Podstawy ekonomii
advertisement
Mgr Iryna Bilousova Podstawy Ekonomii Ćwiczenia Podstawy ekonomii Ćwiczenia Mgr Iryna Bilousova Pojęcie i funkcje rynków Klasyfikacja rynków Popyt i determinanty popytu Podaż i determinanty podaży Równowaga rynkowa mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii Rynek Rynkiem nazywamy całokształt transakcji kupna i sprzedaży oraz warunków, w jakich one przebiegają. Rynek pełni funkcję regulatora procesów gospodarczych. Poprzez grę popytu i podaży dokonuje obiektywnej wyceny poszczególnych towarów, czyli ustala ich ceny. Cena jest dla poszczególnych podmiotów gospodarujących informacją o przebiegu procesów gospodarczych; jest dla nich parametrem który umożliwia im przeprowadzenie poprawnego rachunku ekonomicznego. mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii 3 Funkcje rynku Funkcja informacyjna – rynek dostarcza oferującym swoje towary producentom i oczekującym na zaspokojenie swoich potrzeb klientom informacji o podstawowych parametrach : popycie, podaży i cenie, Funkcja równowagi – rynek jest mechanizmem dostosowującym wielkość produkcji, jej asortyment, jakość wyrobów do oczekiwań klientów; oznacza to, że producenci podejmują decyzje na podstawie informacji otrzymanej z rynku, Funkcja akceptacji produktów – dzięki istnieniu rynku następuje społeczne potwierdzenie przydatności wytworzonych dóbr, w wyniku czego stają się one towarami, ale istnieje też możliwość odrzucenia produktu przez rynek, czyli ludzie po prostu nie kupią produktów, Funkcja alokacyjna – rynek dokonuje regulacji produkcji nie tylko w krótkim czasie, ale także w okresie długim przez alokację kapitału. Decyzje inwestycyjne podejmowane przez podmioty gospodarujące wynikają z oszacowania stopnia opłacalności dotychczasowej i przewidywalnej produkcji, przewidywalnej wielkości popytu na rynku krajowym i zagranicznym, konieczności obniżenia kosztów produkcji dla utrzymania się na rynku itd., Funkcja selekcyjna – na rynku dokonuje się selekcja towarów i producentów. Nabywcy dokonują akceptacji produktów z punktu widzenia ich przydatności w procesie zaspokajania potrzeb, poniesionych kosztów ich wytwarzania, nowoczesności, jakości itd. Brak akceptacji oznacza konieczność wycofania produktów z rynku. Jednocześnie następuje selekcja producentów z punktu widzenia efektywności ich działania. Ci z wytwórców, którzy w długim okresie nie są w stanie uzyskać ze sprzedaży na rynku dochodów przewyższających koszty ich działalności, muszą ogłosić bankructwo. mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii 4 Mechanizm rynkowy Mechanizm rynkowy - proces obejmujący żywiołowe działania podmiotów na rynku w wyniku którego dochodzi do ustalenia równowagi rynkowej, a więc samoczynnego dostosowania wielkości popytu i podaży poprzez odpowiednie ustalenie ceny równowagi. Innymi słowy jest to gra popytu i podaży, która prowadzi do obiektywnej wyceny poszczególnych towarów i zrównoważenia rynku, czyli zrównania się oferowanej ilości towaru z ilością pożądaną. Jeżeli popyt na jakieś dobro przewyższa podaż, wówczas nabywcy są skłonni płacić za nie więcej. Gdy przejawiają tę skłonność na rynku, cena tego dobra rośnie. Wzrost ceny skłania natomiast producentów do zwiększenia jego produkcji, co doprowadzi w końcu do zrównania podaży z popytem. Jeżeli nastąpi ograniczenie popytu na dane dobro (np. zmiana gustów konsumentów), wówczas nie wszystkie produkowane towary znajdą nabywców. Skłoni to część producentów do zmniejszenia produkcji i obniżenia ceny, celem zachęcenia części konsumentów do zakupu większych ilości towarów. Efektem będzie ustalenie się równowagi rynkowej przy niższym poziome produkcji i niższej cenie. W gospodarce rynkowej wyróżnia się cztery struktury rynkowe. mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii Konkurencja doskonała vs monopol pełny KONKURENCJA DOSKONAŁA - reprezentuje idealny stopień konkurencji. Cechy konkurencji doskonałej: wielu kupujących wielu sprzedających identyczność produktów swoboda wejścia na rynek i wyjścia z niego doskonała informacja Przykład: produkcja rolna MONOPOL PEŁNY - określa rynek na którym znajduje się jeden sprzedawca. Na takim rynku kupujący mogą konkurować ze sobą o rzadki produkt, ale brak jest konkurencji ze strony producentów. Monopolista może wyznaczyć cenę produktu i wytwarzać wybraną wielkość produkcji. Cechy monopolu: jeden kupujący (monopol popytowy lub monopson) lub jeden sprzedający (monopol podaży) cenotwórstwo - monopolista sam tworzy cenę zablokowane wejście - jest tylko jeden monopolista, ograniczony dostęp do rynku Przykład: energia elektryczna, brylanty, ropa mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii Konkurencja monopolistyczna KONKURENCJA MONOPOLISTYCZNA - odnosi się do rynków gdzie działalność gospodarczą prowadzi względnie duża liczba firm oferujących na sprzedaż podobne ale nie identyczne produkty. Mimo znacznej liczby sprzedawców danego dobra jeden z nich ma na tyle mocną pozycję rynkową, że jest w stanie kształtować cenę. Cechy konkurencji monopolistycznej: względnie dużo sprzedających - są rozdrobnieni, ich udział w rynku jest niewielki, firmy produkują 1 produkt np. rynek leków zróżnicowanie produktów - np. rynek zabawek; produkty różnią się od siebie, są bardzo zróżnicowane konkurencja niecenowa - firmy nie konkurują ceną, konkuruje się jakością produktów, reklamą i warunkami sprzedaży, przywiązuje się wagę do znaków warunki wejścia na rynek -względnie łatwe, wejście jest łatwe ale występują pewne bariery np. finansowe Przykłady książki, długopisy, zabawki, odzież, meble, szczególnie rynek usług mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii Oligopol OLIGOPOL - forma konkurencji niedoskonałej, jest wtedy gdy na rynku występuje od dwu do kilkunastu producentów ich decyzje cenowe są wzajemnie zależne. Przedsiębiorstwa oligopolistyczne produkują albo jeden produkt, albo produkty są bardzo zróżnicowane. Przykłady stal, żarówki, samochody. Cechy oligopolu: wielu uczestników produkty bardzo zróżnicowane lub takie same - standard ten sam produkt -oligopol homogeniczny różne produkty -oligopol heterogeniczny wzajemna zależność cenowa - firmy patrzą jak kształtują się ceny ich konkurentów swoboda wejścia - względnie trudna Przedsiębiorstwa oligopolistyczne mają możliwości tworzenia nowych form instytucjonalnych, co pozwala na poprawę ich pozycji monopolistycznych. Proces ten nazywamy mianem fuzji i może on przybierać różne formy: Kartel – to monopolistyczne porozumienie (najczęściej tajne) między samodzielnymi finansowo, technicznie i prawnie producentami, zmierzającymi do ograniczenia lub całkowitego wyeliminowania konkurencji między nimi. Porozumienie może dotyczyć wielkości wytwarzanej produkcji, podziału rynków zbytu lub poziomu ustalonych cen. Syndykat – to forma zjednoczenia monopolistycznego ograniczająca samodzielność handlową należących do niego firm ale pozostawiająca ich samodzielność prawną i wytwórczą. Firmy wchodzące w skład syndykatu tworzą wspólne biura sprzedaży. Trust – to najwyższa forma zjednoczenia monopolistycznego. Powstała z połączenia większej liczby firm, które tworzą jedną firmę pod wspólnym zarządem i radą nadzorczą. Firmy tracą całkowicie swą samodzielność pod względem handlowym, wytwórczym i prawnym. Natomiast właściciele samodzielnych drobnych firm stają się udziałowcami trustu. Koncern – to połączenie syndykatu z trustem lub kartelem, czyli zjednoczenie wielkich firm, różnych gałęzi przemysłu, firm handlowych i banków. mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii Popyt i determinanty popytu POPYT ( D ) POPYT – jest to relacja między ceną danego dobra lub usługi a ich ilością, którą konsumenci mogą i chcą nabyć po określonej cenie przy założeniu niezmienności pozostałych zjawisk rynkowych (ceteris paribus). Popyt oznaczamy literką D (z ang. demand) PRAWO POPYTU RYNKOWEGO – wraz ze wzrostem ceny produktu zmniejsza się, ceteris paribus, wielkość popytu na ten produkt, natomiast wraz ze spadkiem ceny wielkość popytu wzrasta. ZASADA „CETERIS PARIBUS” – oznacza założenie niezmienności pozostałych czynników (warunków, okoliczności, elementów itp.) wpływających na analizowane zjawisko ekonomiczne. Zjawiska zachodzące w rzeczywistości gospodarczej są zawsze uwarunkowane większą liczbą czynników niż te, które uwzględnia się w prowadzonej analizie. „Ceteris paribus” = w tych samych niezmiennych warunkach mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii 9 Przykład krzywej popytu Cena za jedn. w zł 0,99 1,39 1,79 2,19 2,59 Rozmiary popytu w tys. ton 440 400 360 320 280 Kombinacje E D C B A mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii 10 DETERMINANTY POPYTU DETERMINANTY POPYTU –czynniki kształtujące popyt bez uwzględniania cen (czynniki pozacenowe): Rynkowe: dochody konsumentów ceny dóbr substytucyjnych i komplementarnych gusty i preferencje, nawyki, moda przewidywania cen relatywnych (przewidywane ceny dochodów i cen przez konsumentów w bliższej lub dalszej przyszłości; konsument działa racjonalnie, patrzy gdzie ma większą korzyść, przewiduje dziś jaka może być cena danego dobra jutro; konsument dysponuje określoną ceną nabywczą i dziś kształtuje popyt) Pozarynkowe: czynniki pozarynkowe wynikają z różnych sytuacji życiowych liczba ludności naśladownictwo, sezonowość np. święta, czynniki socjokulturowe wykształcenie szerokość geograficzna, pory roku, klimat efekty naśladownictwa i demonstracji efekt Veblena efekt snobizmu efekt owczego pędu mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii 11 PODAŻ PODAŻ (S) PODAŻ – jest to relacja między ilością dobra jaką producenci są skłonni zaoferować (cała ilość dóbr) do sprzedaży w danym określonym czasie a ceną, przy zachowaniu ceteris paribus (niezmienność pozostałych zjawisk rynkowych). Podaż oznaczamy literką S (z ang. supple) WIELKOŚĆ PODAŻY – jest to ilość dobra lub usługi jaką producenci zamierzają sprzedać w określonym czasie przy danym poziomie cen. PRAWO PODAŻY – wraz ze wzrostem ceny rośnie wielkość podaży, ceteris paribus, a wraz ze spadkiem ceny wielkość podaży maleje. Inaczej mówiąc – prawo podaży głosi, że wraz ze wzrostem (spadkiem) ceny dobra, rośnie (spada) ilość dostarczonych przez producentów dóbr i usług (rośnie wielkość podaży), przy założeniu ceteris paribus. mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii 12 Przykład krzywej podaży Cena 1kg w zł 6 5 4 3 2 1 Wielkość podaży mandarynek tygodniowo w kg 38 33 28 20 14 6 mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii Kombinacje A B C D E F 13 DETERMINANTY PODAŻY DETERMINANTY PODAŻY (czynniki pozacenowe): ceny czynników produkcji poziom technologii i technika podatki i subsydia przewidywania cen relatywnych liczba przedsiębiorstw w gałęzi lokalizacja produkcji mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii 14 ZADANIA ZADANIE 1. Rynek pewnego towaru można scharakteryzować następującymi funkcjami popytu i podaży: QD = 925 – 10P; QS = 670 + 20P. Proszę podać cenę i ilość równowagi. ZADANIE 2. Wielkość popytu i podaży na dane dobro przedstawia się wzorem: QS = 1500 + 4P; QD = 2000 – P oblicz cenę i ilość równowagi; jak zmieni się stan równowagi, jeżeli cena ukształtuje się na poziomie 50 zł; jak zmieni się stan równowagi, jeżeli cena ukształtuje się na poziomie 80 zł? ZADANIE 3. Równania popytu i podaży dobra A mają następującą postać: QD = -2P + 60; QS = 3P + 10 oblicz cenę i ilość równowagi; jak zmieni się stan równowagi, jeżeli cena ukształtuje się na poziomie 15 zł; jak zmieni się stan równowagi, jeżeli cena ukształtuje się na poziomie 8 zł? Zamknięcie 2 przedsiębiorstw, produkujących dobro A, spowodowało zmianę popytu i podaży. Jeżeli w tej sytuacji rynek można opisać równaniami: QD = -2P + 60; QS = 3P + 5, to ile wyniesie nowa cena równowagi, a ile ilość równowagi? mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii 15 ZADANIA ZADANIE 4. Tablica zawiera dane o rozmiarach podaży fasolki konserwowej i popytu na nią przy różnych poziomach ceny sporządź wykresy popytu i podaży pamiętając o właściwym oznaczeniu obu współrzędnych jaka byłaby nadwyżka popytu lub podaży przy cenie równej 8 pensów jaka byłaby nadwyżka popytu lub podaży przy cenie 32 pensy wskaż cenę i liczbę puszek w przypadku stanu równowagi popytu i podaży Cena (w pensach) 8 16 24 32 40 Popyt (mln puszek/rok) 70 60 50 40 30 Podaż (mln puszek/rok) 10 30 50 70 90 mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii 16 ZADANIA ZADANIE 5. Mamy następującą tabelę popytu i podaży produkowanych w Polsce piłek tenisowych a) narysuj linie popytu i podaży, wyznacz cenę i ilość równowagi b) przedstaw graficznie, jak zmieni się na rynku cena i ilość równowagi krajowych piłek tenisowych w każdym z następujących przypadków: •wzrosły ceny surowców służących do produkcji piłek tenisowych; •wzrósł import piłek tenisowych; •zmniejszyły się ceny rakiet tenisowych; P Q P Q 13 11 9 7 5 6000 13000 29000 50000 61000 13 11 9 7 5 71000 63000 29000 11000 0 mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii 17 ZADANIE DOMOWE ZADANIE DOMOWE Poniższy rysunek ilustruje sytuację na rynku jaj. Rząd postanawia chronić producentów, ustanawiając gwarantowane ceny minimalne. Niesprzedane nadwyżki towaru są interwencyjnie skupowane przez państwo po ustalonej cenie. D Cena (£) S P1 P2 P3 Q1 Q2 Q3 Q4 Q5 Ilość mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii Jak ukształtowałyby się cena i liczba jaj oferowanych i nabywanych w stanie równowagi rynku, gdyby nie było interwencji państwa? Jaki poziom osiągnęłaby cena rynkowa, gdyby rząd gwarantował cenę P1? Jakie byłyby rozmiary popytu przy tej cenie? Jaką liczbę jaj musiałby zakupić rząd przy takiej cenie? Ile wyniosłaby cena rynkowa, gdyby rząd gwarantował cenę P3? Jakie byłyby rozmiary popytu przy tej cenie? Jaką liczbę jaj musiałby zakupić rząd? 18 Podstawy ekonomii Ćwiczenia Mgr Iryna Bilousova Wzrost i rozwój gospodarczy Budżet Państwa Dług publiczny i deficyt budżetowy Wzrost gospodarczy Istnieje kilka definicji wzrostu gospodarczego. Są one następujące: to długookresowy proces powiększania produkcji dóbr i usług w danym kraju to proces zwiększania zasobu dóbr konsumpcyjnych i produkcyjnych to proces zwiększania zasobów dóbr i usług konsumpcyjnych, a w szczególności taki wzrost ilościowy, który zapewnia zwiększenie ilości dobór i usług konsumpcyjnych przypadających na mieszkańca danego kraju jest to stałe zwiększanie zdolności danego kraju do produkcji towarów i usług pożądanych przez ludzi Zdolności produkcyjne każdej gospodarki zależą przede wszystkim od ilości i jakości występujących w niej zasobów naturalnych, majątku trwałego, jak również od poziomu techniki produkcji oraz poziomu kwalifikacji pracy (wiedzy teoretycznej i doświadczenia produkcyjnego). mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii 20 Miernikami wzrostu gospodarczego są: PKB (produkt krajowy brutto) - jest miarą wielkości produkcji wytworzonej przez czynniki wytwórcze zlokalizowane na terytorium danego kraju, niezależnie od tego, kto jest ich właścicielem. Inaczej mówiąc PKB mierzy wartość produkcji wytworzonej w gospodarce kraju. PKB = konsumpcja + inwestycje + wydatki rządowe + eksport - import C+I+G+Ex-Im PNB ( realny produkt narodowy brutto) - jest miernikiem całkowitych dochodów osiąganych przez obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca świadczenia usług przez czynniki produkcji. Świadczy o ilości dóbr i usług, na których zakup może pozwolić sobie gospodarka jako całość. PNB = konsumpcja + inwestycje + wydatki rządowe + eksport - import + dochód netto obywateli za granicą PNB = PKB + Dw PNN (produkt narodowy netto = dochód narodowy) - oblicza się go poprzez odjęcie amortyzacji od PNB. Jest to więc ilość pieniądza, jaką dysponuje gospodarka na wydatki na dobra i usługi, po dołożeniu odpowiedniej ilości pieniędzy na sfinansowanie amortyzacji i utrzymania istniejącego zasobu kapitału na dotychczasowym poziomie. PNN=PNB - Am PKB per capita - wielkość produktu PKB przypadająca na jednego mieszkańca. PKB/liczba mieszkańców mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii 21 ZADANIE 2 Oblicz PKB, PNB, PNN na podstawie podanych niżej danych: Wydatki konsumpcyjne (C) – 90 Inwestycje brutto (I brutto) – 40 Inwestycje netto (I netto) – 10 Wydatki rządowe (G) – 50 Dochody netto z własności za granicą (Dw) – 5 Eksport (Ex) – 60 Import (Im) – 70 Amortyzacja (Am) - 30 mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii 22 Nominalny a realny PNB Nominalny PNB mierzy się w cenach bieżących, tj. takich, które istniały w okresie, gdy osiągano składające się na PNB dochody. Realny PNB – inaczej w cenach stałych – koryguje nominalny PNB o skutki inflacji i wyraża go w cenach istniejących w pewnym okresie, najczęściej określanym jako rok bazowy lub podstawowy. Tabela poniżej powinna ułatwić zrozumienie: Dobro Jabłka Kurczaki Ilość wytworzona Cena $ za sztukę Wartość produkcji (ceny bieżące w $) 2005 2010 2005 2010 2005 100 150 100 150 2 4 4 6 200 600 Nominalny 800 mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii Wartość produkcji ($, ceny z 2005) 2010 400 900 PNB 1300 2005 200 600 Realny 800 2010 200 600 PNB 800 23 Nominalny a realny PNB. Zadanie 3 Ilości złowionych w RPA krabów o homarów oraz ich ceny wyniosły w kolejnych latach: Proszę obliczyć: Nominalny wzrost PNB Realny wzrost PNB Lata 2020 2021 2022 Kraby Q = 20 , P = 2 Q = 25, P = 3 Q = 30, P = 1 Homary Q = 30, P = 1 Q = 30, P = 2 Q = 35, P = 2 mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii 24 Metoda sumowania produktów. Wartość dodana, dobra pośrednie i finalne. Są 2 sposoby uniknięcia wielokrotnego liczenia tych samych elementów: suma wartości produktów finalnych bądź suma wartości dodanej. Produkty finalne – to dobra i usługi nabywane przez ostatecznego użytkownika (konsumpcyjne, inwestycyjne) Produkty pośrednie – to produkty, które są w całości zużywane przez przedsiębiorstwa przy wytwarzaniu innych produktów. Wartość dodana – to przyrost wartości produktów będący rezultatem danego procesu produkcji. mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii 25 ZADANIE 4 Podana tabela przedstawia kolejne etapy produkcji samochodu. Uzupełnij tabelę O ile jednostek pieniężnych zostałby zawyżony PKB, gdyby do jego obliczenia wykorzystywano wszystkie wpływy ze sprzedaży, a nie tylko samą wartość dodana? Stadium produkcji samochodu Wpływy ze sprzedaży Koszty materiałów i dóbr pośrednich Ruda żelaza 700 0 Stal 1600 Elementy konstrukcyjne 3000 Samochód 4800 Wartość dodana Razem mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii 26 Podstawy ekonomii Ćwiczenia Budżet Państwa Deficyt budżetowy Dług publiczny Mgr Iryna Bilousova Budżet Państwa Budżetem nazywamy zapis planu wydatków, a także sposobów ich finansowania: określonej osoby, przedsiębiorstwa lub państwa (D.Begg... s.77) Budżet Państwa opisuje, jakie dobra i usługi państwo chce kupić w nadchodzącym roku, jakich chce dokonać płatności transferowych i jak chce za to zapłacić. Dochody budżetu państwa są bardzo różnorodne i zróżnicowane. Z punktu widzenia form pobierania dochodów można podzielić na : bezzwrotne (np. podatki, opłaty, cła, konfiskaty), zwrotne (z tytułu emisji obligacji czy pozyskiwanych lokat), odpłatne (np. opłaty skarbowe za czynności administracyjne), nieodpłatne (np. podatki, cła), przymusowe (np.podatki, opłaty, cła), dobrowolne (np.pożyczki, darowizny). Zwykle rząd planuje sfinansowanie większości wydatków wpływami podatkowymi. mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii 28 Podatki. Deficyt budżetowy Podatki bezpośrednie (podatki od dochodu i majątku) i pośrednie (podatki na wydatki, zawarte w cenie nabywanego dobra) Podatki dochodowe (PIT – Personal Income Tax), podatki konsumpcyjne (VAT- Value Added Tax, akcyza, cło) oraz majątkowe (od posiadanego majątku, oraz od przenoszenia praw do majątku, np. spadkowe) Deficyt budżetowy występuje gdy wydatki w budżecie państwa są wyższe niż jego dochody. Przeciwieństwem deficytu budżetowego jest nadwyżka budżetowa. Budżety większości państw na świecie zakładają deficyt rzędu paru procent (jednak rzadko powyżej 5 %). Zgodnie z kryteriami konwergencji, deficyt budżetowy państw ubiegających się o wejście do strefy Euro powinien być niższy niż 3 % PKB. Deficyt budżetowy może wynikać z : nadmiernych wydatków budżetowych (militaryzacja gospodarki, rozbudowana administracja państwowa, inwestycje publiczne, transfery, wysokie koszty obsługi kosztu długu zagranicznego i wewnętrznego), zbyt niskich dochodów budżetowych, które z kolei mogą wynikać z niskiej stopy opodatkowania, mało skutecznego systemu ściągania podatków, czy też ze spadającego poziomu produkcji i dochodu narodowego. Co wtedy? Sprzedaż majątku znajdującego się w posiadaniu państwa, czyli prywatyzacja. Ta opcja jest najkorzystniejsza dla gospodarki, jednak możliwości korzystania z niej są ograniczone, Podniesienie podatków, podobnie jak deficyt ma negatywny wpływ na gospodarkę Ograniczenie wydatków, na które jednak często trudno się zdecydować pod wpływem presji rożnych grup. mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii 29 Dług publiczny Jednym ze sposobów finansowania deficytu budżetowego jest zwiększanie długu publicznego Dług publiczny, dług państwowy, suma nie spłaconych przez rząd lub in. związki publicznoprawne zobowiązań zarówno wobec wierzycieli krajowych, jak i zagranicznych. Zobowiązania te mogą mieć charakter krótko- (do 1 roku), średnio- (do 10-15 lat) lub długoterminowy (powyżej 15 lat).. Główną przyczyną powstawania długu publicznego jest kumulowanie się występujących w kolejnych latach deficytów budżetowych, na sfinansowanie których wymienione instytucje emitują papiery wartościowe (np. obligacje, bony, weksle) lub zaciągają kredyty i pożyczki. Jak to działa? Skarb państwa Skarb państwa emituje obligacje i sprzedaje je na wolnym rynku. Wykupywanie starych obligacji wraz z odsetkami następuje zwykle z dochodów pochodzących z emisji nowych obligacji. Powoduje to stały wzrost zadłużenia publicznego. Jeśli rynek jest chłonny i rozwinięty to obligacje znajdują swoich nabywców. Jeżeli rynek jest niechłonny to aby sfinansować deficyt budżetowy, niesprzedane obligacje musi wykupić bank centralny (zwykle w drodze emisji pieniądza, co może uruchomić spiralę inflacji). ZADANIE 5. W roku 1 rząd wyemitował 100 obligacji o wartości 1 zł/szt. Oprocentowanie wyniosło 10%. Ile pieniędzy zapłaci rząd przy wykupywaniu obligacji? Ile będzie musiał wyemitować w roku 2 nowych obligacji celem wykupienia tych pierwszych? mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii 30 Podstawy ekonomii Ćwiczenia Mgr Iryna Bilousova Kluczowe pojęcia gospodarki: inflacja bezrobocie cykl koniunkturalny mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii Inflacja ZOBACZ Inflacja – proces wzrostu ogólnego poziomu cen Inflacja jest procesem Inflacja oznacza wzrost ogólnego (średniego) poziomu cen Obliczaniem ogólnego (średniego) poziomu cen w praktyce zajmuje się GUS. Wskaźnik cen –miara procentowych zmian wydatków związanych z zakupem pewnego ustalonego zestawu dóbr (koszyka) w jakimś okresie. Zadanie 1. Wskc = Σ (c1 / c0 *u0*100) W poniższej tablicy przedstawiono hipotetyczny koszyk dóbr oraz relację cen w okresie t1 w Dobra Relacja Waga Iloczyn stosunku do okresu bazowego t0. Oblicz wchodzące ceny w mierzona (c1 / c0 wskaźnik cen. z skład okresie t1 udziałem w ) koszyka do ceny w wydatkach Dobra Stosunek ceny „Waga” udział *u0*100 dóbr okresie t0 w okresie w okresie t1 do w wydatkach (c1 / c0) t0 ( u0 ) ceny w okresie w okresie bazowym t bazowym 0 Chleb 1,5 0,1 15 Odzież Mieszkanie Pozostałe Wskaźnik cen 1,0 1,8 1,5 0,2 0,4 0,3 20 72 45 Σ = 152 Żywność Odzież Mieszkanie Usługi Pozostałe mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii 12,0 5,0 10,0 4,0 3,5 0,45 0,10 0,30 0,10 0,05 Skutki inflacji Zniekształcenie informacyjnej funkcji cen „Ucieczka” od pieniądza Wzrost niepewności i osłabienie aktywności gospodarczej Niekorzystne zmiany w bilansie płatniczym Wzrost kosztów obsługi działalności gospodarczej mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii Bezrobocie ZOBACZ Bezrobocie – to zjawisko, przy którym część osób w wieku produkcyjnym, zdolnych do pracy na typowych warunkach występujących w gospodarce, pozostaje bez pracy, pomimo podejmowanych poszukiwań pracy. Aktywni zawodowo (zasób siły roboczej) – osoby w wieku produkcyjnym, zdolne i chętne podjąć pracę n typowych warunkach. Bierni zawodowo – reszta Współczynnik aktywności zawodowej az = Sr / Lp Zatrudniony (Z) – wykonujący pracę najemną bądź na własny rachunek Bezrobotny (B) – nie mający pracy Sr = Z + B mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii Ludność w wieku produkcyjnym (Lp) Aktywni zawodowo (zasoby siły roboczej) (Sr) Zatrudnieni (Z) Bierni zawodowo (NSt) Bezrobotni (B) Bezrobocie Bezrobocie można wyrazić w wielkościach absolutnych (liczba osób bezrobotnych), albo w wielkościach relatywnych (procentowych) – np. wskaźnik stopy bezrobocia. b = B / Sr * 100% Zadanie 2 Podana tabela przedstawia wielkość zasobów siły roboczej oraz zatrudnienia w danej gospodarce w dwóch kolejnych latach. a) Uzupełnij tabelę b) Jak możesz wytłumaczyć wzrost zarówno bezrobocia, jak i zatrudnienia w analizowanym okresie? Wyszczególnienie ROK 1 ROK 2 Zasoby siły roboczej (tyś. osób) Zatrudnienie (tyś. osób) Bezrobocie (tyś. osób) Stopa bezrobocia (%) 85 000 81 000 95 000 87 500 mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii Zadanie Zadanie 3 Na początku 1997r. zasoby siły roboczej w danej gospodarce wynosiły 40 mln. osób z czego 6 mln. stanowili bezrobotni. W ciągu 97 r. na rynku pracy wystąpiły następne sytuacje: 1. 1 mln. osób zostało zwolnionych z pracy i zarejestrowało się w urzędach pracy 2. 0,55 mln. osób przeszło na emeryturę 3. 0,7 mln. osób zrezygnowało z pracy i zarejestrowało się w urzędach zatrudnienia 4. 0,4 mln. osób zrezygnowało z poszukiwania pracy 5. 0,6 absolwentów szkół średnich i wyższych zostało zatrudnionych 6. 0,3 mln. absolwentów szkół nie znalazło zatrudnienia i zarejestrowało się w urzędach pracy Ile osób zasiliło,a ile osób opuściło tego roku zasób siły roboczej? Ile osób zasiliło a ile opuściło bezrobocie? Jaka była wielkość zasobu siły roboczej i zasobu bezrobocia pod koniec roku? mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii Cykl koniunkturalny Wzrost gospodarczy ZOBACZ Cykl koniunkturalny –powtarzające się periodycznie wahania podstawowych parametrów gospodarczych, takich jak np. dochód narodowy, zatrudnienie, podaż pieniądza, poziom cen, stóp procentowych. ZOBACZ Fazy cykli koniunkturalnych: - faza recesji (kryzys) – osłabienie aktywności gospodarczej, produkcja i ceny spadają, wzrost stopy bezrobocia, - faza depresji (dno) – stabilizacja produkcji i cen na niskim poziomie, wysokie bezrobocie, - faza ekspansji (ożywienie) – wzrost produkcji i cen, spadek bezrobocia, - faza rozkwitu (szczyt, boom) – stabilizacja produkcji i cen na wysokim poziomie, pełne zatrudnienie. Rodzaje wahań koniunkturalnych: Sezonowe Przypadkowe Cykliczne (cykl Juglara (klasyczny) 8-11 lat spowodowany przez zmiany w kapitale trwałym, cykl Kondratiewa (cykl długi) 40-60 lat spowodowany zmiana technologii) mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii Trend Trend – długookresowa tendencja, graficznie będąca wygładzoną ścieżką rozwoju danego zjawiska po wyeliminowaniu krótkookresowych wahań. mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii 38 Cykl koniunkturalny w Polsce Cykl koniunkturalny w Polsce – wnioski z analizy spektralnej M. Gradzewicz, J. Growiec, J. Hagemejer, P. Popowski, Bank i Kredyt 41 (5), 2010, 41–76 mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii 39 Podstawy ekonomii Ćwiczenia Mgr Iryna Bilousova Rodzaje i formy działalności gospodarczej. Cele prowadzenia działalności gospodarczej i przedsiębiorstwa. Wartość firmy. Ryzyko w działalności gospodarczej. mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii Spółki mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii Podstawowe różnice mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii 42 Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością W Polsce spółka tego typu jest spółką handlową. Może być utworzona przez jeden lub kilka podmiotów (wspólników). Wspólnicy nie odpowiadają za zobowiązania spółki wobec wierzycieli; odpowiada za nie sama spółka swoim majątkiem utworzonym z wkładów wspólników. Liczba wspólników posiadających udziały w spółce może być dowolna. Rejestracja Spółkę z o.o. może założyć jedna lub więcej osób fizycznych lub prawnych bądź jednostek organizacyjnych bez osobowości prawnej (np. Spółka jawna), z tym zastrzeżeniem tylko, że założycielem jednoosobowej spółki z o.o. nie może być inna jednoosobowa spółka z o.o. Wymagany kapitał zakładowy to minimum 5000 zł. Wkłady na pokrycie kapitału zakładowego mogą być wniesione w formie gotówki lub aportów. Umowa spółki musi być zawarta w formie aktu notarialnego. Z chwilą jej zawarcia powstaje spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w organizacji. Z chwilą wpisu do KRS spółka uzyskuje osobowość prawną. Każdy wspólnik ma prawo kontroli, tj. wglądu do ksiąg i dokumentów spółki, z tym zastrzeżeniem, że w przypadku ustanowienia w spółce Rady Nadzorczej albo Komisji Rewizyjnej prawo do indywidualnej kontroli przez wspólnika może być wyłączone lub ograniczone; Organy Zgromadzenie wspólników – najwyższa władza spółki, podejmuje uchwały większością zwykłą lub (w ważnych dla spółki sprawach – kwalifikowaną) w głosowaniu jawnym, lub niekiedy (np. wybory, lub gdy zażąda tego przynajmniej jeden wspólnik) – tajnym; Zarząd– powoływany przez zgromadzenie wspólników lub radę nadzorczą; Sytuacje nadzwyczajne rozwiązanie spółki (z przyczyn zawartych w umowie, uchwałą wspólników lub z innych przyczyn wymienionych w kodeksie spółek handlowych; może to być m.in. upadłość lub likwidacja, następuje dopiero w chwili wykreślenia z rejestru; rozwiązania po przeprowadzeniu likwidacji nie przeprowadza się, jeśli ogłoszono upadłość. mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii Spółka akcyjna W obrocie handlowym każda spółka akcyjna w Polsce zobowiązana jest podawać oprócz swojej firmy (czyli nazwy własnej) oznaczenie swojej formy prawnej dodając zwrot spółka akcyjna lub skrót S.A. Własność akcjonariusze nie odpowiadają za zobowiązania spółki, ryzyko ponoszą jedynie do wysokości wniesionego kapitału oraz czerpią zyski (np.: w postaci dywidendy), minimalny kapitał akcyjny wynosi 100 000 zł, a minimalna wartość nominalna akcji to 1 grosz, akcje: imienne i na okaziciela, aportowe i gotówkowe, zwykłe i uprzywilejowane; zysk dzielony jest proporcjonalnie do wysokości posiadanych udziałów. Władze Kodeks przewiduje, że władze spółki akcyjnej są tworzone zgodnie z modelem systemu dualistycznego, w którym obowiązkowo istnieje stały organ nadzorczy. Organami spółki są zatem: zarząd - powoływany maksymalnie na 5 lat, reprezentujący spółkę na zewnątrz i prowadzący jej sprawy rada nadzorcza - wykonująca stały nadzór nad zarządem, składa się z minimum 3 członków, w spółkach publicznych - minimum 5 osób, powoływanych i odwoływanych przez zgromadzenie akcjonariuszy walne zgromadzenie Na członkach zarządu ciąży tzw. zakaz konkurencji, natomiast nie ma ograniczenia liczby kadencji. Rozwiązanie spółki akcyjnej z przyczyn przewidzianych w statucie; w wyniku uchwały walnego zgromadzenia; upadłości (bankructwa); Rozwiązanie następuje w drodze postępowania likwidacyjnego; likwidatorami są ostatni członkowie zarządu, likwidatorów może ustanowić sąd. W przypadku upadłości jest prowadzone postępowanie upadłościowe i dopiero po jego ukończeniu następuje rozwiązanie spółki. mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii Cele prowadzenia działalności gospodarczej Działalnością gospodarczą jest zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, czy też usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i eksploatacja zasobów naturalnych, wykonywana w sposób zawodowy i ciągły. Warunkiem uznania danej działalności za działalność zawodową jest więc jest zarobkowy charakter oraz fakt, że jest ona wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły. Zadanie. Poniżej masz przykładowe zestawienie wpływów i wydatków firmy Lex Pretend & Sons Ltd. za rok 1993. Przygotuj sprawozdanie finansowe firmy i oblicz wysokość zysku przed i po opodatkowaniu zakładając, że firma płaci jedynie podatek dochodowy w wysokości 19% zrealizowanego dochodu: Czynsz – 25 000$ Utarg ze sprzedaży – 5 000 szt. towaru X po 40$ za sztukę Koszty podróży – 19 000$ Materiały i inne wydatki biurowe – 15 000$ Darowizna – 2 500$ Płace – 335 000$ Telefon – 8 000$ Utarg ze sprzedaży – 4 000 szt. towaru Y po 75$ za sztukę Reklama – 28 000$ Zwrot podatku z ubiegłego roku – 23 000$ Naprawa samochodu – 3 150$ mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii Próg rentowności Próg rentowności to wielkość produkcji i sprzedaży, przy której realizowane przychody ze sprzedaży pokrywają się z poniesionymi kosztami. W punkcie zrównania przychodów z kosztami (BEP - break even point) przedsiębiorstwo nie osiąga zysku ani nie ponosi straty, wynik finansowy wynosi zero. Analiza progu rentowności opiera się na podziale ogółu kosztów ponoszonych przez przedsiębiorstwo na koszty stałe niezależnych od wielkości produkcji - oraz zmienne - zależne od kosztów produkcji. W analizie progu rentowności przyjmuje się pewne założenia upraszczające, co do poziomu ceny i kosztów w okresie obliczania. Próg rentowności może być wyznaczony ilościowo - ilość produkcji, przy której BEP jest równy zero - lub wartościowo wartość produkcji, przy której BEP jest równy zero. Próg rentowności ilościowy przedstawia się następująco: Ks - całkowite koszty stałe, Cj - cena jednostkowa, Kzj - koszt zmienny jednostkowy, Cj-Kzj - marża jednostkowa na pokrycie BEP wartościowy oblicza się natomiast mnożąc BEP ilościowy przez jednostkową cenę sprzedaży. mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii 46 Zadanie Automyjnia wykonuje usługi mycia samochodów osobowych za 30 zł niezależnie od typu auta. Spółka planuje zysk na następny rok w kwocie 36.000 zł. Stałe roczne koszty automyjni wynoszą 10.800 zł, a koszty zmienne mycia 1 auta 12 zł. Polecenia: Ile aut należy umyć, żeby znaleźć się w progu rentowności? Ile aut należy umyć, żeby osiągnąć planowany zysk? Zakładając 15% wzrost koszt stałych i zmiennych w połowie roku (dot. II półrocza) ustalić, ile aut należałoby umyć, żeby osiągnąć planowany zysk. Wiedząc, że spółka nie ma możliwości zwiększenia liczby usług, ustalić, po jakiej cenie należałoby umyć auta w II półroczu, żeby osiągnąć planowany zysk, po uwzględnieniu wzrostu kosztów o 15%. mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii 47 Cele przedsiębiorstwa Przedsiębiorstwo, jako element systemu społeczno-gospodarczego, realizuje swój cel zaspokajając potrzeby społeczne, klientów, swoich pracowników, zarządu i właścicieli. Zachowanie długookresowej roli w dynamicznym systemie społecznym wymaga od niego bilansowania swojego interesu z interesem społecznym albo przynajmniej poszanowania dla społecznych wartości i oczekiwań przy realizacji celów ekonomicznych. Cele bywają: forma: jakościowa lub ilościowa, horyzont czasowy, w którym cele mają być osiągnięte (cele krótkookresowe, średniookresowe, długookresowe), sposób artykułowania celów (cele deklarowane, tj. pozorne i cele rzeczywiste tzn. realne dążenia), swoboda kształtowania celów (cele o charakterze obiektywnym i subiektywnym), stopień radykalności występowania celów (cele mogą występować w postaci ekstremalnej, tj. maksymalizacji bądź minimalizacji lub satysfakcjonującej. mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii 48 Cele przedsiębiorstwa Cele przedsiębiorstwa mogą być podzielone na dwie kategorie: cele pozamarketingowe i cele marketingowe. Cele pozamarketingowe są zawarte w misji. Opisują one ogólny system wartości przyjęty w przedsiębiorstwie i jako takie mają zastosowanie na wszystkich docelowych rynkach kierunkowych. Cele marketingowe natomiast są trojakiego rodzaju: dotyczą sprzedaży, zysku i nabywców [Lambin, 2001, s. 380]. Powinny one być zdefiniowane dla każdego rynku lub segmentu przy wykorzystaniu pełnej wiedzy o zależnościach pomiędzy udziałem w rynku a ceną, udziałem w rynku a dystrybucją, udziałem w rynku a świadomością produktu. mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii 49 Wartość firmy przykład Wartość firmy jest różnicą pomiędzy ceną zapłaconą sprzedawcy przy zakupie zorganizowanej jednostki gospodarczej a wartością tej jednostki, wynikającą z zapisów w jej księgach rachunkowych wg stanu na dzień zawarcia transakcji. mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii 50 Ryzyko Ryzyko – oznacza, że faktyczne korzyści finansowe z danego przedsięwzięcia mogą okazać się mniejsze niż przewidywano przy jego podejmowaniu lub mogą nawet przerodzić się w straty. Im większa oczekiwana skala zysków w stosunku do zaangażowanego kapitału, tym większa skala ryzyka, i na odwrót. Na ryzyko działalności w gospodarczej wpływa duża ilość czynników, a ich liczba i siła oddziaływania nie jest jednakowa dla wszystkich typów przedsiębiorstw. Czynniki te bywają: mikroekonomiczne (związane są z przedsiębiorstwem i branżą, w której działa i należą do nich przykładowo specyfika branży, pozycja podmiotu w branży, zdolność do przetwarzania informacji, umiejętność prognozowania), makroekonomiczne (wiążą się z szeroko rozumianym otoczeniem, w którym istotną rolę spełnia państwo oraz jego prawno-instytucjonalne uprawnienia; do czynników makroekonomicznych zalicza się np. cykl koniunkturalny, postęp techniczny oraz technologiczny, odkrycie nowych źródeł zasobów, inflację, wysokość stóp procentowych, kurs walutowy). mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii 51 Zarządzanie ryzykiem Zarządzanie ryzykiem – (Enterprise Risk Management (ERM)), to system metod i działań zmierzających do obniżenia stopnia oddziaływania ryzyka na funkcjonowanie podmiotu gospodarczego i do podejmowania w tym celu optymalnych decyzji. Szczegółowe poznanie charakteru i zakresu potencjalnego ryzyka pozwala na wybór w odpowiednim czasie czynności zapobiegawczych ( np. ubezpieczenie od niektórych rodzajów ryzyka ) bądź też minimalizujących jego wpływ i skutki. Cele: zapewnienie bezpieczeństwa i stabilizacji finansowej przedsiębiorstwa, ochrona aktywów, zdolności operacyjnej oraz reputacji firmy przed zagrożeniami mającymi potencjał jej zniszczenia lub załamania, podniesienie kultury organizacyjnej, sprawności i świadomości menedżerów i pracowników przedsiębiorstwa, zwiększenie zdolności firmy do podejmowania więcej ryzyka w sposób kontrolowany - a więc podniesienie jej konkurencyjności. W gospodarce istnieje wiele typów ryzyka, które zależą od czynników które je powodują. Można je pogrupować na dwa podstawowe rodzaje: Ryzyko systematyczne (rynkowe) - odnosi się do czynników, które wywierają wpływ na osoby lub firmy, ale są od nich niezależne tj. nie mogą być kontrolowane (nawet częściowo) przez żaden pojedynczy podmiot. Związane jest ono z siłami przyrody oraz wynika z warunków ekonomicznych danego rynku i rynku globalnego. Źródłami ryzyka systematycznego mogą być np.: zmiany stopy procentowej, zmiany inflacji, zmiany prawa podatkowego, czy też zmiany sytuacji polityczno-ekonomicznej. Ryzyko specyficzne - związane jest z przyszłymi zdarzeniami, które można częściowo kontrolować albo przewidywać. Jako źródła ryzyka specyficznego należy wymienić: zarządzanie firmą, konkurencja, dostępność surowców, płynność, bankructwo firmy. mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii 52 Rodzaje ryzyka W prowadzenia działalności gospodarczej istotne znaczenie mają również inne rodzaje ryzyka: Ryzyko gospodarcze - łączy się na przykład z możliwym zmniejszeniem zbytu, wzrostem konkurencji, oznacza możliwość osiągnięcia gorszych wyników od zamierzonych lub poniesienia nieprzewidzianych strat przy założeniu, że cały majątek firmy byłby sfinansowany wyłącznie jej własnymi kapitałami. Ryzyko finansowe - występuje w razie częściowego pokrycia majątku obcymi kapitałami (zobowiązaniami) i łączy się z określonym uzależnieniem firmy od jej kredytodawców. Ryzyko niewypłacalności - tj. utraty płynności finansowej, czyli zdolności do terminowego regulowania przez firmę zobowiązań. Objawia się ono w rozkojarzeniu terminów wpływów gotówki i zapadających terminów płatności na rzecz wierzycieli. W dziedzinie handlu zagranicznego wymienić można trzy rodzaje ryzyka: Ryzyko kursowe - nazywane również walutowym, jest specyficznym rodzajem ryzyka, które polega na tym, że w następstwie niekorzystnych zmian kursów walutowych może nastąpić zmniejszenie należności lub wzrost zobowiązań w transakcjach zagranicznych w przeliczeniu na walutę krajową. Ryzyko kulturowe - wyraża się w specyficznych przesłankach religijnych, tradycyjnych itp. Może ono wpływać na przykład na obniżoną skłonność miejscowych partnerów do wywiązywania się ze zobowiązań finansowych. Ryzyko polityczne - oznacza możliwość wydarzeń w kraju partnera o politycznym charakterze, które powodują znaczne obniżenie zysków, powstanie strat, zniszczenie lub utratę własności znajdującej się na innym terytorium majątku, oraz wstrzymanie zapłaty należności za dostawy i roboty lub ich nieściągalność. mgr Iryna Bilousova Podstawy ekonomii 53
