częstość występowania czynników ryzyka miażdżycy u młodzieży w
advertisement
Medycyna Wieku Rozwojowego, 2012, XVI, 2 © IMiD, Wydawnictwo Aluna Maria Jodkowska, Anna Oblacińska, Krystyna Mikiel-Kostyra, Izabela Tabak %^dK_tz^d%WKtE/zEE/<MtZzz< D/zzhDBK/ztt/<hϭϲ/ϭϴ>d оhE/Mt^<MBWKE'/DE:>Ez,tWK>^ d,&ZYhEzK&Z/^<&dKZ^&KZd,ZK^>ZK^/^ /EzKhd,'ϭϲEϭϴzZ^͵^dhEd^ K&hWWZͳ^KEZz^,KK>^/EWK>E Zakład Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i Młodzieży Kierownik: prof. nadzw. IMiD dr hab. med. K. Mikiel-Kostyra Instytut Matki i Dziecka Streszczenie Cele pracy: 1. Ustalenie stopnia rozpowszechnienia wybranych czynników ryzyka miażdżycy: nadwagi, palenia tytoniu, niedostatku aktywności fizycznej oraz czynników psychologicznych: dystresu i typu zachowania A charakteryzującego się rywalizacją, niecierpliwością, pośpiechem i wrogością u dorastającej młodzieży. 2. Ocena współwystępowania (≥3) czynników ryzyka, w odniesieniu do zmiennych niezależnych – płci, wieku i typu szkoły. Metody: Badaniem objęto reprezentatywną grupę młodzieży w wieku 16 i 18 lat (N=2893) w 8 województwach w Polsce. Badaniem ankietowym oceniono częstość występowania pięciu czynników ryzyka miażdżycy oraz ich współwystępowanie (≥3) w odniesieniu do zmiennych niezależnych (płeć, wiek, typ szkoły). Stosując modele wielowymiarowe zbadano wpływ tych zmiennych na prawdopodobieństwo zagrożenia mnogimi czynnikami ryzyka miażdżycy. Wyniki: Najczęstszym czynnikiem ryzyka był niedostatek aktywności fizycznej. Występował on częściej u uczniów zasadniczych szkół zawodowych, niż u uczniów w innych typach szkół ponadgimnazjalnych (p<0,05). W zasadniczych szkołach zawodowych był także największy odsetek młodzieży palącej tytoń (p<0,001). Dystres oraz typ zachowania A występowały najczęściej u uczniów liceów ogólnokształcących. Największe odsetki młodzieży (40,0%) ze skumulowanymi czynnikami ryzyka miażdżycy stwierdzono w szkołach zawodowych, istotnie statystycznie większe u dziewcząt (47,5%), niż u chłopców (37,5%). Analizy regresji logistycznej wykazały, że prawdopodobieństwo wystąpienia mnogich czynników ryzyka było dwukrotnie większe u: uczniów szkół zawodowych (OR=2,25, p<0,001), w porównaniu z uczniami liceów ogólnokształcących, u dziewcząt w porównaniu z chłopcami (OR=1,83, p<0,001), oraz prawie 1,5 razy większe u 18-latków w porównaniu z 16-latkami (OR=1,46, p<0,001). Wnioski: 1. Znaczne zróżnicowanie występowania czynników ryzyka miażdżycy u młodzieży z różnych typów szkół ponadgimnazjalnych wymaga dobrego zdefiniowania działań profilaktycznych oraz opracowania programu edukacji zdrowotnej, w zależności od typy szkoły. 2. Główną grupę docelową w zakresie promocji zdrowia, powinni stanowić uczniowie szkół zawodowych. Słowa kluczowe: czynniki ryzyka miażdżycy, nadwaga, niedostatek aktywności fizycznej, palenie tytoniu, wzór zachowania A, dystres, młodzież, typ szkoły Abstract Objectives: 1. To examine the prevalence of selected risk factors for atherosclerosis: overweight, tobacco smoking, low physical activity, psychological distress and type A personality (characterized by tenseness, impatience, competitiveness, and aggressiveness) in adolescents and to assess the frequency the coexistence of risk factors (≥3) in relation to gender, age and school type. Methods: A cross-sectional study was carried out in a representative sample of youth aged 16 and 18 years (N=2983) in 8 voivodeships in Poland. The frequency of five atherosclerosis risk factors and their coexistence (≥3) was examined using self-reported questionnaires, in relation to gender, age and school type. Logistic regression analyses were used to assess the influence of the variables (gender, age and school type) on odds ratios of risk factor coexistence. Częstość występowania czynników ryzyka miażdżycy u młodzieży w wieku 16 i 18 lat 97 Results: Low physical activity was the most common risk factor, statistically more frequent in students from Basic Vocational Schools than in other school types (p<0.05). In Basic Vocational Schools there was also the highest percentage of cigarette smokers (p<0.001). Psychological distress and type A behaviour were observed most frequently in students from General Upper Secondary Schools. The highest risk factor accumulation (≥3) was observed among students from Basic Vocational Schools (40%), significantly more frequent in girls than boys (47.5% and 37.5% respectively). Multivariable analyses show that students from Basic Vocational Schools had twice the odds (OR=2.25, p<0.001) to have the coexistence of risk factors for atherosclerosis as compared with students from General Upper Secondary Schools, girls had almost twice as many occurrences (OR=1.83, p<0.001) as boys and 18-year-olds 1.5 more than 16-year-olds (OR=1.46, p<0.001). Conclusion: 1. A significant difference in the prevalence of risk factors for atherosclerosis in youth from different school types requires precise definition of priority health promotion activities depending on school type. 2. Students from Basic Vocational Schools should be the target group for intervention aimed at reducing atherosclerosis risk factors. Key words: risk factors for atherosclerosis, overweight, low physical activity, cigarette smoking, psychological distress, type A personality, youth, school type D͘t/<hZKtK:͕͘ϮϬϭϮ͕ys/͕Ϯ͕ϵϲͳϭϬϯ t^d%W Problem zagrożenia chorobami układu krążenia (ChUK) o podłożu miażdżycowym, stopniowo przestaje być źródłem zainteresowania wyłącznie lekarzy osób dorosłych. Zmiany miażdżycowe rozpoczynają się już w dzieciństwie i z tego powodu, w coraz większym stopniu stają się problemem zdrowotnym populacji w wieku rozwojowym (1, 2). Badania przeprowadzone w ramach The Framingham Heart Study wykazały, że zagrożenie ChUK jest ściśle powiązane z występowaniem czynników ryzyka miażdżycy (3), których lista jest stale poszerzana. Wpływ pojedynczego czynnika na prawdopodobieństwo wystąpienia ChUK w określonym czasie u danej osoby jest niewielki, ryzyko rośnie jednak znacznie w przypadku współistnienia wielu czynników (4). Wyodrębniono spośród nich te, które można modyfikować (modifiable factors) i udowodniono, że ich usunięcie lub obniżenie poziomu ich działania, zapobiega rozwojowi zmian miażdżycowych, spowalnia ich progresję, a nawet powoduje regresję zmian. Do różnych czynników ryzyka należy m.in. otyłość, niska aktywność fizyczna, nadciśnienie tętnicze, palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu a także czynniki psychiczne: przewlekły stres oraz tzw. wzór zachowania A, czyli zachowanie charakteryzujące się rywalizacją, niecierpliwością, pośpiechem i wrogością (5). Styl życia kształtuje się przez cały okres rozwoju człowieka i ulega przeobrażeniom pod wpływem różnych uwarunkowań. Dzieciństwo i młodość decydują w znacznym stopniu o zachowaniach zdrowotnych i stylu życia w późniejszych latach, determinując tym samym bagaż czynników ryzyka chorób układu krążenia, z którym młodzi ludzie wstępują w dorosłe życie. Przegląd literatury dotyczącej występowania czynników ryzyka miażdżycy w populacji polskiej młodzieży wskazuje, że badania w reprezentatywnych grupach prowadzone były przede wszystkim wśród uczniów gimnazjów (6-10), a część tych badań miała charakter lokalny, obejmujący swym zasięgiem jedno miasto (9, 10). Oceniano w nich częstość występowania pojedynczych czynników biomedycznych oraz behawioralnych. Uczniowie gimnazjum, jako grupa objęta obowiązkiem szkolnym, w warunkach danej szkoły stanowią grupę zróżnicowaną społecznie, natomiast w miarę homogenną ze względu na czynniki demograficzne, związane z regionem (np. województwo, powiat) i miejscem zamieszkania (miasto, wieś). Można więc przypuszczać, że młodzież z wybranej klasy gimnazjum jest odzwierciedleniem populacji w tym wieku, w danym regionie. Znacznie mniej wiemy o zagrożeniach przedwczesnym rozwojem miażdżycy występujących u młodzieży starszej, w wieku 16-18 lat. Badanie osób w tej grupie wieku jest bardziej złożone. W obecnym systemie edukacji w Polsce istnieją cztery rodzaje szkół ponadgimnazjalnych: licea ogólnokształcące, licea profilowane, technika oraz zasadnicze szkoły zawodowe. Młodzież dokonuje wyboru typu szkoły ponadgimnazjalnej, stąd różne rodzaje tych szkół skupiają młodzież o różnej charakterystyce, związanej z poziomem wiedzy, zdolnościami, statusem społecznym, umiejętnościami funkcjonowania społecznego oraz cechami psychoemocjonalnymi (11). Z drugiej strony, stosunki międzyludzkie panujące w szkole, sposób komunikowania się i budowanie relacji z innymi (wymiar społeczny) oraz warunki fizyczne szkoły, wpływają na stan fizyczny uczniów (w tym również na ich zachowania zdrowotne), a także na ich stan psychoemocjonalny (w tym na poziom stresu). Oddziaływania na poziomie uczeń- szkoła są więc w tym przypadku dwukierunkowe. Zagrożenie występowaniem czynników ryzyka miażdżycy u młodzieży starszej dotyczy czynników biomedycznych i behawioralnych (otyłości, palenia tytoniu, małej aktywności ruchowej) oraz psychologicznych – podwyższonego poziomu stresu (dystresu) oraz wzoru 98 Maria Jodkowska i wsp. zachowania A. Wiedza na temat narażenia na te czynniki dorastającej młodzieży w Polsce jest bardzo ograniczona. Jedyne tego typu badanie ogólnopolskie zostało przeprowadzone w Instytucie Matki i Dziecka w 2005 r., jako badanie wyjściowe do monitorowania problemu zagrożenia miażdżycą dorastającej młodzieży. W badaniu tym jako jednostkę czasu do obserwowania tendencji zmian zaplanowano dekadę. Część analizowanych czynników ryzyka uwzględniono również w najnowszym badaniu HBSC (Health Behaviour in School-aged Children), do którego po raz pierwszy włączono grupę 17-latków (12). Umożliwi to dokonanie w najbliższym czasie porównań zmian zachodzących w obszarze zagrożenia młodzieży ponadgimnazjalnej niektórymi czynnikami ryzyka miażdżycy. Identyfikacja grupy młodzieży, u której występuje najwięcej czynników ryzyka, może pozwolić na skierowanie odpowiednich działań interwencyjnych do tej właśnie grupy. Celem pracy było: 1. Ustalenie rozpowszechnienia wybranych czynników ryzyka miażdżycy: nadwagi, palenia tytoniu, niedostatku aktywności fizycznej oraz czynników psychologicznych: dystresu i wzoru zachowania A (charakteryzującego się rywalizacją, niecierpliwością, pośpiechem i wrogością) u dorastającej młodzieży. 2. Ocena współwystępowania (≥3) czynników ryzyka, w odniesieniu do zmiennych niezależnych − płci, wieku i typu szkoły. DdZ/B/DdKF W pracy wykorzystano materiał pochodzący z projektu badawczego subsydiowanego przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji: „Zdrowie subiektywne oraz zadowolenie z życia i zachowania zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce, w kontekście czynników psychospołecznych i ekonomicznych” (2 PO5D 064 27). Projekt ten ukończono w 2006 r. w Zakładzie Medycyny Szkolnej Instytutu Matki i Dziecka. Badane osoby Badanie przeprowadzono w 2005 r. wśród młodzieży 16- i 18-letniej, uczniów klas I i III, wszystkich typów szkół ponadgimnazjalnych: liceów ogólnokształcących (LO), liceów profilowanych (LP), techników (TECH) i zasadniczych szkół zawodowych (ZSZ). W doborze grupy do badania zastosowano losowanie dwuetapowe, zespołowe (zespołem była klasa szkolna). W pierwszym etapie wylosowano 8 spośród 16 województw: kujawsko-pomorskie, lubelskie, łódzkie, małopolskie, opolskie, podlaskie, śląskie, zachodniopomorskie. W drugim etapie, w każdym województwie ustalono liczbę klas do losowania, proporcjonalną do udziału województwa w ogólnej liczbie ludności kraju. Przyjęto założenie, że klasa liczy 30 uczniów. Następnie losowano klasy z poszczególnych typów szkół, proporcjonalnie do udziału liczby uczniów danego typu szkoły, w ogólnej liczbie uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce. Wylosowano 130 klas, do których uczęszczało 3920 uczniów. W doborze grupy przestrzegano zasady wyrażenia przez badanych lub ich rodziców (w przypadku uczniów 16-letnich) świadomej zgody na udział w badaniach. Szczególną uwagę zwrócono na zapewnienie anonimowości. Na przeprowadzenie badania uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej przy Instytucie Matki i Dziecka w Warszawie. Ankiety wypełniły 3123 osoby. Głównym powodem niewypełnienia ankiet była nieobecność uczniów w szkole w dniu prowadzenia badania (747 osób). Ponadto wypełnienia ankiet odmówiło 8 uczniów 18-letnich, a 42 rodziców uczniów 16-letnich nie wyraziło zgody na udział ich dzieci w badaniach. Odrzucono ankiety uczniów, którzy nie udzielili odpowiedzi na pytania dotyczące płci i wieku oraz ankiety uczniów nie spełniających założonego kryterium wieku. Ostatecznie do analiz zakwalifikowano ankiety od 2893 osób. Wskaźnik realizacji próby wyniósł 73,8%. Wśród badanych uczniów 65% mieszkało w mieście, 35% na wsi. Średni wiek badanych wyniósł 17,76 lat (SD=1,04), dla uczniów klas I – 16,7 lat (SD=0,29), a dla uczniów klas III – 18,7 (SD=0,29). DĞƚŽĚĂďĂĚĂŷŝŶĂƌnjħĚnjŝĂ Zastosowano metodę sondażu (ankieta audytoryjna). Narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety, dotyczący różnych aspektów subiektywnej oceny zdrowia fizycznego i psychicznego oraz zachowań związanych ze zdrowiem, rozpatrywanych w kontekście demograficznym i środowiskowym. W niniejszej pracy wykorzystano następujące pytania i skale: pytania z kwestionariusza HBSC (Health Behaviour in School-aged Children: A WHO Collaborative Cross-national Study) dotyczące masy i wysokości ciała, palenia tytoniu, aktywności fizycznej (13), skalę GHQ-12 (General Health Questionnaire) D. Goldberga do pomiaru stresu psychologicznego (14), skalę TAB do badania zachowania typu A/B N. Ogińskiej-Bulik i Z. Juczyńskiego (15). Definicje czynników ryzyka miażdżycy: − Nadwaga − wartości BMI odpowiadające 85. centylowi i powyżej, dla płci i wieku – wg tabel centylowych A. Krzyżaniak (16). − Palenie tytoniu − fakt aktualnego palenia, niezależnie od częstości i ilości wypalanych papierosów. − Niedostatek aktywności ruchowej (hipoaktywność) − wskaźnik MVPA (Moderate to Vigorous Physical Activity – umiarkowana do intensywnej aktywność fizyczna) – liczba dni w tygodniu poniżej 5, w których badani poświęcali na różne formy aktywności fizycznej co najmniej 60 minut. Zgodnie z wytycznymi ekspertów (17), co najmniej 5 takich dni w tygodniu oznacza poziom aktywności ruchowej, zaspokajający podstawowe potrzeby młodego człowieka. − Podwyższony poziom stresu psychologicznego (dystres) − występowanie przynajmniej 3 spośród 12 objawów złego samopoczucia psychicznego, mierzonego za pomocą skróconej wersji Kwestionariusza Ogólnego Stanu Zdrowia tj. skali GHQ-12 D. Goldberga (14). Częstość występowania czynników ryzyka miażdżycy u młodzieży w wieku 16 i 18 lat 99 − Wzór zachowania A (WZA) – zachowania typu rywalizacji, niecierpliwości, pośpiechu i wrogości. Wynik ogólny dla tego wzoru zachowania, zgodnie z wytycznymi autorów Skali TAB (7-10 sten) wynosi: 53-80 punktów dla chłopców oraz 50-80 punktów dla dziewcząt (15). − Współwystępowanie czynników ryzyka miażdżycy występowanie trzech lub więcej czynników ryzyka, spośród pięciu badanych. dżycy. Obliczono iloraz szans (OR – Odds ratio), z 95% przedziałem ufności (CI – confidence interval). We wszystkich przeprowadzonych analizach, za poziom istotności statystycznej przyjęto wartość p<0,05. Do analiz statystycznych wykorzystano pakiet SPSS v.14. Zastosowane analizy statystyczne tLJƐƚħƉŽǁĂŶŝĞŶĂĚǁĂŐŝ͕ƉĂůĞŶŝĂƚLJƚŽŶŝƵ͕ niedostatku ruchu, dystresu oraz wzoru njĂĐŚŽǁĂŶŝĂƵŵųŽĚnjŝĞǏLJƵĐnjħƐnjĐnjĂũČĐĞũ ĚŽƌſǏŶLJĐŚƚLJƉſǁƐnjŬſų − Ocena częstości występowania każdego z pięciu wybranych czynników ryzyka miażdżycy: nadwagi, palenia tytoniu, niedostatku aktywności fizycznej, wzoru zachowania A i dystresu u młodzieży w zależności od typu szkoły i płci. Istotność związków między analizowanymi zmiennymi oceniano za pomocą testu chi2 dla tabel krzyżowych; − Ocena częstości występowania mnogich (≥3) czynników ryzyka miażdżycy w zależności od płci, wieku oraz typu szkoły –test chi2 dla tabel krzyżowych; − Modele wielowymiarowe do zbadania wpływu wszystkich zmiennych objaśniających (płeć, wiek/klasa oraz typ szkoły) na występowanie mnogich czynników ryzyka miaż- tzE/</ Częstość występowania badanych czynników ryzyka przedstawiono w tabeli I. Najczęstszym czynnikiem ryzyka miażdżycy u badanych uczniów był niedostatek aktywności fizycznej (hipoaktywność), który istotnie częściej występował u uczniów w ZSZ niż w pozostałych typach szkół (p<0,05). Największe odsetki młodzieży palącej tytoń stwierdzono także w ZSZ, istotnie większe niż w pozostałych rodzajach szkół (p<0,001). Wśród uczniów LO były natomiast największe odsetki dĂďĞůĂ/͘njħƐƚŽƑđǁLJƐƚħƉŽǁĂŶŝĂĐnjLJŶŶŝŬſǁƌLJnjLJŬĂŵŝĂǏĚǏLJĐLJƵŵųŽĚnjŝĞǏLJǁĞĚųƵŐƚLJƉƵƐnjŬŽųLJŝƉųĐŝ;ŽĚƐĞƚŬŝďĂĚĂŶLJĐŚͿ͘ dĂďůĞ/͘WƌĞǀĂůĞŶĐĞŽĨƌŝƐŬĨĂĐƚŽƌƐĨŽƌĂƚŚĞƌŽƐĐůĞƌŽƐŝƐŝŶLJŽƵƚŚďLJƐĐŚŽŽůƚLJƉĞĂŶĚŐĞŶĚĞƌ;йͿ͘ dLJƉƐnjŬŽųLJ >ŝĐĞƵŵ >ŝĐĞƵŵƉƌŽĮůŽǁĂŶĞ ĂƐĂĚŶŝĐnjĂƐnjŬŽųĂ School type ŽŐſůŶŽŬƐnjƚĂųĐČĐĞ dĞĐŚŶŝŬƵŵ sŽĐĂƟŽŶĂů^ĞĐŽŶĚĂƌLJ njĂǁŽĚŽǁĂ General Upper Technical School School ĂƐŝĐsŽĐĂƟŽŶĂů^ĐŚŽŽů Secondary School njLJŶŶŝŬŝƌLJnjLJŬĂ ŵŝĂǏĚǏLJĐLJ KŐ Śų nj KŐ Śų nj KŐ Śų nj KŐ Śų nj Atherosclerosis Total Boys Girls Total Boys Girls Total Boys Girls Total Boys Girls risk factors EŝĞĚŽƐƚĂƚĞŬ ĂŬƚLJǁŶŽƑĐŝ ϲϳ͕ϳ ϵϬ͕ϲΎΎΎ 77,1 72,4 ϴϵ͕ϴΎΎΎ 84,7 84,5 85,5 ϳϱ͕ϵ ϲϮ͕ϴ ϴϯ͕ϲΎΎΎ 80,2 ĮnjLJĐnjŶĞũ1 Low physical ĂĐƟǀŝƚLJ Dystres ƉƐLJĐŚŽůŽŐŝĐnjŶLJ2 Ϯϴ͕ϲ 54,2*** ϯϮ͕Ϭ 27,0 ϰϱ͕ϯΎΎΎ ϯϬ͕ϰ Ϯϵ͕ϰ ϯϯ͕ϯ 44,7 ϯϭ͕ϱ 52,4*** 42,8 Psychological distress WĂůĞŶŝĞƚLJƚŽŶŝƵϯ ^ŵŽŬŝŶŐ Ϯϵ͕ϵ Ϯϲ͕ϳ ϯϭ͕ϵΎ 42,7 ϯϴ͕ϱ ϰϲ͕ϭ ϯϲ͕ϯ ϯϲ͕ϯ ϯϲ͕ϯ ϲϭ͕ϳ ϲϯ͕ϵ 54,4 Typ zachowania A4 dLJƉĞďĞŚĂǀŝŽƵƌ ϯϰ͕ϱ ϯϱ͕ϱ ϯϯ͕ϵ 27,0 Ϯϱ͕ϲ 28,1 28,1 Ϯϵ͕ϴ Ϯϯ͕ϳ ϯϭ͕ϰ ϯϭ͕Ϭ ϯϮ͕ϳ EĂĚǁĂŐĂ Overweight ϵ͕ϯ 11,0 ϴ͕ϯ ϭϯ͕Ϭ 17,0* ϵ͕ϴ ϭϭ͕ϯ ϭϯ͕ϳΎ ϲ͕ϳ ϭϯ͕ϰ 14,5 10,0 /ƐƚŽƚŶŽƑđƌſǏŶŝĐĐŚųŽƉĐLJͬĚnjŝĞǁĐnjħƚĂΎΎΎƉфϬ͕ϬϬϭ͕ΎΎƉфϬ͕Ϭϭ͕ΎƉфϬ͕Ϭϱ ŽLJƐͬŐŝƌůƐĚŝīĞƌĞŶĐĞƐ 1ZſǏŶŝĐĂǁƉŽnjŝŽŵŝĞĂŬƚLJǁŶŽƑĐŝĮnjLJĐnjŶĞũŵŝħĚnjLJƵĐnjŶŝĂŵŝƌſǏŶLJĐŚƚLJƉſǁƐnjŬſųƉфϬ͕Ϭϱ ^ĐŚŽŽůƚLJƉĞĚŝīĞƌĞŶĐĞƐĨŽƌƉŚLJƐŝĐĂůĂĐƟǀŝƚLJ p<0,05 2ZſǏŶŝĐĂǁĐnjħƐƚŽƑĐŝǁLJƐƚħƉŽǁĂŶŝĂĚLJƐƚƌĞƐƵŵŝħĚnjLJƵĐnjŶŝĂŵŝƌſǏŶLJĐŚƚLJƉſǁƐnjŬſųƉфϬ͕ϬϬϭ ^ĐŚŽŽůƚLJƉĞĚŝīĞƌĞŶĐĞƐĨŽƌĚŝƐƚƌĞƐƐ p<0,001 ϯZſǏŶŝĐĂǁĐnjħƐƚŽƑĐŝƉĂůĞŶŝƵƚLJƚŽŶŝƵŵŝħĚnjLJƵĐnjŶŝĂŵŝƌſǏŶLJĐŚƚLJƉſǁƐnjŬſųƉфϬ͕ϬϬϭ ^ĐŚŽŽůƚLJƉĞĚŝīĞƌĞŶĐĞƐĨŽƌƐŵŽŬŝŶŐ p<0,001 4ZſǏŶŝĐĂǁĐnjħƐƚŽƑĐŝǁLJƐƚħƉŽǁĂŶŝĂnjĂĐŚŽǁĂŶŝĂƚLJƉƵŵŝħĚnjLJƵĐnjŶŝĂŵŝƌſǏŶLJĐŚƚLJƉſǁƐnjŬſųƉфϬ͕Ϭϭ ^ĐŚŽŽůƚLJƉĞĚŝīĞƌĞŶĐĞƐĨŽƌdLJƉĞďĞŚĂǀŝŽƌ p<0,01 100 Maria Jodkowska i wsp. osób charakteryzujących się dystresem oraz typem zachowania A. Częstość występowania nadwagi nie różnicowała w sposób istotny statystycznie młodzieży z poszczególnych typów szkół. tƐƉſųǁLJƐƚħƉŽǁĂŶŝĞĐnjLJŶŶŝŬſǁƌLJnjLJŬĂŵŝĂǏĚǏLJĐLJ ƵŵųŽĚnjŝĞǏLJƵĐnjħƐnjĐnjĂũČĐĞũ ĚŽƌſǏŶLJĐŚƚLJƉſǁƐnjŬſų Wykazano istotne statystycznie różnice w częstości występowania mnogich czynników ryzyka miażdżycy u młodzieży uczęszczającej do różnych typów szkół (p<0,001, u chłopców p<0,001, u dziewcząt p=0,017). Największe odsetki osób posiadających trzy i więcej czynniki ryzyka miażdżycy stwierdzono u uczniów ZSZ (40,0%) − u prawie co drugiej dziewczyny (47,5%) i u ponad co trzeciego chłopca (37,5%) (ryc. 1). Odsetki młodzieży o niekorzystnym profilu czynników ryzyka, uczęszczającej do techników oraz liceów ogólnokształcących, były zdecydowanie mniejsze (odpowiednio 25,5% i 26,9%), przy czym najmniejsze odsetki stwierdzono u chłopców z LO (18,3%). W grupie młodzieży z techników i ZSZ płeć nie różnicowała w sposób istotny statystycznie częstości występowania mnogich czynników ryzyka. Na podstawie analizy danych w odniesieniu do wieku/ /klasy w obrębie rodzaju szkoły stwierdzono, że częstość występowania mnogich czynników ryzyka miażdżycy rosła w sposób statycznie istotny wraz z wiekiem (między klasą I a III) tylko u uczniów LO (p<0,001) oraz LP (p=0,034) (ryc. 2). U uczniów techników obserwowano niewielki wzrost odsetka uczniów z mnogimi czynnikami ryzyka w okresie dwóch lat nauki w szkole (różnice nieistotne statystycznie). Natomiast w ZSZ odsetki młodzieży w klasach III, posiadającej niekorzystny profil czynników ryzyka miażdżycy, były nawet nieco mniejsze niż w klasach I (różnice nieistotne statystycznie) (ryc. 2). EĂũĐnjħƐƚƐnjĞǁĂƌŝĂŶƚLJǁƐƉſųǁLJƐƚħƉŽǁĂŶŝĂ ĐnjLJŶŶŝŬſǁƌLJnjLJŬĂŵŝĂǏĚǏLJĐLJ Najczęściej występujący wariant koincydencji trzech czynników ryzyka miażdżycy, spośród pięciu badanych to: hipoaktywność, dystres oraz palenie tytoniu. Łączne występowanie tych trzech czynników stwierdzono u 13% młodzieży, częściej u dziewcząt niż u chłopców (odpowiednio 18% i 8,2%, p<0,001). Ta triada czynników była obserwowana częściej u uczniów LP oraz ZSZ niż TECH i LO (p<0,001) (ryc. 3, wariant A). Nieco mniejszy odsetek młodzieży (12%) stanowili uczniowie z triadą: hipoaktywność, dystres i WZA. Ten zestaw czynników (ryc. 3, wariant B) występował najczęściej u uczniów LO i LP w porównaniu z uczniami pozostałych typów szkół (p=0,020). Trzeci, co do częstości występowania, wariant (10%) stanowiły: hipoaktywność, palenie tytoniu oraz WZA. Ta triada czynników występowała dwa razy częściej u uczniów ZSZ niż u młodzieży z innych typów szkół (p<0,001) (ryc. 3, wariant C). Wielowymiarowe modele do oceny ƉƌĂǁĚŽƉŽĚŽďŝĞŷƐƚǁĂǁLJƐƚħƉŽǁĂŶŝĂŵŶŽŐŝĐŚ ĐnjLJŶŶŝŬſǁƌLJnjLJŬĂŵŝĂǏĚǏLJĐLJƵŵųŽĚnjŝĞǏLJ W modelu wielowymiarowym utworzonym dla całej badanej grupy wykazano, że najsilniejszym predyktorem występowania mnogich czynników ryzyka u młodzieży było uczęszczanie do ZSZ. Uczniowie tych szkół mieli ponad dwukrotnie większe prawdopodobieństwo [OR=2,25 (1,58-3,21), p<0,001] występowania mnogich czynników ryzyka miażdżycy, w porównaniu z rówieśnikami z LO. Ponadto stwierdzono, że dziewczęta były prawie dwa razy częściej [OR=1,83 (1,51-2,23), p<0,001] zagrożone mnogimi czynnikami ryzyka miażdżycy w porównaniu z chłopcami, a młodzież starsza półtora razy [OR=1,46 (1,22-1,76), p<0,001] w porównaniu z młodszą (tab. II). Analiza modeli wielowymiarowych dokonana osobno dla chłopców i dziewcząt pozwoliła na ustalenie, że u chłopców, po uwzględnieniu wieku (klasy), zmiennymi istotnie wpływającymi na występowanie mnogich czynników ryzyka miażdżycy było uczęszczanie do ZSZ (OR=2,48; p<0,001) i technikum (OR=1,39, p=0,049) (tab. II). W przypadku dziewcząt, czynnikami predykcyjnymi było uczęszczanie do ZSZ (OR=2,05; p=0,029) oraz LP (OR=1,50; p<0,013). z^<h^: Analiza przedstawiona w pracy pozwala wskazać na zagrożenie czynnikami ryzyka miażdżycy znacznej części dorastającej młodzieży w Polsce oraz wyodrębnienie grupy z co najmniej trzema takimi czynnikami. Najczęstszym czynnikiem ryzyka (około 80%) u badanej młodzieży była niska aktywność fizyczna, która cechowała uczniów wszystkich typów szkół, a w kolejności palenie tytoniu (2/3 uczniów w ZSZ) oraz podwyższony poziom stresu psychologicznego i wzór zachowania A (30-40%) charakterystyczny przede wszystkim dla uczniów liceów. W naszym badaniu typ szkoły ponadgimnazjalnej różnicował u uczniów nie tylko częstość występowania poszczególnych czynników ryzyka miażdżycy, ale przede wszystkim współwystępowanie mnogich czynników oraz warianty ich koincydencji. Największy odsetek młodzieży zagrożonej współwystępowaniem czynników ryzyka miażdżycy zaobserwowano u uczniów ZSZ w wieku 16. lat (I klasa). Nie uległ on istotnym zmianom w ciągu 2 lat nauki. Obserwacje te mogą wskazywać, że określony styl życia, w tym zachowania antyzdrowotne zostały „wypracowane” u tej młodzieży wcześniej, a okres nauki w szkole ponadgimnazjalnej nie powodował już ich znaczącej modyfikacji. Zwrócono uwagę także na zagrożenie mnogimi czynnikami ryzyka wystąpienia miażdżycy uczniów LO i LP. Obserwowano u nich niepokojące zjawisko szybkiego (w okresie dwóch lat) narastania odsetka osób z niekorzystnym profilem czynników ryzyka miażdżycy. Zwiększała się grupa młodzieży, u której występował Częstość występowania czynników ryzyka miażdżycy u młodzieży w wieku 16 i 18 lat 101 Ryc. 1. njħƐƚŽƑđǁLJƐƚħƉŽǁĂŶŝĂƐŬƵŵƵůŽǁĂŶLJĐŚĐnjLJŶŶŝŬſǁƌLJnjLJŬĂŵŝĂǏĚǏLJĐLJ;≥ϯͿƵŵųŽĚnjŝĞǏLJ͕ǁĞĚųƵŐƉųĐŝŝƚLJƉƵ ƐnjŬŽųLJ;ŽĚƐĞƚŬŝďĂĚĂŶLJĐŚͿ͘ &ŝŐ͘ϭ͘WƌĞǀĂůĞŶĐĞŽĨĂƚŚĞƌŽƐĐůĞƌŽƐŝƐƌŝƐŬĨĂĐƚŽƌƐĐůƵƐƚĞƌŝŶŐ;≥ϯͿĂŵŽŶŐLJŽƵƚŚďLJƐĞdžĂŶĚƐĐŚŽŽůƚLJƉĞ;ƉĞƌĐĞŶƚĂŐĞƐͿ͘ ZLJĐ͘Ϯ͘njħƐƚŽƑđǁLJƐƚħƉŽǁĂŶŝĂƐŬƵŵƵůŽǁĂŶLJĐŚĐnjLJŶŶŝŬſǁƌLJnjLJŬĂŵŝĂǏĚǏLJĐLJ;≥ϯͿƵŵųŽĚnjŝĞǏLJ͕ǁĞĚųƵŐǁŝĞŬƵŝƚLJƉƵ ƐnjŬŽųLJ;ŽĚƐĞƚŬŝďĂĚĂŶLJĐŚͿ͘ &ŝŐ͘Ϯ͘WƌĞǀĂůĞŶĐĞŽĨĐŽĞdžŝƐƚĞŶĐĞƌŝƐŬĨĂĐƚŽƌƐĨŽƌĂƚŚĞƌŽƐĐůĞƌŽƐŝƐ;≥ϯͿĂŵŽŶŐLJŽƵƚŚďLJĂŐĞĂŶĚƐĐŚŽŽůƚLJƉĞ;ƉĞƌĐĞŶƚĂŐĞƐͿ͘ ZLJĐ͘ϯ͘ KĚƐĞƚŬŝƵĐnjŶŝſǁƐnjŬſųƉŽŶĂĚŐŝŵŶĂnjũĂůŶLJĐŚ͕ƵŬƚſƌLJĐŚǁLJƐƚħƉŽǁĂųLJŶĂũĐnjħƐƚƐnjĞǁĂƌŝĂŶƚLJŬƵŵƵůŽǁĂŶŝĂƐŝħ ƚƌnjĞĐŚĐnjLJŶŶŝŬſǁƌLJnjLJŬĂŵŝĂǏĚǏLJĐLJ͕ǁĞĚųƵŐƚLJƉƵƐnjŬŽųLJ͘ &ŝŐ͘ϯ͘WĞƌĐĞŶƚĂŐĞƐŽĨƵƉƉĞƌƐĞĐŽŶĚĂƌLJƐĐŚŽŽůƐƚƵĚĞŶƚƐǁŝƚŚƚŚĞŵŽƐƚĐŽŵŵŽŶƐĞƚŽĨƚŚƌĞĞƌŝƐŬĨĂĐƚŽƌƐĨŽƌĂƚŚĞƌŽsclerosis coexistence. 102 Maria Jodkowska i wsp. dĂďĞůĂ//͘tLJŶŝŬŝǁŝĞůŽǁLJŵŝĂƌŽǁLJĐŚŵŽĚĞůŝƉƌĂǁĚŽƉŽĚŽďŝĞŷƐƚǁĂ;ŝůŽƌĂnjƵƐnjĂŶƐͿǁLJƐƚħƉŽǁĂŶŝĂŵŶŽŐŝĐŚ;≥ϯͿ ĐnjLJŶŶŝŬſǁƌLJnjLJŬĂŵŝĂǏĚǏLJĐLJƵŵųŽĚnjŝĞǏLJʹŽŐſųĞŵŝǁĞĚųƵŐƉųĐŝ͘ Table II. ZĞƐƵůƚƐŽĨůŽŐŝƐƟĐƌĞŐƌĞƐƐŝŽŶŵŽĚĞůƐĂŶĂůLJƐŝƐĨŽƌŽĚĚƐƌĂƟŽƐŽĨĂƚŚĞƌŽƐĐůĞƌŽƐŝƐƌŝƐŬĨĂĐƚŽƌƐĐůƵƐƚĞƌŝŶŐ;≥ϯͿ in youth – total and by gender. ŵŝĞŶŶĂ 'ƌƵƉĂ KŐſųĞŵ ŚųŽƉĐLJ njŝĞǁĐnjħƚĂ ŽďũĂƑŶŝĂũČĐĂ ƌĞĨĞƌĞŶĐLJũŶĂ Total Boys Girls Explanatory Reference KZ;ϵϱй/Ϳ p KZ;ϵϱй/Ϳ p KZ;ϵϱй/Ϳ p variable group WųĞđ Sex njŝĞǁĐnjħƚĂ Girls ŚųŽƉĐLJ Boys tŝĞŬ ŐĞ 18 lat 18 years ϭϲůĂƚ ϭϲLJĞĂƌƐ dLJƉƐnjŬŽųLJ School type ϭ͕ϴϯ;ϭ͕ϱϭͲϮ͕ϮϯͿ <0,001 ϭ͕ϰϲ;ϭ͕ϮϮͲϭ͕ϳϲͿ <0,001 >ŝĐĞƵŵ ŽŐſůŶŽŬƐnjƚĂųĐČĐĞ General Upper Secondary School ϭ͕ϱϮ;ϭ͕ϭϱͲϮ͕ϬϮͿ <0,001 0,004 ϭ͕ϰϲ;ϭ͕ϭϰͲϭ͕ϴϳͿ <0,001 Ϭ͕ϬϬϯ 0,007 >ŝĐĞƵŵƉƌŽĮůŽǁĂŶĞ sŽĐĂƟŽŶĂů^ĞĐŽŶĚĂƌLJ^ĐŚŽŽů ϭ͕ϰϬ;ϭ͕ϬϴͲϭ͕ϴϮͿ 0,011 ϭ͕Ϯϳ;Ϭ͕ϴϭͲϭ͕ϵϵͿ Ϭ͕ϯϬϬ ϭ͕ϱϭ;ϭ͕ϬϵͲϮ͕ϬϴͿ Ϭ͕Ϭϭϯ Technikum Technical School ϭ͕ϭϯ;Ϭ͕ϴϵͲϭ͕ϰϯͿ 0,125 ϭ͕ϯϵ;ϭ͕ϬϬͲϭ͕ϵϯͿ Ϭ͕Ϭϰϵ Ϭ͕ϴϱ;Ϭ͕ϱϵͲϭ͕ϮϮͿ Ϭ͕ϯϳϮ ĂƐĂĚŶŝĐnjĂ^njŬŽųĂĂǁŽĚŽǁĂ ĂƐŝĐsŽĐĂƟŽŶĂů^ĐŚŽŽů Ϯ͕Ϯϱ;ϭ͕ϱϴͲϯ͕ϮϭͿ <0,001 Ϯ͕ϰϴ;ϭ͕ϱϵͲϯ͕ϴϳͿ <0,001 Ϯ͕Ϭϱ;ϭ͕ϬϴͲϯ͕ϴϵͿ Ϭ͕ϬϮϵ niedostatek aktywności ruchowej, dystres oraz palenie tytoniu. Nauka w tym typie szkoły (zwłaszcza w LO) wiąże się z wytężoną pracą umysłową, dużą dawką stresu wynikającego z ustawicznej rywalizacji, przeciążenia uczniów wymaganiami przekraczającymi czasem ich możliwości oraz silnej presji otoczenia na osiąganie dobrych wyników w nauce (18, 19). Przedstawione, po raz pierwszy w Polsce, wyniki niniejszych badań wskazały na kumulowanie się czynników ryzyka wystąpienia miażdżycy istotnie częściej u dorastających dziewcząt niż chłopców. Wpisują się one w wyniki badań z różnych krajów, zwracając uwagę i podkreślając rolę płci żeńskiej w zachorowalności i umieralności na ChUK (20, 21). Wykazane w naszej pracy istotnie częstsze występowanie skumulowanych czynników ryzyka miażdżycy u dziewcząt, niż u chłopców, nakazuje zwrócenie uwagi na konieczność wczesnych działań prewencyjnych w odniesieniu do tej grupy. Większość młodych kobiet nie postrzega bowiem chorób układu krążenia jako realnego zagrożenia zdrowotnego dla samych siebie, a także nie posiada wiedzy na temat czynników ryzyka wystąpienia tych schorzeń (22). Według współczesnej wiedzy to płeć męska jest uznawana za niezależny czynnik ryzyka ChUK w młodym wieku, a kobiety w wieku przedmenopauzalnym są przed tymi chorobami hormonalnie „chronione”. Analizy porównawcze całej populacji kobiet i mężczyzn wykazały jednak, że kobiety równie często jak mężczyźni zapadały na choroby miażdżycopochodne, ale przeciętnie 10 lat później w porównaniu z mężczyznami tej samej grupy wieku, a umierały z tego powodu 15-20 lat później. Zjawiska te były jedną z przyczyn „przeoczenia” przez środowisko medyczne – zarówno klinicystów jak i epidemiologów – początku epidemii ChUK wśród kobiet (20). Jak wspomniano na wstępie, identyfikacja grupy młodzieży, u której występuje najwięcej czynników ryzyka, pozwala na skierowanie do niej odpowiednich interwencji prewencyjnych. Obejmują one działania w kierunku wczesnego rozpoznania czynników ryzyka wystąpienia miażdżycy u dzieci i młodzieży, jako integralnej części programu badań przesiewowych prowadzonych przez pielęgniarki szkolne oraz profilaktycznych badań lekarskich populacji w wieku szkolnym (23). Znaczącą rolę odgrywa też edukacja zdrowotna będąca głównym elementem profilaktyki pierwszorzędowej (pierwotnej). Profilaktyka pierwotna ChUK stwarza największe możliwości zmniejszenia zagrożenia tymi chorobami. Działania populacyjne, w tym edukacja zdrowotna prowadzona w szkole, połączona ze świadomym uczestnictwem w tym procesie uczniów, nauczycieli i rodziców, stanowi podstawę do kształtowania zdrowego modelu życia. Program szkolnej profilaktyki powinien być ukierunkowany na redukcję czynników ryzyka, przede wszystkim niskiej aktywności ruchowej, palenia tytoniu oraz kształtowanie umiejętności radzenia sobie ze stresem, złością i innymi negatywnymi emocjami. Szczególna rola przypada tu nauczycielom wychowania fizycznego, którzy powinni motywować młodzież do większej aktywności fizycznej m.in. przez efektywniejszą i bliższą potrzebom uczniów realizację zajęć wychowania fizycznego w szkołach (24). tE/K^</ 1. Znaczne zróżnicowanie występowania czynników ryzyka miażdżycy u młodzieży z różnych typów szkół Częstość występowania czynników ryzyka miażdżycy u młodzieży w wieku 16 i 18 lat ponadgimnazjalnych wymaga dobrego zdefiniowania działań profilaktycznych oraz opracowania programu edukacji zdrowotnej, w zależności od typy szkoły. 2. Główną grupę docelową w zakresie promocji zdrowia, powinni stanowić uczniowie ZSZ (największe odsetki zagrożonych przedwczesnym rozwojem miażdżycy). W/_D/EE/dtK 1. Kavey R.E., Daniels R.S., Lauer R.M., Atkins D.L., Hayman L.L., Taubert K.: American Heart Association. Guidelines for primary prevention of atherosclerotic cardiovascular disease beginning in childhood. Circulation, 2003, 107, 1562-1566. 2. Woynarowska B., Jodkowska M.: Zapobieganie przedwczesnemu rozwojowi miażdżycy. [W:] Woynarowska B (red.): Profilaktyka w pediatrii. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2008. 3. Kannel W.B.: Some lessons in cardiovascular epidemiology from Framingham. Am. J. Cardiol., 1976, 32(2), 269-282. 4. Berenson G.S., Srinivasan S.R., Bao W., Newman W.P., Tracy R.E., Wattingney W.A.: Association between multiple cardiovascular risk factors and atherosclerosis in children and young adults. N. Eng. J. Med., 1998, 338, 1650-1656. 5. Skoczyńska A:. Patogeneza miażdżycy. Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2006. 6. Kołoło H.: Aktywność fizyczna. [W:] Mazur J (red.): Status materialny rodziny i otoczenia a samopoczucie i styl życia młodzieży 15-letniej. Wyniki badań HBSC w ujęciu środowiskowym. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2007. 7. Oblacińska A., Kołoło H., Mazur J.: Socjoekonomiczne uwarunkowania dysharmonii rozwoju fizycznego młodzieży 15-letniej w Polsce. Med. Wieku Rozwoj., 2008, 12(2, cz. I), 549-557. 8. Mazur J., Woynarowska B., Kowalewska A.: Wybrane wskaźniki palenia tytoniu przez młodzież 15-letnią w Polsce na tle międzynarodowych statystyk. Przegl. Lek., 2008, 65, 541-545. 9. Bobrowski K.: Zdrowie psychiczne i zachowania ryzykowne 15-latków – badania mokotowskie. Alkoholizm i narkomania, 2006, 19(3), 225-242. 10. Krawczyk M., Czarniak P., Szcześniak P., Król E., Pakalska-Korcala A., Kusiak A., Molęda-Ciszewska B., Ignaszewska-Wyrzykowska A., Wyrzykowski B., Zdrojewski T.: The prevalence of risk factors for atherosclerosis among middle school students in Sopot, Poland: results of the SOPKARD 15 programme. Kardiol. Pol., 2011, 69(6), 540-545. 11. Kołaczek B.: Podstawowe uwarunkowania społeczne dostępu młodzieży do kształcenia. Polityka społeczna 2005, 1, 14-17 12. Mazur J., Małkowska-Szkutnik A. (red.): Wyniki badań HBSC 2010. Raport techniczny. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2011. 13. Curie C., Roberts C., Morgan A., Smith R., Settertobulte W., Samdal O., Rasmussen V. (red.):Young people’s health in context. Health Behaviour in School-aged Children (HBSC) study: international report from 2001/2002 survey. Health Policy for Children and Adolescents, No. 4. WHO, Copenhagen 2004. 14. Goldberg D., Williams P.: Podręcznik dla użytkowników Kwestionariusza Ogólnego Stanu Zdrowia [W:] Dudek B (red.): Ocena zdrowia psychicznego na podstawie badań kwestionariuszami Davida Goldberga. Instytut Medycyny Pracy, Łódź 2001. 103 15. Ogińska-Bulik N., Juczyński Z.: Skala Typu A/B-wersja DM-TAB. [W:] Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Juczyński Z (red.), Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Warszawa 2001, 41-46. 16. Krzyżaniak A (red.): Ciśnienie tętnicze u dzieci i młodzieży. Normy, monitorowanie, profilaktyka. Zakład Epidemiologii Katedry Medycyny Społecznej Akademii Medycznej im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Poznań 2004. 17. Prochaska J.J., Sallis J.F., Long B.: A physical activity screening measure for use with adolescents in primary care. Arch. Pediatr. Adolesc. Med., 2001, 155, 554-559. 18. Mularska M.: Uczeń i stres. Lider, 2001, 1, 131, 9-10. 19. Formański J.: Psychologia środowiskowa. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004. 20. Collins P., Rosano G., Casey C., Daly C., Gambacciani M., Hadji P., Kaaja R., Mikkola .T, Palacios S., Preston R.., Simon T., Stevenson J., Stramba-Badiale M.: Zwalczanie czynników ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego u kobiet w okresie okołomenopauzalnym – wspólne stanowisko kardiologów i ginekologów europejskich. Kardiol. Pol., 2007, 65, 1331-1346. 21. Rynkiewicz A.: Prewencja chorób serca i naczyń wśród kobiet w Europie. Przegląd menopauzalny 2008, 3, 107-113. 22. Mosca L., Jones WK., King KB., Ouyang P., Redberg RF., Hill MN.: Awareness, perception, and knowledge of heart risk and prevention among women in the United States. American Heart Association Women’s Heart Disease and Stroke Campaign Task Force. Arch. Fam. Med., 2000, 9, 506-515. 23. Oblacińka A, Woynarowska B.: Profilaktyczne badania lekarskie dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. [W:] Profilaktyczne badania lekarskie i inne zadania lekarza w opiece zdrowotnej nad uczniami. Instytutu Matki i Dziecka, Warszawa 2002. 24. Jodkowska M., Oblacińska A., Tabak I., Radiukiewicz K.: Rola nauczycieli wychowania fizycznego w opiece czynnej nad uczniami z nadwagą i otyłością. Med. Wieku Rozwoj. 2010, 14(2), 197-206. Adres do korespondencji: Maria Jodkowska Zakład Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i Młodzieży Instytut Matki i Dziecka ul. Kasprzaka17a, 01-211 Warszawa [email protected] Używane skróty: ChUK – Choroby układu krążenia LO – Liceum ogólnokształcące LP – Liceum profilowane TECH – Technikum TAB – Skala do badania Typu zachowania A/B WZA – Wzór zachowania A ZSZ – Zasadnicze szkoły zawodowe GHQ (General Health Questionnaire) – Kwestionariusz Ogólnego Stanu Zdrowia używany do oceny stanu zdrowia psychicznego HBSC (Health Behaviour in School-aged Children) – Badania nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej MVPA (Moderate-to-Vigorous Physical Activity) – Umiarkowana do intensywnej aktywność fizyczna
