITU.
Katz, Raul L. 2009. „The economic and social impact of telecommunications output”. Intereconomics 44 (1): 41–
48.
Katz, Raul, i Stephan Suter. 2009. „Estimating the economic impact of the broadband stimulus plan”. Columbia
institute
for
tele-information
working
paper
7.
http://www.gcbpp.org/files/BBSTIM/KatzBBStimulusPaper.pdf.
Keynes, John Maynard. 1930. „Economic Possibilities of our Grandchildren”.
Lehr, William. 2012. „Measuring the Internet”. OECD Digital Economy Papers. Paris: Organisation for Economic
Co-operation and Development. http://www.oecd-ilibrary.org/content/workingpaper/5k9bhk5fzvzxen.
Mak Arvin B., Pradhan R.P.: Broadband penetration and economic growth nexus: evidence from cross-country
panel data, Applied Economics, 2014
Vol. 46, No. 35, 4360–4369, http://dx.doi.org/10.1080/00036846.2014.957444
Matteucci, Nicola, Mary O’Mahony, Catherine Robinson, i Thomas Zwick. 2005. „Productivity, Workplace
Performance And Ict: Industry And Firm-Level Evidence For Europe And The Us”. Scottish Journal of
Political Economy 52 (3): 359–86.
McKinsey. 2011. „The great transformer: The impact of the Internet on economic growth and prosperity”.
McKinsey Global Institute.
Pew Research Center. 2014. „AI, Robotics, and the Future of Jobs”. Pew Research Center.
PwC.
2014.
„The
sharing
economy
–
sizing
the
revenue
opportunity”.
http://www.pwc.co.uk/issues/megatrends/collisions/sharingeconomy/the-sharing-economy-sizingthe-revenue-opportunity.html.
Qiang, Christine Zhen-Wei, Carlo M. Rossotto, i Kaoru Kimura. 2009. „Economic Impacts of Broadband”.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
170
Rincon-Aznar, Ana, Catherine Robinson, i Michela Vecchi. 2005. „The productivity impact of E-Commerce in the
UK, 2001: Evidence from microdata”.
Solow, R. M. 1987. „We’d better watch out”. New York Times Book Review 36.
http://ci.nii.ac.jp/naid/10007455402/.
Stiroh, Kevin J. 2002. „Information Technology and the U.S. Productivity Revival: What Do the Industry Data
Say?” The American Economic Review 92 (5): 1559–76.
Szymanek, V. i M. Pieniek (red.) (2014). Społeczeństwo informacyjne w liczbach 2014. Warszawa MAiC
Szymanek, V. (red.) (2015). Społeczeństwo informacyjne w liczbach 2015. Warszawa MAiC
Thompson, Herbert G., i Christopher Garbacz. 2008. „Broadband Impacts on State GDP: Direct and Indirect
Impacts”.
Urząd Komunikacji Elektronicznej (2015). Raport pokrycia terytorium Rzeczypospolitej Polskiej istniejącą
infrastrukturą telekomunikacyjną oraz budynkami umożliwiającymi kolokację. Warszawa: UKE.
InfoStrategia i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)
171