Chaos w Kosmosie Agnieszka Janiuk Centrum Fizyki Teoretycznej Polskiej Akademii Nauk rhads.deviantart.com Festiwal Nauki 22.09.2013 Kosmos – (gr. ) - oznacza ład, porządek Chaos (gr. ) – oznacza w mitologii pierwotną pustkę, z której wyłonił się kosmos. Był mieszaniną żywiołów, nie posiadał ustalonych kierunków Kosmos – w fizyce i astronomii, to inaczej Wszechświat, wszystko co nas otacza Chaos – w matematyce i fizyce, oznacza ogromną wrażliwość zjawisk dynamicznych (opisanych równaniami) na niewielkie zmiany warunków początkowych W trakcie wykładu omówię kilka przykładów działania chaosu na skalę kosmiczną aktywność Słońca ● "pogoda kosmiczna", ● chaotyczne zmiany orbit planet w Układzie Słonecznym ● chaotyczne zachowania gwiazd i odległych ● źródeł kosmicznych, takich jak aktywne galaktyki. ● Słońce Nasza macierzysta gwiazda - masa: 1,9 1030 kg - odległość od Ziemi: 149 mln km - średnica: 1,4 mln km - temperatura powierzchni: 5500 stopni - moc promieniowania: 3,83 1026 W Obecnie Słońce jest żółtym karłem. Zmieni się w czerwonego olbrzyma, i pochłonie 3 najbliższe planety. Obecny rozmiar Słońca R = 6,9 108 m Jasność L = 3,8 1026 W Temperatura fotosfery Teff = 5700 K Temperatura warstw koronalnych Tcor = 5 106 K Temperatura wnętrza Tin = 1.5 107 K Ciało doskonale czarne: pochłania całkowicie padające nań promieniowanie. Rozkład promieniowania emitowanego przez takie ciało zależy tylko od jego temperatury i opisane jest prawem Plancka. Słońce nie świeci tylko na żółto: - Obserwatoria satelitarne: Solar and Heliospheric Observatory (SOHO, 19962014, ESA/NASA); Solar Dynamics Observatory (SDO, 2010-2015, NASA) - spektroheliograf: instrument optyczny, służący do obserwacji tarczy Słońca w wąskim przedziale widma - radio: wybuchy rejestrowane na różnych częstotliwościach (127 MHz – 2 GHz) Słońce w świetle Słońce w promieniach X: Słońce w ultrafiolecie: widzialnym: - koronalne wyrzuty masy - granulacja powierzchni - rozbłyski - plamy słoneczne Aktywność słoneczna: zmiany natężenia promieniowania Słońca oraz strumienia naładowanych cząstek wiatru słonecznego Obserwowane są cykliczne wahania ilości plam na Słońcu ● koronalne wyrzuty masy ● Liczba Wolfa: emipryczna miara aktywności Słońca R = (10g + p) k G – liczba grup plam P – liczba plam K – współczynnik charakterystyczny dla instrumentu Słońce: diagram motylkowy W otoczce konwektywnej Słońca, materia wydostaje się na zewnątrz ciągnąc ze sobą linie pola magnetycznego. Plamy powstają tam, gdzie przez fotosferę przebija silny strumień pola magnetycznego (>3500 Gs). Temperatura plamy to ok 4200 K. Średnice plam dochodzą do 50000 km Podgrzanie plazmy w koronie słonecznej jest związane z rekoneksją pola magnetycznego Naładowane cząstki korony oddziałując ze sobą, emitują promieniowanie hamowania, które odpowiada za rozbłyski rentgenowskie Nasza gwiazda ostatnio weszła w okres zwiększonej aktywności magnetycznej. Należy oczekiwać, że przewidywane a spóźnione o dwa lata maksimum aktywności Słońca, przypadnie dopiero wiosną 2014 roku. W tym miesiącu, podobnie jak to było w sierpniu, możemy się spodziewać większej ilości plam, pochodni, protuberancji, rozbłysków i wyrzutów plazmy ze Słońca w przestrzeń międzyplanetarną, szczególnie w pierwszej i ostatniej dekadzie września. Rozbłyski słoneczne Rozbłysk z 1 września 1859: zaobserwowany przez Richarda Carringtona, spowodował awarię telegrafów na całej planecie Rozbłysk z 4 listopada 2003: najbardziej instensywny z dotychczasowych, widoczny na brzegu tarczy, w pobliżu grupy plam. Trwał ok. 30 minut. Klasa rentgenowska X28.0+ W wyniku rozbłysku zakłóceniom uległy na Ziemi: - systemy energetyczne - systemy nawigacyjne - kursy sztucznych satelitów Promieniowanie X jonizuje gaz w atmosferze. Swobodne elektrony absorbują fale radiowe o wysokiej częstotliwości. Koronalne wyrzuty masy Koronalne wyrzuty masy mogą zostać odepchnięte przez magnetosferę Ziemi. Jeśli jednak linie pól Słońca i Ziemi są antyrównoległe, magnetosfery przenikają się. Naładowane cząstki o energiach rzętu 100 MeV gromadzą sięw pasach Van Allena I mogą stanowiśc zagrożenie dla satelitów. Koronalne wyrzuty masy na Słońcu zmieniają prędkość i ciśnienie wiatru, wywołując gwałtowne zmiany w magnetosferze Ziemi (burze geomagnetyczne) Pogoda kosmiczna dotyczy warunków w kosmosie, które wpływają na ziemskie systemy technologiczne. Jest konsekwencją zachowania Słońca, ziemskiego pola magnetycznego i położenia Ziemi w Układzie Słonecznym. Naładowane elektrycznie cząstki wiatru słonecznego są chwytane przez magnetosferę ziemską Zorza polarna widoczna z pokładu promu kosmicznego Dicovery. Powataje wskutek przepływu prądu w jonosferza Ziemi Przewidywanie (modelowanie) pogody kosmicznej Magnetohydrodynamika: dynamika płynów naładowanych elektrycznie, wmrożonych w pole magnetyczne Rozwiązuje się układy nieliniowych równań różniczkowych (Naviera-Stokesa oraz Maxwella) Przewidywanie pogody kosmicznej jest niezwykle trudne 10. marca 1989: burza słoneczna. Przeciążenia sieci energetycznej spowodowało 9 godzin przerwy w dostawie prądu w całej prowincji Quebec w Kanadzie. Oszacowano straty na setki tysięcy USD. 26. X. 2003, “Burza Hallowen'owa”. Strumień naładowanych cząstek bombardował Międzynarodową Stację Kosmiczną Obserwacje Słońca z National Oceanic and Atmospheric Administration Eksperymenty laboratoryjne: tworzenie protuberancji (Paul Bellan, CalTech). Mierzone są wyrzuty plazmy prędkościami 30-50 km/s Planety Układ Słoneczny jest stabilny w skali czasu do miliona lat. W dłuższej skali, wzajemne niewielkie oddziaływania grawitacyjne planet powodują trudne do przewidzenia zmiany w ich orbitach. Układ ten staje się chaotyczny. W fizyce, jest to problem ruchu n ciał: m j r̈j =G ∑ j =1,n ; k≠ j m j m k (Druga zasada dynamiki Newtona) Znając obecne położenia i prędkości n planet, chcemy przwidzieć ich położenia i prędkości w dowolnym momencie w przyszłości (lub odtworzyć w przeszłości). Izaak Newton (1643-1721) rk − rj 3 ∣rk −rj∣ Prawa Keplera I. Planety poruszają się po orbitach eliptycznych wokół Słońca, które znajduje się w ognisku. Problem posiada 10 tzw. Całek ruchu (energia, położenie środka masy, pęd, moment pędu) Analitycznie problem ten można rozwiązać dla n=2 – w przypadku planet mamy Prawa Keplera Równanie biegunowe elipsy r = a (1-e2)/(1+e cos ) e – ekscentryczność II. prędkość polowa w ruchu planety jest stała III. Kwadrat okresu obiegu planety skaluje się z szescianem półosi wielkiej jej orbity P2 ~ a3 Jan Kepler (1571-1630) Dla n=3, problem ma rozwiązanie przybliżone: ograniczony problem 3 ciał. Masa jednego z nich jest zaniedbywalnie mała. Rozwiązanie podał w XVII wieku Lagrange. Joseph Loius Lagrange (1736 - 1813) Ciało o zaniedbywalnej masie może przebywać dowolnie długo w pobliżu punktów L4 i L5. Punkty L1, L2 i L3 są niestabilne. Przykłady: planetoidy, Grecy i Trojańczycy Księżyce Kodrylewskiego (punkty L4 i L5) Przepływ materii przez punkt L1 w układzie podwójnym gwiazd Wypływ materii z układu przez punkt L3 Rezonans okresów orbitalnych Planetoidy unikają orbit, których okres orbitalny jest w stosunku 2:1 i 3:1 z okresem orbitalnym Jowisza. Rezonansy te są niestabilne. Planetoidy osiągają w tych obszarach duże ekscentrycznosci orbit. Gdy ich tor przecina się z orbitą Marsa, zostają „wymiecione”. Mapa Poincare'go pokazuje pojawianie się obszarów chaosu w przestrzeni fazowej. Wykonuje się ją całkując numerycznie układ n równań ruchu I znajdując punkty przecięcia trajektorii przez n-1 wymiarową powierzchnię. Henri Poincare (1854-1912) Obiekty trans­Neptunowe Orbita obiektu 90482 Orcus, znajdującego się w Pasie Kuipera. Planeta karłowata ma okres orbiitalny w stosunku 2:3 z okresem Neptuna. Obiekt ten zwany jest anty-Plutonem. Liczba obiektów Pasa Kuipera, w funkcji odległości od Słońca (j.a.) Ruch orbitalny Orcusa w układzie Neptuna (N). Okręgi: orbity Urana, Saturna i Jowisza Przyszłość układu planetarnego Orbity planet-gigantów są zawsze stabilne. Pewne nieregularności ruchu mogą wykazywać Wenus i Ziemia, zaś orbita Marsa może uzyskać ekscentryczność do 0.2. • Najmniej przewidywalny jest Mekury. Wskutek chaotycznych odzdziaływań z Wenus mógłby nawet uzyskać e=1 i opuścić nasz system przed upływem 3,5 miliarda lat. • (wyniki symulacji komputerowych; J. Laskar, 1994, Astronomy and Astrophysics, 287, L9) Rozbieganie się trajektorii planet d Z(t) = exp ( t) d Z(t=0) lambda – wykładnik Lyapunova Odległość pomiędzy dwiema bliskimi trajektoriami rośnie w czasie wykładniczo Czas Lyapunova (odwrotność wykładnika) dla całego Układu Słonecznego jest rzędu 50 milionów lat, zaś w wypadku orbity Plutona jest to 20 milionów lat. Dodatkowo, na chaos wpływają: nieprzewidywalne zachowanie Słońca i utrata masy w wyniku wiatru słonecznego, oddziaływania od pobliskich gwiazd, siły pływowe w Galaktyce. Aleksander Lyapunov (1857-1918) Jaka przyszłość czeka Ziemię? Za kilka miliardów lat Słońce wejdzie w fazę czerwonego olbrzyma. Zanim to nastąpi, stopniowy wzrost jasności Słońca spowoduje wzrost temperatury na Ziemi i odparowanie wody z oceanów. Zakończy się wówczas ruch płyt tektonicznych. Może to zatrzymać działanie tzw. Dynamo magnetycznego Ziemi i spowodować zanik magnetosfery. Rozmiar czerwonego olbrzyma R = 2 AU (jednostki astronomiczne) -> Ziemia być może za około 7,5 miliarda lat zostanie pochłonięta przez naszą gwiazdę Gwiazdy i galaktyki Gwiazdy pulsujące typu BL Herculis Małomasywne, słabe gwiazdy, pulsujące z okresem poniżej 8 dni. Niektóre gwiazdy wykazują interesujące zjawisko: podwojenie okresu. Krzywa zmian blasku gwiazdy BL Her, dane z katalogu OGLE (ogle.astrouw.edu.pl) W teorii pulsacji gwiazd, stosuje się modele hydrodynamiczne, aby numerycznie rozwiązać układ równań różniczkowych, zależnych od czasu. Okazuje się, że w rozwiazaniach pojawiają się kolejne bifurkacje (wiele wartości maksymalnego rozmiaru gwiazdy, dla ustalonej temperatury efektywnej). Modele te mają zatem charakter chaotyczny... Odwzorowanie logistyczne x n 1=R x n 1− x n Diagram bifurkacyjny Wielomianowe odwzorowanie liczb z przedziału [0,1]. X_n może oznaczać np. wzgledną liczebnośc populacji Dla R<3, x osiąga z czasem stałą wartość, R-1/R Dla 3<R<4, wartości x oscylują pomiędzy 2, 4, 8, 16... itd. Punktami, gdy R>3, R>3.44949.., R>3.54409.. Stosumek parametrów R, dla których pojawiają się kolejne bifurkacje, nosi nazwę stałej Fingenbauma, d=4.6692... XTE J1550 ­564 Źródło rentgenowskie w gwiazdozbiorze Węgielnicy (V 381 Nor, pólkula południowa) Odległość o 5.3 kpc = 17000 lat świetlnych. Źródło pojaśniało w zakresie optycznym 25-krotnie, a zostało odkryte jako nowa rentgenowska w 1998 roku, gdy jego jasność przekroczyła 6-krotnie jasność mgławicy Krab. Odkryte przez satelitę RXTE/ASM Szacowana masa niewidocznego składnika to 10.5 +/- 1.0 mas Słońca, co sugeruje czarną dziurę (Orosz et al. 2002) “after” “before” Obserwacje optyczne, wykonane w pasmach J i V (J. Orosz) http://www.solstation.com/x-objects/xte-bh.htm Krzywa zmian blasku XTE J1550564 w zakresie rentgenowskim Obserwacje z satelity RXTE GRS 1915+105 Rentgenowski układ podwójny, czarna dziura z towarzyszem – gwiazdą typu widmowego K Jest to “mikrokwazar”, wyrzucający strugi materii o pozornie nadświetlnych prędkościach (Mirabel & Rodriguez 1994) Rentgenowskie krzywe zmian blasku mikrokwazara, różne typy (Belloni i in. 2000) Jasność źródła X jest bardzo duża, L~ 1039 erg/s, czyli materia musi opadać w olbrzymim tempie na czarną dziurę Układy podwójne rentgenowskie Czarna dziura nie świeci. W układzie podwójnym z gwiazdą, wsysa traconą przezeń materię. Gaz, zanim opadnie, tworzy tzw. Dysk akrecyjny – temperatura efektywna rzędu 107 K. Świeci w zakresie rentgenowskim. Atraktor Lorentza Ẋ =10 X −Y Ẏ =RX −Y − XZ Rozwiązanie dla atraktora Lorentza przy parametrach R = 28, σ = 10, oraz β = 8/3 (rzut na płaszczyznę X-Y). 8 Ż = Z − XY 3 Pogoda: trudna do przewidzenia w prognozach długoterminowych Edward Lorentz (“Deterministic Nonperiodic Flow”, 1963; in Journal of Atmospheric Sciences): - sformułował układ równań opisujących konwekcję w atmosferze - użył komputera do ich rozwiązania - zauważył, że powyżej pewnej wartści parametru Rayleigha (28) konwekcja robi się niestacjonarna - odkrył, że bardzo niewielka zmiana warunków początkowych powoduje w dłuższym czasie całkowitą zmianę ciągu rozwiązań dx/dt = -10 x + 10 y dy/dt = 28x -y -xz dz/dt = 8/3 z +xy Dynamika układu Lorentza. Dla wartości R> 100, system ewoluuje w kierunku cyklu granicznego, niezależnie od warunków początkowych. Dla 14<R<100, system jest chaotyczny, tj. nawet bardzo bliskie trajektorie początkowe rozbiegają sie wykładniczo w czasie. Chaos: szereg czasowy układu Lorentza z R=28 oraz odpowiadające mu widmo mocy oscylacji Misra, Harikrishnan, Ambika & Kembawi, 2005, Astrophysical Journal Mikrokwazar GRS 1915+105 W kilku stanach (spośród 12 sklasyfikowanych) wykazuje zmienność typu stochastycznego. Widmo mocy zmienności w stanie “rho” wykazuje istnienie oscylacji o niskiej częstotliwości. Analiza obserwacji w tym stanie wskazuje na obecność nieliniowej zmiennosci typu cyklu granicznego (układ Lorentza z R=500) Widmo mocy zmienności GRS 1915+105 w stanie “rho” Galaktyki aktywne Aktywna galaktyka M87 Aktywna galaktyka NGC 4261 Zmienność aktywnych galaktyk Analiza zmienności galaktyki aktywnej może doprowadzić do wnosku, że jest to system chaotyczny. Galaktyka NGC 5548 (Uttley i in. 2002) Wiele z nich wykazuje zmienność na poziomie szumu. Może być to tzw. Szum śrutowy (ang. shot-noise). Jest to “szum biały”, o stałej gęstości widmowej energii. Niektóre z galaktyk, na przykład NGC 4051, wykazuje istnienie atraktora niskiego rzędu -> zmienność chaotyczną. Widmo mocy zmienności - pokazuje rozkład częstotliwościowy mocy (amplitudy) sygnału czasowego - nachylenie płaskie (biały szum) bądź spadek z częstością (czerwony szum) - może pokazać występowanie oscylacji o określonej częstości Widmo mocy zmienności w krzywej blasku galaktyki NGC 5548 (Czerny i in. 1999). Chaotyczna galaktyka NGC 4051 Metody poszukiwania chaosu: - predykcji nieliniowej (oparta na badaniu zaniku krótkoterminowych korelacji w sygnale czasowym) - analiza wymiaru korelacji - rozkład według wartości osobliwych (SVD) Sygnał z galaktyki NGC 4051 wykazuje oznaki istnienia chaosu niskiego rzędu (Lehto i in. 1993) (rząd=liczba równań nieliniowych kierujących zachowaniem układu) Krzywa zmian blasku w zakresie rentgenowskim, zarejestrowana przez satelitę EXOSAT Jak wygąda centrum aktywnej galaktyki? Obłoki gazu otaczają źródło promieni X. Biorą udział w rozpraszaniu, absorpcji i reemisji tego promieniowania. Obserwujemy bardzo zmienny sygnał ze źródła, na różnych skalach czasowych. Zmienność stochastyczna czy chaos deterministyczny? Dwa hipotetyczne scenariusze zmienności aktywnych galaktyk - duża liczba nieskorelowanych ze sobą rozbłysków, na przykład wskutek rekoneksji pól magnetycznych -> zmienność liniowa, stochastyczna - globalna ewolucja źródła, której podłożem są nieliniowe zależności, opisane równaniami różniczkowymi -> zmienność w sensie chaosu deterministycznego Akrecja dyskowa na czarną dziurę: teoretycznie opisana układem nieliniowych równań różniczkowych (r. Naviera­Stokesa). W ośrodku może dochodzić do indukowania niestabilności, powodujących zmienność chaotyczną, na przykład typu cyklu granicznego. ...Na zakończenie, trochę filozofii „Trudno będzie opowiedzieć dalszy ciąg tej mojej historii. W ogóle nie wiem, czy to jest historia. Trudno nazwać historią takie ciągłe... skupianie się... i rozpadanie... elementów...” W. Gombrowicz, „Kosmos” “Kosmos” Gombrowicza: Jednostka stoi naprzeciw wszechświata, próbuje sprostać mu własną myślą i działaniem. Z natłoku wrażeń, faktów, chce zbudować uporządkowany świat. Prowadzi desperacką grę z postaciami wokół siebie, wchodzi w interakcje – jednak inne osoby mogą mu udzielić jedynie rąbka własnych obsesji. Próby te okazują się zadaniem niewykonalnym lub prowadzącym wprost w szaleństwo. Z posłowia prof. Jana Błońskiego Sir Martin Rees, brytyjski Astronom Królewski Dziękuję za uwagę!