Socjologia opracowanie zagadnieñ egzaminacyjnych

Uniwersytet Śląski
Wydział Prawa i Administracji
Socjologia
„Opracowanie zagadnień egzaminacyjnych”
Kamil Majewski
Katowice 2008
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
Wykaz zagadnień egzaminacyjnych:
1. Definicja socjologii i jej przedmiot.
2. Podział socjologii (socjologia ogólna i szczegółowa).
3. Funkcje socjologii.
4. Tak zwana socjologia praktyczna.
5. Etapy rozwoju socjologii, podstawowe kierunki.
6. Pojęcie osobowości społecznej, elementy składowe.
7. Jaźń.
8. Rola społeczna.
9. Kształtowanie się więzi społecznej – ogólna charakterystyka.
10. Styczności.
11. Stosunki i zależności społeczne.
12. Instytucje społeczne.
13. Kontrola społeczna
14. Zbiór, kategoria społeczna, zbiorowości społeczne.
15. Rodzaje zbiorowości społecznych.
16. Grupa.
17. Typologie grup
18. Zbiorowości lokalne.
19. Zbiorowości oparte na podobieństwie zachowań.
20. Socjologiczna problematyka rodziny.
21. Pojęcie procesów społecznych, rodzaje.
22. Ruchliwość społeczna.
23. Konflikty społeczne.
24. Rozwój społeczny i jego czynniki.
25. Metodologiczna problematyka uprawiania socjologii.
26. Podstawowe zasady prowadzenia badań socjologicznych.
27. Ogólna charakterystyka technik badawczych stosowanych w socjologii.
28. Obserwacja.
29. Ankieta i wywiad.
30. Badanie materiałów urzędowych.
31. Badanie biograficzne.
32. Eksperyment w socjologii.
33. Badania sondażowe.
34. Statystyka w badaniach socjologicznych.
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
2
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
1. DEFINICJA SOCJOLOGII I JEJ PRZEDMIOT
Socjologia - nauka o strukturze i prawach rozwoju społeczeństwa; jest nauką całościową, badającą prawa
współzależności między różnymi dziedzinami życia społecznego i uogólniającą wszelkie aspekty wiedzy o
społeczeństwie.
Jan Szczepański:
„socjologia poszukuje praw zjawisk zachodzących między ludźmi, zajmuje się badaniem struktur, czyli
wzajemnego przyporządkowania sobie ludzi w zbiorowościach”.
Ludwik Gumplowicz:
„socjologia to nauka o grupach społecznych”.
Georg Simmel:
„nauka o stale powtarzających się formach życia społecznego”.
Zygmunt Bauman
„socjologia to zazwyczaj spoglądanie na ludzkie czynności, jak na fragmenty większych całości. Owymi
całościami są nieprzypadkowe grupy ludzi, które są powiązane siecią wzajemnych zależności”.
Szkoła E.
Durkheima
Socjologia jest nauką o faktach społecznych. Faktem społecznym jest wszelki sposób działania, zdolny do
wywierania na jednostkę przymusu zewnętrznego. Może to być np moralność, prawo, moda...
Przedmiotem socjologii są:
1.
2.
3.
4.
5.
Społeczne uwarunkowania człowieka (jego cech, zachowań) cechy osobowości społecznej człowieka.
Społeczne działania (oddziaływania) ludzi:
 stosunki społeczne pomiędzy ludźmi
 stosunki społeczne pomiędzy grupami, zbiorowościami
 stosunki społeczne wewnątrz nich
 konflikty, walka, współpraca, współdziałanie
Rozwój współżycia społecznego - procesy społeczne
Kultura (wytwory działalności ludzkiej materialne i niematerialne)
Formy współżycia (struktura społeczna)
2. PODZIAŁ SOCJOLOGII (SOCJOLOGIA
OGÓLNA I SZCZEGÓŁOWA)
Ogólna
(teoretyczna)
Szczegółowa
(empiryczna)
Dostarcza socjologii szczegółowej i naukom
pokrewnym teorii i aparatu pojęciowego, ogólnych
dyrektyw i metod badawczych.
Bada realnie istniejącą rzeczywistość społeczną. Ma
powiązania z socjologią ogólną, weryfikuje jej
założenia teoretyczne w badaniach praktycznych
wzbogacając ogólną teorię socjologiczną poprzez
wyprowadzenie uogólnień.
Socjologia szczegółowa dzieli się na tzw.
subdyscypliny odpowiadające wybranym segmentom
rzeczywistości społecznej. Subdyscypliny zaczęły
kształtować się w końcu XIX wieku. Obecnie w
Rozwija cztery podstawowe teorie:
1.
struktur społecznych – uogólniając wyniki
badań
wskazuje
ogólne
zasady
i
prawidłowości budowy grup i innych
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
3
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
P r a w a
zbiorowości oraz ich wzajemne powiązania.
2.
zmian społecznych – uogólnia wyniki badań
nad zjawiskami i procesami przemian
zachodzących w różnych zbiorowościach,
opisuje przebieg procesów i wskazuje
prawidłowości tworzenia się i rozpadu grup.
3.
4.
zachowania społecznego zbiorowości
zachowania społecznego jednostki
i
A d m i n i s t r a c j i
Polsce istnieje ponad 30 (m.in. socjologia pracy i
przemysłu, miasta, wsi i rolnictwa).
3. SPOŁECZNE FUNKCJE SOCJOLOGII.
Podstawowe funkcje społeczne:
1.
humanistyczno – poznawcza – realizowana przez wzbogacenie wiedzy społeczeństwie i człowieku
jako istocie psychospołecznej.
2.
inżynieryjno – organizatorską – przejawia się w praktycznych działaniach,
opierających się na wiedzy socjologicznej, mających na celu intencjonalną modyfikację zachowań
jednostek i zbiorowości.
A. Malewski – rozwijał teorię zachowań społecznych na gruncie polskiej socjologii.
Funkcje socjologii wg koncepcji Malewskiego:
1.
diagnostyczna – polega na dostarczaniu praktykom wiedzy o sytuacji, w obrębie
której zamierzają działać.
Badacz dostarcza wiedzy celem:



2.
usunięcie niepożądanego stanu rzeczy
oceny skuteczności określonej akcji
zebrania danych ogólnych
ideologiczna – uwidocznia się wpływem na cele stawianym przez działające jednostki
Środki realizacji funkcji:



3.
wprowadzenie do prac naukowych norm i ocen oraz terminów zabarwionych emocjonalnie,
które służą do opisu faktów bądź wyrażenia wobec nich postaw emocjonalnych.
Plastyczne i sugestywne opisy badanych faktów, zjawisk, postaci historycznych, instytucji
bądź kategorii zawodowych.
Powtarzanie odpowiednich twierdzeń w celu wywołania poczucia zagrożenia, niepewności,
zniechęcenia lub dodania otuchy.
Prewidystyczna (prognostyczna) – polega na wykazaniu, że określone warunki wywołują
odpowiednie następstwa.
Istotą funkcji prewidystycznej jest znajomość praw warunkowych. Aby ją stosować należy formułować
swe prawa jasno i jednoznacznie. Prawa sprzeczne z rzeczywistością należy doskonalić podobnie jak
doskonalona jest rzeczywistość.
A. Podgórecki – zwolennik behawioralnego traktowania socjologii, akcentuję praktyczną rolę socjologii.
Funkcje socjologii wg A. Podgóreckiego:
1.
diagnostyczna – badacz śledząc określone zjawisko i procesy społeczne stara się określić czasowo –
przestrzenny zasięg ich występowania i ustalić rządzące nimi prawidłowości.
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
4
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
2.
apologetyczna – badacz zbierając dane celowo pomija niektóre, aby zgromadzić tylko te z nich, które
mogą stanowić empiryczną podstawę do wychwalania określonych celów, sytuacji itp.
3.
demaskatorska – polega na wykrywaniu i ukazywaniu zakonspirowanych cech lub aspektów badanej
rzeczywistości oraz ustalaniu faktycznych motywacji ludzkiej aktywności lub jej braku. Demaskowanie
działań pozornych i instrumentalnych sposobów traktowania wartości.
4.
teoretyczna – polega na konstruowaniu koncepcji i modeli teoretycznych niezbędnych do
uporządkowania i wzajemnego powiązania danych empirycznych oraz do wyjaśnienia opisywanych
zależności występujących w wielokierunkowych układach życia społecznego.
5.
socjotechniczna – badacz wykorzystuje teorie socjologiczne do formułowania zaleceń podsuwanych
praktykom profesjonalnie zajmujących się kształtowaniem i modyfikacją postaw i zachowań.
4. SOCJOLOGIA PRAKTYCZNA
Socjologia praktyczna - to wiedza nienaukowa funkcjonująca w społeczeństwie, a dotycząca zagadnień tych
kwestii, procesów, zjawisk, którymi socjologia jako nauka naukowo się zajmuje. czyli to taka wiedza
(nienaukowa), którą ma każdy z nas (z różnych źródeł)
Błędy w stosowaniu socjologii praktycznej:

używanie języka potocznego w naukach społecznych, jest mało terminów specyficznych. rozumiemy co
mówią, wiec mamy wyobrażenie, ze mamy wiedze na ten temat. jednak słowa w języku potocznym
znaczą co innego niż w języku socjologii (tu np. słowo grupa)

przekonanie, ze jak się w czymś uczestniczy, to się na tym zna, a przynajmniej się orientuje

używanie różnych technik badawczych - dążenie do rozwiązywania własnych problemów - w nauce zaś
dążenie do ustalenia pewnych prawidłowości i dopiero na ich podstawie szukanie rozwiązania
problemów.
5. ETAPY ROZWOJU SOCJOLOGII, PODSTAWOWE KIERUNKI
Etapy kształtowania się socjologii:

przednaukowy ( inkubacyjny) – prapoczątki i formowanie się podstaw do uzyskania statusu
dyscypliny naukowej.

naukowy – rozwój, cechujący się postępującą instytucjonalizacją i specjalizacją oraz kumulowaniem
wiedzy teoretyczno – metodologicznej i empirycznej.
Źródła narodzin socjologii:

wiedza ludowa

refleksje mędrców
W 1837 r. szeroko pojmowana nauka o społeczeństwie zyskuje nazwę „socjologii”, kończąc etap źródłowy.
Myśl społeczna w starożytnej Grecji – zapoczątkowała kumulowanie wiedzy o społeczeństwie, państwie,
prawie i moralności oraz innych instytucjach i zjawiskach stanowiących podstawy i treść życia społecznego - to
działalność głównie:

Platona (427 – 347) – podejmuje problem relacji jednostka społeczeństwo oraz zjawisk integracji i
dezintegracji społeczeństwa.
Idea „równości prawa”
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
5
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
Prawo nie może uszczęśliwiać jakiejś części obywateli, powinno skłaniać wszystkich do działań dla
wspólnego dobra.
Idea „chorego państwa” – wzbogaca teorię społeczeństwa
Idealne państwo jest podobne do jednego człowieka – gdy zostanie zraniony jeden organ cały organizm,
jako wspólnota cielesna, cierpi chociaż zraniona jest tylko jego część. Każde państwo w rzeczywistości
jest mniej lub bardziej chore, a państwo idealne to jedynie wzorzec. Główne źródło tej choroby to
zróżnicowanie majątkowe społeczeństwa.
Człowiek to istota ze swojej natury społeczna.

Arystotelesa ( 384 – 322) – krytyczny kontynuator platońskiej teorii społeczeństwa.
Trójaspektowa teoria struktury społecznej
1.
2.
3.
aspekt rodzinny – niesamowystarczalna jednostka potrzebuje żyć w rodzinie, ale te nie będąc
samowystarczalną łączy się z innymi rodzinami w gminę, która nie czując się
samowystarczalną integruję się z innymi gminami tworząc państwo, będące dopiero
samowystarczalną całością społeczną, gwarantującą jednostce szczęśliwą egzystencję
aspekt klasowy – wyraża się podziałem społeczeństwa na zbiorowości, w których dominującą
więzią jest identyczność funkcji, wynikających ze społecznego podziału pracy i wzajemnego
świadczenia usług.
aspekt zamożności – ukazywał zbiorowości wyodrębnione na podstawie stopnia zamożności,
pozwala podzielić ludzi na bogatych i biednych.
Stoików - szkoła filozoficzna założona w III w p.n.e. przez Zenona z Kition
Stoicka myśl społeczna – całkowite odejście od dawnej preferowanej problematyki społeczno –
politycznej, której miejsce zajęła problematyka etyczna.
Myśl socjologiczna w chrześcijaństwie
św. Augustyn (354-430) - koncepcja społeczeństwa oparta na wartościach (doczesne i nadprzyrodzone).
Św. Tomasz z Akwinu (1225-1274) – porządek ziemski jest przedłużeniem porządku niebiańskiego, a
społeczeństwo mając układ hierarchiczny składa się z tych którzy się modlą, wojują i pracują.
Myśl socjologiczna w Odrodzeniu

Niccolo Machiavelli (1468-1527)
Świecka teoria państwa – celem wewnętrznym państwa jest dobrobyt obywateli, celem zewnętrznym
ekspansja, narzędziem realizacji tych celów siła, ona też stanowi istotę prawa.

Św. Tomasz Morus (1478-1535) – główne tezy nowożytnego socjalizmu i komunizmu utopijnego

Andrzej Frycz Modrzewski (1503-1572) – „O poprawie Rzeczypospolitej”
Liberalny kierunek w teorii państwa - podstaw państwa należy poszukiwać, podobnie jak i
towarzyszących mu instytucji, w zwyczajach i obyczajach, czyli w spontanicznie kształtujących się
formach życia społecznego.
Postęp społeczny upatrywany w aktywności młodego pokolenia, które powinno być wychowywane w
duchu tolerancji religijnej i szacunku do rozumowego (racjonalnego) poznawania rzeczywistości.
Prekursorzy socjologii:
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
6
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i

Giambattista Vico (1668-1744) – własna koncepcja rozwoju społecznego oparta na porównawczo –
historycznych badaniach.

Claude Adrien Helwecjusz (1715-1771)
Człowiek ma nieograniczone szanse doskonalenia się i wszechstronnego rozwoju przez oświecenie i
racjonalne wychowanie, jest on wytworem środowiska społecznego i częściowo własnej aktywności.
Głównym motywem aktywności jest osobisty interes i miłość samego siebie, zadaniem rządu i
instytucji wychowawczych jest takie ukierunkowanie wszelkich oddziaływań na jednostkę, aby jej
interesy i namiętności przynosiły korzyści jak największemu ogółowi obywateli – społeczeństwu.

Jean Antoine Nicolas Condorcet (1743-1794)
Teoria postępu społecznego – postęp jest wprowadzeniem przez ludzkość różnorodnych innowacji i
rozwojem oświaty pozwalającej przezwyciężać hamujące go przesądy i rozwój różnych dziedzin życia
człowieka i społeczeństwa.

Claude Henry Saint-Simon (1760-1825) – socjalista utopijny
Saintsimonowska koncepcja społeczeństwa – społeczeństwo składa się z różnych jednostek (części)
przyczyniających się do jego funkcjonowania, byt i jakość społeczeństwa, w przeważającej mierze,
zależą od spełniania ról (funkcji) powierzonych jednostkom.
Socjologowie francuscy:

AUGUST COMTE (1798-1857)
Wkład w powstanie socjologii:

Nadania nazwy
Societas (z łac.) – wspólnota, społeczeństwo
Logos (z grec.) – wiedza, słowo, myśl, nauka

Określenia przedmiotu badań socjologii
Przedmiot badań socjologii to społeczeństwo stanowiące zharmonizowaną całość, składającą się z
elementarnych cząstek zwanych rodzinami. Badaniem społeczeństwa zajmuje się rozwijana, w
ramach socjologii, statyka społeczna i dynamika społeczna.

Zaoferowania specyficznych metod badawczych
Są nimi:
o
Obserwacja czysta
o
Eksperyment
o
Metoda porównawcza
o
Analiza historyczna – jako metoda i podstawa metodologiczna socjologii jako nauki i prawach
struktury i rozwoju ludzkości.

FREDERIC LE PLAY (1806-1882) - zapoczątkował i prowadził badania nad
sytuacją życiową klasy robotniczej. W badaniach posługiwał się obserwacją i wywiadami; opowiada się
za determinizmem geograficznym.

VILFREDO PARETO (1848-1923) – Włoch z pochodzenia, prowadził badania i
analizy socjologiczne
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
7
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
Teoria krążenia elit – wyjaśnia nierówności społeczne
Decydujący wpływ na występowanie nierówności mają specyficzne zdolności, instynkty czy też
uczucia zwane rezyduami, którymi co pewien czas obdarzani są reprezentanci innych klas społecznych.
Natura wyposaża co pewien okres przedstawicieli nowej klasy w predyspozycje warunkujące
dominowanie nad pozostałymi ludźmi, co w bardzo długiej perspektywie historycznej jest
sprawiedliwe.
Proces dziejów jest ciągłą zmianą elit rządzących, przechodzących z klas niższych na pozycje władzy i
znów spadających po obaleniu przez nowe elity. Zmiana elit rządzących stanowi efekt walki, w której
zwycięża umiejąca skutecznie więzić, zabijać i prześladować swoich przeciwników, bo gdy ta elita na
chwilę osłabnie w tym szlachetnym zapale, natychmiast obali ją inna grupa, która to potrafi robić lepiej.

EMIL DURKHEIM (1858-1917) – twórca socjologii uniwersyteckiej
Socjologia nie jest nauką o społeczeństwie lecz o faktach społecznych, a fakt społeczny to sposób
działania zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu. Zapoczątkował i rozwinął teorię
więzi społecznej oraz socjologiczną teorię rodziny, religii, dewiacji i patologii społecznej. Fakty i
zjawiska społeczne postrzegał i opisywał na wzór zjawisk przyrodniczych.
Jest nazywany twórcą socjologii uniwersyteckiej – zorganizował pierwszą we Francji i jedną z
nielicznych w świecie katedrę socjologii (co zapoczątkowało i zdynamizowało proces
instytucjonalizacji socjologii) oraz rozpoczął w 1896 roku wydawać pierwsze we Francji i
najwartościowsze na świecie, czasopismo socjologiczne – „Rocznik Socjologiczny”.
Twórca socjologizmu – jednostkowe zjawiska psychiczne są całkowicie wyznaczone przez
społeczeństwo, w którym żyje dana jednostka, rzeczywistość psychiczna i świat materialny są
wytworem rzeczywistości społecznej.
Socjologowie angielscy:

HERBERT SPENCER (1820-1903) – „Zasady socjologii” – trzytomowy pierwszy podręcznik
socjologiczny, twórca ewolucjonizmu – całym bytem, a więc i społeczeństwem rządzi jedno
powszechne prawo ewolucji.

CHARLES BOOTH (1840-1916) – prowadzi badania, których celem jest zdiagnozowanie sytuacji
socjalno – bytowej mieszkańców Londynu, podstawowymi źródłami informacji jakimi się posługiwał
były spisy ludności i zaprogramowane obserwacje, zapoczątkował kierunek ekologiczny ukazujący
wpływ środowiska przyrodniczego na zjawiska i procesy społeczne.
Socjologowie niemieccy:

WILHELM DILTHEY (1833-1911) – badając zjawiska społeczne należy przede wszystkim starać się
o ich właściwe zrozumienie, które polega na licznych operacjach myślowych pozwalających usytuować
badany fakt w kontekście czy też ramach szerszej całości.

GEORG SIMMEL (1858-1918) – reprezentant kierunku formalnego
Kierunek formalny
Socjologia podobnie jak geometria, powinna badać formy życia społecznego nie interesując się
wnikliwiej indywidualnymi właściwościami konkretnych zjawisk lub sytuacji społecznych. Konflikt
jest zawsze układem sprzecznych interesów jednostek lub zbiorowości, niezależnie od tego, kto w nim
bezpośrednio uczestniczy bądź jedynie pośrednio jest uwikłany. Każda grupa społeczna pod względem
formalnym zawsze jest zbiorowością, w której występują stosunki podrzędności i nadrzędności,
rywalizacja, naśladowanie, podział pracy itd. oraz cechuje ją konsolidacja i odcięcie się od elementów
zewnętrznych czyli odrębność od innych skupień.

MAX WEBER (1864-1920)
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
8
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
Przedmiotem badań socjologii są działania społeczne, działania (czynności) sensownie zorientowane na
zachowania się innych osób. Działania społeczne jednostek stanowią podstawę społeczeństwa i
stosunków społecznych.
Bez rozumienia sensu działań społecznych nie jest możliwa prawidłowa interpretacja wyników badań
socjologicznych.
Dwojakie rozumienie subiektywnego sensu działań:
o
Aktualne – racjonalne bądź irracjonalne
o
Wyjaśniające (motywacyjne)
Idealny typ działania – wskazuje jak mogłoby być - występuje w dwóch odmianach (znaczeniach)
o
Odnoszące się do działania społecznego – będąc myślowym obrazem ukazuje jak
przebiegałoby pewne działanie, gdyby było zorientowane wyłącznie celowo i racjonalnie, nie
zakłócone wzruszeniami i pomyłkami.
o
Odnoszące się do „indywiduum historycznego” – oznacza kompleks cech charakterystycznych,
będąc pewną konstrukcją historyczną, służącą socjologowi do porządkowania różnorodnych
wytworów społecznych, stanowiących przedmiot penetracji badawczej.
Problematyka struktury społecznej - typ idealny społeczeństwa uwzględnia trzy wymiary:
o
Klasowy (ekonomiczny)
o
Stanowy (kulturowy)
o
Polityczny (partyjny)
Partie – grupy celowe zapewniające swym członkom wpływ na władzę państwową.
Pojęcie biurokracji – posiada następujące cechy:
o
Podporządkowanie zachowań się członków grupy bezosobowym przepisom
o
Ścisły podział obowiązków i kompetencji zgodny z zasadą specjalizacji funkcji
o
Hierarchiczny układ pozycji w obrębie organizacji
o
Profesjonalizacja
o
Dostępność stanowisk dla wszystkich posiadających odpowiednie kompetencje
o
Wymienialność osób
Orientacje (kierunki) socjologiczne:

Neopozytywizm [Georg A. Lundberg] założenia:
o
Zjawiska społeczne podlegają prawom przyrodniczym, które należy badać w aspekcie
ogólnym i powtarzalnym
o
Nie ma różnic między naukami humanistycznymi a pozostałymi, bowiem zjawiska społeczne
należy badać przy użyciu tych samych dyrektyw, którymi dysponują nauki ścisłe
o
Subiektywne aspekty zjawisk społecznych można badać tylko przez ich uzewnętrznioną
manifestację w zachowaniach, które trzeba analizować z matematyczną ścisłością
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
9
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł

P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
o
Zjawiska społeczne badacz powinien kwantyfikować
o
Definicje pojęć, którymi socjolog się posługuje powinny być dokładnie zoperacjonalizowane
Behawioryzm [Paul F. Lazarsfeld] założenia:
o
Przedmiotem socjologii jest badanie zachowań ludzkich, zachodzących w sytuacji
społecznej mającej pluralistyczną strukturę
o
Zachowania ludzkie można zrozumieć, jeśli znamy ich strukturę i obserwujemy je w
warunkach naturalnych i eksperymentalnych
o
O różnych zachowaniach najlepiej informuje postawa człowieka, czyli jego skłonność
do reagowania na bodźce
o
Socjologa interesują postawy zbiorowości, ich rozkład ilościowy i korelacje, przy
czym wszystkie cechy analizowanych postaw i ich nosicieli należy skwantyfikować aby
nadawały się do statystycznego ujmowania
o
Socjolog badając zachowania, postawy zbiorowości nie musi badać wszystkich jej
członków, wystarczy odpowiednia próbka reprezentatywna

Socjologia analityczna (humanistyczna) [F. Znaniecki] założenia
o
Subiektywny aspekt zachowań, czyli rozumienie sensu jaki one mają dla
badanych jednostek
o
Zachowanie odbywa się w sytuacji społecznej, dlatego trzeba poznać jak badani
definiują oraz jakimi normami się kierują
o
Poznanie motywów zachowań ludzkich przez przyczynowe wyjaśnienie zjawisk
społecznych
o
Badanie postaw na podstawie udzielanych odpowiedzi jest zawodne, bo dotyczą
one bardziej postaw ideacyjnych niż realistycznych
o
Badanie postaw realistycznych zapewnia rozumienie respondentów lub osób
objętych obserwacją przez wczucie się w ich sytuację i jej przeżycie, poznanie od środka
struktury tych postaw, ale w tym celu należy stosować metodę dokumentów osobistych i
obserwację uczestniczącą

Funkcjonalizm założenia:
o
Kluczową kategorią analityczną jest system społeczny,
stanowiący całość złożoną z wzajemnie powiązanych elementów współ przyczyniających się
do utrzymania równowagi tego systemu
o
swoje funkcje
System trwa o tyle o ile poszczególne jego części spełniają
o
Wszelkie elementy systemu mają też własne specyficzne
potrzeby, które należy tak kształtować aby ich zaspokajanie nie naruszało standardów
obowiązujących w danym systemie
o
Kształtując potrzeby w trakcie socjalizacji należy różnicować
wpajane wartości, aby możliwe spory odsetek członków pełnił rolę silnie umotywowaną
o
Istotną funkcję w systemie pełnią instytucje kontroli,
usuwające wartości i normy wywołujące napięcia
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
10
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
o
Niezbędnym wymogiem systemu jest, by instytucje
socjalizujące i kontrolujące prowadziły wspólnie do uwewnętrznienia, internalizacji wartości,
których akceptacja jest niezbędna dla utrzymania systemu

Weber, C.W. Mills] założenia
Orientacja instytucjonalistyczna [K. Marks, M.
o
Zachowania
społeczne
są
efektem
oddziaływań na jednostkę przymusu i władzy oraz preferowanie w analizach socjologicznych
historyzmu wraz z metodą historyczno – porównawczą i koncentrowanie się tym samym na
mechanizmach dynamiki społecznej
o
Przedmiotem badań socjologii powinny być
przede wszystkim historycznie ukształtowane układy społeczne, ich struktura i zmiany oraz
czynniki, które je wywołują
Instytucjonalizacja układów społecznych
o

Interakcjonizm symboliczny –
koncepcja świata społecznego bazująca na wzajemnym oddziaływaniu dwóch indywiduów ludzkich,
zwanym interakcją będącą swoistą transmisją znaczeń, interakcja stanowi podstawowy element całości
społecznej.
Występuje w dwóch wersjach:
o
Teoria wymiany społecznej – pojmuje interakcję jako zachowanie społeczne ludzi w
bezpośrednim kontakcie ze sobą nawzajem [George C. Homans]
o
Dramaturgiczna koncepcja życia społecznego

Neoewolucjonizm – konieczność procesu rozwoju organizmu biologicznego i
społecznego wynika z immanentnych ich właściwości, jakie im umożliwiają istnienie i ciągłość
dziejową.
6. POJĘCIE OSOBOWOŚCI SPOŁECZNEJ, elementy składowe
Osobowość człowieka
socjogenicznych.
jest
zintegrowaną
całością
elementów
biogenicznych,
psychogenicznych
i
Biologiczne podstawy i czynniki osobowości:
system nerwowy
system gruczołów
procesy przemiany materii
różnice płciowe, cechy anatomiczne oraz procesy dojrzewania i rozwoju organizmu
popędy i potrzeby
Psychogenne elementy osobowości:
pamięć
uczucia
charakter, spostrzegawczość, inteligencja
wola
wyobraźnia
Psychoanalityczna teoria osobowości - osobowość człowieka składa się z trzech pierwotnych dziedzin
(układów):
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
11
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
„id” – ono – zespół nieuświadomionych instynktowych popędów stanowiący siły motoryczne
osobowości
2.
„ego” – jaźń – zorganizowany składnik osobowości obejmujący funkcje
psychiczne (tj. postrzegania, uczenie się, pamięć); centralna część kontrolująca ślepe siły „id” i
zaspokajająca je zgodnie z wymaganiami świata zewnętrznego.
3.
„superego” – nadjaźń – składa się z zespołu cech moralnych i norm postępowania
(ustala wzory moralne dla jaźni) oraz sumienia (kontroluje zgodność działań jaźni z wzorami).
Inne teorie osobowości:
Osobowość społeczna – zespół trwałych cech jednostki wpływających na jej postępowanie, wyrastających na
podbudowie cech biologicznych i psychicznych, a pochodzących z wpływu kultury i struktury zbiorowości, w
których jednostka została wychowana i w których uczestniczy.
Składniki socjogeniczne osobowości:
1.
kulturowy ideał osobowości – zależy od klas społecznych, kategorii wiekowych,
zawodowych itd., zespół nakazów jakimi członek danej zbiorowości powinien się kierować aby zyskać
uznanie i pozytywną ocenę (narzucany jednostkom w sposób ogólny).
2.
role społeczne wykonywane w różnych zbiorowościach
3.
jaźń subiektywna
wyobrażenie o własnej osobie
–
wytworzone
pod
wpływem
oddziaływania
innych
4.
jaźń odzwierciedlona – zespół wyobrażeń o sobie odtworzonych z wyobrażeń
innych ludzi o nas samych.
Teoria osobowości podstawowej – (A. Kardiner) – typ osobowości reprezentatywnej (nie ideał osobowości!!!).
Formułuje się głównie w dzieciństwie. Przez osobowość reprezentatywną można rozumieć:
osobowość występującą statystycznie najczęściej
zespół wspólnych cech typowych istniejących u dużej ilości jednostek mimo różnic w zachowaniu
zewnętrznym
osobowość, która najbardziej wyraża istotne wartości danej kultury nawet jeżeli występuje wśród
znacznej mniejszości
Integracja osobowości – oznacza brak konfliktów między poszczególnymi składnikami (elementami)
składowymi osobowości (biogeniczne, psychogeniczne, socjogeniczne).
Normalna osobowość to:
osobowość przeciętna w statystycznym sensie
osobowość przystosowana i zachowująca się w ramach ustalonych kryteriów społecznych
osobowość zintegrowaną (j/w)
7. JAŹŃ
Jaźń – „wewnętrzna istota”, wewnętrzny obraz samego siebie.
Rodzaje jaźni:
1.
pierwiastkowa
najbardziej osobiste, wewnętrznie własny podgląd na siebie bez względu na to
co sądzą o nas inni ludzie i jak nas traktują.
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
12
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
2.
fasadowa
samochwalstwo, tytułomania
przejawia
3.
dotyczą wyobrażeń
cudze spojrzenie na nas, zawiera elementy opisowe, które
odzwierciedlona
się
w
reklamowaniu
własnej
osoby
np
jednostki o tym, co inni o niej sądzą.
4.
jednostka zdobyła w
zobiektywizowana
jest sumą wiedzy mądrości i doświadczenia, które dana
procesie socjalizacji i dalszego rozwoju osobniczego.
8. ROLA SPOŁECZNA.
Rola społeczna to spójny system zachowań wynikających z przynależności jednostki do określonych grup i
innych zbiorowości. Jest istotnym elementem osobowości. Pełnienie roli społecznej ujawnia typ i rzeczywistą
osobowość danego człowieka. Na każdą rolę społeczną składają się odpowiednie prawa i obowiązki, przywileje i
powinności, a realizacja ich jest pełnieniem roli.
Zakres realizacji roli społecznej zależy od:
1.
właściwości anatomiczno – psychicznych danej jednostki.
2.
wzoru osobowego akceptowanego w zbiorowości/grupie.
3.
sposobu zdefiniowania danej roli poprzez jednostkę i zbiorowość.
4.
struktury i organizacji grupy oraz sankcji jakimi dysponuje wobec swoich członków.
Od jakości i zakresu realizacji ról zależy funkcjonowanie społeczeństwa.
9. KSZTAŁTOWANIE SIĘ WIĘZI SPOŁECZNEJ – ogólna charakterystyka
Więź społeczna – zorganizowany system stosunków, instytucji i środków kontroli społecznej, skupiający
jednostki, podgrupy i inne elementy składowe w funkcjonalną całość zdolną do utrzymania się i rozwoju.
Więź społeczna składa się z wielu elementów, występuje we wszystkich zbiorowościach i kształtuje się
stosunkowo powoli.
Elementy więzi społecznej:
1.
styczności

przestrzenna

psychiczna

społeczna
2.
wzajemne oddziaływania – układ systematycznych i trwałych działań co najmniej dwóch
osobników/zbiorowości podejmowanych w celu wywołania reakcji
3.
działania społeczne – zachowania będące intencjonalnym, sensownym zespołem czynności, podjęte dla
osiągnięcia określonego celu i dobierające środki zapewniające osiągnięcie celu
4.
stosunki społeczne
5.
zależności społeczne
6.
instytucje społeczne
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
13
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
7.
kontrola społeczna
8.
organizacja społeczna
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
10. STYCZNOŚCI
Styczności – tzw. bezpośrednie spotkania rozpoczynające powstawanie więzi międzyludzkiej.
Rodzaje styczności:

przestrzenna – jednostki spostrzegają innych ludzi, lokalizują ich w przestrzeni i uświadamiają sobie
ich obecność, a rolę spoiwa odgrywa wspólnie użytkowana przestrzeń zbliżająca dotychczas obcych
sobie ludzi wywołująca odpowiednie reakcje psychiczne

psychiczna (wraz z łącznością psychiczną) – jest efektem wzajemnego zainteresowania się pewnymi
cechami osób pozostających w styczności przestrzennej, pozwalającymi zaspokajać im różne potrzeby;
powstała na gruncie styczności przestrzennej może przekształcić się w łączność psychiczną polegającej
na wzajemnych zainteresowaniach kształtujących np. sympatię czy przyjaźń

społeczna – pewny układ składający się przynajmniej z dwóch osób oraz wartości materialnej lub
duchowej, która jest przedmiotem tej styczności oraz czynności towarzyszących nabywaniu bądź
zmianie danej wartości
Rodzaje styczności społecznych:
1.
ze względu na czas i częstotliwość


2.
ze względu na potrzeby


3.
prywatne
publiczne
ze względu na przedmioty


4.
trwałe
przelotne
osobowe
rzeczowe
ze względu na formę przestrzenną


bezpośrednie
pośrednie
11. STOSUNKI I ZALEŻNOŚCI SPOŁECZNE
Stosunki społeczne sygnalizują istnienie układu składającego się z:
1.
przynajmniej dwóch partnerów, którymi są jednostki lub zbiorowości
2.
łącznika czyli konkretnego przedmiotu materialnego bądź duchowego
3.
sytuacji stanowiącej platformę danego stosunku
4.
układu powinności i obowiązków pomiędzy partnerami
Stosunki społeczne powinny układać się symetrycznie. W każdym stosunku społecznym mamy do czynienia ze
zjawiskiem zależności wynikającej ze świadomych oddziaływań ludzi na siebie. Każdy stosunek społeczny
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
14
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
zawiera w sobie wiele różnorodnych zależności społecznych dlatego stosunku i zależności nie należy
utożsamiać.
Zależności społeczne wskazują, że osoba „B” zależy od osoby „A” ze względu na pewne przedmioty bądź
możliwości działania, które są ważne dla „B” ale znajdują się w mocy „A”. Moc oznacza dysponowanie
środkami zapewniającymi dominację poprzez nakłanianie do podporządkowania. Zależności ściśle się wiążą z
koniecznością przewidywania skutków spowodowanych użyciem określonych środków.
Rodzaje zależności:
1.
przyczynowe
2.
strukturalne
3.
funkcjonalne
12. INSTYTUCJE SPOŁECZNE
Pojęcie instytucji oznacza określone potrzeby, przydzielone im środki i unormowane czynności, jakie mają
wykonywać w imieniu i na rzecz szerszej zbiorowości, które reprezentują lub której umożliwiają zaspokajanie
potrzeb.
Instytucje społeczne to konsekwencje dłużej trwających stosunków społecznych. Stanowią kolejny komponent i
etap rozwoju więzi, więc podtrzymują żywotność stosunków społecznych. Za sprawą instytucji życie społeczne
przebiega w sposób zorganizowany, bowiem człowiek zaspokajając różnorodne potrzeby musi należeć i
korzystać z najrozmaitszych instytucji. Sprawne funkcjonowanie wszelkich instytucji jest podstawowym
warunkiem prawidłowego życia zbiorowości i jej rozwoju. Poszczególne instytucje powinny się uzupełniać i
wspierać. Zwalczające się instytucje mogą spowodować samozniszczenie zbiorowości.
Warunki funkcjonowania instytucji społecznych:
1.
wyraźne sprecyzowanie celu i zakresu czynności i funkcji aby nie wystąpiło zjawisko krzyżowania się
kompetencji kilku instytucji, które załatwiają w różny sposób te same sprawy
2.
racjonalna organizacja pracy wewnątrz instytucji
3.
stopień depersonalizacji i obiektywizacji czynności, aby instytucja służyła, a nie szkodziła zbiorowości
4.
uznanie i zaufanie ze strony zbiorowości do funkcjonariuszy instytucji
5.
bezkolizyjne włączenie się określonej instytucji w system już istniejących instytucji lokalnych,
resortowych i innych
Podział instytucji:
1.
formalne – prawnie utworzone, a przepisami dokładnie uregulowano ich działalność oraz ogólne
zasady organizacyjne i powiązanie z innymi instytucjami.
2.
nieformalne – nie mają prawnych podstaw, a ich funkcjonowanie regulują normy przyjęte zwyczajowo
i dokładniej ustalane przez zbiorowość, w której się pojawiły, często uzupełniają bądź zastępują
działalność instytucji formalnych.
Podział instytucji (ze względu na ich merytoryczne funkcje i rodzaj zaspokajanych potrzeb):
1.
ekonomiczne – zajmują się produkcją i podziałem dóbr, usługami, obiegiem pieniądza i organizacją
pracy
2.
polityczne – powiązane ze zdobywaniem i utrzymywaniem władzy (partie polityczne, ministerstwa,
komitety partyjne itp.)
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
15
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
3.
wychowawcze i kulturalne – zajmują się podtrzymywaniem, przekazywaniem i rozwijaniem
dziedzictwa kulturowego, socjalizacją, wychowaniem i kształceniem młodego pokolenia (szkoły, teatry,
muzea itp.)
4.
socjalne – zajmują się opieką i wspomaganiem ludzi o ograniczonej sprawności oraz rozwiązywaniem
określonych problemów społecznych
5.
religijne – zajmują się organizacją stosunku człowieka wierzącego do sił transcendentalnych
Funkcje instytucji w życiu społecznym:
1.
stwarzają członkom możliwość zaspokojenia ich potrzeb
2.
regulują działania członków w ramach stosunków społecznych
3.
zapewniają ciągłość życia społecznego
4.
dokonują integracji dążeń, działań i stosunków jednostek oraz zapewniają wewnętrzną spójność
zbiorowości
13. KONTROLA SPOŁECZNA
Kontrola społeczna to nie skodyfikowany system oddziaływań na zachowania jednostek i zbiorowości. Dotyczy
głównie czynności i działań istotnych dla przebiegu życia społecznego. Kontrolą społeczną w różnym stopniu są
objęci wszyscy jako członkowie grup, dzięki którym należą do społeczeństwa.
System kontroli społecznej składa się z następujących mechanizmów:
1.
psychospołecznych – tzw. Samokontrola będąca swoistym oddźwiękiem kontrolowania zachowań
innych osób, stanowi posłuszeństwo wobec zinterioryzowanych norm i wartości, nazywane niekiedy
sumieniem bądź moralnym nakazem; bezpośrednio związany z moralnością człowieka, z poczuciem
odpowiedzialności za własne działanie
2.
materialno – społecznych – wszelkie działania dotyczące stosowania przymusu zewnętrznego przez
pozostające w styczności przestrzennej jednostki, zbiorowości i instytucje; przejawia się dążeniem do
uznania społecznego i poczucia bezpieczeństwa
Składniki kontroli społecznej:
Zwyczaj – to sposób zachowania się w określonej sytuacji, który nie wywołuje negatywnych reakcji otoczenia.
Początkowo o charakterze indywidualnym, może jednak upowszechniać się obejmując zbiorowość terytorialną,
przy czym każdy ma swobodę wyboru zwyczaju, co nie jest uwarunkowane wywoływaniem sankcji. Kwalifikuje
się do psychospołecznego mechanizmu kontroli społecznej.
Obyczaj – sposób postępowania, który grupa poddaje ocenom moralnym w sensie etycznym i za naruszenie
którego stosuje sankcje, jest on formą zmuszania jednostek do respektowania wartości grupowych. Naruszenie
nie jest respektowane przez prawo ale obciążone sankcjami moralnymi. Kwalifikuje się do mechaniczno –
społecznego mechanizmu kontroli społecznej.
Instrument kontroli społecznej:
Sankcje – pozytywne i negatywne reakcje otoczenia na zachowanie się jednostek w sytuacjach społecznie
doniosłych. Będąc instrumentem kontroli społecznej stanowią uzupełnienie obyczaju. Kierują zachowaniami ,
zwłaszcza postępowaniem.
Podział sankcji:
1.
pozytywne i negatywne
2.
formalne i nieformalne
materialno – społeczny czynnik kontroli społecznej
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
16
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
Klasyfikacja sankcji ze względu na treść i charakter:
1.
prawne – system nagród i kar ujętych przepisami i regulaminami
2.
etyczne – kwalifikują zachowania jako moralne (dobre) i amoralne (złe)
3.
satyryczne – stosowane wobec jednostek których zachowanie uznano za śmieszne bądź komiczne
4.
religijne – obejmują nagrody i kary przewidziane w wierzeniach religijnych
Skuteczność kontroli społecznej zależy od zsynchronizowania wszystkich odmian i form sankcji, które są
możliwe do zastosowania.
14. ZBIÓR, KATEGORIA SPOŁECZNA, ZBIOROWOŚCI SPOŁECZNE
Zbiór społeczny – ogół ludzi posiadających jakąś cechę wspólną wyróżnioną przez obserwatora zewnętrznego,
bez względu na to czy ci ludzie uświadamiają sobie posiadanie tej cechy.
Kategoria społeczna – każdy zbiór wyróżniony na postawie posiadania określonej cechy; członkowie nie są
połączeni żadną więzią wewnętrzną (np kategoria zawodowa, kategoria wieku).
Zborowość społeczna – skupisko ludzi w którym wytworzył się i utrzymuje (bez względu na czas jej trwania)
dowolny rodzaj więzi społecznej (inaczej: każda kategoria społeczna która wytworzyła dowolny rodzaj więzi
społecznej).
Grupa społeczna – pewna ilość osób (przynajmniej trzy) powiązana systemem stosunków uregulowanych przez
instytucje, posiadających pewne wspólne wartości (wywołujące poczucie wspólności i przynależności) i
oddzielonych od innych zbiorowości pewną zasadą odrębności.
Krąg społeczny – zespół osób spotykający się stale i utrzymujący stałe styczności osobiste, nie posiadający
wyraźnej zasady odrębności ani wykrystalizowanej organizacji wewnętrznej.
15. RODZAJE ZBIOROWOŚCI SPOŁECZNYCH
Rodzaje zbiorowości społecznych:
1.
Para – najmniej liczny rodzaj życia zbiorowego, obejmuje dwie osoby, powstają na
gruncie styczności osobistych lub rzeczowych (zawsze bezpośrednie).
Rodzaje par:

Połączone więzią stosunków seksualnych i heteroseksualnych

Połączone więzią pokrewieństwa

Przyjacielskie

Połączone stosunkiem zwierzchnictwa

Połączone stosunkiem pomocy

Połączone stosunkiem wychowawczym

Wynikające z okoliczności przelotnych
2.
krąg społeczny – luźne związki oparte na stycznościach, o bardzo słabej więzi
instytucjonalnej, pozbawione trwałych stosunków miedzy członkami, posiadają ośrodek skupienia i
indywidualność dominującą, główną funkcją kręgów jest wymiana poglądów, wiadomości oraz
kształtowanie opinii, nie posiadają aparatu wykonawczego.
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
17
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
Rodzaje kręgów społecznych:

stycznościowe – pewna ilość osób spotyka się stale na gruncie styczności przestrzennej

koleżeńskie – stałe spotkania, liczne styczności, zwarta struktura, element kontroli, brak
trwałej organizacji

przyjacielskie – systematyczne styczności, nie posiada więzi trwałej, brak wyraźnej zasady
odrębności i trwałego systemu wartości
3.
Grupa
(pyt 16)
4.
20)
Rodzina
(pyt
5.
18)
Zbiorowości terytorialne
(pyt
6.
zbiorowości wyróżnione na podstawie odrębnej kultury
Rodzaje:

klany – związki rodowe, stanowiące zaczątki instytucji politycznych i klany totemiczne mające
charakter związków rodzinnych na podłożu religijnym; charakterystyczne dla społeczeństw
pierwotnych.

Plemię – wyższa forma organizacji społecznej, obejmująca większą ilość rodów i klanów,
wyodrębnia się na podstawie posiadania własnego języka, obyczaju, posiada odrębność, zarys
formalnej organizacji wewnętrznej i ustroju gospodarczego.

Lud – zbiorowości zajmujące miejsce pomiędzy plemieniem a narodem.

Naród – występuje w dwóch znaczeniach:
o
Europa zachodnia – lud który osiągnął wysoki poziom kultury i organizacji
politycznej, stanowiąc społeczność o wspólnym języku i kulturze, skupioną
podstawową więzią organizacji państwa
o
Europa środkowa i wschodnia – społeczność ukształtowana przez wspólną kulturę,
wzniesiona ponad poziom kultury ludowej, wytwarzająca własną sztukę, a ponadto
połączona tradycją historii i wspólnego pochodzenia
Podstawy wyodrębnienia narodu:




Język, kultura
Życie na własnym terytorium
Układ gospodarczy
Charakter narodowy
Doniosłość narodu polega na:




Bardzo trwałej postaci zbiorowości
Wytwarzaniu trwałego dziedzictwa kulturalnego
Wytwarzaniu silnego poczucia identyfikacji jednostek ze zbiorowościami
Wytwarzaniu silnego poczucia solidarności miedzy członkami i antagonizmu
względem obcych
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
18
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
zbiorowości oparte na podobieństwie zachowań
(pyt 19)
7.
16. GRUPA
Grupa społeczna – co najmniej trzy osoby powiązane systemem stosunków uregulowanych instytucjonalnie,
posiadających wspólne cele (zadania), niektóre wartości i oddzielone od innych zbiorowości wyraźną zasadą
odrębności.
Cechy konstytuujące grupy:
1.
przynajmniej trzech członków który mają określony rodzaj członkowstwa,
odpowiedni wzór fizyczny i moralny oraz wynikającą z tego członkowstwa funkcję (rolę)
Członkostwo – wskazuje na przynależność jednostki do określonej grupy
Rodzaje członkostwa (przynależności):

realne – faktyczny i pełny udział członka w życiu grupy z którą jest związany subiektywnie i
obiektywnie

ideologiczne – są spełnione jedynie niektóre rodzaje przynależności subiektywnej, a
przynależności nie towarzyszy rzeczywisty udział w funkcjonowaniu.
Przynależność (członkostwo) do odpowiedniej grupy ustalamy na podstawie spełnianej w niej roli
jednostki. Grupa precyzuje funkcje i zadania oraz wzory postępowania dla członków. Wyznacza wzór
fizyczny (np strój) i moralny (np. zasady współżycia w grupie i na zewnątrz).
Funkcja to realizacja cząstki zadania grupy oraz okazywanie gotowości do jej podjęcia i obrona
interesów grupy.
2.
identyczność, którą zapewnia odrębność od innych grup i różnych zbiorowości
Zapewniają ją wartości materialne (majątek), duchowe (ideologia i zasady moralne) i symbole (odznaki,
legitymacje). Zasada odrębności wyraża się w poczuciu solidarności i świadomości wspólnoty, która
stanowi podstawę do pielęgnowania tradycji i zachowania ciągłości kulturowej.
3.
posiadanie ośrodka skupienia
Materialne podstawy istnienia, wartości i idee. Stanowią podstawę mechanizmów instytucjonalnych
zapewniających funkcjonowanie, wśród których są składniki i majątek umożliwiające działalność,
sprawowanie władzy i wpływ na innej zbiorowości.
4.
posiadanie zadań i celów
Ustalone i świadomie zdefiniowane stany rzeczy i zjawiska, które grupa jako całość chce osiągnąć lub
wywołać.
Wola zbiorowa grupy – zjawisko będące syntezą dążeń członków realizujących zadanie zbiorowe,
wzmaga solidarność, która wyraża się w identyfikacji poszczególnych członków z interesami całej
grupy.
5.
organizacja grupy utożsamiana ze strukturą w której istotne są takie jej składniki
jak: pozycja, rola i władza.
Powiązanie członków systemem stosunków uregulowanych przez odpowiednie instytucje – tzw.
organizacja grupy.
Elementy składowe organizacji:
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
19
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
 instytucje
stanowisko przywódcy (np. w formie kierownika)
wzory działania
formy kontroli



Struktura grupy – układ wszelkich elementów oraz zasady wzajemnego podporządkowania tych elementów.
Podział:
1.
mikrostruktura – ułożenie jednostek, ich ról i stosunków w całość
zharmonizowaną – zasady wzajemnego przyporządkowania nie utrudniają funkcjonowania grupy,
występuje w grupach małych
Mikrostrukturę wyznacza układ pozycji społecznych jej członków
2.
makrostruktura – wszystkie wyróżnione elementy są uporządkowane i ułożone w
spójny system zdolny do funkcjonowania i rozwoju, złożona budowa, obejmuje oprócz członków także
małe i średnie grupy, odpowiednio rozbudowaną organizację oraz rozmaite składniki materialne oraz
symbole i wartości, występuje w grupach dużych.
Podział struktur ze wzg. na genezę:
1.
formalne – struktury grupowe wyznaczone przez dokumenty czyli nadane przez
większą organizację
nieformalne – struktura tworzona w sposób spontaniczny przez samych członków
2.
Wymiary struktury grupy społecznej (komponenty strukturalne grupy społecznej):
1.
rola społeczna - względnie stały i wewnętrznie spójny system zachowań,
będących reakcjami na zachowania innych osób, przebiegających wg ustalonego wzoru, może się
przejawiać współpracą lub współzawodnictwem (inaczej: zbiór praw i obowiązków, przywilejów i
wymagań, które instytucjonalnie określają zachowanie jednostki zajmującej daną pozycję – definicja w
kategorii praw i obowiązków)
2.
pozycja jednostki – zajmowana przez jednostkę w danej grupie, oznacza miejsce
danej roli w grupie albo hierarchii ról
3.
władza grupowa – wyraża się w kontroli jednego członka nad innymi bądź nawet
na wymuszaniu zachowań uznanych za obowiązkowe lub pożądane z punktu widzenia danej grupy,
jednostka sprawująca władzę dysponuje przywilejem rozporządzania środkami przemocy.
Definicja „władzy grupowej” S. Ossowskiego:
„Władza to możność podejmowania i realizowania decyzji niezależnie od woli ludzi, których decyzja w
taki czy inny sposób dotyczy. Jest to przywilej panowania nad wolą innego człowieka, przewaga
decyzji.”
Zakres władzy:

wyznaczony osobowo – decyzje jednostki posiadającej władzę są skierowane do osób ze
względu na pełnione role społeczne

wyznaczony streficznie – decyzje jednostki posiadającej władzę dotyczą wszystkich, którzy
swoją aktywnością wchodzą w zakres spraw objętych władzą.
Podstawy sprawowania władzy:

przestrzeganie norm społecznych przez ludzi stanowiących strukturę władzy

władza oparta na wiedzy, którą posiada sprawujący władzę
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
20
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i

dysponowanie nagrodami

władza oparta na karze

identyfikacja i lojalność osoby stojącej niżej w hierarchii wobec osoby stojącej wyżej
Techniki sprawowania władzy:

magiczne bądź religijne – odwołujące się do sił ponadludzkich

przeświadczenie obywateli o kompetencji władzy i pełnej kontroli nad nią

perswazja i przekonywanie za pomocą określonych argumentów

wychowanie i wpajanie podporządkowanym zasad ideologii, w imię której jest sprawowana
władza

nadzieja nagrody za posłuszeństwo oraz zastraszenie i terror w przypadku nieposłuszeństwa
Prawidłowości rządzące sprawowaniem władzy w grupie:

tendencje do naśladowania postępowania tych członków którzy w hierarchii władzy znajdują
się wyżej

osoby posiadające wyższą władzę w grupie inicjują zachowania, których celem jest kontrola
zachowań innych.

Osoby zajmujące wyższą pozycję w hierarchii władzy wywierają wpływ na osoby stojące niżej

Osoby zajmujące wysokie pozycje w hierarchii władzy są bardziej związane z grupą
17. TYPOLOGIA GRUP
Podstawy klasyfikacji:
1.
rodzaj struktury grupy
2.
dominujący typ więzi
3.
stopień sformalizowania instytucji występującej w danej grupie
4.
stopień trudności wejścia do grupy
Podział ze względu na strukturę:

małe – tworzą strukturę prostą (mikrostrukturę) której zasadniczymi elementami są poszczególni
członkowie, połączeni więzią bazującą na styczności bezpośredniej, nie dzielą się na podgrupy

duże – tworzą złożoną strukturę (makrostrukturę), składają się z różnych podgrup, oparte na
stycznościach pośrednich i uprzedmiotowionych.
Podział ze względu na rodzaj więzi:

pierwotne – więź oparta wyłącznie na stycznościach osobistych i postawach emocjonalnych

wtórne – więź oparta na interesach i wynikająca ze styczności rzeczowych
Podział ze względu na zadania, występujące instytucje i organizację grupy:
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
21
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i

formalne – zwięzła organizacja, instytucje i ścisła kontrola wewnętrzna

nieformalne – spontaniczny i nieformalny charakter
Podział ze względu na stopień trudności wejścia do grupy (rekrutacja członków):

inkluzywne – łatwy sposób uzyskania członkostwa

ekskluzywne – charakter zamknięty, przyjmują tylko niektóre kategorie jednostek spełniające
rygorystyczne warunki
Rodzaje grup społecznych nie zaliczone do żadnego z w/w podziałów:

terytorialne – wyodrębnione na podstawie przynależności do danego terytorium

powstałe na podstawie wspólnych wartości kulturowych – różnego rodzaju grupy etniczne

odniesienia – grupa do której jednostka należy bez względu na identyfikację czy jej brak z jej
poglądami bądź grupa do której dana jednostka pragnie należeć lub nie ale porównuje z nią swoje
poglądy lub styl życia

celowe – powstałe dla realizacji jednego celu lub określonej wiązki celów, więź wysoce
sformalizowana ze względu na realizację celu, działania członków typowo służbowe.
o
nacisku
o
interesu
Warunek powstawania grupy celowej jest uświadomienie sobie przez pewną liczbę osób zbieżności
lub identyczności niektórych potrzeb, stanowiących podstawę narodzin podobieństwa (potrzeby
indywidualne) lub wspólnoty interesów potrzeby zbiorowe).
Czynniki grupotwórcze:

potrzeby jako podstawowy czynnik grupotwórczy – wymagania jednostki lub zbiorowości do
podtrzymywania własnej równowagi i rozwoju, pobudzają do aktywności , przekształcają się
w interesy

wspólne interesy - interes – pewne przedmioty lub stany rzeczy, których osiągnięcie
jednostki i grupy uważają za pożądane lub konieczne, dlatego mobilizują swoją aktywność i
pozostające w ich dyspozycji środki, „potrzeba wyższego rzędu”

wspólny cel – cel – konkretyzacja interesów, który wyznacza długotrwale działanie
realizowane etapowo zbiorowo bądź indywidualnie
Cechy działania i więzi grupy celowej:

rozbudowany system zorganizowania

uczestnictwo o charakterze zobowiązania każdego członka do wypełniania swoich
obowiązków wynikających z zasad organizacji

atmosfera impersonalizacji - załatwianie spraw w sposób sformalizowany, przejawiający się
bezwzględnym przestrzeganiem przepisów regulujących zasady funkcjonowania określonej
grupy celowej
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
22
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
Imperatyw organizacyjny – tendencje umożliwiające wielkim grupom celowym osiąganie stawianych przed
nimi merytorycznych zadań, jest charakterystyczny dla grup celowych ale występuje również w skali
współczesnych społeczeństw, które charakteryzują się pewnymi cechami.
Tendencje te:

konsolidacja zrzeszeń podobnych

koordynacji i centralizacji działań

powstawania wyspecjalizowanych kierowników, ekspertów i organizatorów

tworzenie się zamkniętej grupy wysokiego kierownictwa, które po pewnym czasie odrywa się
od mas członkowskich
18. ZBIOROWOŚCI LOKALNE
Zbiorowość terytorialna – zbiorowość, której członkowie połączeni są więzią wspólnych stosunków do
terytorium, na którym żyją i więzią stosunków wynikających z faktu zamieszkania na wspólnym terytorium; są
nimi: miasto, wieś, dzielnica miasta.
W zbiorowościach terytorialnych przejawiają się procesy ekologiczne – procesy zachodzące między jednostkami
i grupami, wynikające z więzi ze środowiskiem geograficznym, a organizacja wewnętrzna przystosowuje się do
warunków środowiska.
Typy zbiorowości lokalnych:

wieś

miasteczko rolniczo – handlowe lub rolniczo – przemysłowe

miasteczko i miasto wyspecjalizowane

miasto (w sensie wielkie miasto)
19. ZBIOROWOŚCI OPARTE NA PODOBIEŃSTWIE ZACHOWAŃ
Jest to szereg stosunkowo luźnych tworów społecznych, mogących rozwijać zdolność do działań, nie
posiadających zinstytucjonalizowanej więzi wewnętrznej lecz wyodrębnionych podobieństwem zachowań ich
członków.
Podział:
1.
tłum – przelotne zgromadzenie większej ilości ludzi na przestrzeni dopuszczającej bezpośredni kontakt,
reagujących spontanicznie na te same bodźce w podobny lub identyczny sposób, nie posiada żadnych
ustalonych norm organizacyjnych i zespołu norm moralnych,

tłum agresywny




linczujący
terroryzujący
walczący
tłum uciekający



panika ogarniająca grupę niezorganizowaną
Panika w formie ucieczki zorganizowanej i sformalizowanej grupy
tłum nabywający
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
23
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł

2.
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
tłum ekspresywny (demonstrujący)
publiczność

audytorium (publiczność zebrana) – skupisko pewnej ilości ludzi żywiących podobne
oczekiwanie przeżycia pewnych bodźców lub zainteresowanych tym samym, gotowych do
reagowania w podobny sposób

zbiegowisko – zbiorowość zebrana przypadkowo

intencjonalna
o
o

zbiorowość szukająca rozrywki – reakcyjna
zbiorowość szukająca informacji
nie zebrana – brak „zarażenia emocjonalnego”, brak procesu deindywidualizacji
20. SOCJOLOGICZNA PROBLEMATYKA RODZINY
Rodzina – podstawowa grupa społeczna – jest:
1.
historycznie najstarszą formą życia społecznego występującą w różnych odmianach
i kulturowych uwarunkowaniach
2.
najpowszechniejszą grupą społeczną, której z reguły jest bądź był każdy człowiek
3.
podstawą istnienia społeczeństwa, na co wskazują jej zadania i wypełniane funkcje
Cechy rodziny:
1.
stanowi uznany społecznie typ trwałego obcowania płciowego
2.
jest instytucjonalną formą małżeństwa
3.
zawiera system nomenklatury określającej stosunki pokrewieństwa
4.
jednostka gospodarcza, zapewniająca dzieciom wychowanie i utrzymanie
5.
więź osobista, długotrwała, emocjonalna, bezpośrednie styczności, nieformalny
charakter organizacji
6.
wyróżnia się wspólnotą zamieszkania, własności materialnej i kultury duchowej
oraz ciągłością biologiczną
7.
nie jest podatna na rozbudowę i petryfikację form organizacyjnych
Analiza rodziny:
1.
w ujęciu filogenetycznym – gatunkowa forma życia społecznego na określonym
etapie dziejów ludzkich, analiza całościowa i historyczna.
2.
w ujęciu ontogenetycznym – analiza dotycząca pojedynczej rodziny, jej
określonych funkcji i zjawisk życia wewnątrzrodzinnego oraz jego zewnętrznych i wewnętrznych
uwarunkowań.
Cykle życia małżeńsko - rodzinnego:
1.
narzeczeństwo – oficjalna umowa zobowiązująca w określonym czasie do
zawarcia związku małżeńskiego, stanowi etap przygotowawczy do życia małżeńsko – rodzinnego
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
24
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
2.
małżeństwo bezdzietne – nabywanie nowych wspólnych nawyków, budowanie
sukcesu małżeńskiego, dostosowywanie się do nowych ról (małżonka, partnera, gospodarza domu itp.)
3.
małżeństwo z dziećmi –tzw. rodzina pełna, składająca się ze stosunków
wewnątrzrodzinnych oraz więzi rodzinnej
Stosunki wewnątrzrodzinne – obejmują wzajemne stosunki między rodzicami, stosunek rodziców do
dzieci i stosunki między dziećmi.
Rodzaje więzi:

ekonomiczna – wspólna własność i środki utrzymania

społeczna – wiązka ról i pozycji społecznych

subiektywno – psychiczna – wypływająca z uczuć, wspólnego obcowania i więzi
intelektualnej

prawno – formalna

więź seksualna – w przypadku małżonków
Pozycje społeczne członków rodziny:

władzy – wyznacza częstotliwość i ważność decyzji podejmowanych przez danego członka

autorytetu – stopień nie formalnego uznania, poważania

miłości i względów – określa intensywność uczuć jakimi jednostka jest obdarzona
4.
rodzina z odchodzącymi dziećmi – dorastające dzieci odchodzą dążąc do
samodzielności, co powoduje osłabienie więzi wewnątrzrodzinnych
5.
małżeństwo odłączone od dzieci – ostatnie stadium rozpoczynające się odejściem
ostatniego dziecka
Funkcje rodziny:

materialno – ekonomiczna – zaspokajanie materialnych potrzeb członków rodziny

opiekuńczo – zabezpieczająca – materialne i fizyczne zabezpieczenie członków rodziny w niezbędne
do życia środki oraz wspomaganie i opieka nad tymi członkami którzy tego potrzebują

prokreacyjna – forma zaspokajania emocjonalno – rodzicielskich potrzeb współmałżonków i
reprodukcyjnych potrzeb społeczeństwa.

seksualna – powszechnie akceptowalna forma współżycia płciowego

legalizacyjno – kontrolna – legalizacja niektórych typów zachowań człowieka i sprawowanie
wzajemnej kontroli

socjalizacyjna – konsekwencja funkcji prokreacyjnej, jest realizowana dwupłaszczyznowo –
przygotowanie dzieci do samodzielnego pełnienia podstawowych ról społecznych oraz wzajemne
dostosowanie osobowości małżonków

klasowa – nadawanie dzieciom i nie pracującemu współmałżonkowi pozycji w strukturze klasowo –
warstwowej i zawodowej danego społeczeństwa oraz socjalizacja potomstwa
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
25
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i

kulturalna – zapoznawanie młodego pokolenia z kulturą danego społeczeństwa, wpajaniu
odpowiednich norm i systemów wartości oraz przekazywanie dziedzictwa kulturowego

rekreacyjno – towarzyska – wypoczynek i nawiązywanie niezbędnych kontaktów towarzyskich

emocjonalno – ekspresyjna – zaspokojenie potrzeb emocjonalnych i wyrażanie swej osobowości
Struktura rodziny – określa ją: liczba i jakość członków rodziny, układ ich pozycji i ról społecznych,
przestrzenne ich usytuowanie, siła więzi instytucjonalnych i psychicznych łączących poszczególnych członków
rodziny, świadcząca o większej lub mniejszej spójności rodziny, podział czynności oraz struktura
wewnątrzrodzinnej władzy i autorytetów, łącząca się dość ściśle z układem pozycji społecznych, a także
wewnątrzrodzinny rozkład miłości i względów. [Z. Tyszka]
Struktura rodziny – to stałe ramy, nie zawsze sformalizowane, wewnątrz których przebiega życie i zachowanie
małżeńsko – rodzinne. [F. Adamski]
Wewnątrzrodzinne stosunki społeczne:

wzajemne stosunki między małżonkami jako rodzicami
Procesy przemian stosunków małżeńskich:

o
maskulinizacja kobiety, wyrażająca się w podejmowaniu w rodzinie i poza nią tradycyjnie
męskich ról społecznych
o
feminizacji mężczyzny, który staje się coraz mniej „męski”, bo w życiu rodzinnym spełnia
wiele kobiecych ról i prac dzieląc się ponadto z żona wewnątrzrodzinną władzą.
wzajemne stosunki miedzy małżonkami (rodzicami) a dziećmi
Powoli dziecko przestaje być głównie wartością instrumentalną i utylitarną, obecnie nie wzbogaca
potencjału produkcyjnego rodziny, obciąża ją materialnie świadczeniami związanymi z kształceniem i
zapewnieniem mu materialnych podstaw do założenia własnej rodziny – dziecko staje się celem i
sensem rodzicielskiego życia.

wzajemne stosunki między dziećmi (w obrębie rodzeństwa)
Łączą się z problematyką pozycji dziecka w rodzinie.
Typologia rodzin:
ze wzg. na liczebność jej członków i organizację
1.

mała (nuklearna) – składa się z małżonków i najwyżej dwojga dzieci

duża (poszerzona) – wielopokoleniowa, obejmuje co najmniej dwie rodziny nuklearne, na jej
czele stoi „ojciec rodziny”
2.
życia rodzinnego
ze względu na główne źródło utrzymania i środowisko jej zamieszkania oraz styl

chłopska

robotnicza

inteligencka

rzemieślnicza
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
26
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł

studentka

wiejska

małomiasteczkowa

wielkomiejska
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
Odpowiadają układowi klasowo – warstwowemu i środowiskowo – kulturowemu. Ułożona na ich
podstawie klasyfikacja może, a czasem musi się nakładać np. rodzina wiejska jest typowo chłopska,
inteligencka itd.
ze względu na cechy położenia klasowego i środowiskowego
3.

heterogeniczne – mieszane, wywołane głównie różnorodnością źródeł ich utrzymania i
podwójnym charakterem aktywności zawodowej głównego żywiciela rodziny i innych
pracujących jej członków
Typologia małżeństw:
ze względu na liczbę partnerów
1.

monogamiczne – dwójka partnerów

poligamiczne – więcej niż dwójka partnerów
o
poligyniczne – związek jednego mężczyzny z wieloma kobietami
o
poliandrycznych – związek jednej kobiety z wieloma mężczyznami
ze względu na zakres wyboru małżonka
2.

endogamiczne – zawarte w obrębie własnej zbiorowości etnicznej,
religijnej, klasowej, terytorialnej

egzogamiczne – nie zawarte w obrębie własnej zbiorowości…
ze względu na hierarchię prestiżu i wewnątrzrodzinną władzę
3.

matriarchalne – władzę sprawuje głównie matka i żona, ona najbardziej dba o zapewnienie
materialnych podstaw niezbędnych dla funkcjonowania rodziny

patriarchalne – władzę sprawuje ojciec i mąż

Egalitarne – podział obowiązków i władzy między mężem i żoną jest równy
ze względu na dziedziczenie - nazwiska, prestiżu i majątku
4.

patrylinearne – dziedziczenie po ojcu

matrylinearne – dziedziczenia po matce
ze względu na miejsce zamieszkania po ślubie
5.

patrylokalne – zamieszkujące w domu męża

matrylokalne – zamieszkujące w domu rodzinnym matki
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
27
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł

P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
neolokalne – zamieszkujące w innym domu niż generacyjne małżonków
Dezorganizacja rodziny – ograniczenie bądź zanik dotychczas wypełnianych funkcji i ról społecznych,
zwłaszcza obowiązków małżonków wobec siebie i dzieci, a także dzieci wobec rodziców i ewentualnie między
rodzeństwem.
Przyczyny dezorganizacji:
1.
konflikty i kryzysy - burzą porządek i ład społeczny. Konflikt jest starciem
wywołanym rozbieżnością postaw, celów lub samych tylko sposobów realizacji zadania, w takiej
sytuacji jedna strona drugiej stara się narzucić własne postawy, sposoby działania albo też realizować
swoje interesy kosztem drugiej strony.
2.
napięcia - wywołują agresywność i prowadzą do kłótni, zaniedbywania
obowiązków małżeńsko – rodzinnych, zdrady małżeńskie a nawet rozbicie rodziny.
3.
konflikty międzypokoleniowe – między rodzicami a dziećmi, głównym źródłem
jest rozbieżność międzypokoleniowych systemów wartości i różnice wzorów kulturowych. Prowadzą
do represji oraz obustronnej nietolerancji.
4.
kryzys rodziny – sytuacja, w której po zastosowaniu różnych środków nie może
dana rodzina wypełniać swych elementarnych funkcji – nie mogą we wspólnocie domowo – rodzinnej
być zaspokojone podstawowe potrzeby poszczególnych członków rodziny.
5.
rozwód – forma rozbicia rodziny, prawne usankcjonowanie wcześniej zaistniałego
zjawiska patologicznego jakim jest rozkład komórki społecznej, zwanej życiem małżeńsko – rodzinnym
[M. Jarosz]
Częstotliwość rozwodów jest odwrotnie proporcjonalna do liczby dzieci w rodzinie – im mniej
dzieci w rodzinie tym więcej notuje się rozwodów
Heterogeniczne pary pod względem wykształcenia, pochodzenia społecznego oraz postaw
moralnych i religijnych są mniej trwałe niż pary pod tymi względami homogeniczne.
Żony pracujące zawodowo częściej wznoszą pozwy rozwodowe niż te pracujące w domu.
Małżeństwa z dzieckiem poczętym przed ślubem rozwodzą się częściej, niż małżeństwa
mające dziecko poczęte po ślubie.
Najmniej trwałe są małżeństwa zawarte przed dwudziestym rokiem życia i to głównie ze
względu na ciąże.
Zapobieganie dezorganizacji:

tolerancyjne i wyrozumiale manipulowanie biopsychicznymi impulsami dzieci oraz niestosowanie
brutalnej represji

wczesne nawiązywanie z dziećmi koleżeńskich stosunków przy zachowaniu praw i obowiązków
rodziców

wytwarzanie takich wzorów wypełniania wewnątrzrodzinnych ról, aby zapobiegały sytuacjom
konfliktowym i napięciom

rozładowywanie napięć w fazie początkowej
21. POJĘCIE PROCESÓW SPOŁECZNYCH, RODZAJE
Proces społeczny – seria zjawisk, wzajemnych oddziaływań ludzi na siebie bądź serie zjawisk zachodzących w
organizacji i strukturze grup zmieniające stosunki między ludźmi lub stosunki między elementami składowymi
zbiorowości.
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
28
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
Warunki zaistnienia procesu:
1.
zachowanie w czasie identyczności pozwalającej na wyodrębnienie spośród innych
2.
zjawiska poprzedzające wyznaczają zjawiska po nich następujące
3.
wywołanie jednorodnego stanu rzeczy
4.
zachowanie ciągłości
Rodzaje procesów społecznych:
1.
współzawodnictwo – polega na prześciganiu dążeń innych w celu szybszego dojścia do celu, powstaje
na gruncie rozbieżności interesu, przekształca się w konflikt
2.
konflikt – jednostka lub grupa dąży do osiągnięcia własnych celów przez wyeliminowanie, zniszczenie
bądź podporządkowanie sobie innej jednostki lub grupy dążącej do celów podobnych albo
identycznych; powstaje na podstawie antagonizmu
antagonizm – zespół postaw i ocen negatywnych, mogących prowadzić do działań zmierzających do
wyeliminowania czy podporządkowania przeciwnika.
3.
ruchliwość – zmieniające miejsce jednostek w przestrzeni lub strukturach społecznych
4.
reorganizacja – proces nowego układania i integrowania systemu instytucji, wzorów zachowań i
kryteriów ocen
5.
dezorganizacja – zespół procesów społecznych powodujących, że w ramach pewnej zbiorowości
zachowania odchylające się od normy i oceniane negatywnie przekraczają dopuszczalne optimum i
zagrażają ustalonemu przebiegowi procesów życia zbiorowego
Dezorganizacja cechuję się występowaniem zjawiska:

alkoholizmu i narkomanii w sposób zagrażający funkcjonowaniu zbiorowości

wzmożonych zachowań seksualnych uznanych za niepożądane (zdrady, prostytucja,
uwodzenie nieletnich)

podniesionej stopy przestępczości we wszystkich postaciach – zwiększają poczucie zagrożenia

zwiększonej ilości załamań nerwowych, chorób psychicznych, dezintegracji osobowości
Przyczyny dezorganizacji:
6.

katastrofy żywiołowe

długotrwała wojna, kryzysy polityczne, rewolucje

radykalne zmiany w jednej dziedzinie kultury

masowe migracje

czynniki osobiste, choroby, upośledzenia itd.
przystosowanie – jednostka lub grupa znajduje się w nowej sytuacji środowiskowej
Etapy procesu przystosowania:

reorientacja psychologiczna
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
29
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
7.

tolerancja

akomodacja

asymilacja
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
współpraca – polega na uzgodnionym wykonywaniu działań w celu osiągnięcia wspólnego celu.
Podział procesów społecznych ze wzg. na układ w którym zachodzą:
1.
intrapersonalne – zachodzące w osobowości człowieka
2.
zachodzące w stosunku/stosunkach między dwiema jednostkami
3.
zachodzące w stosunku/stosunkach między jednostką i grupą
4.
zmieniające organizację i strukturę wewnętrzną zbiorowości
5.
zmieniające stosunki między dwiema zbiorowościami
6.
zmieniające strukturę i organizację społeczeństwa globalnego
Klasyfikacja procesów społecznych wg Leopolda v. Wiese (ze wzg. na treść):
1.
2.
asocjatywne – procesy zbliżania (się ludzi do siebie)

zbliżenie

przystosowanie

zrównanie

zjednoczenie
rozłączania – procesy dzielące ludzi

współzawodnictwo

opozycja

konflikt
22. RUCHLIWOŚĆ SPOŁECZNA
Ruchliwość – kategoria procesów życiowych zachodzących w zbiorowościach.
Rodzaje ruchliwości:
1.
horyzontalna – obejmuje procesy przenoszenia się w przestrzeni geograficznej oraz z grupy do grupy
bez zmiany pozycji społecznej.
2.
wertykalna (pionowa) – polega na przechodzeniu w górę lub w dół po szczeblach zróżnicowania
zhierarchizowania (awans lub degradacja).

Jednostkowa – przechodzenie określonych szczebli
zhierarchizowanym, które nazywa się karierą osobistą

Międzypokoleniowa – przechodzenie odbywa się pokoleniami, przy czym każde następne
pokolenie zdobywa wyższą pozycję
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
w
dowolnym
systemie
30
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
Proces ruchliwości i dezorganizacji wywołują proces reorganizacji.
23. KONFLIKTY SPOŁECZNE
Konflikt społeczny - proces społeczny zachodzący pomiędzy jednostkami, grupami, klasami w wyniku
sprzeczności interesów i powodujący wrogość między nimi, następstwem konfliktu jest współzawodnictwo i
walka lub rozwiązanie kompromisowe.
Źródła konfliktu:

biologiczne (darwinizm);

psychologiczne;

psychologii społecznej (tłum);

trudności adaptacyjne jednostek;

nierówności społeczne.
W grupach społecznych o silnych więziach wewnątrzgrupowych negatywne emocje jej członków są
postrzegane jako zagrożenie dla struktury grupy i tłumione, co w chwili konfliktu objawia się jego niezwykłą
gwałtownością, a w konsekwencji może prowadzić do zniszczenia struktury grupy.
W grupach społecznych o słabych więziach wewnątrzgrupowych konflikty są relatywnie częstym zjawiskiem i
służą do rozładowania wszelkich napięć, co w istocie pozwala zająć się przyczynami powstawania konfliktów, a
nie rozładowaniem nawarstwionych emocji, jak miało to miejsce w poprzednim przypadku.
Typologia:

Bezpośredni - ma miejsce między dwoma antagonistycznymi grupami bez pośrednictwa strony trzeciej

Pośredni - strona trzecia występuje, ale nie jest w niego zaangażowana.

Elementarny - występuje pojedynczo – bez nawarstwiania innych sytuacji konfliktowych

Jawny - jest uświadomiony przez strony, ukryty bywa wyparty do nieświadomości przez co jest
trudniejszy do rozwiązania oraz powodować może negatywne objawy pośrednie w postaci nerwic czy
frustracji.

Ideologiczny - ma swoje podłoże w wyznawanych wartościach, normach czy ideologiach.

Klasowy - wynika ze sprzeczności interesów klas społecznych w sferze ekonomicznej, politycznej i
ideologicznej

Kulturowy - ma miejsce wówczas gdy kontaktujący się ze sobą przedstawiciele różnych kultur
uświadamiają sobie sprzeczność wyznawanych wartości w związku z czym mają poczucie ich
zagrożenia

Organizacyjny - powstaje pomiędzy stronami wzajemnie od siebie uzależnionymi w ramach
organizacji

Pokoleniowy - toczy się pomiędzy generacjami, najpowszechniejszy

Poznawczy - wynika z faktu że jednostki różnią się od siebie w ocenie otaczającej rzeczywistości i
wyciągają z jej obserwacji odmienne wnioski.
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
31
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
Teoria konfliktu społecznego
Konflikt społeczny to stały, wszechobecny element wszelkich stosunków społecznych, który prowadzi do
procesu zmiany społecznej.
Twórcy teorii - Karol Marks, Georg Simmel, Lewis
źródła konfliktu upatrują w strukturze władzy.
Alfred Coser, Ralf Dahrendorf - podstawowego
Ujęcie procesów konfliktowych przez Karola Marksa
1.
2.
3.
4.
Konflikt interesów między zbiorowościami jest silniejszy wówczas, gdy zwiększają się nierówności w
dostępie do dóbr.
Wraz ze wzrostem świadomości nierównego rozdziału dóbr zbiorowości podporządkowane będą
wyraźniej kwestionowały taki porządek społeczny.
Wraz ze wzrostem polaryzacji społecznej zwiększa się siła konfliktu, który wybucha w wyniku
istnienia nierówności.
Wraz ze wzrostem siły konfliktu następuje większa zmiana struktury społecznej w efekcie czego
rzadkie dobra stają się dostępniejsze dla ogółu.
Ujęcie procesów konfliktowych przez Maxa Webera
1.
2.
Zbiorowości zdominowane prędzej będą wchodzić w konflikt ze zbiorowościami dominującymi, jeśli
odmówią im legitymizacji władzy.
Prawdopodobieństwo konfliktu między zbiorowościami dominującymi i zdominowanymi jest większe
wówczas, gdy na czele zbiorowości podporządkowanych staną przywódcy charyzmatyczni.
Ujęcie procesów konfliktowych przez Georga Simmla
1.
2.
Gwałtowność konfliktu wzrasta w sytuacji, gdy strony konfliktu są solidarne w działaniach
konfliktowych wobec swoich przeciwników oraz ich członkowie postrzegają jako konflikt wartości, a
więc konflikt dotyczący całej zbiorowości, a nie tylko własnych interesów.
Konflikt wywołuje następujące skutki dla stron w nim uczestniczących:
Ujednoznaczniają się granice grup
następuje zwiększenie stopnia centralizacji władzy
Zmniejsza się tolerancja wobec dewiacji wewnątrz zbiorowości.
Fazy konfliktów:






pojawienie się sprzecznych celów, interesów, dążeń, postaw
powstanie napięcia społecznego, masowa frustracja, poczucie zagrożenia
ostre podziały w wyniku sprzeczności, niechęć, wrogość, uprzedzenia, racjonalizacja sprzeczności,
czyli próba ich wyjaśnienia i uzasadnienia
jedna ze stron podejmuje walkę; ukryta lub jawna agresja
pojawienie się dążenia do zakończenia konfliktu, z powodu: zwycięstwa jednej ze stron, wyczerpania
wszystkich uczestników konfliktu, negocjacji i kompromisu
pozostają uprzedzenia i urazy, które mogą prowadzić do nowych napięć
Sposoby rozwiązywania konfliktów:


negocjacje (rozmowy dobrowolnie podjęte prze strony konfliktu)
mediacje (rozmowy prowadzone przez osobę trzecią)
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
32
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł



P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
arbitraż (również udział osoby trzeciej, ale z zastosowaniem się do rozstrzygnięć arbitra)
sąd
głosowanie
24. ROZWÓJ SPOŁECZNY I JEGO CZYNNIKI
Terminologia:
Zmiana społeczna – w systemie społecznym narastają nowe elementy albo zanikają dotychczasowe bądź
między nimi pojawiają się nowe stosunki lub słabną istniejące.
Postęp społeczny – rozwój przybliżający dany system do ideału wymagający opisu i oceny wg odpowiednich
kryteriów.
Regresja – zjawisko, w którym zmiany społeczne zmierzają w kierunku niekorzystnym.
Rozwój – proces, w którym zmiany w określonym systemie różnicują i wzbogacają jego elementy bądź
zachodzące między nimi stosunki.
Marksistowska teoria rozwoju społecznego
Rozwój społeczny jest wieloetapowym procesem przemian zachodzących zgodnie z prawami procesu
społecznego.
Marksistowska teoria wynika z założeń materializmu historycznego i obejmuje trzy procesy powstawania
dialektycznych sprzeczności, które łącznie określają rozwój społeczny:
1.
wzajemne oddziaływanie człowieka i przyrody w toku pracy
2.
między nowymi siłami wytwórczymi, a starymi stosunkami produkcji
3.
miedzy nowymi stosunkami produkcji jako bazę ekonomiczną, a star a nadbudową.
W poszczególnych formacjach społecznych procesy te specyficznie układają się w prawidłowości historyczne
zwane prawami rozwoju społecznego.
Teoria formacji społecznej – charakterystyczna właściwość marksistowskiej metodologii badania rozwoju
społecznego, która składa się z bazy ekonomicznej i społeczno – politycznej nadbudowy.
Zasady teorii formacji społecznej:
1.
typom bazy odpowiadają typy nadbudowy, a zmianie bazy towarzyszy zmiana nadbudowy
2.
stosunki produkcji i formy organizacji pracy ludzkiej są warunkowane przez społeczno – materialne
siły wytwórcze.
3.
przechodzeniu od jednej do drugiej formacji ekonomiczno – społecznej towarzyszy skok rewolucyjny
4.
burżuazyjne stosunki produkcji są ostatnią antagonistyczną formacją społecznego procesu produkcji.
5.
kres kapitalizmowi kładzie nieuchronna rewolucja socjalistyczna.
Czynniki rozwoju społecznego:
1.
innowacje naukowe i techniczne
2.
dyfuzja – przenikanie kultur
Przenikanie rozwiązań z krajów cywilizacyjnie wysoko rozwiniętych do krajów o niskim poziomie
rozwoju. Przybliża do siebie różnie zróżnicowane społeczeństwa.
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
33
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
3.
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
ruchy społeczne
Zbiorowe dążenia i działania, spontaniczne bądź zorganizowane zmierzające do osiągnięcia nowego
stanu rzeczy. Pojawia się w sytuacji masowego niezaspokojenia jakiś potrzeb.
Podział ruchów społecznych:

reformatorskie
Powstaje, gdy zbiorowość wyraża niepokój społeczny, nie zagrażając ładowi społecznemu, a
przywódcy ruchu korzystają ze środków masowego komunikowania w propagowaniu swej
ideologii i strategii działania (droga reform).

rewolucyjne
Dokonanie przy użyciu siły i w krótkim czasie gruntownych przeobrażeń istniejącego
porządku społecznego, nie wykluczając użycia przemocy i walki zbrojnej.

ekspresywne
Rozwija się w wyniku przekazu, a nie pod wpływem zorganizowanych grup czy społeczności.
Jest formą wyrazu pewnych postaw i innych komponentów osobowości ludzkiej.
25. METODOLOGICZNA PROBLEMATYKA UPRAWIANIA SOCJOLOGII
Trzy podstawowe style badań socjologicznych:
1.
styl „miękki”
Bazuje na tradycyjnej metodzie antropologii społecznej, stosowanie tego stylu pozwala badaczowi
poznać podejmowane problemy w wyniku swobodnej obserwacji, często uczestniczącej, a
zaobserwowane fakty i zjawiska opisuje w luźnej formie
2.
styl sondażowy
Za podstawowe narzędzie badawcze uznaje kwestionariusz, który może być stosowany jako: ankieta
środowiskowa, audytoryjna, pocztowa bądź prasowa; podstawa przeprowadzenia różnych wywiadów i
obserwacji, pozwala na zebranie danych nadających się do analizy statystycznej.
3.
styl „twardy”
Opiera się na technikach badawczych, które umożliwiają zebranie materiału nadającego się do
matematycznego opracowania, które są podstawą do konstruowania matematycznych modeli badanych
sytuacji problemowych poddawanych weryfikacji, najczęściej eksperymentalnej.
Typy badań:
1.
opisowe
Występuje gdy badacz chce uzyskać naukowo potwierdzone informacje o jakimś fakcie lub zjawisku
społecznym.
2.
wyjaśniające bądź teoretyczne
Występuje gdy badacz chce wiedzieć dlaczego potencjalne jednostki mają taki a nie inny pogląd na rolę
i prace innej jednostki.
3.
praktyczne
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
34
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
Stawia sobie wyraźne cele, głównie zebranie praktycznych danych, zwykle podejmowanych w celu
dokonania konkretnych zmian i przekształceń w jakiejś dziedzinie.
Problematyka badań socjologicznych (wykład):

reprezentatywności – przeprowadzenie badań wg odpowiednich kryteriów (pewnych prawidłowości)

anonimowości – ma na celu wykluczenie drażliwości, które wywołują niektóre tematy bądź fakty czy
zjawiska.
27. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA TECHNIK BADAWCZYCH
METODA - Powtarzalny, skuteczny sposób rozwiązania jakiegoś problemu badawczego.
Rodzaje metod:

metoda badań terenowych
Polega ona na zbieraniu danych w ściśle określonym środowisku, na przykład w zakładzie pracy. W
tym przypadku układ społeczny jest traktowany jako pewna całość, a przeprowadzający badania dąży
do zanalizowania tej całości, zasad jej funkcjonowania oraz dynamiki. Badacz musi więc wejść w
określone środowisko, zdobyć zaufanie jego członków oraz dążyć do akceptacji. Powinien wnikać
nawet w najbardziej zróżnicowane kręgi tej zbiorowości jednak bez przesadnego spoufalania się
W tej metodzie stosowane są następujące typy badań:
o
o
o

badania etnologiczne - charakterystyczne dla badaczy kultury; badacza interesuje specyfika i
szczegółowość zjawisk i procesów zachodzących w zbiorowościach (nie interesuje go
statystyka: jak często?, jak dużo?, ale samo zjawisko jako takie);
badania socjologiczne – są to badania o charakterze jakościowym i ilościowym, typu
etnologicznego ale są uzupełnione przez różnego rodzaju dokumenty, które osoba
przeprowadzająca badania zdobędzie na temat procesu, czy określonej zbiorowości;
badania socjopsychologiczne – są one nastawione na poznawanie świadomości ludzi
tworzących daną zbiorowość.
metoda reprezentacyjna
Nazywana inaczej badaniami sondażowymi należy obecnie do najpopularniejszych w dzisiejszej
socjologii. Umożliwia ona zdobycie wiedzy o stosunkowo dużej zbiorowości na podstawie zbadania jej
reprezentantów. Przy stosowaniu tej metody należy wziąć pod uwagę, uzyskane wyniki mogą nie
odpowiadać rzeczywistości, gdy odpowiedzi udzielone przez respondentów mogły by postawić ich w
niekorzystnym świetle. Natomiast gdy badane są fakty bardziej neutralne, wówczas badania takie są
wyjątkowo trafne.

metoda eksperymentalna
Polega na podjęciu pewnego zabiegu, który umożliwiłby badaczowi wykrycie pewnej zależności
przyczynowej między dwoma zjawiskami (zmiennymi), czyli ustalenie powiązań przyczynowoskutkowych, zachodzących w określonych układach stale i bez wyjątków. Eksperyment umożliwia
sformułowanie praw przyczynowych. Jednak przeprowadzanie badań tą metodą w naukach społecznych
jest praktycznie niemożliwe ze względu na zmienność, którą charakteryzują się ludzie oraz środowiska
przez nich tworzone.

metoda socjometryczna
Polega na mierzeniu dystansu między jednostkami tworzącymi małą grupę np. załogę statku, rodzinę,
grupę koleżeńską, klasy szkolne, zespoły współpracowników itd. Metoda ta pozwala ustalić
deklarowane stosunki między członkami danej grupy (liczebnie niewielkiej), niektóre jej cechy np.
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
35
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
spoistość, zwartość, integrację, popularność pewnych osób, stosunki sympatii i empatii. Wyniki badań
socjometrycznych przedstawia się w postaci tzw. socjogramu. Badacz rozprowadza kwestionariusz i
stosuje jednocześnie obserwację kontrolowaną, aby jednak można było uznać ją za konsekwentnie
przeprowadzoną badacz winien mieć codzienne relacje z członkami grupy.

badanie danych historycznych.
Stosowana aby poznać zjawiska, które miały miejsce dawniej. Badane materiały historyczne możemy
podzielić na pierwotne i wtórne. Do materiałów pierwotnych zaliczamy dokumenty będące rejestrem
faktów i wydarzeń, w których uczestniczyli ich bezpośredni świadkowie (protokoły, zeznania sądowe,
listy, świadectwa urzędowe, kroniki, pamiętniki). Natomiast materiały wtórne to wszelkie opracowania
dokonane na podstawie materiałów pierwotnych, monografie, omówienia. Konieczne jest sprawdzenie
każdego zdobytego źródła informacji, szczególnie w przypadku, gdy korzysta się z materiałów
wtórnych.
TECHNIKA - Szczegółowy sposób wykonywania danego rodzaju zadań badawczych (metod), sposób
prowadzenia obserwacji, gromadzenia materiału itp.
Techniki badawcze:

obserwacja
o
o
o
o
ujawniona
nieujawniona
uczestnicząca
nie uczestnicząca
Możliwość krzyżowania między rodzajami obserwacji.

ankieta – prosta, szybka forma, istnienie problemu anonimowości, który wywołuje możliwość
nieprawdziwości uzyskanych informacji

wywiad – zawiera założenia ankiety ale odbywa się w formie ustnej; technika dokładniejsza ale dużo
bardziej czasochłonna, daje możliwość pogłębienia wcześniej zdobytych informacji

wywiad z ekspertami społecznymi – mogą nimi być członkowie badanych grup, instytucji itd.

statystyka – oparta na prawidłowościach matematycznych, może okazać się zawodna tj. błędnie
ukazywać elementy składowe

badanie materiałów urzędowych – umożliwia uzyskanie informacji z lat ubiegłych, materiały
urzędowe to wszelkiego rodzaju dokumenty, akta, harmonogramy itd., nie są tworzone w celu badań
socjologicznych – w związku z czym istnieje możliwość pojawienia się problemu przekładu i
interpretacji.
Polskie techniki badawcze:

użycie materiałów biograficznych – Florian Znaniecki

eksperyment – działanie polegające na kontroli pewnej ilości czynników, przy manipulacji innymi w
celu zaobserwowania zmian zachodzących przy danym stanie rzeczy.
28. OBSERWACJA
Obserwacja to celowe, tzw. ukierunkowane i zamierzone oraz systematyczne postrzeganie przedmiotu badań lub
zjawiska. Zawsze dotyczy konkretnego zachowania, działania i interakcji symbolicznej w (prostych lub
złożonych) sytuacjach społecznych bez względu na to czy sytuacje te zostają umyślnie stworzone dla
eksperymentalnych celów czy powstają spontanicznie w warunkach naturalnych.
Przed obserwacją należy poznać zjawisko obserwowane.
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
36
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
Cechy obserwacji:

premedytacja - obserwacja jest prowadzona w celu rozwiązania ściśle określonego zadania
sformułowanego dokładnie i szczegółowo,

planowość - metoda jest stosowana według planu odpowiadającego celowi obserwacji,

celowość - uwaga obserwatora skupia się tylko na interesujących go z punktu widzenia rezultatu
poznania zjawisk.

aktywność - obserwator nie rejestruje wszystkich spostrzeżeń, lecz dokonuje selekcji poszukując
interesujących go cech obserwowalnego przedmiotu, wykorzystując posiadaną wiedzę i doświadczenie,

systematyczność - obserwacja powinna być przeprowadzana według określonego systemu, powinna
trwać ciągle, pozwalając spostrzegać obiekt wielokrotnie i w różnych warunkach jego istnienia.
Rodzaje obserwacji:
1.
ze względu na sposób prowadzenia obserwacji

Bezpośrednia - badający zbiera dane i ma możliwość sprawdzenia tych danych,
odwołując się do innych metod badawczych np. wywiadu, eksperymentu; Obserwator sam
osobiście dokonuje spostrzeżeń badanego przedmiotu, przeprowadza rozmowy, słucha
rozmów, obserwuje czynności, sam pisze sprawozdania.

Pośrednia - badający nie uczestniczy w zbieraniu danych i nie ma wpływu na ich
powstanie. Do swoich celów badawczych wykorzystuje wcześniej zgromadzone dane, zawarte
np. w sprawozdaniach, archiwach, dokumentach. Taki rodzaj obserwacji nie jest jednak
typowy dla badań socjologicznych, może być przydatny w innych naukach społecznych takich
jak historia czy etnologia.
2. ze względu na sposoby zbierania materiałów

Kontrolowana - prowadzona jest w oparciu o określone narzędzia systematyzujące,
np. kwestionariusze, schematy, normy. Gromadzenie materiałów ma charakter bardziej
selektywny i dokonywane jest w oparciu o przygotowaną kategoryzację interesujących
badacza zjawisk.

Niekontrolowana (nieskategoryzowana)- prowadzona jest bez narzędzi
systematyzujących. Jest obserwacją planowaną, ale przeprowadzoną swobodnie w sposób jaki
prowadzący uzna za właściwy w konkretnym przypadku.
4.
ze względu na jawność postępowania badawczego

Ujawniona - badani wiedzą że są przedmiotem obserwacji; istnieje możliwość
nienaturalnego zachowania osób obserwowanych

Nieujawniona - obserwowani nie wiedzą że są przedmiotem prowadzonych badań;
nie peszy obserwowanych co pozwala na uchwycenie ich naturalnego zachowania.
4.
ze względu na udział obserwatora w zjawisku obserwowanym

Uczestnicząca - odnosi się do takiej sytuacji badawczej, gdzie obserwator jest czynnie
zaangażowany w życie badanej grupy. Przyjmuje on rolę jednego z je członków i na bieżąco
wykonuje związane z tym zadania. Badanie zjawisk obserwowane są od wewnątrz życia
grupowego.

Nieuczestnicząca - badacz pozostaje na zewnątrz zjawiska obserwowanego, lecz ma
on swobodę poruszania się w badanym środowisku.
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
37
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
29. ANKIETA I WYWIAD
Badania ankietowe – przeprowadzane na zasadzie wywiadu pisemnego w, którym istotną rolę odgrywa ankieta.
Stosuje się je w celu możliwie szybkiego przebadania dużej zbiorowości ludzi. Badania te są oszczędnością
czasu i środków, ponieważ nie potrzeba tu respondenta, który prowadzi badanie i zadaje pytania każdej osobie
osobno lecz rozprowadza albo rozsyła odpowiednią ilość ankiet do badanych ludzi, które są wypełniane bez jego
udziału. Rola badającego w tej metodzie ogranicza się jedynie do opracowania ankiety i wyboru osób, które
zmierza przebadać.
Ankieta - charakter bezosobowy i anonimowy co pozwala na bardziej szczere odpowiedzi badającego, niż w
wywiadach ustnych, treść powinna dotyczyć danego zagadnienia, pytania powinny być sformułowane w prosty
sposób
Zasady formułowania pytań:

mają być rzeczowe, powinny być sformułowane na podstawie znajomości problemów, których dotyczą.

mają być tak sformułowane, aby można było udzielić na nie wiarygodnej odpowiedzi

muszą być tak sformułowane, aby uzyskać dane obiektywne, porównywalne i sprawdzalne.

powinny być stawiane w odpowiedniej kolejności co wpływa na jakość ankiety
Rodzaje ankiet:

środowiskowe - rozprowadzane przez ankietera w wybranym środowisku, np. wśród pracowników.

prasowe - załączone do gazet, czasopism osobno lub na ich łamach

pocztowe - respondent rozsyła ankiety na dane adresy poszczególnych osób wybranych do badania

jawne - to takie, które wskazują na osobę respondenta, np. imienne bądź mogą wskazywać na osobę ze
względu na zawarte w nich pytania, np. pytania o zawód ojca, miejsce urodzenia itp.

anonimowe - nie są podpisywane jak i nie zawierają pytań, które mogłyby ujawnić osobę respondenta.
Wywiad - jest rozmową, w której biorą co najmniej dwie osoby, prowadzący wywiad (ankieter) i respondent
(osoba, która będzie odpowiadała na pytania), polega na zadawaniu pytań i uzyskiwaniu od respondentów
odpowiedzi, celem rozmowy jest uzyskanie określonych wcześniej istotnych dla badacza danych.
Rodzaje wywiadów:

.

ustne - rozmowa na interesujący badacza temat

skategoryzowane - respondent ma rozmawiać na określony temat ściśle według wcześniej
przygotowanego scenariusza

nie skategoryzowane - wywiad swobodny, respondent ma pełną inicjatywę co do prowadzenia
rozmowy, może przestawiać pytania, kierując się jedynie celem badania.

jawne - badana osoba została dokładnie poinformowana o tym, że prowadzi się z nią wywiad, o celu
badań i o roli jaką będzie odgrywał badany

ukryte - jakaś część wywiadu jest dla badanego ukryta, np. cel badań.

indywidualne - wywiad taki przeprowadzany tylko z jedną osobą.
pisemne - pytania i odpowiedzi zadawane w formie pisemnej
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
38
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i

zbiorowe - kiedy wywiad jest przeprowadzany więcej niż z jedną osobą.

panelowe - kilku badających zadaje pytania jednemu respondentowi w co najmniej dwóch spotkaniach
odbywających się w ciągu określonego czasu, bądź jeden badacz zadaje pytania kilku respondentom w
co najmniej dwóch spotkaniach.
31. BADANIE BIOGRAFICZNE
Jednym z pomysłodawców użycia materiałów biograficznych w badaniach jest Florian Znaniecki.
Florian Witold Znaniecki (ur. 15 stycznia 1882 w Świątnikach, zm. 23 marca
Champaign) – polski filozof i socjolog. Twórca polskiej socjologii akademickiej.
1958 w Urbana-
Jako jeden z pierwszych socjologów zastosował metodę badania dokumentów osobistych (biograficznych),
takich jak autobiografie, listy czy pamiętniki, w ten sposób analizował polskich emigrantów, przebywających
w Stanach Zjednoczonych.
Postulaty:
Podejście subiektywne – spojrzenie socjologa na rzeczywistość "oczyma jej uczestników".
Podejście obiektywne – spojrzenie socjologa na rzeczywistość oczyma "absolutnego obserwatora"
Był zwolennikiem punktu widzenia, który nazwał "kulturalizmem". Sądził, że socjologia powinna zajmować
się wytworami kultury, ponieważ jest ona nauką o kulturze. Kultura która się różni nie tylko od przyrody
(natury), ale także od świadomości jednostkowych. Zdaniem Znanieckiego rzeczywistość składa się z wielu
porządków: fizyczno-przyrodniczego, jak również psychicznego, społecznego i idealnego. Sformułował zasadę
"współczynnika humanistycznego", wedle której zjawiska społeczne należy traktować jako przedmiot czyichś
czynności. Dlatego tak wielki nacisk kładł na doświadczenia i poglądy jednostek.
Przedmiotem socjologii są układy społeczne, które składają się z wartości. Człowiek jest podstawowym
elementem każdego układu. Inne elementy które wchodzą do jednego układu to wartości wtórne. Wyodrębnił
cztery układy zamknięte:




czyny społeczne – najprostsze układy społeczne, takie jak prośba czy powitanie. W każdym czynie
można wyodrębnić następujące elementy: osoba, narzędzie, przedmiot, metoda, wynik.
stosunki społeczne – aby zaistniały, potrzebne są przynajmniej dwie osoby i platforma stosunku.
Platforma to np. obowiązki bądź przywileje.
grupy społeczne – czyli każde zmieszanie ludzi, które w świadomości tych ludzi stanowi odrębną
całość, czyli pewien układ odosobniony.
osobowości społeczne – kształtujące się pod wpływem kręgu społecznego.
32. EKSPERYMENT W SOCJOLOGII
Eksperyment – działanie polegające na kontroli pewnej ilości czynników przy manipulacji innymi w celu
zaobserwowania zmian zachodzących przy danym stanie rzeczy, pomaga sprawdzić reakcje badanej grupy ludzi
na interesujące zjawiska.
Pozwala na prawie pełne kontrolowanie i kształtowanie uwarunkowań sytuacyjnych danego zjawiska lub
procesu oraz sprawdzenie hipotez w sytuacjach, które są dla nich najbardziej istotne, czyli w sytuacjach
ekstremalnych.
Eksperymenty ze względu na sposób przeprowadzania badań możemy podzielić na:

eksperymenty projektowane w terenie i eksperymenty laboratoryjne;
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
39
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
Eksperymenty projektowane w terenie- biorą w nich udział ludzie, którzy nie są wyobcowani ze swego
środowiska w chwili eksperymentu
Eksperymenty laboratoryjne- do tego rodzaju eksperymentu bierze się grupę ludzi podzieloną
sukcesywnie na eksperymentalną i kontrolną. Poprzez tworzenie określonych, sztucznie wywołanych
sytuacji bada się reakcje tych ludzi, ich zachowanie zaistniałą sytuacją.

eksperymenty ex-post-facto i eksperymenty projekcyjne;
Eksperymenty ex-post-facto- bada określone zaszłe zdarzenie społeczne
Eksperymenty projekcyjne-bada wpływ nowych bodźców na badaną grupę ludzi

eksperymenty jednoczesne i eksperymenty sukcesywne
33. BADANIA SONDAŻOWE
Sondaż - polega na bezpośrednim kontakcie z osobami, których cechy bądź postawy są istotne z punktu
widzenia problemu badawczego, umożliwia systematyczne zbieranie danych od członków pewnych
zbiorowości.
Sondaże społeczne oparte na próbie losowej stały się najważniejszą pojedynczą techniką badań społecznych,
używaną we wszystkich naukach społecznych, badania rynku i badań opinii. Sondaże są źródłem danych do
opisu statystycznego społeczności krajowych, regionalnych i lokalnych.
Jedną z podstawowych zalet badań sondażowych jest ich przejrzystość i dostępność. Dostarczają informacji o
osobach, pełnionych przez nie rolach, grupach społecznych, takich jak gospodarstwa domowe czy rodziny,
organizacjach takich jak szkoły, zakłady pracy, czy przedsiębiorstwa.
Metoda sondażowa (zwana również Reprezentacyjna bądź Surveyowa).
Charakteryzuje się tym, iż pozwala na zdobycie wiedzy o dużej zbiorowości poprzez zbadanie jedynie jej
reprezentacji, tzn. próby reprezentacyjnej. Badania te należą do najpowszechniej stosowanych we współczesnej
socjologii. Pozwalają w stosunkowo krótkim czasie poznać dużą zbiorowość.
Typ badań sondażowych :

sondaże jednorazowe na próbie nie ważonej

sondaże jednorazowe na próbie ważonej

sondaże na próbach kontrastowych

sondaże powtarzane
34. STATYSTYKA W BADANIACH SOCJOLOGICZNYCH
Statystyka - nauka, której przedmiotem zainteresowania są metody pozyskiwania i prezentacji, a przede
wszystkim analizy danych opisujących zjawiska masowe. Jako technika badawcza w socjologii może okazać
się zawodna błędnie ukazując elementy składowe.
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
40
Uniwersytet Śląski
W y d z i a ł
P r a w a
i
A d m i n i s t r a c j i
Bibliografia:

„S o c j o l o g i a o g ó l n a , z a g a d n i e n i a p o d s t a w o w e ” – Stanisław Kosiński, Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, w y d a n i e p i e r w s z e , Warszawa 1987

„E l e m e n t a r n e p o j ę c i a s o c j o l o g i i ” – Jan Szczepański, Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, w y d a n i e c z w a r t e , Warszawa 1966

Elementy wykładów dr Michała Kalitowskiego – prowadzone w semestrze letnim roku
akademickiego 2007/2008 na Uniwersytecie Śląskim dla studentów wydziału P r a w a i
A d m i n i s t r a c j i , kierunek „p r a w o ”, studia niestacjonarne (zaoczne)
To opracowanie zagadnień egzaminacyjnych napisałem na podstawie w/w pozycji oraz moich notatek z
wykładów.
Wyrażam zgodę na jego rozpowszechnianie ale jedynie w formie nie odpłatnej.
Mam nadzieję że nie jednej osobie okaże się przydatne. Powodzenia na egzaminach!
Kamil Majewski
K a t o w i c e 2 0 0 8
B y O z z Y
41