Zagadnienie-źródeł-poznania-racjonalizm-i-empiryzm

Zagadnienie źródeł i granic
poznania – racjonalizm,
empiryzm, irracjonalizm,
realizm, idealizm
Andrzej Łukasik
Zakład Ontologii i Teorii Poznania
Instytut Filozofii UMCS
http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik
www.filozofia.umcs.lublin.pl
„Wszyscy ludzie z natury dążą do poznania, czego dowodem jest ich umiłowanie
zmysłów (bo, nawet niezależnie od ich praktycznej użyteczności, miłują je dla nich
samych), a zwłaszcza ponad wszystkie inne dla wzroku. Nie tylko bowiem gdy
działamy, ale nawet wtedy, gdy nie mamy niczego praktycznego na względzie,
stawiamy wzrok ponad wszystkie inne zmysły. Przyczyną zaś jest to, że ze
wszystkich zmysłów wzrok w najwyższym stopniu umożliwia nam poznanie i ujawnia
wiele różnic”.
Arystoteles, Metafizyka 980 a
1. Skąd pochodzi nasza wiedza o świecie? – aspekt genetyczny (psychologiczny)
problemu
2. Jakie są prawomocne metody uzasadniania prawdziwości sądów? – aspekt
metodologiczny (epistemologiczny) problemu
3. Czy możliwe jest poznanie rzeczywistości transcendentnej wobec umysłu
podmiotu poznającego?
4. Czy istnieją pozaracjonalne źródła poznania?
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zagadnienie źródeł poznania
wersja genetyczna (psychologiczna)
Zagadnienie genezy naszych pojęć, sądów i myśli
Czy istnieje wiedza wrodzona, czy też cała wiedza pochodzi z doświadczenia?
Źródła wiedzy o świecie – rozum czy zmysły?
racjonalizm genetyczny (natywizm) – istnieje
wiedza wrodzona
(Platon, Kartezjusz, Leibniz): struktura
naszego umysłu (mózgu) sprawia, że
musimy wytworzyć pewne pojęcia i dojść do
pewnych przekonań niezależnie od
doświadczenia
empiryzm genetyczny – jedynym źródłem
wiedzy są zmysły
(Arystoteles, Locke, Berkeley, Hume,
Condillac): umysł ludzki pierwotnie jest
tabula rasa (czystą, niezapisaną tablicą) –
nihil est in intellectu, qod prius fuerit in
sensu (nic nie ma w umyśle, czego by
wcześniej nie było w zmysłach)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zagadnienie źródeł poznania
zagadnienie istnienia pozaracjonalnych źródeł poznania
Czy poza doświadczeniem i rozumowaniem istnieją inne (pozaracjonalne) źródła
poznania?
racjonalizm
Jedyna wartościowa wiedza = zdobyta na
podstawie doświadczenia i rozumowania
wzór – poznanie naukowe (intersubiektywna
komunikowalność i sprawdzalność)
irracjonalizm
Akceptacja pozaracjonalnych źródeł
poznania (intuicja, uczucia, objawienie)
wzór – religia, mistycyzm, wiedza
ezoteryczna
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zagadnienie źródeł poznania
wersja metodologiczna (epistemologiczna)
Zagadnienie kryterium prawomocności rezultatów poznawczych.
W jaki sposób można dojść do prawdziwego i uzasadnionego poznania?
racjonalizm metodologiczny
(aprioryzm)
skrajny: rozum jest jedynym
kryterium prawomocności
umiarkowany: istnieją sądy
syntetyczne a priori
(np. Kant)
empiryzm metodologiczny – dominującą
rolę w poznaniu odgrywa doświadczenie
(zmysłowe – zewnętrzne; introspekcja –
wewnętrzne)
umiarkowany: tylko sądy analityczne są a
priori (np. Hume)
skrajny: wszelkie twierdzenia oparte są na
doświadczeniu (nawet logika i matematyka)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zagadnienie granic poznania
Czy umysł może poznać przedmioty transcendentne?
(łac. transcendere – przekraczać) – zagadnienie
transcendencji
tak:
epistemologiczny realizm
naiwny
krytyczny
nie:
epistemologiczny idealizm
epistemologiczny idealizm immanentny:
umysł może poznać jedynie własne
przeżycia
George Berkeley
epistemologiczny idealizm transcendentalny:
umysł może poznać jedynie własne
konstrukcje
Immanuel Kant
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Heraklit z Efezu (VI/V w. p.n.e.)
Filozofia grecka – intelektualizm: dominująca rola rozumu
Obecny zarówno empiryzm genetyczny jak i racjonalizm
„Złymi świadkami oczy i uszy ludziom, którzy mają dusze barbarzyńców”.
Heraklit z Efezu
Wariabilizm – powszechna zmienność rzeczy
„Nie można dwa razy wejść do tej samej rzeki”.
„Wszystko płynie”.
Arche = ogień
Logos (rozum) własność nie tylko człowieka, ale i Wszechświata
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Parmenides z Elei (VI/V w. p.n.e.)
„Trzeba z konieczności powiedzieć i myśleć, że tylko to, co jest, istnieje. Bo byt jest, a
niebytu nie ma”.
Parmenides z Elei
Skrajny racjonalizm – odrzucenie doświadczenia jako źródła poznania; wartościowe
jest wyłącznie poznanie rozumowe; metoda = dedukcja
zjawisko / rzeczywistość
Byt jest:
jeden, wieczny, ciągły, niezmienny, niepodzielny, nieruchomy
Pojęcie zmiany implikuje sprzeczność, zmiana nie jest możliwa
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Paradoksy Zenona z Elei
Achilles i żółw: „w wyścigu najszybszy biegacz nie może nigdy prześcignąć
najpowolniejszego, bo ścigający musi najpierw osiągnąć punkt, z którego ścigany już
wyruszył, tak że powolniejszy ma zawsze pewne wyprzedzenie” (Arystoteles, Fizyka, VI,
239 b)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Strzała: lecąca strzała w każdej chwili lotu znajduje się w pewnym miejscu, jeżeli znajduje
się w pewnym miejscu, to w tym miejscu spoczywa, zatem strzała spoczywa podczas lotu
„skoro wszystko albo zawsze znajduje się w stanie spoczynku, albo w ruchu, i że jest w
spoczynku, gdy zajmuje równą sobie przestrzeń, a to, co jest w ruchu, znajduje się
zawsze w jakimś ‘teraz’, wobec tego strzała wypuszczona z łuku stoi w miejscu”
(Arystoteles, Fizyka, VI 239 b)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Dychotomia: aby przejść z A do B, trzeba pokonać najpierw połowę drogi , aby pokonać
połowę drogi, trzeba najpierw pokonać połowę połowy drogi itd. (odcinek można dzielić w
nieskończoność), ruch jest niemożliwy, ponieważ aby przejść z A do B należałoby
pokonać nieskończoną sumę skończonych odcinków, czego nie można uczynić w
skończonym czasie
„ruch nie istnieje wskutek tego, że to, co znajduje się w ruchu, musi wpierw przebyć
połowę drogi zanim osiągnie cel” (Arystoteles, Fizyka 239 b)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Stadion: „Czwarty argument odnosi się do ciał poruszających się na stadionie w
przeciwnych kierunkach, w szeregach utworzonych z równej ilości tych ciał o
jednakowych rozmiarach; jeden z tych szeregów zajmuje przestrzeń od końca stadionu
do punktu środkowego, a drugi od punktu środkowego do początku stadionu. Sądzi, iż
tego wynika wniosek, że połowa danego czasu jest równa jego podwójnemu okresowe.
Paralogizm ten opiera się na założeniu, że ciało w tym samym czasie i tą samą
szybkością mija zarówno ciało będące w ruchu, jak i o takich samych rozmiarach ciało
spoczywające” (Arystoteles, Fizyka, VI, 240 a)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Spróbuj rozwiązać jeden z paradoksów Zenona z Elei.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Demokryt z Abdery (460-360 p.n.e.)
„Czymś umownym […] jest słodkie, czymś umownym gorzkie,
czymś umownym gorące, czymś umownym zimne, czymś umownym jest barwa,
naprawdę zaś istnieją tylko atomy i próżnia”.
(Sekstus Empiryk, Adversus mathematicos, VII 135; FVS 68 B 9)
własności obiektywne / własności subiektywne (zmysłowe)
„[…] dwie są formy możności poznania: jedna prawdziwa, druga ciemna. Do ciemnej
należą łącznie te wszystkie: wzrok, słuch, powonienie, smak, dotyk. Prawdziwa zaś
forma jest od tamtej oddzielona. […] Kiedy ciemna już nie może tego, co zbyt małe,
ani słyszeć, ani wąchać, ani smakować, ani spostrzegać dotykiem [a trzeba szukać
tego, co] bardziej subtelne [wtedy zastępuje ją forma prawdziwa, mająca bardziej
precyzyjne narzędzia sądzenia]. Tak więc podług niego [Demokryta – A. Ł.] rozum,
który nazywa prawdziwą możnością poznania, stanowi kryterium prawdy” (Sekstus
Empiryk, Przeciw logikom, I, 139).
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Racjonalizm genetyczny (aprioryzm, natywizm)
a priori – niezależne od doświadczenia (pojęcia, sądy, dyspozycje…)
Teza: istnieje wiedza niezależna od doświadczenia, wrodzona umysłowi ludzkiemu
(ideae innatae – stąd natywizm)
3>2
p lub nie-p
dobro, piękno, prawda…
substancja,
przyczynowość…
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Platon (427-347) – anamnesis
Poznanie zmysłowe – (empiryczne) zawodne mniemanie
dotyczące zjawisk; doksa – mniemanie
Poznanie rozumowe (aprioryczne); episteme – wiedza pewna zawarta w pojęciach
ogólnych
Co poznajemy przez pojęcia?
Nie rzeczy – są zmienne i złożone..
Idee (gr. kształt, postać) – podstawowy rodzaj bytu (np. samo piękno, dobro jako
takie…)
Zmysły nie są źródłem wiedzy, postrzeżenie sprawia, że przypominamy sobie wiedzę
wrodzoną
Np. określając rzeczy jako równe, musimy uprzednio dysponować pojęciem równości
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Platon – nauka o stopniach poznania
Tylko wiedza rozumowa jest wartościowa.
Np. poznanie w astronomii: „Będziemy się zajmować astronomią tak jak geometrią,
zaś to, co jest na niebie pozostawmy na uboczu, jeśli mamy uprawiać prawdziwą
astronomię”, „tą pstrokacizną na niebie należy posługiwać się tylko jako przykładem”.
1. Poznanie dyskursywne – przez rozumowanie, pośrednio dochodzimy do prawdy
2. Poznanie intuicyjne – bezpośrednie poznanie idei (wgląd)
Matematyka – najbliższa ideału nauki (czyste pojęcia, niezmienne związki, ale
posługuje się myśleniem obrazowym – geometria)
Dialektyka – czyste (nieempiryczne), bezobrazowe myślenie, badanie samych pojęć,
ich logicznych zależności; początek logiki (systematyczne badania – Arystoteles)
Zadanie filozofii – nie tylko poznanie prawdy, ale dokonanie przewrotu w duszy,
„spokrewnienie jej z tym, co moralnie piękne”
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Kartezjusz (1596-1650) – idee wrodzone
Uwaga: w filozofii nowożytnej znaczenie terminu „idea” jest różne
od platońskiego
Platon: idee nie są bytem psychicznym
(lecz obiektywną rzeczywistością)
Kartezjusz: idee istnieją w naszym umyśle
Skrajny racjonalizm – zmysły są przydatne do życia, nie odgrywają żadnej roli w
poznaniu; wrażenia – sposobność do uświadomienia sobie wrodzonych idei
1. Idee wrodzone – np. substancji, Boga, jaźni; nie zależą od przedmiotów
zewnętrznych; są własnością umysłu; niezależne od woli; proste; jasne i wyraźne;
wrodzona jest dyspozycja do określonych przedstawień; są niezawodne
(wpojone przez Boga) i towarzyszy im „światło naturalne”, zapewniające
prawdziwość
2. Idee nabyte – np. przedstawienie Słońca
3. Idee skonstruowane – np. przedstawienie pegaza
Wydanie sądu jest aktem decyzji; same przedstawienia nie są błędne (np. pegaz);
błąd pojawia się gdy uznajemy, że pegaz istnieje (woluntarystyczna teoria sądu)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Empiryzm genetyczny
Teza: cała wiedza zawarta w pojęciach, sądach,
teoriach naukowych pochodzi z doświadczenia;
nie istnieje wiedza od doświadczenia niezależna
Fundamentalna rola doświadczenia
doświadczanie zewnętrzne (zmysły)
doświadczenie wewnętrzne (introspekcja)
Pierwotnie umysł ludzki pierwotnie jest tabula rasa (czystą, niezapisaną tablicą)
nihil est in intellectu, qod prius fuerit in sensu
(nic nie ma w umyśle, czego by wcześniej nie było w zmysłach)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Arystoteles (384-322)
Byt jest jednostkowy, wiedza ogólna
Wszelkie poznanie rozpoczyna się od spostrzeżeń
(zmysły są źródłem wiedzy)
Drogą stopniowej abstrakcji umysł dochodzi do pojęć ogólnych
Abstrakcja (łac. abstractio – oddzielenie, odrywanie) – czynność polegająca na
myślowym oddzielaniu cech nieistotnych (z danego punktu widzenia) badanego
przedmiotu (np. badając znaczenie nazwy abstrahujemy od tego, czy ma parzystą,
czy nieparzystą liczbę liter)
Poznanie ma charakter całkowicie bierny
Początek i podstawa wiedzy – doświadczenie zmysłowe (empiryzm genetyczny)
Cel – wiedza rozumowa (racjonalizm)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Logika (narzędzie nauk) – teoria pojęć i sądów
Definicja pojęcia – umieszczenie pojęcia w hierarchii pojęć (definicja klasyczna –
przez rodzaj i różnicę gatunkową, np. kwadrat to prostokąt równoboczny; człowiek to
zwierzę rozumne)
Istnieje kres definiowania – są pojęcia ogólne niemające definicji
Sądy – tworzą hierarchię racji i następstw; sądy ogólniejsze stanowią rację dla mniej
ogólnych
Istnieje kres dowodzenia – sądy najogólniejsze np. zasada niesprzeczności nie mogą
być i nie potrzebują być dowodzone (nie ma ogólniejszych); dogmatyzm
Sylogizm:
każdy człowiek jest śmiertelny
Sokrates jest człowiekiem
_____________________
Sokrates jest śmiertelny
Natura rzeczy – z ogółu wynika szczegół (dedukcja); porządek logiczny
Natura umysłu – ze znajomości szczegółów dochodzimy do wiedzy ogólnej
(indukcja); porządek psychologiczny
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Współczesne koncepcje wiedzy wrodzonej
Wrodzone mechanizmy przyswajania języka (Noam Chomsky)
Reprezentacja liczb
Wrodzony charakter intuicji geometrycznych: poczucie kierunku, relacji…
(wykorzystanie w nawigacji przez różne gatunki)
Mentalizacja u dzieci – zdolność do przypisywania innym niewidocznych,
wewnętrznych stanów umysłu
Wrodzony mechanizm postrzegania przyczynowości…
Obecnie zagadnienia te są przedmiotem badań empirycznych, a nie analiz
filozoficznych.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Dedukcja a indukcja
„- Jakim cudem udało ci się to wydedukować – spytałem.
- Co wydedukować? – spytał rozdrażnionym tonem.
- To, że ten człowiek był emerytowanym sierżantem piechoty morskiej?
- […] Mimo, że był po drugiej stronie ulicy, zauważyłem wielką niebieską kotwicę wytatuowaną na
grzbiecie jego dłoni. To nasuwało skojarzenie z morzem. Miał jednak postawę zawodowego
wojskowego i regulaminowe bokobrody. Wszystko to pasowało do żołnierza piechoty morskiej. Po
sposobie, w jaki trzymał głowę i wymachiwał swoją laską, stwierdziłem, że najwyraźniej ma o sobie
bardzo wysokie mniemanie; jego zachowanie wydawało mi się nieco władcze. Z wyrazu twarzy
natomiast można było wywnioskować, że jest to zrównoważony, budzący szacunek mężczyzna w
średnim wieku. Wszystkie wymienione fakty przemawiały za tym, że musiał być w randze sierżanta.
- Cudowne! – zawołałem.
- Raczej pospolite – odparł Holmes […]”.
(A. Conan Doyle, Tajemnica Lauriston Gardens)
Problem: czy stosowane przez Sherlocka Holmesa rozumowanie jest rozumowaniem dedukcyjnym?
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Przykład rozumowania dedukcyjnego (1)
Wszystkie wykłady z filozofii są nudne
Prowadzony przeze mnie wykład jest wykładem z filozofii
___________________________________________________
Ten wykład jest nudny
a) i b) – przesłanki, c) – wniosek
rozumowanie dedukcyjne: jeśli przesłanki są prawdziwe, to wniosek musi być prawdziwy; nie jest
możliwe, aby przesłanki były prawdziwe, a wniosek fałszywy (otrzymalibyśmy sprzeczność)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Przykład (2)
Niektóre wykłady z filozofii są nudne
Prowadzony przeze mnie wykład jest wykładem z filozofii
__________________________________________________
Ten wykład jest nudny
Czy wniosek wynika logicznie z przesłanek?
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Przykład (2)
Niektóre wykłady z filozofii są nudne
Prowadzony przeze mnie wykład jest wykładem z filozofii
__________________________________________________
Ten wykład jest nudny
W (2) wniosek nie wynika z konieczności z przesłanek (prowadzony wykład może być interesujący).
Uznanie przesłanek za prawdziwe i (c) za fałszywe nie implikuje sprzeczności
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Przykład (3)
Wszystkie planety mają 3 księżyce
Ziemia jest planetą
______________________________
Ziemia ma 3 księżyce
Pytanie: czy rozumowanie (3) jest poprawne?
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Przykład (3)
Wszystkie planety mają 3 księżyce
Ziemia jest planetą
______________________________
Ziemia ma 3 księżyce
Rozumowanie jest poprawne, ale…
Logika dedukcyjna to nauka o wyprowadzeniu jednych zdań z innych zdań. Za pomocą samej logiki
nie można ustalić prawdziwości przesłanek (logika nie jest źródłem prawdziwych twierdzeń o
świecie).
Dedukcja – wnioskowanie od racji do następstwa, z przesłanek wynika wniosek, wnioskowanie
niezawodne („od ogółu do szczegółu”).
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Indukcja
Typ rozumowania redukcyjnego (od szczegółu do ogółu), metoda wyprowadzenia wniosku, będącego
zdaniem ogólnym z przesłanek będących zdaniami jednostkowymi
Indukcja jest rozumowaniem zawodnym (prawdziwość przesłanek nie gwarantuje prawdziwości
wniosku)
Uwaga: indukcja matematyczna (indukcja zupełna) jest rozumowaniem dedukcyjnym
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Indukcja matematyczna
Metoda dowodzenia twierdzeń o liczbach naturalnych
Niech T(n) będzie formą zdaniową o zmiennej n określoną w dziedzinie N. Jeśli za n wstawić
dowolną liczbę naturalną, to T(n) stanie się zdaniem prawdziwym albo fałszywym.
Zasada indukcji matematycznej:
1. Jeżeli istniej taka liczna n0, że T(n0) jest zdaniem prawdziwym
2. Dla każdej liczby naturalnej n zachodzi implikacja T(n) → T(n +1)
_______________________________________________________
To T(n) jest prawdziwe dla każdej liczny naturalnej n.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Indukcja enumeracyjna i eliminacyjna
Indukcja enumeracyjna – wnioskowanie, w którym zdanie stwierdzające ogólną prawidłowość
uznajemy jako wniosek na podstawie uznania zdań jednostkowych, stwierdzających niektóre
poszczególne przypadki tej prawidłowości
Indukcja eliminacyjna – wnioskowanie, w którym jedna z przesłanek jest alternatywą kilku zdań
ogólnych, inne przesłanki są zdaniami jednostkowymi obalającym wszystkie człony tej alternatywy z
wyjątkiem jednego. Wnioskiem indukcji eliminacyjnej jest jeden nieobalony człon alternatywy (F.
Bacon, J. S. Mill)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Teoria idoli: Francis Bacon
F. Bacon (1561-1626), Novum Organum (1620), Nowa Atlantyda (1627)
Empiryzm: nauka jako środek do praktycznych celów – wiedza to potęga (panowanie człowieka nad
przyrodą), należy nie kontemplować przyrodę, lecz „wydrzeć jej tajemnice” przez eksperyment
Odrzucenie sylogizmu na rzecz metody empirycznej – indukcji
„umysłowi ludzkiemu nie skrzydeł trzeba, lecz ołowiu”
Podwójne zadanie filozofii:
1) usunąć źródła błędów; 2) wskazać pozytywne środki zdobywania wiedzy
1) Teoria złudzeń (idola)
a. złudzenia plemienne (idola tribus) wspólne całemu gatunkowi ludzkiemu, wynikające z właściwej
człowiekowi konstrukcji (np. skłonność do antropomorfizowania, teleologicznego ujmowania
przyrody…)
b. złudzenia jaskini (idola specus) indywidualne uwarunkowane wychowaniem, lekturą,
wykształceniem (por. Platon i alegoria jaskini)
c. złudzenia rynkowe (idola fori) powodowane przez język (w języku są wyrazy, którym nic nie
odpowiada – por. onomatoidy Kotarbińskiego)
g. złudzenia teatru (idola theatri) hipostazy i błędy pojęć właściwe tradycji filozoficznej
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Teoria indukcji Bacona
Podstawa nauki = eksperyment (zamiast przypadkowego zbierania faktów) + indukcja (zamiast
sylogizmu por. Arystoteles)
Analogia ze światem zwierząt: mrówki – tylko zbierają, pająki – snują własne nici, pszczoły – zbierają i przerabiają zebrany materiał
Indukcja nie jest prostym zestawianiem faktów, lecz metodą ich uogólniania – poszukiwania stałych
związków
Jeśli zajmujemy się jakąś własnością W należy:
Zestawić wypadki, w jakich W występuje (wykaz obecności)
Zestawić wypadki, w jakich W nie występuje (wykaz braku)
Zestawić wypadki, w jakich W występuje w różnym stopniu (wykaz stopni)
Właściwa indukcja ma na celu ustalenie, jakie własności wiążą się badaną własnością:
Wyniki:
Odrzucenie własności brakujących w pewnych przypadkach
Dodanie własności
Rozstrzygnięcie kwestii spornych
Cel rozumowania indukcyjnego – znalezienie stałych własności, stanowiących istotę rzeczy (por.
Arystoteles)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Teoria indukcji Bacona cd.
1.
2.
3.
4.
Formułujemy wyczerpującą listę wzajemnie wykluczających się hipotez H
Jeśli lista jest wyczerpująca, to znajduje się na niej H prawdziwa
Za pomocą eksperymentu eliminujemy H fałszywe
Pozostaje H prawdziwa
Eksperyment krzyżowy (experimentum crucis) – musi być tak zaprojektowany, aby dowolny jego
rezultat eliminował co najmniej jedną z alternatywnych hipotez
Problem: skąd wiadomo, które czynniki są istotne w danym eksperymencie?
Powinniśmy przyjąć H dopiero po wyeliminowaniu H alternatywnych, ale musimy zakładać inne H…
aby dokonać wstępnej selekcji „czynników nieistotnych”
Zawsze można przeanalizować jedynie skończoną liczbę czynników. Skąd wiadomo, że liczba
czynników w przyrodzie jest skończona? (tzn. że spełnione jest założenie ograniczonej
różnorodności świata)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Niedookreślenie teorii przez dane empiryczne
Po wyeliminowaniu wszystkich hipotez niezgodnych z pewnym zespołem danych empirycznych
zawsze pozostaje nieskończenie wiele danych do wyeliminowania
Paradoks doboru krzywej:
1. Dowolny zbiór danych empirycznych można przedstawić w postaci skończonego zbioru
punktów na płaszczyźnie
2. Istnieje nieskończony zbiór krzywych przechodzących przez wszystkie punkty tego zbioru
Nawet przy założeniu skończonej różnorodności świata metoda Bacona może być wiarygodna
jedynie przy założeniu istnienia prawidłowości w przyrodzie
Bacon zakładał esencjalizm (rzeczy mają swoją istotę)
Później – zamiast poszukiwania istoty rzeczy – poszukiwanie prawidłowości, możliwych do ujęcia w
postaci praw przyrody
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Kanony Milla
J. St. Mill (1806-1873), A System of Logic, 1843
Empiryzm – wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia (stanowisko przeciwstawne – aprioryzm)
prawa logiki wywodzą się z doświadczenia (są uogólnieniem doświadczeń, a nie pierwotne i
oczywiste)
Nominalizm – w świecie istnieją tylko rzeczy jednostkowe, ogólne są jedynie wyrazy
Definicja nie oddaje „istoty rzeczy” ale znaczenie wyrazów
Do twierdzeń ogólnych można dojść tylko przez indukcję (doświadczenia są zawsze
jednostkowe); z twierdzeń ogólnych można potem dedukcyjnie wyprowadzać wnioski (odrzucenie
sylogizmu)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Kanon jedynej zgodności
Jeżeli zdarzenia szeregu (1) A, B, C…, zachodzą wcześniej niż szeregu (2) a, b, c… oraz tylko jeden
element szeregu (1) i (2) powtarzają się, mamy prawo przypuszczać, że A jest przyczyną a
A, B, C… → a, b, c…
A, D, E… → a, d, e…
__________________
A→a
(→ symbolizuje związek przyczynowy)
Przykład: tzw. gorączka Teksasu (koniec XIX w. USA): krowy hodowane na północy i przenoszone
na południe zapadały na chorobę i masowo padały. Th. Smith zauważył, że choroba jest przenoszona
zawsze (jedyna zgodność) przez kleszcze.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Kanon jedynej różnicy
Jeżeli zdarzenia szeregu (1) A, B, C…, zachodzą wcześniej niż szeregu (2) a, b, c… oraz brak tylko
jeden elementu szeregu (1) związany jest z brakiem tylko jednego elementu (2), mamy prawo
przypuszczać, że A jest przyczyną a
A, B, C… → a, b, c…
D, E… → d, e…
__________________
A→a
Przykład: tzw. gorączka Teksasu (XIX w. USA): krowy hodowane na północy i przenoszone na
południe zapadały na chorobę i masowo padały. Th. Smith zauważył, że krowy z południa zapadały w
młodości na lekką gorączkę i były uodpornione
Kanony (1) i (2) można stosować łącznie – łączny kanon zgodności i różnicy
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Kanon jedynej reszty
Jeśli nie jesteśmy pewni, czy przyczyną a jest A, B czy C, oraz wiemy, że przyczyną a nie jest ani B
ani C, wtedy – na zasadzie reszty – wnosimy, że A jest przyczyną a
A lub B lub C → a
nie-B → a
nie-C → a
__________________
A→a
Jeśli wiemy, że pewne zjawisko a można wyjaśnić tylko na jeden z dwóch sposobów A lub B, to jeśli
nie B, zatem A (tertium non datur)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Kanon zmian towarzyszących
Jeśli nie wiemy, czy zdarzenie typu A jedynie współwystępują ze zdarzeniami typu a, czy też są
powiązane z nimi przyczynowo, to jeśli zmiana A związana jest ze zmianą a (pozostałe pozostają
stałe), możemy wnosić, że A jest przyczyną a
A1, B, C… → a1, b, c…
A2, B, C… → a2, b, c…
A3, B, C… → a3, b, c…
__________________
A→a
Przykład: związek okresu drgań wahadła (a) z wartością przyciągania grawitacyjnego (A) w różnych
miejscach na Ziemi
Bacon – indukcja pozwala poznać istotę rzeczy
Mill – indukcja pozwala poznać przyczyny zdarzeń, podstawa prawa przyczynowości jest
psychologiczna i subiektywna (przyzwyczajenie, że coś, co wielokrotnie okazywało się prawdą,
nadal okaże się prawdą)
Problem: prawo przyczynowości opiera się na indukcji, a indukcja na przyczynowości…
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Sposoby uzasadnienia indukcji
Naiwny indukcjonizm – nauka wychodzi od obserwacji, wiedza naukowa wyprowadzana jest za
pomocą indukcji ze zdań obserwacyjnych
Zasada indukcji:
„Jeżeli duża ilość przedmiotów A została zaobserwowana i wszystkie miały własność B, to wszystkie
A mają własność B”.
Problem: jak uzasadnić zasadę indukcji?
Jeżeli nawet zdania obserwacyjne są niezawodne [twierdzenie możliwe do zakwestionowania], to w
jaki sposób rozumowanie indukcyjne prowadzi do wiedzy niezawodnej?
Rozumowanie indukcyjne jest zawodne (w odróżnieniu od rozumowania dedukcyjnego) –
prawdziwość przesłanek rozumowania indukcyjnego nie gwarantuje prawdziwości wniosku.
Kruk x1 zaobserwowany w czasie t1 okazał się czarny
Kruk x2 zaobserwowany w czasie t2 okazał się czarny itd.
________
Wszystkie kruki są czarne
Błąd: nie ma żadnej logicznej gwarancji, że następny zaobserwowany
kruk będzie nie-czarny
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Sposoby uzasadnienia indukcji
Przykład: Bertrand Russel i przypowieść o indyku-indukcjoniście
Rozumowanie indyka:
Pierwszego dnia na fermie indyczej nakarmiono mnie o 9 rano
Drugiego dnia na fermie indyczej nakarmiono mnie o 9 rano…
[obserwacji dokonał w różnych okolicznościach w długim, czasie]
n-tego dnia na fermie indyczej nakarmiono mnie o 9 rano
________
Wniosek: zawsze otrzymuję posiłki o 9 rano
Na Święto Dziękczynienia indyk został upieczony…
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Sposoby uzasadnienia indukcji
Zasady indukcji nie można uzasadnić na podstawie doświadczenia:
Zasada indukcji okazała się skuteczna w sytuacji x1
Zasada indukcji okazała się skuteczna w sytuacji x2, itd.
________
Zasada indukcji jest zawsze skuteczna
Błąd circulus vitiosus – nie można posługiwać się indukcją w celu uzasadnienia indukcji
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Sposoby uzasadnienia indukcji
Co to jest „duża ilość” obserwacji?
Czy aby się przekonać, że bomba atomowa może wywołać ogromne zniszczenia i śmierć wielu ludzi
trzeba wielokrotnie powtarzać jej zrzucenie na miasto?
Czy aby się przekonać, że ogień parzy, trzeba wielokrotnie wkładać rękę do ognia?
Czy na podstawie tego, że „jasnowidzowi” udało raz poprawnie przewidzieć jakieś wydarzenie
należy uznać, że posiada dar przewidywania przyszłości?
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Galileo Galilei (1564-1642)
„Filozofia zapisana jest w tej ogromnej księdze, którą stale mamy otwartą przed naszymi oczami;
myślę o wszechświecie; lecz nie można jej zrozumieć, jeśli się wpierw nie nauczymy rozumieć języka i
pojmować znaki, jakimi została zapisana. Zapisana została zaś w języku matematyki, a jej literami są
trójkąty, koła i inne figury geometryczne, bez których niepodobna pojąć z niej ludzkim umysłem ani
słowa; bez nich jest to błądzenie po mrocznym labiryncie” (Galileo Galilei, Il saggiatore)
Idealizacja
Eksperyment
Matematyczny opis zjawisk
Powstanie matematycznego przyrodoznawstwa
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zagadnienie granic poznania
Czy umysł może poznać przedmioty transcendentne?
(łac. transcendere – przekraczać) – zagadnienie
transcendencji
tak:
epistemologiczny realizm
nie:
epistemologiczny idealizm
epistemologiczny idealizm immanentny:
umysł może poznać jedynie własne
przeżycia
George Berkeley
epistemologiczny idealizm transcendentalny:
umysł może poznać jedynie własne
konstrukcje
Immanuel Kant
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Kartezjusz (Rene Descartes, 1596-1650)
Subiektywistyczny punkt wyjścia: podstawa filozofii - immanentna sfera
filozofującego podmiotu (świadomość)
racjonalizm
Discours de la methode
Geometrie
Dioptrique, Meteores
Meditationes de prima philosophiae, 1641
Principia philosophiae, 1644
Le monde ou le traite de la lumiere, 1664
www.umcs.filozofia.lublin.pl
„Rozsądek jest rzeczą najsprawiedliwiej rozdzieloną na świecie: każdy bowiem
mniema, iż jest weń tak dobrze zaopatrzony, że nawet ci, których najtrudniej
zadowolić w innych sprawach, nie zwykli pożądać do więcej, niż go posiadają”
(Kartezjusz, Rozprawa o metodzie)
Założenie Kartezjusza: odpowiednia metoda umożliwi zdobycie wiedzy prawdziwej
11/12 grudnia 1619 – koncepcja jedności nauk
„wobec tego, że dla każdej rzeczy istnieje jedna tylko prawda, to, skoro ktoś ją
wykryje, wie o niej tyle, ile tylko wiedzieć można” (Kartezjusz, Rozprawa o metodzie,
cz. 2)
„Albowiem ostatecznie metoda, która uczy, jak przestrzegać prawdziwego porządku i
dokładnie wykazywać wszelkie okoliczności tego, czego szukamy, zawiera wszystko,
co daje pewność prawidłom matematyki” (Kartezjusz, Rozprawa o metodzie, cz. 2)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Metoda analityczna
„nigdy nie przyjmować za prawdziwej żadnej rzeczy, zanim by jako taka nie została
rozpoznana przeze mnie w sposób oczywisty” („jasno i wyraźnie”)
„dzielić każde z badanych zagadnień na tyle cząstek, na ile by się dało i na ile byłoby
potrzeba do najlepszego ich rozwiązania”
„prowadzić swe myśli w porządku, poczynając od przedmiotów najprostszych i
najdostępniejszych poznaniu i wznosić się po trochu, jakby po stopniach, aż do
poznania przedmiotów bardziej złożonych”
„czynić wszędzie wyliczenia tak całkowite i przeglądy tak powszechne, aby być
pewnym, że nic nie zostało pominięte”
(Kartezjusz, Rozprawa o metodzie, cz. 2)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Racjonalizm
Według Kartezjusza nie zmysły, lecz rozum pozwala zdobyć wiedzę prawdziwą
racjonalizm vs empiryzm
Problem: poszukuję wiedzy pewnej… ale od czego zacząć?
Kartezjusz poszukuje niewzruszonej podstawy wiedzy
Archimedes: „dajcie mi punkt oparcia, a poruszę całą Ziemię”
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Sceptycyzm metodologiczny
„odrzucić jako bezwzględnie fałszywe wszystko, co do czego mógłbym sobie
wyobrazić najmniejszą nawet wątpliwość, aby zobaczyć, czy potem nie zostałoby w
zespole mych wierzeń nic takiego, co by było całkowicie niewątpliwe”
„Tak więc, jako że nasze zmysły niekiedy nas zwodzą, zamierzałem przyjąć, że nie
istnieje ani jedna rzecz, która by była taka, jaką wydaje się nam za ich sprawą”
[możliwość błędy w geometrii] – „odrzuciłem jako błędne wszystkie racje, które
brałem poprzednio za dowody”
„wszystkie myśli, które mamy na jawie, mogą nas nachodzić również we śnie” –
„wszystko, co kiedykolwiek znalazło się w moim umyśle, nie było bardziej prawdziwe
aniżeli moje senne widziadła”
(Kartezjusz, Rozprawa o metodzie, cz. 3)
Czy pozostaje coś, w co niepodobna wątpić?
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Cogito ergo sum
„zwróciłem uwagę na to, że w chwili, gdy chciałem tak myśleć, że wszystko jest
fałszywe, stawało się konieczne, bym ja, którym to myślał, był czymś. A
spostrzegłszy, że ta prawda: myślę, więc jestem była tak niezachwiana i pewna, że
wszelkie najbardziej dziwaczne przypuszczenia sceptyków nie zdołały jej zachwiać,
uznałem bez obawy błędu, że mogę ją przyjąć jako pierwszą zasadę filozofii, której
poszukiwałem”
(Kartezjusz, Rozprawa o metodzie, cz. 3)
Problem: czym jestem?
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Res cogitans
„Poznałem dzięki temu, że byłem substancją, której całą istotę czy naturę […]
stanowi wyłącznie myślenie i która dla swego istnienia nie wymaga żadnego miejsca
[…] i nie zależy od żadnego przedmiotu materialnego. Tak, że oto „Ja” […] czyli
dusza […] dzięki której jestem tym, czym jestem, jest całkowicie odrębna od ciała i
jest nawet łatwiejsza do poznania niż ono […] a nadto gdyby nie było wcale ciała,
dusza nie przestałaby być tym wszystkim, czym jest. […] Czym więc jestem? Rzeczą
myślącą; ale co to jest? Jest to rzecz, która wątpi, pojmuje, twierdzi, przeczy, chce,
nie chce, a także wyobraża sobie i czuje”
(Kartezjusz, Rozprawa o metodzie).
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Problemy:
Skąd wiem, że nie jestem mózgiem w naczyniu podłączonym
do komputera?
Skąd wiem, że nie jestem w Matrixie?
Skąd wiem, że istnieje świat transcendentny?
Kartezjusz zakwestionował świadectwa zmysłów, nie może zatem na podstawie
doświadczenia zmysłowego twierdzić, że poznaje świat zewnętrzny i że świat
zewnętrzny istnieje!
Problem transcendencji
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Rozwiązanie Kartezjusza
Moja niedoskonała jaźń nie mogła jej
wytworzyć, bo skutek nie może być
doskonalszy od przyczyny…
Zatem Bóg
istnieje!
Bóg nie jest zwodzicielem,
zatem świat istnieje!
Okrywam w umyśle ideę Boga
(istoty doskonałej)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Inne rozwiązanie…
Skąd wiem, że świat transcendentny istnieje?
Nie wiem!
Solus ipse sum (solipsyzm)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716)
„Rozumowania nasze opierają się na dwóch wielkich zasadach:
na zasadzie sprzeczności, na mocy której osądzamy jako fałszywe
to, co jest sprzecznością objęte, i jako prawdziwe to, co jest
przeciwstawne fałszowi lub z nim sprzeczne. […]
Opierają się też na zasadzie racji dostatecznej, na mocy której stwierdzamy, że
żaden fakt nie może okazać się rzeczywisty, czyli istniejący, żadna wypowiedź
prawdziwa, jeżeli nie ma racji dostatecznej, dla której to jest takie, a nie inne; chociaż
racje te najczęściej nie mogą być nam znane”.
G. W. Leibniz, Zasady filozofii, czyli monadologia, s. 303
www.umcs.filozofia.lublin.pl
John Locke (1632-1704)
Essay Concerning Human Understanding (1690)
Badania dotyczące rozumu ludzkiego
Zadanie filozofii – badanie naszych pojęć
(psychologiczne badania nad umysłem)
Wszelkie sądy (prawdziwe i fałszywe) pochodzą z doświadczenia
Doświadczenie świata zewnętrznego – postrzeżenia (sensation)
Doświadczenie świata wewnętrznego – refleksja (refelection)
Idee – wszystko, co znajdujemy w umyśle
Znamy bezpośrednio tylko idee, nie rzeczy
Własności pierwotne (primary) – obiektywne, np. rozciągłość, kształt, ruch
Własności wtórne (secundary) – subiektywne, np. barwa, smak, dźwięk
Idee proste – pochodzą wyłącznie z doświadczenia
Idee złożone – połączenia idei prostych przez umysł
www.umcs.filozofia.lublin.pl
George Berkeley (1685-1753)
Skrajny nominalizm
[szczegóły – por. spór o uniwersalia]
– w umyśle nie ma nic abstrakcyjnego (nie można sobie przedstawić barwy, które nie
byłaby czerwona, zielona…, czyli „barwy w ogóle”; trójkąta, który nie byłby ani
prostokątny, ani ostrokątny…)
- Idea = konkretne wyobrażenie
Jedynym źródłem wiedzy o świecie są zmysły
Filozofia matematyki – figury rysowane na tablicy nie są jedynie ilustracją, lecz
właściwym przedmiotem wiedzy geometrycznej: każda linia ma określoną grubość,
nie można dzielić odcinka w nieskończoność, nie istnieją wielkości mniejsze od
postrzeganych (nie istnieją wielkości nieskończenie małe)…
własności obiektywne i subiektywne
wszelkie własności są subiektywne – istnieją tylko w umysłach (np. barwa istnieje
tylko, gdy jest postrzegana, podobnie kształt i inne tzw. własności obiektywne)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Epistemologiczny idealizm immanentny
George Berkeley (1685-1753)
A New Theory of Vision, 1709
Principles of Human Knowledge, 1710
Three Dialogues between Hylas and Philonous, 1713
Alciphron, 1732
Siris, 1744
Skrajny nominalizm – nie ma w umyśle idei (pojęć) abstrakcyjnych
Skrajny empiryzm (sensualizm) – doświadczenie zmysłowe jedynym źródłem wiedzy
Skrajny subiektywizm – wszelkie własności są subiektywne (istnieją w umysłach)
Immaterializm – nie istnieją substancje materialne (ciała – zespoły jakości)
Spirytualizm – istnieją substancje duchowe (umysły)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Co spostrzegam?
Pogląd potoczny – postrzegam przedmioty istniejące niezależnie ode mnie
(transcendentne)
Epistemologiczny idealizm immanentny – przedmiotem poznania są wrażenia
istniejące w moim umyśle (immanentne przedmioty świadomości)
Widzę barwę…
barwa jest wrażeniem…
wrażenie istnieje w moim umyśle…
Widzę pewien kształt…
kształt jest wrażeniem…
wrażenie istnieje w moim umyśle…
Słyszę…
itd…
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Konsekwencje metafizyczne
metafizyczny idealizm subiektywny
esse est percipi (być znaczy być postrzeganym)
„Myślę, że każdy będzie tego intuicyjnie pewien, kto tylko zważy, co się rozumie
przez termin istnieć. Kiedy powiadam, że stół, na którym piszę, istnieje, znaczy to, że
go widzę i dotykam. Jeślibym zaś był poza moją pracownią, wówczas powinienem
powiedzieć, że stół istniał — rozumiejąc przez to, że gdybym był wewnątrz, mógłbym
go postrzegać lub że jakiś inny duch postrzega go w tej chwili. Kiedy powiadam, że
istniał zapach, znaczy to, że został odczuty węchem; że istniał dźwięk, znaczy, że
został usłyszany; że istniał kolor albo kształt, znaczy, że został dostrzeżony lub
dotknięty. To jest wszystko, co rozumiem przez te i tym podobne wyrażenia. Wydaje
mi się bowiem całkowicie niezrozumiałym to, co mówi się o absolutnym istnieniu
przedmiotów niemyślących, bez żadnego związku z tym, że są postrzegane. Ich esse
stanowi percipi — i jest niemożliwym to, aby istniały poza umysłem czy myślącymi
przedmiotami, które je postrzegają”. (G. Berkeley)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Immaterializm i spirytualizm
Zdaniem Berkeley’a dusze (niematerialne umysły) istnieją w sensie dosłownym
(istnieją substancje duchowe)
Ciała istnieją = jakiś podmiot ich doznaje, ktoś przeżywa odpowiednie wrażenia, ktoś
jest świadom wrażeń
Ciała = wrażenia lub układy wrażeń
Wrażenie istnieje = ktoś to wrażenie przeżywa
Jeżeli termin materia oznacza coś istniejącego obiektywnie (niezależnie od
świadomości podmiotu poznającego), to nie ma materii
„Nie mam bezpośredniej intuicji tego, że istnieje materia; nie mogę również z wrażeń
zmysłowych, z idei, z pojęć, z działań lub uczuć wyprowadzić ani prawdopodobnego,
ani koniecznego wniosku, aby istniała substancja, niezdolna do myślenia i
postrzegania, nieaktywna. Natomiast o istnieniu mojego Ja, to znaczy mojej duszy,
umysłu lub zasady myślącej, posiadam wiedzę oczywistą na podstawie refleksji”.
George Berkeley
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Rzeczywistość i pozory
„te świadomości, które się z sobą zgadzają, stanowią wystarczającą większość, aby
zamknąć przeciwników w szpitalach dla obłąkanych". [A. S. Eddington: Nowe oblicze
natury, s. 246]
pozory
rzeczywistość
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Etienne Bonnot de Condillac (1715-1780)
O pochodzeniu poznania ludzkiego, Traktat o wrażeniach, Logika
Skrajny sensualizm – wszelka wiedza pochodzi z wrażeń zmysłowych
Bierność umysłu – nie ma wrodzonych idei i dyspozycji; funkcje umysłu wytwarzają
się w rezultacie wrażeń (wrażenia = subiektywne stany umysłu)
Eksperyment myślowy „posąg”
Posąg ma zdolność odbierania wrażeń jednego zmysłu (np. powonienia)
Silniejsze wrażenia pociągają uwagę
Wrażenia pozostawiają ślady – powstaje pamięć
Nowe wrażenia są porównywane z wcześniejszymi – sądzenie
W każdym wrażeniu: przedstawienie i zabarwienie uczuciowe
Stopniowo powstają: uwaga, pamięć, wyobraźnia, sądzenie i wnioskowanie
pożądanie, wola, miłość, nienawiść, nadzieja, obawa…
Z jednego zmysłu stopniowo rozwija się całe życie psychiczne
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Czy umysł pozbawiony jakichkolwiek mechanizmów wrodzonych (tabula rasa) mógłby się
uczyć?
www.umcs.filozofia.lublin.pl
David Hume (1711-1776)
Treatise on Human Nature, 1739-1740 (3 t.)
An Enquiry Concerning Human Understanding, 1748
An Enquiry Concerning the Priniples of Morals, 1751
Przedmiot badań teorii poznania – nasze przedstawienia; nie (psychologiczne)
zagadnienie genezy, lecz (epistemologiczne) zagadnienie prawomocności idei
Radykalny empiryzm
Pierwotne – wrażenia (impressions)
Pochodne – idee (ideas): idee pochodzą z wrażeń (są ich kopiami)
Prekursor pozytywizmu
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Przedmiot wiedzy i problem doświadczenia
związki między ideami (nauki formalne: logika i matematyka) – a priori (niezależne
od doświadczenia); prawdy konieczne i oczywiste (zaprzeczenie implikuje
sprzeczność)
Np. twierdzenie Pitagorasa jest słuszne nawet gdyby w świecie nie było trójkątów
Twierdzenia matematyki nie dotyczą rzeczywistości
fakty (przyrodoznawstwo) – a posteriori (na podstawie doświadczenia); ani
konieczne ani oczywiste (można pomyśleć zaprzeczenie dowolnego faktu)
Np. można pomyśleć, że jutro nie nastąpi wschód Słońca (twierdzenie to jest równie
zrozumiałe i nie zawiera sprzeczności jak jego zaprzeczenie)
Problem: na jakiej podstawie możemy orzekać o przyszłych faktach?
Porównaj: „dzisiaj zaobserwowałem wschód Słońca” (stwierdziłem fakt)
„jutro nastąpi wschód Słońca” (wykraczam poza fakty)
Problem przyczynowości: czy między faktami zachodzą związki konieczne?
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Krytyka pojęcia przyczynowości
„[…] wszystkie prawa przyrody i wszystkie bez wyjątku zachowania się ciał znamy
wyłącznie z doświadczenia” […] każdy skutek jest zdarzeniem różnym od swojej
przyczyny. Nie można go przeto wykryć w przyczynie, a aprioryczne na jego temat
pomysły i koncepcje są czymś zupełnie dowolnym”.
David Hume, Badania dotyczące rozumu ludzkiego
Związku przyczynowego nie poznajemy a priori – np. przez analizę pojęcia prochu
nie można wykazać, że eksploduje
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Związku przyczynowego nie poznajemy empirycznie: pojęcie przyczynowości
wykracza poza (dotychczasowe) doświadczenie
Obserwujemy jedynie następstwo zdarzeń, czyste doświadczenie informuje nas o
następstwie faktów, a nie o wynikaniu
post hoc non est propter hoc
„[…] nie można na tej tylko podstawie, że jedno zjawisko w jednym przypadku
wyprzedziło inne, wyprowadzić rozumnego wniosku, że pierwsze jest przyczyną
drugiego”.
David Hume, Badania dotyczące rozumu ludzkiego
„[…] tym, co wobec stałego związku dwóch rzeczy, np. gorąca i płomienia, ciężaru i
masy, każe nam po ukazaniu się jednego oczekiwać drugiego, jest wyłącznie
przyzwyczajenie. […] jest to jedyna hipoteza, która usuwa trudność wytłumaczenia,
dlaczego z tysiąca przypadków wyprowadzamy wniosek, którego nie możemy
wyprowadzić z jednego przypadku, niczym od tamtych się nie różniącego”.
David Hume, Badania dotyczące rozumu ludzkiego
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Krytyka pojęcia substancji
Przyjmując istnienie substancji wykraczamy poza dane doświadczenia
W doświadczeniu dane są nam jedynie wrażenia (a nie ich przyczyny)
Podstawa przekonania o istnieniu substancji jest psychologiczna – wyobraźnia i
instynkt
Krytyka substancji duchowej
„Gdy wnikam dokładniej w to, co nazywam ‚jaźnią’, to trafiam zawsze tylko na takie
czy inne szczegółowe przedstawienia i nie obserwuję nigdy nic innego, jak tylko
postrzeżenia”
David Hume
www.umcs.filozofia.lublin.pl
„Gdy bierzemy do ręki książki z dziedziny teologii lub metafizyki, to musimy pytać:
czy zawiera badania nad wielkością i liczbą prowadzone drogą czystego
rozumowania? Nie. Czy zawiera badania nad faktami i istnieniem? Nie. To należy
wrzucić ją w ogień, gdyż może zawierać jedynie fikcje i złudzenia”.
David Hume
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Immanuel Kant (1727-1804)
Istnieją prawomocne sądy a priori niebędące sądami
analitycznymi – sądy syntetyczne a priori.
Sądy analityczne – np. każdy kwadrat ma cztery boki
Sądy eksplikują sens terminów, nie mówią nic o świecie doświadczenia, są a priori
Sądy syntetyczne – twierdzenia rzeczowe niebędące definicjami, powiększają naszą
wiedzę o świecie
np.
5 + 7 = 12
Linia prosta jest najkrótszym połączeniem między dwoma punktami
Suma długości dwóch boków trójkąta jest większa niż długość podstawy
Aby rozpoznać prawdziwość twierdzeń geometrii wystarczy „czysta naoczność”
(wyobraźnia) – jest to wiedza a priori
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Idealizm transcendentalny
Immanuel Kant (1724-1804)
przedmiot poznania – konstrukcja podmiotu poznającego wyposażonego w:
aprioryczne formy zmysłowości (przestrzeń i czas)
transcendentalne kategorie intelektu (substancja, przyczynowość…)
Kritik der reinen Vernuft, 1781, wyd. 2 1787
Kritik der praktischen Vernuft, 1788
Kritik dr Urteilskraft, 1791
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Kantowski podział sądów
sąd – treść zdania w sensie logicznym (S jest P)
zdania mogą być sformułowane w różnych językach, ale wyrażać ten sam sąd
np. Snow is white, Śnieg jest biały
Jak na podstawie przedstawień możemy coś wiedzieć o rzeczach? – badania
transcendentalne
sądy
sądy
analityczne
(trójkąt ma trzy
kąty)
syntetyczne
(każde
zjawisko ma
przyczynę)
a priori
(5 + 7 = 12)
konieczne i
powszechne
a posteriori
(śnieg jest
biały)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zagadnienie sądów syntetycznych a priori
sądy analityczne a priori (wszystkie sądy analityczne są a priori) – aby stwierdzić
prawdziwość sądu wystarcza znajomość języka (np. trójkąt ma trzy kąty, kawaler to
mężczyzna nieżonaty)
sądy syntetyczne a posteriori – ich prawdziwość (lub fałszywość) rozpoznajemy na
podstawie doświadczenia (np. śnieg jest biały, Ziemia jest kulista, atom He ma dwa
elektrony)
sądy syntetyczne a priori – ich prawdziwość rozpoznajemy niezależnie od
doświadczenia, ale powiększają one naszą wiedzę
PROBLEM: jak są możliwe sądy syntetyczne a priori? – jak jest możliwe, że
niezależnie od doświadczenia (czyli a priori) jesteśmy w posiadaniu wiedzy o świecie,
który ukazuje się nam w doświadczeniu?
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Przykład: aby stwierdzić prawdziwość nierówności trójkąta nie jest potrzebne
doświadczenie – wystarczy czysta wyobraźnia.
Twierdzenie to jest sądem syntetycznym a priori
abc
a
b
c
Uwaga: w czasach Kanta (i aż do połowy XIX w.) sądzono, że geometria Euklidesa
jest jedynym możliwym systemem geometrii
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Kant a Hume
Hume (i empiryzm) – tylko sądy analityczne są a priori, sądy syntetyczne są
aposteriori
Kant – w pojęciu wiedzy jest zawarte to, że jest pewna i powszechna
„Doświadczenie poucza bowiem, że coś jest takie a nie inne, ale nigdy, że inne być
nie może. Jeśli więc znajdzie się twierdzenie, które w myśli występuje jako
konieczne, to jest ono sądem a priori. Następnie, doświadczenie nie daje sądom
nigdy właściwej i ścisłej powszechności, lecz tylko przypuszczalną i względną… Jeśli
więc jakiś sąd pomyślany jest jako ściśle powszechny, tzn. jeśli nie dopuszcza
wyjątku, to nie jest wyprowadzony z doświadczenia, lecz jest ważny a priori”. (Kant)
Sądy syntetyczne a priori występują w matematyce i w matematycznym
przyrodoznawstwie (fizyka Newtona)
punkt wyjścia – nauka; badania transcendentalne – analiza nauki: jak jest możliwa
czysta matematyka? Jak jest możliwe matematyczne przyrodoznawstwo?
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Czas i przestrzeń jako aprioryczne formy zmysłowości
Czas jest „formą naszej wewnętrznej naoczności. Jeśli odbierze się jej ten
szczególny warunek naszej zmysłowości, to znika również pojęcie czasu; czas
przywiązany jest bowiem nie do samych przedmiotów, lecz tylko do podmiotu, który
je ogląda. […] Chcieliśmy więc powiedzieć, że wszelkie nasze oglądanie nie jest
niczym innym jak przedstawianiem sobie pewnego zjawiska; że ani rzeczy, które
oglądamy, nie są same w sobie tym, za co je bierzemy w naoczności, ani też stosunki
między nimi nie są same w sobie takie, jak nam się przejawiają; i że gdybyśmy w
ogóle usunęli nasz podmiot lub choćby tylko podmiotową ważność zmysłów, to
znikłyby wszelkie te własności, wszelkie stosunki między przedmiotami w przestrzeni
i czasie, a nawet sama przestrzeń i czas, gdyż jako zjawiska nie mogą istnieć same
w sobie, lecz tylko w nas. […] Przestrzeń i czas są jego czystymi formami, a jego
materią są wrażenia w ogóle” (I. Kant, Krytyka czystego rozumu, t. 1, „O czasie”).
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Czas i przestrzeń jako aprioryczne formy zmysłowości
Przestrzeń nie jest pojęciem empirycznym, które by zostało wysnute z doświadczeń
zewnętrznych
Przestrzeń jest koniecznym wyobrażeniem a priori leżącym u podłoża wszelkich
zewnętrznych danych naocznych
O przestrzeni, o istotach rozciągłych itd. możemy przeto mówić tylko ze stanowiska
człowieka.
Stwierdzamy zatem empiryczną realność przestrzeni (w odniesieniu do wszelkiego
możliwego zewnętrznego doświadczenia), jakkolwiek zarazem przyjmujemy jej
transcendentalną idealność, tj. to, że jest ona niczym, skoro tylko opuścimy warunek
możliwości wszelkiego doświadczenia i uznajemy ją za coś, co znajduje się u
podłoża rzeczy samych w sobie.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Nauka Kanta o „dwóch pniach poznania” – synteza
racjonalizmu z empiryzmem
Dinge an sich (rzeczy same w sobie) – noumen, niepoznawalne
przedmiot poznania – fenomen (zjawisko), konstrukcja umysłu podmiotu
poznającego
zmysły – czas i przestrzeń jako
aprioryczne formy zmysłów
rozum – transcendentalne kategorie
intelektu (substancja, przyczynowość…)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Fenomenalizm i agnostycyzm Kanta
Konieczność twierdzeń geometrii wynika stąd, że przestrzeń jest formą zmysłów
Konieczność twierdzeń arytmetyki wynika stąd, że czas jest formą zmysłów
Przedmioty, które ukazuje nam doświadczenie nie są istniejącymi niezależnie od
doświadczenia rzeczami samymi w sobie (Dinge an sich), lecz są tylko konstrukcjami
naszego umysłu.
Umysł ludzki (zarówno zmysły jak i rozum) nie jest w akcie poznania bierny, lecz
aktywny: narzucamy światu doświadczenia określone struktury, które są subiektywne
w tym sensie, że istnieją w podmiocie poznającym jako:
1. Aprioryczne formy zmysłowości - przestrzeń i czas
2. Transcendentalne kategorie intelektu – substancja, przyczynowość (i in.)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Konstrukcje pojęciowe a rzeczywistość
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Realizm i antyrealizm w filozofii nauki
Spór o status poznawczy teorii naukowych
realizm – teorie naukowe opisują świat takim,
jakim jest w rzeczywistości (przynajmniej
aproksymacyjnie); terminy teoretyczne
odnoszą się do rzeczywistych przedmiotów i
własności
antyrealizm – teorie naukowe są jedynie
narzędziami, pozwalającym uporządkować
obserwacje; teoria powinna być empirycznie
adekwatna (zgodna ze zjawiskami); terminy
teoretyczne (np. kwark, DNA) to skrótowozastępcze sposoby opisu tego, co można
zaobserwować
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Przykład: Bohr vs Einstein (realizm i antyrealizm w
interpretacjach mechaniki kwantowej)
Bohr: celem nauki nie jest dociekanie „realnej istoty zjawisk” (the real esence), ale
„ustanowienie ilościowych zależności między wynikami pomiarów” (Bohr, Fizyka
atomowa a wiedza ludzka).
Einstein: „wiara w istnienie świata niezależnego od świadomości podmiotu
poznającego i jakiejkolwiek teorii jest podstawowym założeniem wszelkich badań
naukowych” (Einstein, Ewolucja fizyki).
„Wszelkie poważne rozważanie teorii fizycznej musi brać pod uwagę rozróżnienie
pomiędzy obiektywną rzeczywistością, niezależną od wszelkiej teorii, a pojęciami
fizycznymi, którymi operuje ta teoria. Pojęcia te są pomyślane tak, aby odpowiadały
obiektywnej rzeczywistości fizycznej i za pomocą tych pojęć przedstawiamy sobie tę
rzeczywistość” (Einstein).
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Immanuel Kant
„Między zasadami owej fizyki ogólnej znajdują się jednak pewne zasady, które
rzeczywiście posiadają żądaną przez nas ogólność: jak np. twierdzenie, że
substancja pozostaje i trwa, że wszystko, co się dzieje, zawsze bywa określone przez
pewną przyczynę według pewnych praw stałych itd. Są to rzeczywiście ogólne prawa
przyrody, które istnieją całkowicie a priori”.
Immanuel Kant, Prolegomena 295
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Edmund Husserl (1858-1938)
Poza doświadczeniem zmysłowym i introspekcją
posiadamy bezpośredni, intuicyjny wgląd w istotę rzeczy
(Wesensschau) – możemy dochodzić do twierdzeń niewątpliwie pewnych i ogólnych
Np. wgląd w istotę kwadratu – wiedza na temat kwadratu w ogóle
Np. spostrzegam (pojedynczą) czerwoną, ale jednocześnie poznaję „istotę czerwieni”
i uświadamiam sobie np., że „wszystko, co czerwone musi być rozciągłe”
- Nie jest to zdanie analityczne
- Nie jest to indukcyjne uogólnienie
Za pomocą wglądu w istotę uzyskuję poznanie syntetyczne a priori.
Np. aksjomaty matematyki są wyrazem wglądu w istotę idealnych obiektów (punkt,
prosta, płaszczyzna…)
Świat tworów idealnych (bytów matematycznych) bytuje niezależnie od świadomości
(platonizm)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Metoda fenomenologiczna – szkic
„Z powrotem do rzeczy samych”; „rzeczy” = „to, co dane”
Intuicja – intelektualny ogląd tego, co dane
Epoche (redukcja ejdetyczna)
1. Wyłączenie wszystkiego, co subiektywne – czysto obiektywna postawa zwrócona
ku przedmiotowi poznania
2. Wyłączenie wszelkich teorii, wszelkiej wiedzy na dany temat – tylko to, co dane
3. Wyłączenie wszelkiej tradycji, twierdzeń innych na dany temat
Przedmiot poznania (fenomen) [to, co ukazuje się w sobie samym]
1. Wyłączenie istnienia przedmiotu (uwaga skierowana na uposażenie treściowe)
2. Wyłączenie tego, co nieistotne – analizie podlega istota przedmiotu
Cele: eliminacja subiektywnych, emocjonalnych nastawień, hipotez, nastawień…
„W redukcji ejdetycznej chodzi zaś o to, aby widzieć sam dany przedmiot i poza tym
nic innego”.
J. M. Bocheński, Współczesne metody myślenia 28
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Husserl – źródłowo prezentująca świadomość jest jedynym źródłem prawomocności
poznania
Intuicja – w odróżnieniu od poznania dyskursywnego i abstrakcji – bezpośrednie, ale
nie wyczerpujące uchwycenie przedmiotu
Obiektywizm – „w każdym badaniu myślenie powinno być skierowane wyłącznie na
przedmiot, z całkowitym wyłączeniem wszystkiego, co subiektywne”. Naukowiec
„musi wyłączyć wszystko, co pochodzi od niego samego, od podmiotu, przede
wszystkim uczucia, życzenia, osobiste nastawienia itd. Wymagany jest bowiem
czysty ogląd, czysto teoretyczne nastawienie” (gr. teoria = oglądanie).
Postawa kontemplacyjna – wyłączenie „wszystkiego, co praktyczne. Badaczowi nie
wolno się pytać, jakiemu celowi to czy tamto mogłoby służyć, lecz tylko i wyłącznie,
jakie to coś jest”.
J. M. Bocheński, Współczesne metody myślenia, 30
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zagadnienie źródeł poznania
zagadnienie istnienia pozaracjonalnych źródeł poznania
Czy poza doświadczeniem i rozumowaniem istnieją inne (pozaracjonalne) źródła
poznania?
racjonalizm
Jedyna wartościowa wiedza = zdobyta na
podstawie doświadczenia i rozumowania
wzór – poznanie naukowe (intersubiektywna
komunikowalność i sprawdzalność)
irracjonalizm
Akceptacja pozaracjonalnych źródeł
poznania (intuicja, uczucia, objawienie)
wzór – religia, mistycyzm, wiedza
ezoteryczna
www.umcs.filozofia.lublin.pl
racjonalizm
irracjonalizm
•
•
Uznaje się poznanie czerpiące ze
źródeł nadprzyrodzonych
•
•
Objawienie, uczucia, intuicja
Wzór – religia, mistycyzm, magia,
wiedza tajemna…
Pozaracjonalne źródła poznania
•
•
•
Uznajemy jedynie wiedzę zdobytą
na drodze naturalnej – za pomocą
doświadczenia i rozumowania
Kult intelektu
Wzór – poznanie naukowe: nauki
matematyczne i przyrodnicze
„mędrca szkiełko i oko”
•
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Postulaty poznania naukowego (racjonalnego)
1. Intersubiektywna komunikowalność – wiedza może być przekazana w słowach
dosłownie rozumianych, bez przenośni, porównań itp.
2. Sprawdzalność – można (przynajmniej zasadniczo) rozstrzygnąć słuszność
danego twierdzenia.
Poznanie naukowe (racjonale) = intersubiektywnie sprawdzalne i intersubiektywnie
komunikowalne
Racjonalizm głosi, że tylko wtedy można domagać się powszechnego uznania dla
jakiegoś przekonania, jeśli daje się ono dokładnie wypowiedzieć w słowach i każdy
(przynajmniej w zasadzie) może się przekonać o jego słuszności.
Krytycyzm – funkcja społeczna : obrona przed nonsensem, frazesami i dogmatami
Uwaga: tu racjonalizm nie jest przeciwstawiany empiryzmowi!
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Postulat racjonalności poznania
„Postulat ten głosi, że każdy sąd pretendujący do prawdy musi być jak najmocniej,
właściwymi dlań sposobami, uzasadniony oraz że siła tego uzasadnienia winna
wyznaczać stopień jego akceptacji” .
(M. Hempoliński, Filozofia współczesna 33)
intersubiektywna komunikowalność i sprawdzalność (jawność i powtarzalność)
postulat wewnętrznej intelektualnej rzetelności jednostki nakazuje akceptować
jako odpowiedź na dane zagadnienie „tezę możliwie dobrze uwiarygodnioną […] w
przeciwieństwie np. do tezy, której uznanie by odpowiadało pragnieniom owej
jednostki czy też mniej by ją narażało na konflikt z dominującymi w jej
społeczności autorytetami”.
(H. Eilstein, Biblia w ręku ateisty 29)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Iluminacja (św. Augustyn, IV w. n. e.)
„Pragnę poznać tylko Boga i duszę. I nic więcej? Nic więcej”.
Odwrócenie się od życia doczesnego i koncentracja na zbawieniu
oraz życiu wewnętrznym, które do niego wiedzie.
O istnieniu Boga, nieśmiertelności duszy nie mamy wiedzy
na podstawie doświadczenia i rozumowania…
Iluminacja: Bóg udziela duszy bezpośrednio drogą oświecenia wiedzy na temat
prawd wiecznych, jest to akt nadprzyrodzony, dzieło łaski, poznanie mistyczne
Przygotowaniem do poznania prawd wiecznych jest raczej „oczyszczanie serca” niż
ćwiczenie umysłu
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Intuicja (Henri Bergson, 1859-1941)
Krytyka intelektu: zarówno poznanie potoczne, jak i naukowe
deformują rzeczywistość: 1) intelekt unieruchamia to, co jest z
natury zmienne; 2) rozkłada rzeczy na części [intelekt jest jak film,
który płynną rzeczywistość unieruchamia w statycznych kadrach];
3) upraszcza rzeczy – pomija wiele aspektów i zajmuje się tylko
wybranymi; 4) kwalifikuje rzeczy – ujmuje je ilościowo i pomija
jakości; 5) mechanizuje rzeczy – nauka ze świata robi
mechanizm; 6) relatywizuje rzeczy – każdą określa w stosunku do
innych.
Intuicja – bezpośrednie poznanie rzeczy i wydarzeń w ich całości
i zmienności (bliższa instynktowi niż rozumowi). Intuicja jest
uświadomionym instynktem, ma przewagę nad intelektem.
Intuicja ujmuje rzeczy „od wewnątrz”, bezpośrednio,
indywidualnie, jakościowo i w całości
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Bergson o intuicji
„Intuicją zwiemy ten rodzaj współodczuwania, za pomocą którego przenikamy do
wnętrza jakiegoś przedmiotu, aby utożsamić się z tym, co ma on w sobie jedynego, a
więc niewyrażalnego. Analiza zaś, przeciwnie, sprowadza przedmiot do pierwiastków
już znanych, czyli wspólnych jemu i innym przedmiotom. Analizować to wyrażać
rzecz jakąś za pomocą tego, co nią nie jest. Wszelka analiza jest więc przekładem,
wykładem w symbolach […] Intuicja natomiast – jeśli jest możliwa – jest jednym
prostym aktem”.
H. Bergson, Wstęp do metafizyki
www.umcs.filozofia.lublin.pl
„ Słuchaj, dzieweczko!
-Ona nie słucha –
-To dzień biały! to miasteczko!
Przy tobie nie ma żywego ducha.
Co tam wkoło siebie chwytasz?
Kogo wołasz, z kim się witasz?
- Ona nie słucha. "Dziewczyna czuje, - odpowiadam skromnie –
A gawiedź wierzy głęboko;
Czucie i wiara silniej mówi do mnie
Niż mędrca szkiełko i oko.
Martwe znasz prawdy, nieznane dla ludu,
Widzisz świat w proszku, w każdej gwiazd iskierce.
Nie znasz prawd żywych, nie obaczysz cudu!
Miej serce i patrzaj w serce!"
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Oświecenie
Mnich podszedł do mistrza Joshu i poprosił:
"Właśnie wstąpiłem do klasztoru. Proszę poucz mnie."
Joshu spytał: "Czy zjadłeś już swój posiłek?"
Mnich odparł: "Tak, zjadłem."
Joshu rzekł: "Więc umyj swoje miski."
Słysząc to mnich doznał oświecenia.
Nansen rzekł: "Umysł nie jest Buddą. Rozumowe poznanie nie jest drogą."
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Pytania kontrolne
Na czym polega zagadnienie granic poznania?
Sformułuj tezę epistemologicznego idealizmu immanentnego.
Sformułuj tezę epistemologicznego idealizmu transcendentalnego.
Sformułuj tezę epistemologicznego realizmu
Co to jest sceptycyzm metodologiczny Kartezjusza?
Sformułuj prawidła metody analitycznej.
Jaką funkcję pełni „cogito ergo sum” w systemie Kartezjusza?
Co to jest dualizm metafizyczny res cogitans i res extensa?
Wyjaśnij twierdzenie esse est percipi Berkeley’a.
Co to jest immaterializm?
Co to jest spirytualizm?
Przedstaw Hume’a krytykę pojęcia substancji.
Przedstaw Kantowski podział sądów i podaj przykłady.
Co to jest nauka o dwóch pniach poznania w ujęciu Kanta?
Czym są czas i przestrzeń w rozumieniu Kanta?
Wyjaśnij pojęcia: rzecz sama w sobie, noumen, fenomen.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Pytania kontrolne cd.
Przedstaw zagadnienie źródeł poznania w wersji genetycznej i metodologicznej.
Sformułuj tezę empiryzmu genetycznego.
Sformułuj tezę natywizmu.
Sformułuj tezę empiryzmu metodologicznego (wersja skrajna i umiarkowana).
Sformułuj tezę aprioryzmu metodologicznego umiarkowanego.
Na czym polega spór realizm – antyrealizm w filozofii nauki?
Sformułuj tezę realizmu naukowego.
Sformułuj tezę antyrealizmu.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Literatura
R. Descartes, Rozprawa o metodzie
G. Berkeley, Trzy dialogi między Filonousem a Hylasem
D. Hume, Badania dotyczące rozumu ludzkiego
I. Kant, Krytyka czystego rozumu, t. 1
E. Husserl. Idea fenomenologii
M. Haman, A. Gut, Wiedza wrodzona, [w:] A. Bremer, Przewodnik po
kkognitywistyce
J. M. Bocheński, Współczesne metody myślenia (Metoda fenomenologiczna)
Film Matrix
S. Lem, Kongres futurologiczny
www.umcs.filozofia.lublin.pl