Jan Kotwica - "Kieleckie kamieniołomy - zagospodarowanie

Zeszyty Studenckiego Ruchu
Naukowego Akademii
Świętokrzyskiej
im. Jana Kochanowskiego
w Kielcach, 2005
Materiały 14 Sesji Studenckich
Kół Naukowych Akademii
Świętokrzyskiej
im. Jana Kochanowskiego
w Kielcach, 2005
Jan Kotwica
Student II roku geografii, studia dzienne, licencjackie
Studenckie Koło Naukowe Turystyki „Bez Nazwy”
Akademia Świętokrzyska
im. Jana Kochanowskiego w Kielcach
Recenzent: dr Artur Zieliński
Kieleckie kamieniołomy - zagospodarowanie przestrzenne oraz ich miejsce i
rola we współczesnym krajobrazie
Streszczenie:
Przedstawiono historię kamieniołomów znajdujących się w południowo – zachodniej części
Miasta Kielce. Nakreślono ich charakterystykę (rozległość, głębokość). Omówiono również
zmiany środowiska geograficznego wywołane działalnością górniczą, na badanym obszarze i
skorelowano ją z otaczającym środowiskiem. Przedstawiono także obecny stan użytkowania
kamieniołomów i propozycje zmian w ich zagospodarowaniu biorąc pod uwagę specyfikę
kieleckiego organizmu miejskiego.
Słowa kluczowe:
Kielce, kamieniołom, rezerwat, rekultywacja, zagospodarowanie przestrzenne, łomik, lokalne
leje depresyjne.
Przedmiotem pracy są kamieniołomy, pozostałości kopalni piasku, lokalne leje
depresyjne oraz inne obiekty świadczące o przeszłości górniczej, które na trwale wpisały się
do kieleckiego krajobrazu, jak również całej okolicy (Ryc. 1).
Ryc. 1. Położenie obszaru badań na tle mapy rekultywacji obszarów pogórniczych dawnego
woj. Kieleckiego.
Źródło: Kamienicki F.,1967. Metodyka inwentaryzacji terenów pogórniczych i zasady ich
rekultywacji na tle wykorzystania bazy surowców mineralnych w woj.
Kieleckim. WUG.Katowice. s.46.
Wyżej wymienione obiekty zlokalizowano w różnych miejscach w Kielcach.
Historia tego miasta rozpoczęła się prawdopodobnie w okresie od IX – XII wieku (świadczą
o tym badania archeologiczne).
W połowie XII wieku Kielce były częścią posiadłości biskupów krakowskich, którzy
utworzyli w nich administracyjne centrum swych dóbr. W końcu XV wieku kardynał
Fryderyk Jagielończyk nadaje miastu prawa miejskie oraz herb przedstawiający złotą koronę i
złote litery CK (A. Jankowski 1983).
Dynamiczny rozwój Kielc związany był z eksploatacją i przerobem rud miedzi, ołowiu i
żelaza. W XVI i XVII w. rozwijał się przemysł zbrojeniowy. W 1816 r. Stanisław Staszic
powołuje w Kielcach Dyrekcję Główną – Górniczą. Od 1789 r. Kielce są miastem rządowym.
Miasto liczy obecnie 215 tys. mieszkańców i jest stolicą województwa świętokrzyskiego.
Do szczegółowej analizy wybrano kamieniołomy zlokalizowane w południowo –
zachodniej części Kielc. Granicę obszaru badań od zachodu wyznaczają rzeki Bobrza i
Sufraganiec, od północy linia kolejowa (biegnąca od Górek Szczukowskich do Kielc) a od
wschodu rzeka Silnica. Dalej badany obszar zamykają kieleckie ulice: Gagarina i Ks. Piotra
Ściegiennego, a od południa główny grzbiet Pasma Posłowickiego (Ryc. 2).
Ryc. 2. Obszar badań z zaznaczonymi lokalnymi lejami depresyjnymi, pozostałościami
kopalni piasku oraz kamieniołomami.
Żródło: Opracowanie własne.
Na opisanym terenie występują cztery pozostałości po byłych kamieniołomach:
Kadzielnia, Biesak, Grabina i Ślichowice oraz liczne lokalne leje depresyjne, łomiki skalne i
pozostałości po kopalniach piasku.
W wymienionych kamieniołomach wydobywano głównie marmury - czyli wapienie
(węglan wapnia) oraz dolomity. Natomiast na obszarze południowo – zachodnich Kielc
wydobywano rudy ołowiu, a na Białogonie mieściły się huty ołowiu i prawdopodobnie
kuźnice i dymarki (S. Kowalczewski 1971).
Celem pracy jest ukazanie potencjalnych możliwości wynikających, ze swoistego
unikatu posiadania dużej liczby ciekawych i często nie znanych powszechnie kamieniołomów
oraz określenie możliwości wykorzystania tych wyrobisk górniczych tak aby nie kłóciły się z
zagospodarowaniem przestrzennym Kielc i ich okolicy.
Obiekt nr 1
Kamieniołom Kadzielnia
Wydobywano tu wapień dewoński nieprzerwanie od 1770 do 1962 r. Wapień ten, był
wykorzystywany w przemyśle hutniczym, chemicznym, cukierniczym oraz w budownictwie
(J. Mityk 1995). Od 1962 r. istnieje tu ścisły rezerwat przyrody nieożywionej (o powierzchni
0,6 ha), obejmujący skałkowy szczyt wzgórza (Skałka Geologów 295 m n.p.m.),
zbudowanego głównie z wapienia skalistego o pochodzeniu rafowym, z formami krasowymi i
cennym stanowiskiem paleontologicznym. W obrębie Kamieniołomu Kadzielnia znajduję się
oprócz wymienionej, tzw. Skałki Geologów, ładnie wkomponowany amfiteatr, Jez.
Szmaragdowe (okalające Skałkę Geologów) oraz tzw. Wzgórze Harcerskie, które jest starą
hałdą. Ściany kamieniołomu są prawie pionowe, dzięki czemu są bardzo malownicze,
zwłaszcza w nocy (przy zainstalowanym niedawno oświetleniu). Istnieją tu liczne trasy
spacerowe (część z nich była w 2004 roku odnawiana) oraz tarasy widokowe. Kadzielnia jest
często patrolowana przez służby porządkowe, co w znaczący sposób podnosi bezpieczeństwo
tego miejsca.
Znajduje się tu największe skupisko jaskiń w G. Świętokrzyskich (jest ich tu 26).
Największe jaskinie zlokalizowane są we wschodniej ścianie kamieniołomu (J. Urban 1996).
Na przełomie 2004 i 2005 r. w największych jaskiniach: Szczelinie Kadzielniańskiej, Jaskini
Prochownia i Jaskini Odkrywców prowadzone były prace eksploracyjne, mające na celu
połączenie tych 3 obiektów. Celem jest stworzenie podziemnej trasy turystycznej. Byłaby to
prawdziwa atrakcja zwłaszcza, że turyści poruszaliby się w małych grupach w kaskach, a
trasa znajdowałaby się w centrum miasta. Prace były prowadzone w ramach Geoprojektu.
Opisywany obszar jest stosunkowo dobrze zagospodarowany. Niestety amfiteatr i jego
infrastruktura oraz obiekty towarzyszące wymagają renowacji. Miejsce to nie jest
wykorzystywane w należyty sposób. Imprezy odbywają się sporadycznie. Natomiast
zagospodarowanie przestrzenne kamieniołomu jest przemyślane i komponuje się z
otaczającym krajobrazem. To z pewnością uwypukla ważne stanowiska paleontologiczne i
botaniczne. Działania, które proponuję podjąć dla poprawy stanu kamieniołomu to:
1. Zabezpieczenie niektórych ścian w zachodniej części kamieniołomu przed osuwaniem się
skał.
2. Wyposażenie kamieniołomu w tablice informacyjne (zwłaszcza na obszarze rezerwatu).
3. Wyznaczenie i oznakowanie ścieżki dydaktycznej, prezentującej walory tego obszaru.
4. Uporządkowanie otoczenia kamieniołomu (m. in. rozbiórka starych budynków), a przez to
podniesienie wartości estetycznej krajobrazu.
Obiekt nr 2
Kamieniołom Biesak
W kamieniołomie występują skały takie jak: mułowce i piaskowce kwarcytowe,
iłowce łupkowe, zlepieńce i bentonity. Ponieważ jest on zlokalizowany w środku lasu, cały
jest porośnięty drzewami. Rosną tu drzewa sosnowo – bukowe, z domieszką brzozy. W
kamieniołomie widoczny jeden poziom eksploatacyjny. W najniższym punkcie powstało
niewielkie jeziorko. Ściany kamieniołomu nieco się obsunęły, tak więc w niewielu miejscach
widać odsłonięcia wydobywanych tu skał. W bezpośrednim sąsiedztwie znajdują się długie i
wąskie hałdy utworzone z wydobywanego tu gruzu skalnego. Dzięki nim obiekt sprawia
wrażenie głębszego niż jest w rzeczywistości. Przy drodze prowadzącej z północnego –
wschodu do kamieniołomu znajduje się tablica informacyjna. Można się z niej dowiedzieć że
to miejsce to rezerwat „Biesak – Białogon” o powierzchni 13,08 ha, (w tym 9,35 ha obejmuje
las).
Obecny stan zagospodarowania kamieniołomu jest zadowalający. Istnieją tu leśne
ścieżki spacerowe. Można tu niestety zaobserwować dużą liczbę miejsc po ogniskach, a także
śmieci.
Działanie, które należy podjąć to wyznaczenie miejsc do palenia ognisk jeśli taka
możliwość może zaistnieć w rezerwacie, lub ustawienie tablic zakazujących takiego działania.
Warto skierować do tego obiektu służby porządkowe.
Drugim problemem jest niska świadomość ekologiczna mieszkańców, którzy wysypują tu
masowo śmieci.
Obiekt nr 3
Kamieniołom w południowo – zachodnich stokach Góry Grabiny (Czarnowskiej) (306 m
n.p.m).
Występują tu dwa poziomy eksploatacyjne. Jeden niższy tworzy osobną część. Do
drugiego – większego, prowadzi droga, która w dwóch miejscach jest zabezpieczona murem
skalnym. Jest tu niewiele drzew. Wnętrze kamieniołomu jest płaskie i uporządkowane. Ściany
niezbyt wysokie. Przeważnie nachylone są pod kątem 45o. Widoczna jest na nich obsunięta
ziemia. Ale jest też część ze ścianami nachylonymi pod kątem prostym. W bezpośrednim
sąsiedztwie kamieniołomu znajdują się małe, nielegalne wysypiska śmieci. Kamieniołom jest
niezagospodarowany. W okolicy kamieniołomu znajdują się leje zapadliskowe. Z jednej
strony urozmaicają one krajobraz, ale jednocześnie powodują utrudnienia w
antropogenicznym zagospodarowania tego obszaru.
Działanie, które należy podjąć dla poprawy stanu zagospodarowania kamieniołomu powinno
polegać na wykorzystaniu tego miejsca dla celów rekreacyjnych. Innym rozwiązaniem
mogłaby być rekultywacja tego obiektu, np. poprzez zasypanie go i odtworzeniu na jego
obszarze roślinności występującej w sąsiedztwie. Dzięki temu teren po dawnym
kamieniołomie, powróciłby do pierwotnego stanu.
Obiekt nr 4
Kamieniołom Ślichowice
W Ślichowicach wydobywano wapień górnodewoński do budowy dróg, dla celów
kolejowych i innych eksploatacja trwała do lat 70-tych XX wieku.
Obiekt składa się z dwóch głębokich wyrobisk (nazywanych dalej kamieniołomem
wschodnim i zachodnim), przedzielonych fałdem, którego szczyt stanowi Wzgórze
Ślichowickie (303 m n.p.m). Budują je wapienie i łupki margliste. Najciekawszym obiektem
na tym trenie jest profil litologiczno – stratygraficzny z fragmentem fałdu obalonego (tablica
informacyjna Urzędu Miasta Kielce).
Zachodni kamieniołom jest większy, głębszy i dostępny dla turystów. Widoczne są tu
cztery poziomy poeksploatacyjne. Na dnie znajduje się niewielkie jeziorko. Rozwinęły się tu
liczne zjawiska krasowe. Znajduje się tu „Jaskinia Pod Fałdem”, mająca 11m długości i 5m
deniwelacji (J. Urban 1996).
Zejście do kamieniołomu ułatwiają schody. Przy ścieżkach spacerowych znajdują się
barierki ochronne. Ściany kamieniołomu są przeważnie prostopadłe, choć są też takie,
nachylone pod kątem ok. 70o. W obrębie wyrobisk zadomowiła się roślinność w postaci:
muraw kserotermicznych, wisienki stepowej, dzikiej róży, berberysu, jałowców.
Kamieniołom wschodni jest płytszy i mniejszy. Znajdują się tu trzy poziomy
eksploatacyjne. W jego części zachodniej ściany są nachylone pod kątem 90 o, a we
wschodniej 70o. Jest tu zdecydowanie więcej krzewów niż w zachodnim wyrobisku.
Szczególnie duże ich nagromadzenie występuje w północnej części.
Na północ od rezerwatu znajduje się skarpa z łomikami skalnymi.
Na południe od wschodniej części rezerwatu znajduje się hałda licząca 5 m wysokości i 40 m
długości. Została ona przekształcona w górkę do uprawiania sportów zimowych.
Obszar ten został objęty ochroną i od 1952 r. jest rezerwatem przyrody im. Jana Czarnockiego
(tablica informacyjna Urzędu Miasta Kielce).
Cały kamieniołom wraz z najbliższym otoczeniem jest miejscem spacerów mieszkańców. Jest
to nietypowy obiekt w skali kraju, gdyż rzadko się zdarza, aby tak blisko
pięćdziesięciometrowego zagłębienia terenowego istniało osiedle miejskie.
Obecny stan zagospodarowania rezerwatu jak i otoczenia jest prawidłowy.
Wnioski:
1. W mieście Kielce krajobraz został silnie zmieniony na przestrzeni historycznej.
2. Na obszarze Kielc znajdują się liczne leje depresyjne. Są one ciekawym urozmaiceniem
krajobrazowym.
3. Część kamieniołomów zagospodarowano w sposób pozytywny i dostosowano prawidłowo
do kieleckiego organizmu miejskiego. Przykładem jest rez. Kadzielnia, rez. Ślichowice
oraz rez. Biesak – Białogon.
4. Przykładem złego zagospodarowania jest pozostałość po kamieniołomie na Górze
Grabinie, który nie posiada żadnego przeznaczenia.
5. Na obszarze Kielc występuje znaczne wahania stanu wód gruntowych. Spowodowane są
one działalnością górniczą a także wpływem funkcjonowania miasta.
Bibliografia:





Jankowski A.,1983.Kielce i okolice – przewodnik.Wydawnictwo Sport i Turystyka.
s.13-22.
Kamienicki F.,1967.Metodyka inwentaryzacji terenów pogóniczych i zasady ich
rekultywacji na tle wykorzystania bazy surowców mineralnych w woj.
Kieleckim.WUG. Katowice. s.46.
Kowalczewski S.,1972.Marmury kieleckie.PZWS. Warszawa. s.15.
Mityk J.,1995.W Góry Świętokrzyskie.Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
Warszawa. s.46.
Urban J.(red).1996.Jaskinie Regionu Świętokrzyskiego.PTNoZ. Warszawa. s.127-132.
Inne:

Tablica informacyjna przy Rezerwacie Biesak – Białogon Urząd Miasta Kielce,
Wydział Gospodarki Komunalnej i Ochrony Środowiska.

Tablica informacyjna przy Rezerwacie Ślichowice Urząd Miasta Kielce, Wydział
Gospodarki Komunalnej i Ochrony Środowiska.