Struktura społeczna analiza wybranych aspektów

Struktura społeczna analiza wybranych aspektów.
Cechą każdego społeczeństwa jest posiadanie wewnętrznej struktury. Strukturę społeczną
tworzą wszystkie elementy określające społeczeństwo np: układ grup, zbiorowości, klasy,
warstwy, grupy zawodowe oraz wzajemnie przenikające się zależności i więzy.
Jan Szczepański uważa, że struktura to budowa, układ różnorodnych elementów oraz
procesów i relacji występujących miedzy nimi. Elementami tymi są najczęściej zbiorowości
społeczne, grupy, społeczności lokalne, instytucje, role społeczne, które ułożone są w ten
sposób, żeby ich funkcje wzajemnie się uzupełniały i harmonizowały tak, aby mogły one jako
całości utrzymać się i rozwijać (J. Szczepański, 1970).
Polski socjolog Stanisław Ossowski opisując strukturę społeczną pisze, że jest to
system międzyludzkich zależności, dystansów i hierarchii zarówno w nieorganizacyjnej, jak
organizacyjnej formie. Autor ten uważa, że na strukturę społeczną składają się następujące
rodzaje stosunków społecznych:

stosunki funkcjonalne – wzajemnych zależności, są wynikiem społecznego podziału
pracy,

stosunki dychotomiczne – zależności jednostronnych, wynikają z przywilejów
i ograniczeń,

stosunki gradacyjne – społeczne są skutkiem hierarchii i gradacji (S. Ossowski, 1982).
Na strukturę społeczną składają się 4 wymiary, które są od siebie uzależnione. :

struktura normatywna – to sieć relacji , które występują w obrębie danej organizacji, w
której osoby zajmujące różne pozycje, stosują obowiązujące w niej reguły działania.
Zbudowana jest ona z sieci wartości, norm, instytucji społecznych.

struktura idealna – to relacje jakie występują pomiędzy przekonaniami i poglądami
osób zajmujących różne pozycje , w obrębie jednej organizacji, struktury.

struktura interakcyjna – są to formy komunikacji między osobami , które zajmują
różne pozycje w strukturze. Te typowe sposoby komunikacji mogą posiadać cechy tj.:
otwartość czy ograniczenia,

struktura interesów, szans życiowych – stopień dostępu do dóbr uznanych za
społecznie cenione, ważne, pożądane. m.in. przywilejów lub upośledzenia, władzy,
prestiżu, bogactwa, wiedzy, zdrowia itp.
Wszystkie wyżej wymienione wymiary struktury. Są ze sobą w ścisłych relacjach,
zależnościach. Każdy z wymiarów struktury wpływa na każdy inny ale jednocześnie
pozostaje pod wpływem wszystkich innych. ( P. Sztompka, 2007).
W socjologii wyodrębnia się 3 podstawowe rodzaje struktur społecznych:

mikrostruktury – to najmniejsze struktury społeczne, których podstawowymi
elementami są jednostki lub pełnione przez nie role społeczne. Małe struktury
cechują relacje bezpośrednie, twarzą w twarz. Typowymi małymi strukturami są
rodzina, klasa szkolna, grupy rówieśnicze, pracownicze itp. W obrębie małych
struktur dokonują się ważne ze społecznego punktu widzenia procesy takie jak:
socjalizacja, transmisja kulturowa, kształtowanie osobowości itp.. Z punktu
widzenia socjologa jest to struktura ostateczna, co oznacza, że dalej jest ona
nierozkładalna, jest ona ostatecznym elementem.

makrostruktury – to inaczej duże, największe struktury społeczne, których
elementami są inne grupy społeczne, zbiorowości takie jak: naród, klasy warstwy,
zbiorowości wyznaniowe, terytorialne itp.. To inaczej sieć relacji pomiędzy
złożonymi obiektami społecznymi, które posiadają swoją strukturę (P. Sztompka
2007).

Mezostruktury – jest to struktura pod względem wielkości i cech pośrednia,
pomiędzy makro i makrostrukturą i zawiera elementy pochodzące zarówno z
jednej jak i drugiej struktury np. społeczność lokalna (M. T. Frankowski, 2004).
Do celów analitycznych wyróżnia się kilka rodzajów struktury społecznej:

Wymiar dominacji i podporządkowania tzw. struktury przywództwa.

Wymiar przyjacielskich i nieprzyjacielskich działań – struktura socjometryczna.

Wymiar orientacji instrumentalnej i ekspresyjno- emocjonalnej – tzw. struktura
komunikacji czyli ról społecznych i statusów (M.T. Frankowski 2004).
Dosyć dokładnie strukturę społeczną opisuje N. Goodman, który stwierdza, że jest to układ
relacji, jakie zachodzą pomiędzy poszczególnymi elementami społeczeństwa, zbiorowości
jak:

Statusy społeczne

Role społeczne

Grupy społeczne

Kategorie społeczne

Organizacje społeczne

Instytucje społeczne

Wspólnoty terytorialne (N. Goodman, 1997).
1. M. T. Frankowski, Socjologia. Mikrostruktury społeczne. Wybrane zagadnienia,
Warszawa 2004
2. N. Goodman, Wstęp do socjologii, Poznań 1998, s. 52-56
3. S. Ossowski, O strukturze społecznej, Warszawa 1982, s. 109
4. P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, 2007, s. 142-144
5. J. Szczepański, Elementarnepojęcia socjologii, Warszawa 1970
Struktura klasowa oznacza podział społeczeństwa na klasy i grupy, różniące się od siebie
stosunkiem do środków produkcji tj. posiadaczy i nie posiadaczy środków produkcji.Ten
rodzaj struktury odpowiada koncepcji klasowej Karola Marksa. Współcześnie rozumienie
konfliktów klasowych znacznie odbiega od rozumienia XIX wiecznego, co jest oczywiście
spowodowane przemianami ekonomicznymi. Dziś najczęściej wyróżnia się trzy klasy tj:

klasa wyższa - stosunkowo mało liczna - to właściciele dużych przedsiębiorstw,
wysoka kadra urzędnicza i zawodowa;

klasa średnia - najbardziej liczna, stanowiąca podstawę społeczeństwa - obejmuje
średnich i drobnych przedsiębiorców, niższą kadrę zawodową, osoby pełniące tzw.
wolne zawody, wykwalifikowanych robotników;

klasa niższa - liczebność jej jest zmienna - obejmuje niewykwalifikowanych
pracowników, oraz osoby wykonujące niespecjalistyczne prace.
Współcześnie wyznacznikiem pozycji zajmowanej w społeczeństwie jest: zamożność,
zajmowane stanowisko zawód i styl życia. Przejście z pozycji niższej do wyższej jest
możliwe.
Struktura warstwowa odpowiada koncepcji warstwowej Maxa Webera i oznacza podział
społeczeństwa na warstwy, czyli zbiorowości ludzi uznających posiadanie wspólnej pozycji
społecznej. Przykładem takiej warstwy może być inteligencja łączy ich porównywalny
poziom i styl życia oraz wykształcenie. Kryterium struktury warstwowej jest też możliwość
wpływu na władzę i prestiż zajmowany przez daną osobę.
Struktura demograficzna określa zróżnicowanie społeczeństwa ze względu na wiek
(produkcyjny i poprodukcyjny), płeć (ilość kobiet i mężczyzn), miejsce zamieszkania
(miasto-wieś). Współcześnie obserwujemy w wielu dobrze rozwiniętych krajach zjawisko
starzenia się społeczeństwa, co stwarza nowe problemy społeczne i polityczne. Obserwujemy
również poważne zmiany jeśli chodzi o wpływ kobiet na kształt społeczeństw, a także
emigrację zarobkową ze wsi do dużych miast.
Struktura zawodowa ukazuje zróżnicowanie społeczne pod względem wykonywanego
zawodu. O prestiżu wykonywanego zawodu świadczy wysokość zarobków, choć nie jest to
regułą. Istnieją zawody, w których zarobki są wysokie np. sekretarka w poważnej firmie,
jednak ten zawód nie cieszy się wysokim uznaniem, natomiast szczególnie w małych
miasteczkach lekarze, czy nauczyciele w dalszym ciągu zajmują wysoka pozycje pod
względem prestiżu, co nie zawsze idzie w parze z zarobkami. W czasach, w których żyjemy
można zaobserwować szybkie tempo przemian w ramach struktur społecznych, pojawiają się
nowe grupy zanikają stare.
Przez strukturę społeczną rozumiemy zbiór części, z których składa się społeczeństwo,
oraz relacje między nimi. Istnieje wiele teorii porządkujących strukturę społeczną najpopularniejsza spośród nich jest teoria stratyfikacji (czyli uwarstwienia). Według niej
społeczeństwo składa się z warstw wyróżnionych na podstawie wysokości otrzymywanego
dochodu rocznego i posiadanego majątku. Najczęściej wyróżniane są trzy warstwy: klasa
wyższa (upper class), klasa średnia (middle class) i klasa niższa (lower class). Ta struktura
ma charakter continuum, czyli ciągły. Między poszczególnymi warstwami nie ma barier nie
do przebycia.
Takie spojrzenie na strukturę społeczną jest o tyle istotne, że jeszcze do niedawna w
socjologii dość popularne było podejście marksistowskie. Jego zwolennicy postrzegali
strukturę społeczną jako dychotomiczną, to znaczy podzieloną na dwie przeciwstawne klasy:
kapitalistów i robotników w społeczeństwie kapitalistycznym, chłopów i feudałów w
społeczeństwie feudalnym, niewolników i ich właścicieli w społeczeństwie niewolniczym.
Inne warstwy były traktowane przy analizie tych społeczeństw jako marginalne. Klasy miały
charakter zamknięty, nie istniała możliwość przejścia z jednej do drugiej. Zmianę warunków
położenia społecznego danej jednostki mogła przynieść tylko rewolucja.
Teoria stratyfikacji dostrzega natomiast zjawisko ruchliwości społecznej, które jest
powszechne w dzisiejszych społeczeństwach wysoko rozwiniętych. Ruchliwość ta może mieć
dwojaki charakter: pionowy i poziomy. Z ruchliwością pionową mamy do czynienia
wówczas, gdy jednostka zmienia swoją pozycję, przechodząc na przykład z klasy niższej do
klasy średniej lub w ramach tej samej klasy zajmuje pozycję, z którą wiąże się większy
dochód. Na przykład robotnik pracujący przy taśmie produkcyjnej po odbyciu kursu
podnoszącego jego kwalifikacje zawodowe zostaje majstrem. Mówimy wtedy o awansie
społecznym. Może się jednak zdarzyć, że zamiast ruchu z dołu do góry obserwujemy ruch
odwrotny: z góry w dół. Na przykład dyrektor przedsiębiorstwa traci stanowisko i zaczyna
pracować jako zwykły inżynier. Wtedy mówimy o degradacji społecznej.
Badania socjologiczne wykazały, że im wyższa klasa społeczna, z której pochodzi dana
jednostka, tym większa szansa, że będzie ona członkiem tej samej klasy co jej rodzice - lub
wyższej. Wynika stąd, że dzieci dziedziczą nie tylko majątek, ale także wykształcenie i
wartości, w tym motywację do osiągania sukcesu życiowego.
Z ruchliwością poziomą mamy do czynienia wówczas, gdy jednostka zmienia miejsce
zamieszkania lub wykonywane zajęcie (albo jedno i drugie), zachowując jednocześnie
dotychczasowy status społeczny. Na przykład księgowy z niewielkiej firmy zostaje agentem
ubezpieczeniowym. Albo nauczyciel, który dotąd pracował w Warszawie, przenosi się do
Wrocławia.
Duży wpływ na ruchliwość społeczną ma sytuacja na rynku pracy. Szczególnie w
krajach najwyżej rozwiniętych ludzie zmieniają miejsca zamieszkania w poszukiwaniu
lepszej - lub jakiejkolwiek - pracy. Z badań wynika, że przeciętny Amerykanin z klasy
średniej w ciągu swojego życia zawodowego ośmiokrotnie zmienia miejsce zamieszkania,
czasem przenosząc się z jednej dzielnicy miasta do drugiej, a czasem z Nowego Jorku do
Kalifornii. Przenosi się dlatego, że znajduje lepszą ofertę pracy. Z kolei Amerykanie z klasy
niższej z rejonów o dużym bezrobociu wędrują za pracą do stanów o większej aktywności
gospodarczej. Na przedmieściach dużych miast, na przykład w Kalifornii, powstają całe
osiedla mobile houses, czyli „domów na kółkach”, którymi podróżują poszukujący
zatrudnienia. Ten typ ruchliwości jest coraz bardziej widoczny także w krajach Europy
Zachodniej.
O społecznej sytuacji jednostki decyduje nie tylko jej położenie materialne, wyrażające
się przynależnością do określonej klasy, ale także inne czynniki, które w sumie określają jej
status. Zdaniem wybitnego niemieckiego socjologa Maxa Webera do tych czynników
zaliczamy, oprócz dochodu, także wykształcenie i prestiż.
Niekiedy zdarza się, że jednostka posiadająca wysoki status materialny nie ma
odpowiadającego jej pozycji społecznej wykształcenia i nie cieszy się prestiżem. Z taką
sytuacją mamy do czynienia w przypadku wielu przedsiębiorców działających w tak zwanej
szarej strefie lub osób, które zbiły majątek przez struktury zorganizowanej przestępczości.
Może też być tak, iż osoba z wyższym wykształceniem, ciesząca się prestiżem w
społeczeństwie, plasuje się dość nisko w hierarchii dochodów. Tak się dzieje w naszym kraju
w przypadku lekarzy zatrudnionych w społecznej służbie zdrowia czy wykładowców
państwowych wyższych uczelni. Zjawisko polegające na tym, że ta sama jednostka zajmuje
różne pozycje w hierarchii dochodu, wykształcenia i prestiżu, nazywamy rozbieżnością cech
położenia społecznego.