Zagadnienia egzaminacyjne z teorii kultury dla kulturoznwstwa I

Problematyka przedmiotu „Teoria kultury”
Wykład z teorii kultury na roku I kulturoznawstwa w semestrze zimowym ma
głównie charakter propedeutyczny – wprowadza w zagadnienia kulturoznawstwa, w
szczególności w tematykę teoretyczną dyscypliny dydaktycznej. Czyni to w sposób globalny i
ramowy, dopełnienie wiedzy teoretycznej zapewniają zajęcia z antropologii kulturowej oraz
innych nauk o kulturze w dalszym toku kształcenia. Tematyka wykładu dotyczy definicji
kultury, ważniejszych koncepcji i ich zróżnicowania oraz prób typologii istniejących ujęć
rzeczywistości kulturowej. Zostaje określone miejsce kulturoznawstwa w systematyce wiedzy
ludzkiej. Obok nauk o kulturze, zawężonych do pewnych zjawisk kultury (np. ekonomia,
naukoznawstwo, literaturoznawstwo, muzykologia, architektura) wyróżnione zostają nauki
typowo kulturoznawcze, mające za przedmiot kulturę w ogólności, jednak w zgodzie z celem,
metodą i aspektami poznawczymi poszczególnych dyscyplin, jak np.: historia kultury,
socjologia kultury, teologia kultury. Oprócz typowego dla tych nauk podejścia
dystrybutywnego, wskazane zostaje ujęcia konstytutywno-integratywne, aspirujące w do
miana ogólnej teorii kultury, czy to w refleksji filozoficznej, socjologicznej czy
antropologicznej. Antropologia kultury, podbudowana antropologią filozoficzną – zgodnie z
przyjętym w wykładzie stanowiskiem - najpełniej odpowiada potrzebom teoretycznej refleksji
nad kulturą. W obrębie nauk o kulturze istnieje też rozróżnienie kultury bytu (materialnej) i
kultury symbolicznej (duchowej). Zgodnie z koncepcją A. Kłoskowskiej omawiane są
poszczególne sfery kultury symbolicznej, jej właściwości, pojęcie symbolu oraz przejawy
autotelizmu i instrumentalizmu w ramach kultury symbolicznej.
Wykład prezentuje też wybrane i kluczowe zagadnienia poszczególnych nauk oraz
typów refleksji kulturoznawczej. W zakresie filozofii kultury omawiane są konstytutywne
właściwości kultury, akty receptywnego poznania, intencjonalności, pojęcie ładu
kulturowego, kategorie wypracowane w badaniach szkoły badeńskiej i marburskiej (konc. H.
Rickerta i E. Cassirera), warianty opozycji: natura – kultura w dziejach myśli europejskiej,
pojmowanie kultury w perspektywie personalizmu i eudajmonizmu oraz określenia
kulturowego porządku wartości w realizacji najwyższych celów życiowych (konc. A.
Rodzińskiego).
W zakresie socjologii kultury rozróżnia się podejście osobowe i „obiektywizujące”, w
tym koncepcję współczynnika humanistycznego F. Znanieckiego, istotną dla socjologii oraz
antropologii, przy zachowaniu różnic obu typów refleksji. Kluczową problematykę tworzą
kategorie stosunków międzyludzkich, społecznych i czynności z uwagi na ich
aksjonormatywny charakter (kryteria wartości, wzorów i norm), socjologii kultury
symbolicznej, grup ludzkich, statusów i ról społecznych; ponadto pojecie kultury narodowej,
globalizmu i europejskiego uniwersalizmu kulturowego, cechy kultury elitarnej, masowej i
ludowej.
Kulturowa refleksja nad religią obejmuje wybrane zagadnienia z religiologii i
religioznawstwa, pojecie religii oraz kategorie sacrum w szkole socjologicznej,
neokantowskiej, szczególny status fenomenologii religii, w tym koncepcji M. Schelera, oraz
stanowiska neotomistycznego. Wykład podejmuje zagadnienie religijności w praktyce życia
społecznego i indywidualnego; sekularyzację w świecie, laickość i zjawisko „sakralności bez
Boga”; sekularyzację w kościołach, wzajemne odniesienie świętości i wiary, status
religijności w chrześcijaństwie, problem wiary, „bezreligijności” i sekularyzacji w tradycji
protestanckiej – jej fazy: liberalizm, neoortodoksję, teologię „śmierci Boga” oraz ideę
aggiornamento i autonomii rzeczywistości ziemskich w katolicyzmie.
Kulturowa refleksja nad zabawą (ludologia) obejmuje koncepcję J. Huizingi, ideę
powszechnej ludyczności, istotę zabawy i jej cechy oraz kulturowy kontekstu zabawy: kult,
wiarę i powagę zabawy, dynamikę czynnika ludycznego w kulturze i transformację w formy
niezabawowe, ludyczny charakter potlatchu i wymiany kula. W omówieniu koncepcji R.
Caillois został uwzględniony jego stosunek do dzieła J. Huizingi, wyróżniki gier i zabaw, ich
kombinacja, kryterium typologii form zabawowych i ich przejawów w ewolucji kultury: od
mimikry-ilinx do agon-alea, od społeczeństwa pierwotnego do cywilizacji, udział per procura
i rozbicie związku: mimikry-ilinx w ewolucji kultury. Wykład uwzględnia wyróżniane w
badaniach teorie gier i zabaw (w ujęciu M. Jankowskiej) , od najstarszych (teoria nadmiaru
energii, wypoczynku, rekapitulacji, preparacyjna, genetyczno-popędowa), poprzez
wspomniane ujęcia niegenetyczne, propozycję G.Batesona, teorie współczesne
(generalizacyjną, kompensacyjną, katartyczną, psychoanalityczną, rozwojowa i edukacyjną),
aż po najnowsze koncepcje: stymulacyjną i kompetencyjno-efektualną.
Kolejny obszar myśli kulturoznawczej - psychologia kultury jest traktowany jako sfera
usytuowana w polu wspólnym psychologii i antropologii. Jest bądź refleksją antropologiczną
korzystającą z psychologii w zakresie opisu, wyjaśniania, inspiracji i konfrontacji poglądów
(amerykańska szkoła osobowości), bądź refleksją psychologiczną istotnie uwarunkowaną
dorobkiem myśli antropologicznej. W pewnym tylko stopniu antropologia kultury miała
udział w teorii kultury Z. Freuda, podobnie jak i w oryginalnych przemyśleniach C. G. Junga
(który poza tym obficie korzystał z danych kulturowych); wpływ antropologii kultury bardziej
zaznacza się u E. Fromma (badania nad destrukcyjnością), natomiast wyraźne związki z
nurtami wiedzy kulturowej i antropologicznej deklarują Z. Dudek i A. Pankalla w nurcie
nowej psychologii (nawiązania do idei Junga): koncepcje symbolistyczne, aktywności
społecznej, indywidualistyczne i narracyjne (E. Boesch), podkreśla się uwarunkowanie
psyche poza sfera psychiki człowieka. Teoria kultury Z. Freuda jest rozwijana w kontekście
tabu, ukształtowania superego i mechanizmów obronnych; kultura jako rezultat walki o
przetrwanie miedzy popędem Erosa i Tanatosa, kształtuje się wbrew stłumieniu i nerwicy, na
poszczególnych etapach rozwoju jednostki i twórczej roli sublimacji. Religia traktowana jako
fikcja kompensująca skutki wymagań cenzora, okazuje się zjawiskiem kulturotwórczym, o ile
prowadzi do wzrostu osoby w wartości duchowych i społecznych.
Ponieważ gros refleksji teoretycznej koncentruje się w ramach antropologii
kulturowej, dlatego główne doktryny metodologiczne i szkoły badawcze kulturoznawstwa są
omawiane w ramach tej właśnie podstawowej dla teorii kultury dyscypliny badawczej. W
toku refleksji propedeutycznej zostały uwzględnione: ewolucjonizm, dyfuzjonizm,
funkcjonalizm, podejście akcjonistyczne i procesualne, relatywizm kultury szkoły Boasa,
strukturalizm, teoria praktyki, teoria wiedzy i władzy (M. Foucault), Badania G. Batesona, M.
Douglas, interpretacjonizm C. Geertza oraz postmodernizm. Podstawą przygotowania
właściwych zagadnień w toku zajęć i indywidualnej lektury jest syntetyczne opracowanie
antropologii kulturowej Alana Barnarda. Wykład jest integralnie powiązany z
konwersatorium, gdzie studenci pogłębiają swoje kompetencje w zakresie teoretycznej
refleksji o kulturze.
Zagadnienia egzaminacyjne z „Teorii kultury”
Podstawowe pojęcia z zakresu teorii kultury
1. Definicja kultury ujęciu globalnym
2. Pojecie kultury u St. Ossowskiego, W. Goodenougha, C. Levi-Straussa, S.
Czarnowskiego
3. Sześć typów definicji kultury wg A. Kłoskowskiej
4. Scharakteryzuj normatywne definiowanie kultury (L. Kroeber i T. Parsons)
5. Kulturoznawstwo i jego miejsce w systematyce wiedzy.
6. Nauki o kulturze – podziały.
7. Nauki o specyfice kulturoznawczej
8. Wyjaśnić pojęcia: kultura materialna, kultura bytu, kultura wartości, kultura duchowa,
kultura symboliczna.
9. Objaśnij opozycję terminologiczną: kultura duchowa – kultura symboliczna.
10. Świat kultury w ujęciu F. Znanieckiego, objaśnij termin „wartości symboliczne”.
11. Objaśnij terminy: „animal symbolicum”, semiotyzacja i desemiotyzacja w kontekście
kultury symbolicznej, dwa znaczenia pansemiotyzmu, granice performatywności
znaków w rozumieniu A. Kłoskowskiej).
12. Funkcje sztuki (wg M. Gołaszewskiej)
13. Cechy symbolu (autotelicznego)
14. Omówić opozycję instrumentalizmu i autotelizmu w nauce (oraz różnicę między
nauką i innymi dziedzinami kultury symbolicznej; na czym polega wtórność sygnansu
(autotelicznego) wobec sygnatum (prace A. Motyckiej).
Główne typy refleksji kulturoznawczej
15. Źródłowe i naczelne rozumienie kultury w refleksji filozoficznej (m.in. kultura jako
„ład ładów”)
16. Przedmiot formalny filozofii kultury wobec ujęcia kultury w innych naukach.
17. Omówić opozycję „sein – sollen” w postkantowskiej filozofii kultury.
18. Koncepcja kultury Ernesta Cassirera.
19. Ujęcia relacji natura – kultura w tradycji filozoficznej.
20. Kategoria „ars” w myśli Hugona ze św. Wiktora.
21. Scharakteryzować stanowiska filozoficzne, w których natura jest traktowana jako
wytwór kultury.
22. Zagadnienie kultury w konfrontacji stanowisk między naturą zepsutą i natura
doskonałą.
23. Jak uzgodnić filozoficzne i naukowe podejście do kultury? (wyjaśnij pojęcie
redukcjonizmu metafizycznego i naturalistycznego)
24. Filozofia kultury w ujęciu personalistycznym.
25. Czym jest socjologia kultury?
26. Podejście socjologiczne a podejście „obiektywizujące” – zagadnienia współczynnika
humanistycznego F. Znanieckiego.
27. Zasadnicze różnice między socjologią kultury a antropologią kultury.
28. Człowiek w socjologii kultury (uwzględnić kategorie: porządek czysto społeczny,
porządek kulturowy, role, statusy, grupy).
29. Stosunek społeczny i czynność społeczna jako kategorie aksjonormatywne.
30. Związki kultury socjetalnej i kultury symbolicznej.
31. Kultura narodowa i jej wyróżniki.
32. Wyjaśnij pojęcia: globalizm, uniwersalizm kultury europejskiej, pluralizm kulturowy.
33. Przedstaw zagadnienie równości kultur (m.in. ideę anty-antyetnocentryzmu).
34. Kultura elitarna a kultura popularna.
35. Kultura masowa.
36. Kultura ludowa i jej cechy.
37. Pojęcie instytucji w kulturze.
38. Religioznawstwo a religiologia – objaśnić zakresy tych pojęć. (59)
39. Charakterystyka nauk w obrębie religioznawstwa.
40. Pojęcie sacrum i religii – najważniejsze aspekty tych zjawisk.
41. Sacrum w tradycjach badawczych (szkoła socjologiczna, neokantowska)
42. Sacrum w szkole fenomenologicznej, u M. Schelera i w tradycji tomistycznej).
43. Religijność w praktyce życia społecznego i indywidualnego - najważniejsze
zagadnienia.
44. Sekularyzacja w świecie (laickość, „sakralność świecka”)
45. Chrześcijaństwo wobec religijności (przekraczanie, redukcja lub wykluczanie
religijności (pojęcie „bezreligijności”).
46. Chrześcijaństwo i religia w teologii protestanckiej XX wieku.
47. Miejsce zabawy w kulturze symbolicznej.
48. Zabawa w koncepcji J. Huizingi (polemika z niewłaściwymi definicjami zabawy,
definicja zabawy w studium Homo ludens).
49. Cechy zabawy w ujęciu J. Huizingi.
50. Zabawa wobec innych form aktywności kulturowej (oraz przemiany zabawy w inne
formy kulturowe i odwrotnie).
51. Czynniki agonalne w procesie wzrostu kultury europejskiej.
52. Pojęcie gry/zabawy u R. Caillois.
53. Charakterystyka wyróżników gier i zabaw w koncepcji R. Caillois.
54. Kombinacje wyróżników gier/zabaw, ich ranga i miejsce w ewolucji kulturowej.
55. Gry i zabawy – procesy odreagowania i przemocy.
56. Maska i trans oraz szamanizm w ewolucji kultury wg R. Caillois
57. Współzawodnictwo i hazard w ewolucji kultury oraz redukcja rytuałów wg R.
Caillois.
58. Teorie wyjaśniające gry i zabawy (przełom XIX i XX wieku).
59. Sześć współczesnych teorii zabawy
60. Stymulacyjna i kompetencyjna teoria zabawy i ich znaczeniowe dzisiejszej
rzeczywistości.
61. Karnawał w świetle badań kulturowych.
Antropologia kultury
62. Rozwój antropologii kulturowej.
63. Antropologia kultury w kręgu innych dysycplin antropologicznych.
64. Początki myśli antropologicznokulturowej.
65. Główne założenia i kluczowej pojęcia antropologii ewolucjonistycznej.
66. Dyfuzjonizm angielski oraz dyfuzjonizm w szkole austriacko-niemieckiej.
67. Teoria areału kulturowego.
68. Antropologiczna myśl Emila Durkheima
69. Idee badawcze Arnolda van Gennepa.
70. Biadania antropologiczne Bronisława Malinowskiego.
71. Malinowskiego pojęcie funkcji i teoria potrzeb.
72. Funkcjonalizm strukturalny Alfreda Radcliffe’a-Browna.
73. Dwie teorie totemizmu u Radcliffe-Browna.
74. Dokonania badawcze Victora Tunera, Edmunda Leacha, Mery Douglas, Clifforda
Geertza i Kennetha Pika i ich miejsce na mapie antropologii kultury.
75. Strukturalizm Levi-Straussa główne założenia i różnice wobec innych kierunków mysl
antropologicznej.
76. Zagadnienia: mitu, totemizmu, trójkąta kulinarnego w badaniach C. Levi-Straussa.
77. Teoria Levi-Strauss w krytyce filozoficznej (np. J.P. Sartre’a, A. Krąpca).
78. Mery Douglas – pojęcie siatki i grupy oraz użyteczność tych kategorii.
79. Gregory Bateson – pojęcia eidosu i etosu oraz ich użyteczność w badaniach.
80. Szkoła manchesterska (M. Gluckman i V. Tuner).
81. Zagadnienie relatywizmu w antropologii.
82. Ruth Benedickt i jej wzory kultury
83. Hipoteza Sapira-Whorfa.
84. Zagadnienie racjonalności myślenia w społecznościach pierwotnych
85. Antropologia kognitywna (etnonauka i kategorie emic – etic).
86. Poststrukturalizm w antropologii kultury.
87. Pojęcie władzy w koncepcjach Pierre’a Bourdieu i Michela Foucault.
88. Feminizm (płeć kulturowa, wpisanie w ciało, tożsamość).
89. Koncepcja Clifforda Geertza.
90. Refleksyjność, relatywizm, interpretacjonizm w antropologii.