TEREN W ANTROPOLOGII Praktyka badawcza we
advertisement
TEREN W ANTROPOLOGII Praktyka badawcza we współczesnej antropologii kulturowej ANTROPOLOGIA PROCESUALNA UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU SERIA ETNOLOGIA I ANTROPOLOGIA KULTUROWA NR 26 TEREN W ANTROPOLOGII Praktyka badawcza we współczesnej antropologii kulturowej Pod redakcją TARZYCJUSZA BULIŃSKIEGO I MARIUSZA KAIRSKIEGO POZNAŃ 2013 ABSTRACT. Buliński Tarzycjusz, Kairski Mariusz (eds), Teren w antropologii. Praktyka badawcza we współczesnej antropologii kulturowej [Fieldwork in anthropology. Research practice in contemporary cultural anthropology]. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza (Adam Mickiewicz University Press). Poznań 2011. Seria Etnologia i Antropologia Kulturowa nr 26. Pp. 339. ISBN 978-83-232-2285-9. ISSN 1230-8598. This book is an attempt at an interpretation of fieldwork as a dynamic and multi-contextual process in which the decisive role is played by relationships between ways of anthropological investigation and the subsequent interpretations. The articles included in this book try to examine the question of the condition of cultural anthropology as a scientific discipline and search for new criteria of its scientific character. The main issues oscillate around the definition of the scientific method, area of research, as well as role and place of an anthropologist in the field along with their ethical dilemmas, emotional involvement and political engagement. Another important issue discussed concerns the methodological distinctness of anthropology when compared with other fields of the humanities. This publication offers a new look on what anthropological fieldwork knowledge is and the processes of its coming into being. Tarzycjusz Buliński, Mariusz Kairski – Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Święty Marcin 78, 61-809 Poznań, Poland. Recenzent: prof. dr hab. Ewa Nowicka-Rusek Publikacja dofinansowana przez Rektora Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Wydział Historyczny oraz Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UAM © Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2011 Na okładce: fotografia z Cambridge University Museum of Archaeology and Anthropology Charles Gabriel Seligman(n) przy pracy. Lud Hula, Central Division, Nowa Gwinea Brytyjska, 1898 Projekt okładki: Anna Sołtysiak Redaktor: Ewa Dobosz Redaktor techniczny: Dorota Borowiak Łamanie tekstu: Danuta Kowalska ISBN 978-83-232-2285-9 ISSN 1230-8598 There is no guarantee that doing fieldwork will rescue us from these gentle forms of academic foolishness, but it does offer an opportunity to be with others and to plunge into their circle of understanding and believing1 ________________ 1 A. T. Campbell, To Square with Genesis: Causal Statements and Shamanic Ideas in Wayãpí. Edinburgh: Edinburgh University Press 1989. Spis treści Tarzycjusz Buliński, Mariusz Kairski Pytanie o teren w antropologii ..................... 9 I. ZARYSOWANIE SCENY Marcin Lubaś Więcej niż wiedza lokalna. W kierunku postinterpretatywnej koncepcji intensywnych badań terenowych ........................................................... 27 Marcin Brocki Problemy podstaw wiedzy antropologicznej: refleksje metodologiczne ..................................................................................................................... 67 II. SCENA Barbara Fatyga Teren: po horyzont (poznawczy) ................................................. 93 Agnieszka Halemba Polityka, teoria i metoda – czyli co tworzy współczesną antropologię ........................................................................................................... 111 Tomasz Rakowski Teren, czas, doświadczenie. O specyfice wiedzy antropologicznej po zwrocie krytycznym ............................................................................. 131 Karolina Bielenin-Lenczowska Gdzie jest mój teren i kim w nim jestem? Kilka pytań w związku z terenem, wiedzą i etyką antropologa ....................................... 151 Anna Engelking Między terenem rzeczywistym a metaforycznym. Osobiste refleksje o antropologicznym doświadczeniu terenowym ...................................... 169 Agata Stanisz Emocje i intymność w antropologicznym procesie badawczym. Problemy z tożsamościami .................................................................................... 181 $atalia Bloch Teren a władza, czyli kto tu rządzi? Moje doświadczenia w badaniu uchodźców tybetańskich .................................................................................. 209 8 Spis treści Paweł Schmidt Teren badań, wiedza i tożsamość badacza .................................... 237 Justyna Straczuk Od praktyki do teorii i z powrotem. O różnicach w antropologicznym i socjologicznym warsztacie badawczym ................................................ 261 III. REFLEKSJE NAD SCENĄ Katarzyna Kaniowska Metoda etnograficznych badań terenowych i poznanie w antropologii ........................................................................................................ 277 Tarzycjusz Buliński, Mariusz Kairski Wiedza terenowa w antropologii. W poszukiwaniu nowego wymiaru badań terenowych ................................................... 291 Noty o autorach....................................................................................................... 335 TARZYCJUSZ BULIŃSKI, MARIUSZ KAIRSKI Pytanie o teren w antropologii Fieldwork is the central activity of anthropology S. Howell D laczego warto pytać o teren w antropologii? Z dwóch powodów. Pierwszy ma swe źródło w antropologii światowej, drugi w antropologii rodzimej. Zacznijmy od antropologii światowej. Tematyka badań terenowych była i jest nadal jedną z kluczowych kwestii poruszanych w antropologii społecznej/kulturowej. Właściwie można by rzec, że historia tej dyscypliny jest w dużej mierze historią jej metody. Jej kolejne metamorfozy, to dalsze odczarowywania mitu założycielskiego dyscypliny. Dzisiaj wiemy, że obrazy badań terenowych powstałe w pierwszym trzydziestoleciu XX wieku, zainicjowane przez A. C. Haddona, C. G. Seligmana, i W. H. R. Riversa wielką muzealniczo-antropologiczną wyprawą do Cieśniny Torresa w 1898 roku, były tworami idealnymi, nigdy w pełni nie zrealizowanymi. A jednak pomimo to (a może właśnie dlatego), ciągle stanowiły punkty odniesienia dla następnych pokoleń antropologów. Spośród wielu wizji tego, czym powinny być antropologiczne badania terenowe, szczególną siłę oddziaływania zyskały trzy strategie badawcze odnoszące się do trzech różnych stopni intensywności i „głębokości” prowadzenia badań. Zasygnalizujmy je na przykładzie trzech brytyjskich antropologów, prekursorów poszczególnych strategii. 10 Tarzycjusz Buliński, Mariusz Kairski Pierwszą strategię reprezentują badania terenowe A. R. Radcliffe-Browna na Wyspach Andamańskich, w latach 1906–1908, głównie w Port Blair i jego okolicy (największej miejscowości Wysp Andamańskich). Polegały one na pogłębionych wywiadach z reprezentantami głównie ludu tzw. Wielkich Andamańczyków. Badacz nie poznawał jednak „żywej” społeczności, nie był to świat istniejący tuż obok badacza, w jego „tu i teraz”. W tym czasie tubylcze struktury tego obszaru były w dezintegracji i zaniku, a Radcliffe-Brown jedynie rekonstruował przeszłe społeczeństwo, posiłkując się przy tym wiedzą z prac wcześniejszych, głównie E. H. Mana i M. V. Portmana (zob. Radcliffe-Brown 2006). Druga strategia to badania B. Malinowskiego na Wyspach Trobrianda (1915–1918) wśród ludu Kiliwila. W tym wypadku badacz poznawał żywe, funkcjonujące społeczeństwo, a jego badania polegały głównie na pogłębionych wywiadach przeprowadzanych poza kontekstami sytuacyjnymi, systematycznym obserwowaniu tubylczych praktyk i w dużo mniejszym stopniu na partycypacji w tych praktykach. Tylko część czasu badacz spędził w środowisku kulturowym i społecznym Kiliwila. Na przykład w czasie drugiego pobytu na Boyowa, głównej wyspie archipelagu (1917–1918), na 41 tygodni badań mieszkał na stałe w tubylczych osadach tylko 22 tygodnie. Resztę tego okresu spędził w środowisku lokalnych kupców, misjonarzy i administratorów. W tym czasie albo nie prowadził badań, albo polegały one na wywiadach z umówionymi informatorami (zob. Young 2008). Warto więc pamiętać, że obraz Malinowskiego jako kogoś, kto „wtopił się” w tubylczy świat, żyjąc w nim na co dzień (ikoną jest tu namiot antropologa rozbity pośrodku wsi Omarakana lub Oburaka), jest nie do końca prawdziwy. Trzecią strategię reprezentują badania B. Deacona na wyspie Malekula, Nowe Hebrydy, dziś Vanuatu (1926– 1927), głównie wśród ludu Neve’ei. W tym czasie większość wyspy znajdowała się całkowicie poza zasięgiem administracji kolonialnej i misyjnej – była praktycznie odcięta od reszty świata tak od strony lądu, jak i morza. Deacon żył życiem Neve’ei, poznawał je poprzez pełną w nim partycypację. Musiał szybko nauczyć się tubylczego ję- Pytanie o teren w antropologii 11 zyka, bo nikt z badanych, nawet w stopniu minimalnym, nie posługiwał się językiem innym niż neve’ei, odżywiał się tym, co tubylcy, mieszkał też razem z nimi. Tak wyobrażał sobie ideał badań terenowych i zdecydował się na jego realizację, mając pełną świadomość, że nie będzie możliwości krótkich przerw i szybkiego przenoszenia się w bardziej swojskie konteksty życia. Swe badania przypłacił życiem, umarł na malaria falciparum i pochowany został wśród ludu, który badał. Bogate, o niezwykłej wartości poznawczej materiały zachowały się i zostały opracowane już po jego śmierci (zob. Crowley 2001, Gardiner 1984, Larcom 1983). Próby szczegółowych rozwiązań podejmowane w ramach tych trzech strategii w poważnym stopniu ugruntowały antropologię jako dyscyplinę nauk społecznych posiadającą własne, wyjątkowe w porównaniu z innymi dyscyplinami sposoby poznania, a przejście od pierwszej strategii do trzeciej często uznaje się za miarę rozwoju antropologicznych badań terenowych. Proces demitologizacji badań terenowych istniał już od czasu ich rozpoczęcia, obejmował coraz to nowe aspekty: zajmowano się „uczłowieczaniem” antropologa (np. Stocking 1983; Kulick, Wilson 1995) oraz ludzi, z którymi pracuje (np. Casagrande 1959), pokazywano wpływ badań na obie strony i prowizoryczność wiedzy etnograficznej (np. Rabinow 1977), roztrząsano rolę notatek terenowych (np. Sanjek 1990) lub narracji w opowieściach o terenie (np. Maanen 1988). Zagadnień związanych z terenem jest naprawdę wiele i nie mamy zamiaru tu ich streszczać (ich przegląd zob. np. Coffey 1999; Robben, Sluka 2007; Watson 1999). Już choćby ten fakt pozwala bronić wartościowości pytania o teren w antropologii. Niemniej jednak istnieje dodatkowa ku temu przesłanka. Zaobserwować można, że w ciągu ostatnich dwóch dekad refleksja nad fieldwork wkroczyła w następną fazę. Dyskusje toczące się wśród antropologów dotyczą już nie tylko klasycznych kwestii (relacji badacz i badani oraz tego, co przedstawia wiedza etnograficzna), ale także nowych zagadnień związanych z „rozmyciem” się obiektu badań. Klasyczne „bycie Tam” przestało być takie oczywiste. Wcześniej wystar- 12 Tarzycjusz Buliński, Mariusz Kairski czyło wyjechać do Innych, którzy – według perspektywy antropologa – żyli na jakimś wyraźnie dającym się określić obszarze i już można było badać Nuerów, Pasztunów czy Meksykanów. Ale dzisiaj, gdy Inni przyjeżdżają do świata badaczy, by równocześnie żyć i Tutaj, i Tam (np. za pomocą Internetu czy telefonu utrzymują intensywne relacje z mieszkającymi Tam krewnymi), lub gdy antropolog poszukuje swojskich Innych we własnym świecie, sprawy się komplikują. Nasze obiekty badań nie są już takie jednoznaczne. Przestały być dla nas konkretnymi całościami odgraniczonymi przestrzennie i czasowo, na których łatwo prowadzić badania terenowe (zob. np. Strathern 1995; Hastrup, Olwig 1997). Stąd też z jednej strony podejmuje się próby przeformułowania pojęcia antropologicznego terenu (np. Amit 2000; Clifford 1997; Coleman, Collins 2007; Gupta, Ferguson 1997), z drugiej zaś poszukuje się nowych sposobów prowadzenia badań. Jedne z nich odwołują się do możliwości tkwiących w samej osobie badacza (np. nurt autobiograficzny zob. Okley, Callaway 1992; etnografia ejdetyczna zob. Stoller 1989), inne postulują przeformułowanie samej metody (np. etnografia wielomiejscowa zob. Marcus 1998). Intensywne poszukiwania na polu etnografii prowadzone są też w pokrewnych dyscyplinach (zob. np. etnografia wizualna Pink 2009; etnografia fokusowa Knoblauch 2005). Biorąc to wszystko pod uwagę, sądzimy, że zagadnienie terenu w antropologii jest istotnym problemem i warto o niego pytać. Przejdźmy teraz do powodu umiejscowionego w polskiej antropologii. Otóż, tutaj kwestia namysłu nad terenem wydaje się niedoceniona. W literaturze tematyka ta pojawia się sporadycznie, a już nader rzadko jako problem główny. Odwołania do literatury światowej z ostatnich dwóch dekad zazwyczaj ograniczają się do kilku sztandarowych tekstów (Clifford 1997; Marcus 1998; Gupta, Ferguson 1997 i ostatnio Hastrup 2009). Praktycznie nie ma polskiej monografii, w której autor czy autorzy zajęliby się kompleksowo tym zagadnieniem (najbliżej tego jest praca Kaniowskiej 1999), a do uniwersyteckiego nauczania antropologicznych badań terenowych używany jest Pytanie o teren w antropologii 13 podręcznik sprzed 40 lat (Kopczyńska-Jaworska 1971) oraz książki z pogranicza socjologii i antropologii (np. Kostera 2003; Konecki 2000) i z szeroko rozumianych nauk społecznych (np. Hammersley, Atkinson 2000; Silverman 2009). Teren jest więc słabo obecny w polskiej literaturze, w przeciwieństwie na przykład do liczby artykułów i prac traktujących o pisarstwie antropologicznym. Dlaczego tak jest? Wydaje się, że wynika to z dwóch stanowisk obecnych w naszym środowisku. Według pierwszego teren jest zrozumiały sam przez się. Po co rozmawiać o oczywistościach? Po co roztrząsać kwestie badań terenowych, fieldnotes czy danych empirycznych? Przecież o tym wszystkim dowiaduje się adept pierwszego roku studiów etnologicznych! Czy to nie jest aby dzielenie włosa na czworo? Antropolog prezentujący tę postawę będzie mówił: „Zgoda, trzeba być wrażliwym na kwestie etyczne badań terenowych. O tak, należy rozpoznać konteksty kulturowe i polityczne, w jakich przyjdzie nam pracować. Ale dobrze przeprowadzony wywiad lub obserwacja to osobna sprawa”. Dla niego istota terenu jest oczywista, rozmawiać zaś można tylko o jakości przeprowadzonych badań i zasadności tych lub innych technik badawczych. On wiedzę zbiera, a nie ją wywołuje. Uwikłania badacza dotyczą interpretacji zebranych faktów i jej późniejszego wykorzystania, a nie samych faktów. Koń jaki jest, każdy widzi. A przynajmniej ten, który jeździ w teren. Według drugiego stanowiska jest podobnie, choć z innych przyczyn – dyskusja o terenie jest niepotrzebna. Antropolog prezentujący tę postawę powie: „Po co o tym rozmawiać? Przecież wszystko już zostało odkryte. Pojęcie terenu uległo dziś takiemu rozszerzeniu i przeformułowaniu, że namysł nad nim nie wnosi niczego nowego i wydaje się podejrzany. Przecież współcześnie terenem może być wszystko, a pojęcie badań terenowych oznacza mnogość rozmaitych praktyk zdobywania wiedzy. Jaki więc sens ma rozmowa o wiarygodności danych empirycznych po zwrocie językowym i upadku idei reprezentacji? Po co używać starych kategorii? Wiemy już, że teren nie jest 14 Tarzycjusz Buliński, Mariusz Kairski przeźroczysty, a badania nie są gromadzeniem faktów. Wiemy, że to cały proces formowania wiedzy, która komuś do czegoś służy, a klasyczne badania terenowe są tylko sposobem uprawomocniania jednych form wiedzy nad innymi. Jeżeli więc ktoś pyta o kryteria badań terenowych, to jest to pytanie polityczne, wyłączające z porządku władzy jedne praktyki, a uprzywilejowujące drugie. To niezgoda na pluralizm badawczy, na rozmaitość sposobów pojmowania terenu i badań terenowych, to niezgoda na to, co się dzieje”. Dla antropologa przyjmującego to stanowisko rozmowa o terenie służy de facto obronie panującego porządku (np. wymóg badań terenowych będzie dla niego nakazem odbycia inicjacji niezbędnej, aby mógł dołączyć do grupy profesjonalnych badaczy). Konia nikt tu nie widzi, za to każdy lubi malować jego obrazy i zastanawiać się czemu służą1. Nietrudno zauważyć, że oba te spojrzenia oddają ciągle jeszcze istniejący w środowisku polskich antropologów podział na terenowców i teoretyków. Pierwsi po prostu jeżdżą w teren, drudzy tam nie jeżdżą albo też odkrywają tereny nowego typu, takie jak film, telewizja czy Internet. Obydwie strony znajdują dogodne argumenty na to, aby nad terenem się nie zastanawiać. Koń albo jest oczywisty, albo też go nie ma, więc o czym tu mówić? Na czym polegają słabości obu tych postaw? Pierwsza pomija to, że niezbywalną podstawą wiedzy naukowej jest refleksja nad metodą. W nauce, jakkolwiek definiowanej, ciągle ważniejsze pozostaje „jak” od „co”. Mocna zasada racjonalności Ajdukiewicza jest tu w dalszym ciągu użytecznym wyznacznikiem. Jeśli więc chcemy spostrzegać antropologię jako dyscyplinę w jakiś sposób naukową (a doprawdy niewielu polskich antropologów nie rości takich pretensji), to namysł nad sposobem uzyskania wiedzy jest tu kluczowy i pożądany. A zwłaszcza w antropologii, która w opracowaniach teoretycznych lubi prezentować się jako dyscyplina w pełni świadoma swoich ograniczeń (kulturowych, językowych, społecznych, płciowych itp.). Tak ________________ 1 Dobrze to obrazuje wymiana stanowisk na łamach czasopisma (op. cit.,). Zob. Radkowska-Walkowicz 2008; Buliński 2008. Pytanie o teren w antropologii 15 jest w deklaracjach. W praktyce proces wy woły wania wiedzy antropologicznej, jaki staje się udziałem badacza od momentu rozpoczęcia badań terenowy ch aż do chwili wydania tekstu naukowego, jest najczęściej ukrywany i mocno niejasny. Jak powiada Myers (1986), antropolodzy z reguły ukrywają, z jakiego powodu podjęli swe badania, jak doszli do prezentowanej w pracach wiedzy oraz dlaczego wybrali taką, a nie inną formę jej prezentacji i wyjaśnienia. Dlatego jesteśmy przekonani, że zadawanie pytań: „skąd ta wiedza jest?”, „w jaki sposób autor doszedł do takiego wniosku czy interpretacji?” jest jak najbardziej zasadne. O teren pytać należy, gdyż poprawia to naukową kondycję dyscypliny. W innym przypadku, granica dzieląca nasze analizy od spostrzeżeń potocznych jest nader cienka. Jeśli zaś chodzi o postawę drugą, to wydaje się, że powyższa diagnoza nie jest szczególnie trafna. Jej źródło tkwi naturalnie w antropologii postmodernistycznej, która krytykując główny nurt dyscypliny, chcąc nie chcąc, atakowała także jej jądro – ideę badań terenowych. Niemniej wnioski, jakie wyprowadzali ci badacze, w niewielkim stopniu dotyczyły terenu sensu stricto. Marcus, Clifford i inni woleli koncentrować się na efektach badań terenowych – tekście antropologicznym i jego roszczeniach do przedstawiania świata. Krytyka postmodernistyczna (czy szerzej, spod znaku tzw. antropologii refleksyjnej) dotyczyła przede wszystkim względności podstaw epistemologicznych antropologii i wynikających z nich praktyk, a nie rozpoznania procesu formowania się wiedzy etnograficznej. Dzięki niej wiemy dużo o tekstach antropologicznych, uży wany ch w nich strategiach i ich założeniach, ale mało o procesie tworzenia wiedzy antropologicznej i dochodzenia do tych tekstów. „Jak antropolog tworzy sens tego, w czym uczestniczy? Jak dokonuje uogólnień? Jak to się ma do tego, co przeżywają i myślą badani ludzie?” – są to pytania, na które w dalszym ciągu nie ma zbyt wielu jednoznacznych odpowiedzi. Brak ich przemyślania lub ich pominięcie czasami prowadzi do negatywnych konsekwencji. Jedną z nich jest zmityzowana 16 Tarzycjusz Buliński, Mariusz Kairski wersja pozytywizmu jakoby powszechnie obecnego w antropologii nie-krytycznej (na ten temat patrz Brocki, w tym tomie). Drugą jest makdonaldyzacja badań terenowych (zwrot za: Coleman, Collins 2007: 3), czyli określanie mianem badań terenowych praktyk wykraczających daleko poza standardy naukowe wyznaczane już nie tylko przez lineaż dyscypliny, ale także przez zdrowy rozsądek (np. jako badania przedstawiane są jednorazowe wyjazdy podróżnicze lub też przeprowadzenie z przypadkowymi ludźmi kilku sondażowych rozmów, na bazie których feruje się sądy ogólne). Efektem jest antropologia dziennikarska oraz jej specyficzny język nazwany przez M. Sahlinsa antropopidżinem (2007). Naszym zdaniem warto pytać o teren, gdyż jest to pytanie o dyscyplinę, o jej kształt i sposób uprawiania po przełomie interpretatywnym (zob. Lubaś, w tym tomie). Dla tych, którzy akceptują wnioski wynikające z owego przełomu, kwestie doświadczenia, terenu i badań terenowych wymagają gruntownego przeformułowania. Wiadomo już, że wiedza etnograficzna nie jest oczywista, że nie jest tak po prostu „robiona” w terenie, że proces jej wywoływania jest wieloaspektowy. Niemniej jednak w dalszym ciągu można odnaleźć dobre argumenty na rzecz jej prawomocności i wiarygodności, na to, że ciągle ma sens szacowanie jej wartości poznawczej. I chociaż poznanie antropologiczne nie jest już naiwne, to ciągle może być poznaniem: 1) w jakiś sposób naukowym, 2) w jakiś sposób opartym na terenie i 3) w jakiś sposób wynikającym z doświadczenia badacza/badaczki. To są trzy idee ogólne przyświecające nam przy organizowaniu tego tomu, aby spróbować dookreślić owo „w jakiś sposób”. Jak to pokazuje Kirsten Hastrup (2008) w wydanej niedawno w Polsce pracy, znaczna część współczesnej antropologii wykonuje zwrot od refleksyjności filozoficznej do refleksyjności praktycznej i mierzy się z tego typu problemami. Naszą publikacją chcieliśmy włączyć się w ów proces – zainicjować dyskusję o badaniach terenowych w dzisiejszej, polskiej antropologii. Pytanie o teren w antropologii * * 17 * Tom niniejszy zainspirowany został panelową konferencją „Specyfika wiedzy antropologicznej”, zorganizowaną w 2008 roku przez wyżej podpisanych w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, przy współpracy Polskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Planując spotkanie, skupiliśmy się głównie na zagadnieniach krążących wokół antropologicznych badań terenowych i powstającej w ich wyniku antropologicznej wiedzy terenowej. Co skłoniło nas do zajęcia się tą problematyką? Mówiąc najogólniej, rozdźwięk pomiędzy naszą praktyką badawczą a praktyką akademicką w Polsce. Z jednej strony poprzez nasze własne wieloletnie badania, poprzez wciąż czytane książki oraz sądy innych badaczy z „naszych” obszarów badawczych czy tematów, mogliśmy dość wyraźnie zakreślić sobie granice naszego osobistego pojmowania antropologii. Z drugiej strony przysłuchując się opiniom studentów o tym, czym jest dla nich antropologia, śledząc deklaracje wprost wielu polskich antropologów, oraz te, które można odczytać jedynie z tła ich wypowiedzi, oraz poznając sądy, jakie mają o naszej dyscyplinie przedstawiciele innych nauk społecznych w Polsce, widzieliśmy rozmyty obraz antropologii. To obraz dyscypliny, która ma niejasny przedmiot badawczy, posługuje się rozmaitymi metodami z innych nauk (interdyscyplinarność), wszystkie uznając za antropologiczne, a więc specyficzne dla niej samej, dyscypliny, o której odrębności w wielu sytuacjach rozstrzyga tylko przynależność instytucjonalna oraz częste stosowanie przydawek „kulturowy”, „antropologiczny”, „relatywny”. Planując dyskusje panelowe, myśleliśmy głównie o swobodnym dyskursie, ale jednak ograniczonym wyraźnymi ramami. Zaproponowaliśmy więc grupy tematyczne oraz każdej grupie postawiliśmy pytania, co sprowadziło się do rozważań w ramach czterech zasadniczych sesji: (I) Przedmiot i teren badań antropologicznych (Czy antropologia ma swój specyficzny przedmiot badań? Co wyznacza antropologiczny 18 Tarzycjusz Buliński, Mariusz Kairski teren badań?), (II) Antropologiczne badania terenowe (Czy coś odróżnia badania antropologiczne od innych badań społecznych? Jakie są sposoby tworzenia wiedzy etnograficznej w antropologii? Czy któryś z nich jest charakterystyczny wyłącznie dla antropologii?), (III) Antropologiczne dane terenowe (Jakie kryteria muszą spełniać dane terenowe, żeby uznać je za wiarygodne? Jakie kryteria muszą spełniać dane terenowe, żeby uznać je za wartościowe?), (IV) Etyka badań antropologicznych (Dylematy wokół kwestii własności wiedzy; Dylematy wokół kwestii ochrony badanych; Na czym polega etyczna współpraca z badanymi? Jak etycznie prowadzić badania?). W panelu wzięło udział około 20 badaczy, którzy reprezentowali prawie wszystkie ośrodki antropologiczne w Polsce. Pozwala to uznać, że tematyka dyskusji, udzielane odpowiedzi oraz stawiane pytania tworzą dość miarodajny, bieżący obraz stanu naszej dyscypliny, odsłaniają tak jej słabości, jak i jej moc. Nacisk położony w dyskusji na określone problemy oraz udzielane odpowiedzi utworzyły interesujący jej obraz. Po pierwsze, nie wszystkie grupy problemów były jednakowo ważne i intrygujące. Największym zainteresowaniem cieszyły się sesje poświęcone definicjom przedmiotu badań antropologicznych (I) oraz specyfice antropologicznych badań terenowych (II). Słabsze zainteresowanie towarzyszyło problematyce etyki w badaniach terenowych (IV), a zdecydowanie najmniejsze, sesji poświęconej zagadnieniom antropologicznych danych terenowych (III), czyli temu, co w terenie jest zbierane, uzyskiwane, wywoływane lub konstruowane. Po drugie, dyskutanci w różnym stopniu zainteresowani byli postawionymi w panelu pytaniami. Zdecydowanie najdłużej i najpełniej dyskutowano nad zagadnieniami: przedmiotu badań w antropologii (I), tego, co odróżnia badania antropologiczne od innych badań społecznych (II) oraz prawnej własności wiedzy gromadzonej podczas badań i ochrony badanych jako informatorów (IV). Mniej dogłębną dyskusję wywołała problematyka: definicji antropologicznego terenu badań (I), sposobów tworzenia wiedzy etnograficznej (II) oraz etyki prowadzenia badań terenowych (IV). Najmniejsze zainteresowanie i właściwie brak dys- Pytanie o teren w antropologii 19 kusji dotyczył zagadnień z sesji (III), czyli pytań o dane terenowe, w szczególności kryteriów ich wiarygodności i wartości poznawczej. Tak układający się obraz sugeruje, że najbardziej interesuje nas „problematyka tożsamościowa” naszej dyscypliny, a więc to, czym się zajmuje antropologia i na czym (ogólnie) polegają badania terenowe. Inaczej sprawa wygląda, gdy przechodzimy do szczegółowych zagadnień związanych z budowaniem wiedzy terenowej. Wprawdzie jako środowisko naukowe mamy świadomość, że wiedza terenowa jest konstruowana, lecz w niewielkim stopniu przekłada się na to, jak postrzegamy proces tworzenia tzw. danych empirycznych. Wyłączając kwestie etyczne i deklaracje, niewiele przywiązujemy wagi do tego, że wiedzę terenową konstruują obie strony procesu poznawczego – badacz i ludzie, z którymi pracuje. Mało zwracamy też uwagi na to, że badacz/badaczka wywołuje wiedzę terenową za pomocą interakcji i poprzez nie z rzeczywistością badawczą/badaną, że poza tym epistemologicznie nie ma nic więcej, nie ma jakiegoś innego „świata”, do którego można się odwoływać. Rola badacza w powstawaniu wiedzy terenowej okazała się w obrazie naszego panelu dość słabo zarysowana i niejasna. Zaistniał on raczej jako „ktoś”, kto poznaje (podmiot poznający), a nie jako „coś”, za pomocą czego się poznaje (narzędzie poznania). W związku z tym zrozumiałe jest to, dlaczego tak nikła była dyskusja nad odpowiedzialnością antropologa wobec siebie samego oraz w jaki sposób badania terenowe zmieniają go jako człowieka i jako badacza. * * * Prawie wszystkie teksty składające się na niniejszy tom są autorstwa uczestników wspomnianego panelu. Książkę podzieliliśmy na trzy części. Pierwszą z nich zatytułowaliśmy „Zarysowanie sceny”. Umieszczono w niej dwa artykuły będące rodzajem wprowadzenia do zagadnień stricte terenowych i odnoszące się głównie do kondycji antropologii jako dyscypliny naukowej oraz kryteriów jej naukowości. 20 Tarzycjusz Buliński, Mariusz Kairski Marcin Lubaś w swoim tekście odnosi się do zwrotu interpretatywnego i dylematów antropologii po owym przełomie, szczegółowo omawia też idee idiografizmu, konstruktywizmu i historyzmu pod kątem tworzącego się, nowego, postinterpretatywnego etapu antropologii. Z kolei Marcin Brocki skupia się na zagadnieniu standardów naukowości: intersubiektywności i komunikowalności sądów naukowych oraz wyraźnie zdefiniowanych reguł weryfikacji twierdzeń. W ich świetle autor przygląda się etapom powstawania wiedzy antropologicznej: gromadzeniu danych, wytwarzaniu faktów etnologicznych, ich analizie i interpretacji oraz tekstowej prezentacji wiedzy antropologicznej. Obydwa teksty tworzą kontekst przydatny Czytelnikowi do umiejscowienia następnych artykułów. W części drugiej, najobszerniejszej, zatytułowanej „Scena” zgromadziliśmy teksty, które już bezpośrednio odnoszą się do pojmowania terenu przez poszczególnych badaczy. Są to głosy przedstawiające indywidualne wizje różnych aspektów antropologicznego terenu: procesu powstawania wiedzy terenowej, roli i usytuowania antropologa w terenie, jego dylematów etycznych, uwikłań emocjonalnych i politycznych, wreszcie odmienności metodologicznej od innych dyscyplin wiedzy. Tę część otwiera artykuł Barbary Fatygi, która dzieląc się swym namysłem i wieloletnim doświadczeniem badawczym z pogranicza antropologii, socjologii i kulturoznawstwa oraz praktykowania różnych metod badawczych, zarysowuje pojęcie terenu z owych doświadczeń wynikające. Tym samym pokazuje, w którą stronę podąża współczesne myślenie o terenie. Z kolei o specyfice antropologii – jej praktyki i wiedzy pisze Agnieszka Halemba, skupiając się głównie na tym, czym jest teren, na czym polegają antropologiczne badania terenowe, czym charakteryzują się metody badawcze antropologii i w czym tkwi specyfika jej teorii. Następny autor – Tomasz Rakowski – przygląda się badaniom terenowym jako specyficznej formie doświadczenia usytuowanego w czasie i przestrzeni, gdzie ważną składową opisu stają się pojęcia procesu oraz przygodności. Rozwija też wątek reinterpretacji pojęcia terenu oraz przywołuje współczesną krytykę Pytanie o teren w antropologii 21 pojęcia miejsca i umiejscowienia w antropologii. Teren, wiedza i etyka to główne motywy tekstu Karoliny Bielenin-Lenczowskiej. Autorka rozważa w nim zależności między pozycją antropologa w badanej społeczności a jego dostępnością do różnych rodzajów terenowej wiedzy, zastanawia się nad rolą etyki w prowadzeniu badań, granicami terenu oraz zaangażowaniem antropologa w działalność społeczną, kulturową, pomocową i polityczną. O dwóch rodzajach antropologicznych badań pisze Anna Engelking. Dzieli się swym doświadczeniem z badań terenowych i badań gabinetowych, zarysowuje podobieństwa i różnice między nimi. Skupia się na miejscu dialogu, uczestnictwa i fizycznej obecność w definiowaniu terenowego poznania, porusza też zagadnienie kumulowania doświadczenia terenowego i przyrastania kompetencji kulturowych badacza. Emocje, prywatność i intymność to hasła przewodnie tekstu Agaty Stanisz. Dzieląc się swymi doświadczeniami w badaniach nad rodziną i praktykowaniem pokrewieństwa, autorka skupia się na sposobach bycia w terenie „uruchamianych” przez antropologa, rolach, które odgrywa oraz znaczeniu autorytetów, którymi się wspiera. Rozważa zagadnienie emocji, prywatności i intymności tak emocjonalnej, jak i fizycznej w poznaniu, ich wpływie na badania terenowe i proces poznawczy antropologa. Władza a teren, to temat tekstu Natalia Bloch. Prowadząc badania wśród uchodźców tybetańskich w Indiach, analizuje relacje, jakie zachodzą między badaczem i badanymi, w szczególności relacje władzy. Zatrzymuje się nad problemem, czy pracuje się „nad kimś” czy „z kimś”, negocjowaniem ról w badaniach oraz typami figur narzucanych przez badanych antropologowi lub przybieranych przez badacza w czasie badań. Z kolei Paweł Schmidt przygląda się relacjom pomiędzy terenem, badaniami i tożsamością badacza. Autor, analizując zależności między terenem a trzema innymi składowymi procesu poznania: wiedzą (empiryczną i przed-empiryczną), badaczem oraz badanymi, pokazuje, na czym polegają różnice pomiędzy antropologiem i socjologiem. Ostatni tekst w tej części także dotyczy odmienności tych dwóch dyscyplin. Jej autorką jest Justyna Straczuk, która porównuje doświadczenia socjolo- 22 Tarzycjusz Buliński, Mariusz Kairski ga i antropologa, prezentuje dzielące ich różnice warsztatowe, miejsce i zakres prowadzonych przez nich badań empirycznych, różnice w kolejności procesów poznawczych w obu dyscyplinach oraz rolę, jaką pełnią badania terenowe w każdej z nich. Część trzecią książki zatytułowaliśmy „Refleksja nad sceną”. Zawarte tu dwa teksty traktujemy jako podsumowanie. Katarzyna Kaniowska postawiła sobie za zadanie próbę zsyntetyzowania i uporządkowania głównych zagadnień, które pojawiły się w tomie, a także zarysowanie obrazu bieżącego stanu naszej dyscypliny. By go odmalować, autorka posłużyła się trzema motywami przewodnimi. Syntetyzuje i porównuje z sobą: co badacze rozumieją przez pojęcie metody badawczej, jakie praktyki uznają za badania antropologiczne i jak pojmują teren badań. Na tej podstawie wnioskuje o zakresie wspólnoty intelektualnej polskich antropologów i różnorodności form praktykowania antropologii w naszym kraju, wyprowadza też wnioski o specyfice dyscyplinie i stopniu jej unaukowienia. Z kolei zamysłem naszego kończącego tom tekstu jest prezentacja nowego spojrzenia na to, czym jest wiedza terenowa, czym winna się charakteryzować, by uznać ją za wartościową poznawczo, jak powstaje i z jakich etapów składa się proces jej budowania. Posiłkując się wybranymi postulatami współczesnej, postinterpretatywnej myśli antropologicznej oraz własnymi doświadczeniami terenowymi, staramy się też odpowiedzieć na pytanie o usytuowanie wiedzy terenowej w całokształcie praktyk poznawczych charakteryzujących współczesną antropologię. Literatura Amit V. (ed.) 2000 Constructing the Field: Ethnographic Fieldwork in the Contemporary World, London: Routledge. Buliński T. 2008 Raport z oblężonej twierdzy. Jak definiować antropologiczność badań terenowych i po co?, (op.cit.,) 3 (40): 56–58. Casagrande J. B. (ed.) 1959 In the Company of Man: Twenty Portraits of Anthropological Informants, New York: Harper. Clifford. J. 1997 Routes: Travel and Translation in the Late Twentieth Century, MA: Harvard University Press; [w języku polskim ukazał się rozdz. III: Praktyki prze- Pytanie o teren w antropologii 23 strzenne: badania terenowe, podróże i praktyki dyscyplinujące w antropologii, [w:] M. Kempny, E. Nowicka (red.) Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej. Kontynuacje, t. II, przeł. S. Sikora, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, s. 139–179]. Coffey A. 1999 The Ethnographic Self. Fieldwork and the Representation of Identity, London: Sage. Coleman S. M., Collins P. 2007 Introduction: „Being... Where?” Performing Fields on Shifting Grounds, [w:] S. M. Coleman, P. Collins (eds), Locating the Field. Space, Place and Context in Anthropology, Oxford: Berg Publisher, s. 1–21. Coleman S. M., Collins P. (eds) 2007 Locating the Field. Space, Place and Context in Anthropology, Oxford: Berg Publisher. Crowley T. 2001 Language, Culture, History and the Fieldworker: What I Did on My Christmas Holidays on Malakula (Vanuatu), Anthropological Forum 11 (2): 195– 215. Gardiner M. 1984 Footprints on Malekula. A Memoir of Bernard Deacon, Edinburgh: Salamander Press. Gupta A., Ferguson J. 1997 Anthropological Locations: Boundaries and Grounds of a Field Science, Berkeley: University of California Press. Hammersley M., Atkinson P. 2000 Metody badań terenowych, przeł. S. Dymczyk, Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka. Hastrup K. 2008 Droga do antropologii. Między doświadczeniem a teorią, przeł. E. Klekot, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Hastrup K., Olwig K. F. (eds) 1997 Siting Culture. The Shifting Anthropological Object, London: Routledge. Kaniowska K. 1999 Opis – klucz do rozumienia kultury, Łódź: PTL, Łódzkie Studia Etnograficzne. Knoblauch H. 2005 Focused Ethnography, Forum Qualitative Sozialforschung 6 (3): art. 44 [online]. Konecki T. 2000 Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Kopczyńska-Jaworska B. 1971 Metodyka etnograficznych badań terenowych, Warszawa–Łódź: PWN. Kostera M. 2003 Antropologia organizacji. Metodologia badań terenowych, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Kulick D., Willson M. (eds) 1995 Taboo: Sex, Identity, and Erotic Subjectivity in Anthropological Fieldwork, London: Routledge. Larcom J. 1983 Following Deacon: the Problem of Ethnographic Reanalysis, 1926– 1981, [w:] G. W. Stocking (ed.) Observers Observed: Essays on Ethnographic Fieldwork, Madison: University of Wisconsin Press, s. 175–195. Maanen van J. 1988 Tales of the Field. On Writing Ethnography, Chicago: University of Chicago Press. Marcus G. 1998 Ethnography Through Tick and Thin, Princeton: Princeton University Press; w języku polskim ukazał się rozdz. II: Wymogi stawiane pracom etnograficznym w obliczu ogólnoświatowej nowoczesności końca dwudziestego wieku, 24 Tarzycjusz Buliński, Mariusz Kairski [w:] M. Kempny, E. Nowicka (red.) Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej. Kontynuacje, t. II, przeł. S. Sikora, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, s. 119–138. Myers F. R. 1986 Pintupi Country, Pintupi Self: Sentiment, Place, and Politics among Western Desert Aborigines, Washington: Smithsonian Institution Press. Okley J., Callaway H. (eds) 1992 Anthropology and Autobiography, London: Routledge. Pink S. 2009 Etnografia wizualna. Obrazy, media i przedstawienie w badaniach, przeł. M. Skiba, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Rabinow P. 1977 Reflections of Fieldwork in Marocco, Berkeley: University of California Press. Radkowska-Walkowicz M. 2008 Antropolog w terenie, (op.cit.,) 1 (38): 57–58. Radcliffe-Brown 2006 Wyspiarze z Andamanów. Studia z antropologii społecznej, przeł. A. Kościańska, M. Petryk, Kęty: Wydawnictwo Marek Derewecki. Robben A. C. G. M., Sluka A. (eds) 2006 Ethnographic Fieldwork: An Anthropological Reader, Oxford: Wiley-Blackwell. Sahlins M. D. 2007 Jak myślą „tubylcy”. O kapitanie Cooku, na przykład, przeł. W. Usakiewicz, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Sanjek R. (ed.) 1990 Fieldnotes: the Makings of Anthropology, Ithaca: Cornell University Press. Silverman D. 2009 Prowadzenie badań jakościowych, przeł. J. Ostrowska, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Stocking G. W. (ed.) 1983 Observers Observed: Essays on Ethnographic Fieldwork, Madison: University of Wisconsin Press. Stoller P. 1989 The Taste of Ethnographic Things. The Senses in Anthropology, Chicago: Philadephia: University of Pennsylvania Press. Strathern M. (ed.) 1995 Shifting Contexts: Transformations in Anthropological Knowledge, London–New York: Routledge. Watson C. W. (ed.) 1999 Being There. Fieldwork in Anthropology, London: Pluto Press. Young M. W. 2008 Bronisław Malinowski. Odyseja antropologa 1884–1920, przeł. P. Szymor, Warszawa: Wydawnictwo Książkowe Twój Styl.
