Document

2. Przesłankami odpowiedzialności deliktowej są:




powstanie szkody,
popełnienie przez sprawcę czynu niedozwolonego,
związek przyczynowy między szkodą a czynem zabronionym,
wina sprawcy.
Brak którejkolwiek z tych przesłanek wyłącza odpowiedzialność sprawcy czynu. Zgodnie z
ogólną zasadą prawa cywilnego (art. 6 kc) ciężar dowodu spoczywa na osobie dochodzącej
roszczeń z tytułu czynu niedozwolonego, przy czym w przypadku odpowiedzialności za
delikt ponoszonej na zasadzie ryzyka wystarczające jest wykazanie powstania szkody, zaś
zobowiązany do naprawienia szkody może ekskulpować się po wskazaniu przesłanek
uwalniających go od odpowiedzialności (tak np. samoistny posiadacz budowli - art. 434 kc
lub posiadacz pojazdu mechanicznego - art. 436 kc).
Art. 434. Za szkodę wyrządzoną przez zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części
odpowiedzialny jest samoistny posiadacz budowli, chyba że zawalenie się budowli lub
oderwanie się jej części nie wynikło ani z braku utrzymania budowli w należytym stanie, ani
z wady w budowie.
Art. 436. § 1. Odpowiedzialność przewidzianą w artykule poprzedzającym ponosi również
samoistny posiadacz mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił
przyrody. Jednakże gdy posiadacz samoistny oddał środek komunikacji w posiadanie zależne,
odpowiedzialność ponosi posiadacz zależny.
§ 2. W razie zderzenia się mechanicznych środków komunikacji poruszanych za pomocą sił
przyrody wymienione osoby mogą wzajemnie żądać naprawienia poniesionych szkód tylko
na zasadach ogólnych. Również tylko na zasadach ogólnych osoby te są odpowiedzialne za
szkody wyrządzone tym, których przewożą z grzeczności.
Szkoda
Zasady odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę w rozumieniu prawa cywilnego wskazuje
art. 361 § 1 kc. Zgodnie z nim sprawca ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną
wskutek zdarzenia, przy czym dla przyjęcia jego odpowiedzialności musi istnieć związek
przyczynowy pomiędzy zdarzeniem oraz powstałą szkodą (czyli szkoda musi powstać
wskutek pewnego zdarzenia). Zasadą jest pełne naprawienie szkody, w odniesieniu do
odpowiedzialności deliktowej nie istnieją przepisy pozwalające na miarkowanie
odszkodowania, jednak wysokość odszkodowania może być zmniejszona w zależności od
okoliczności zdarzenia, jak też i stopnia winy obu stron (np. w przypadku przyczynienia się
poszkodowanego) - art. 362 kc.
Art. 362. Jeżeli poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody,
obowiązek jej naprawienia ulega odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do okoliczności, a
zwłaszcza do stopnia winy obu stron.
Czyn niedozwolony
Pojęcie czynu niedozwolonego rozumie się w sposób specyficzny dla prawa cywilnego chodzi tu nie tylko o czyn zabroniony pod groźbą kary przez prawo karne lub prawo
administracyjne, lecz o każdy czyn naruszający porządek prawny. Tak więc nie każdy czyn
niedozwolony jest przestępstwem (wykroczeniem).
Związek przyczynowy
Aby można było sprawcy czynu niedozwolonego przypisać czyn, należy wykazać istnienie
związku przyczynowego między bezprawnością czynu a spowodowaną przezeń szkodą.
1
Należy przede wszystkim sprawdzić, czy pozostają one w relacji następstwa (czyn -> szkoda)
oraz ustalić adekwatność związku między nimi, to znaczy, ustalić czy zaistniała szkoda jest
normalnym następstwem czynu.
Wina
Wina jest to personalna zarzucalność popełnionego czynu. Na gruncie prawa cywilnego
składa się ona z dwóch elementów:


obiektywnego - bezprawność postępowania dłużnika, tj. niezgodność zachowania się
dłużnika z istotą obowiązków wynikających z treści zobowiązania, np. niewykonanie
lub nienależyte wykonanie zobowiązania;
subiektywnego - wadliwość postępowania w znaczeniu podmiotowym, tj. podjęcie i
przeprowadzenie przez dłużnika decyzji ocenianej jako niewłaściwa bądź też
niepodjęcie i niewykonanie decyzji, która w danych okolicznościach powinna była
nastąpić.
Stopnie winy na gruncie cywilistyki:


wina umyślna (łac. dolus) - działanie albo zaniechanie,
wina nieumyślna (łac. culpa) - niedbalstwo (łac. neglegentia), tj. niedołożenie
należytej staranności (oceniane obiektywnie).
Dla istnienia odpowiedzialności cywilnej stopień winy nie ma znaczenia.
Wyłączenie odpowiedzialności
Sprawca, który ponosi odpowiedzialność na zasadzie winy musi być poczytalny, czyli
wykazywać brak wad w zakresie swobody przejawiania woli i możliwości przewidywania
skutków swojego postępowania, chyba że zakłócenie czynności psychicznych ma miejsce
wskutek użycia napojów odurzających lub innych podobnych środków (art. 425 par. 2 kc).
Jednak przy braku osoby odpowiedzialnej za nadzór takiego sprawcy można mimo wszystko
żądać naprawienia szkody bezpośrednio przez sprawcę, zwłaszcza jeśli z porównania stanu
majątkowego sprawcy i poszkodowanego wynika, iż wymagają tego zasady współżycia
społecznego (art. 428 kc).
Art. 248. § 1. (121) Do zmiany treści ograniczonego prawa rzeczowego potrzebna jest umowa
między uprawnionym a właścicielem rzeczy obciążonej, a jeżeli prawo było ujawnione w
księdze wieczystej - wpis do tej księgi.
§ 2. Jeżeli zmiana treści prawa dotyka praw osoby trzeciej, do zmiany potrzebna jest zgoda tej
osoby. Oświadczenie osoby trzeciej powinno być złożone jednej ze stron.
Istnieje kilka postaci wyłączeń odpowiedzialności:
- jeżeli była oparta na zasadzie winy - ekskulpacja,
- jeżeli była oparta na zasadzie ryzyka - egzoneracja
Sankcje
Typową sankcją odpowiedzialności deliktowej jest obowiązek naprawienia szkody. Może
przybierać on różne postacie:



przywrócenia stanu poprzedniego,
odszkodowania, czy
zadośćuczynienia.
2
3. Naprawienie szkody na mieniu i na osobie
Odpowiedzialność prawna to obowiązek ponoszenia przewidzianych przez prawo
niekorzystnych, często dotkliwych skutków zachowania się własnego (lekarza) lub osób, za
które odpowiadamy (zakład opieki zdrowotnej jako pracodawca). Odpowiedzialność prawna
to odpowiedzialność za powstałą szkodę. W zależności od tego, jaka gałąź prawa przewiduje
dane konsekwencje, mówimy o:
- odpowiedzialności karnej,
- odpowiedzialności dyscyplinarnej,
- odpowiedzialności cywilnej
- lub innej, np. politycznej, konstytucyjnej.
Odpowiedzialność cywilna to inaczej odpowiedzialność majątkowa za szkodę. Polega ona na
obowiązku naprawienia wyrządzonej szkody. Odpowiedzialność za szkodę powstaje
wówczas, gdy nastąpi zdarzenie, z którym prawo łączy obowiązek jej naprawienia i które
było przyczyną powstania szkody. Zdarzeniem, które rodzi obowiązek naprawienia szkody,
jest czyn niedozwolony.
Odpowiedzialność cywilna charakteryzuje się tym, że ma postać wyłącznie majątkową.
Oznacza to, iż pacjent, jako wierzyciel, może dochodzić swej należności w postaci
odszkodowania z majątku lekarza lub zakładu opieki zdrowotnej jako dłużnika.
Odpowiedzialność ta jest nieograniczona i ciąży na całym majątku dłużnika bez ograniczenia,
do pełnej kwoty zasądzonego odszkodowania.
Pojęcie i rodzaje szkody
Odpowiedzialność cywilna zachodzi w zasadzie tylko wówczas, gdy powstała szkoda. Bez
szkody nie ma odpowiedzialności cywilnej. Dlatego odpowiedzialność cywilna przyjmuje
przeważnie postać obowiązku naprawienia szkody.
Kodeks cywilny nie zawiera definicji szkody. Jednak przez szkodę należy rozumieć
uszczerbek, jakiego poszkodowany - pacjent - doznał wbrew swej woli.
Szkoda może być:
1. materialna (uszczerbek majątkowy)
- na mieniu
- na osobie
2. niematerialna (krzywda tzw. moralna)
- dotyczy dóbr osobistych
Wśród szkód materialnych rozróżnia się: 1) szkody na mieniu; 2) szkody na osobie. Szkody
materialne to szkody o charakterze majątkowym, wyrządzone na majątku poszkodowanego
lub na osobie, które są następstwem uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia.
Naprawienie szkody może nastąpić poprzez: 1) przywrócenie rzeczy do stanu poprzedniego;
2) zapłatę odszkodowania.
Wysokość odszkodowania powinna odpowiadać pełnej wartości szkody poniesionej przez
poszkodowanego-pacjenta. Jeżeli jednak pacjent przyczynił się do powstania lub zwiększenia
szkody, wówczas wysokość odszkodowania ulega odpowiedniemu zmniejszeniu w oparciu o
postanowienia art. 362 § 2 k.c.
Obowiązek odszkodowania obejmuje zarówno konieczność naprawienia rzeczywistej straty,
jak i utraconych korzyści, które pacjent mógłby uzyskać gdyby nie wyrządzono mu szkody.
Naprawienie szkody majątkowej na osobie (uszkodzenie ciała, wywołanie rozstroju zdrowia)
obejmuje wyrównanie wszelkich kosztów wynikłych z uszkodzenia ciała lub rozstroju
zdrowia, np. kosztów leczenia, utraconych zarobków, kosztów opieki w domu, rentę związaną
z utratą zdolności do pracy zarobkowej.
Wysokość szkody może być ustalona zgodnie przez zainteresowanych lub sprecyzowana
przez sąd w toku procesu. Według art. 363 § 2 k.c. chwilą decydującą dla ustalenia wysokości
szkody jest chwila jej naprawienia, a nie chwila jej powstania.
3
Rodzaje odpowiedzialności cywilnej
Podstawą odpowiedzialności cywilnej jest w zasadzie wymóg istnienia winy po stronie
zobowiązanego do naprawienia szkody. Wina może się wyrazić w złym zamiarze i wówczas
mamy do czynienia z winą umyślną. Wina może także polegać na niedbalstwie lub
nieuwadze, jest to wina nieumyślna. Brak winy zwalnia sprawcę z odpowiedzialności.
Obowiązek odszkodowania (odpowiedzialności cywilnej) może powstać w dwóch
przypadkach:
1. na skutek wyrządzenia szkody lub krzywdy czynem niedozwolonym. Mówimy zatem o
odpowiedzialności deliktowej, uregulowanej w art. 415 k.c.
2.na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania - powstaje wówczas
obowiązek odpowiedzialności kontraktowej, uregulowanej w art. 471 k.c.
Odpowiedzialność cywilna:
1. deliktowa
2. kontraktowa
Odpowiedzialność deliktowa (pozaumowna) powstaje we wszystkich przypadkach
wyrządzenia szkody, gdy strony nie były do momentu powstania szkody związane
stosunkiem prawnym. Odpowiedzialność kontraktowa (umowna) jest konsekwencją
niewykonania lub niewłaściwego wykonania umowy i powstałej szkody.
Odpowiedzialność kontraktowa
Art. 471. k.c.: Dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub
nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie
jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.
Pacjent domagający się odszkodowania musi jedynie wykazać, że poniósł szkodę wynikłą z
niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Nie ma on natomiast obowiązku
udowodnienia winy lekarza. Lekarz może się uwolnić od odpowiedzialności, jeśli wykaże, że
za powstanie szkody nie ponosi winy ani umyślnej, ani nieumyślnej.
Odpowiedzialność deliktowa
Art. 415. k.c.: Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej
naprawienia.
Odpowiedzialność deliktowa jest następstwem wyrządzenia szkody czynem niedozwolonym,
zabronionym przez prawo. Odpowiedzialność tę charakteryzuje to, że przed powstaniem
szkody - pacjenta nie łączył z lekarzem żaden stosunek prawny. Dopiero wyrządzenie szkody
czynem niedozwolonym powoduje powstanie między stronami stosunku zobowiązaniowego.
Obowiązek odpowiedzialności deliktowej powstaje wówczas, gdy:
1. powstaje szkoda,
2. szkoda wyniknie z czynu zabronionego prawem (czynu niedozwolonego),
3. pomiędzy szkodą a czynem zabronionym zaistnieje związek przyczynowy,
4.szkoda wynikła z winy sprawcy czynu (lekarza).
Brak jakiejkolwiek z tych przesłanek wyłącza odpowiedzialność sprawcy czynu.
Odpowiedzialność deliktowa jest oparta na zasadzie winy. Wynika to wprost z art. 415 k.c.
Aby można było sprawcy czynu niedozwolonego przypisać winę, muszą być spełnione
łącznie następujące warunki:
1. zachowanie sprawcy czynu musi cechować bezprawność działania,
2.poczytalność sprawcy, czyli brak wad w zakresie swobody przejawiania woli i możliwości
przewidywania skutków swojego postępowania,
3. działanie musi odznaczać się rozmyślnością lub działaniem nieumyślnym.
Pacjent domagający się odszkodowania musi udowodnić fakt wyrządzenia mu szkody przez
lekarza i winę lekarza. Lekarz, chcąc się uwolnić od odpowiedzialności deliktowej, musi
udowodnić, że czynu się nie dopuścił albo że powstał on nie z jego winy.
4
Odpowiedzialność cywilna, w tym także deliktowa, może być oparta na jednej z
następujących zasad:
1. zasadzie winy,
2. zasadzie ryzyka,
3. zasadzie współżycia społecznego. Odpowiedzialność cywilną lekarza w zależności od
sposobu wykonywania zawodu oraz poszczególne przypadki odpowiedzialności omówię w
kolejnych artykułach.
Geneza i zarys ewolucji odpowiedzialności państwa
5
6. Treść i funkcje konstytucyjnego prawa do odszkodowania
Odpowiedzialność odszkodowawcza Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez niezgodne
z prawem działania funkcjonariuszy państwowych jest uregulowana w różnych ustawach. W
pierwszej kolejności zastosowanie mają ustawy regulujące w sposób szczególny prawo do
odszkodowania za szkodę w pewnych dziedzinach działania władz państwowych, takich jak
procedura administracyjna czy karna. Jeżeli nie ma takich unormowań szczególnych,
zastosowanie mają ogólne zasady odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa,
określone w przepisach kodeksu cywilnego dotyczących czynów niedozwolonych
(odpowiedzialności deliktowej).
W myśl art. 417 § 1 kodeksu cywilnego „Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność za szkodę
wyrządzoną przez funkcjonariusza państwowego przy wykonywaniu powierzonej mu
czynności”. W § 2 cytowanego artykułu zawarta jest definicja „funkcjonariuszy
państwowych”; należą do nich na przykład urzędnicy administracji państwowej, sędziowie,
prokuratorzy i żołnierze. Do czasu wydania omawianego wyroku Trybunału Konstytucyjnego
odpowiedzialność odszkodowawcza państwa była jednak uzależniona od spełnienia dwóch
restrykcyjnych przesłanek.
Pierwsza przesłanka była oparta na pewnym specyficznym rozumieniu art. 417 kodeksu
cywilnego. Chociaż przepis ten nie stanowi expressis verbis, że odpowiedzialność
odszkodowawcza państwa zależy od winy jego funkcjonariusza, orzecznictwo sądowe
ukształtowane w latach 60. i 70. przyjmowało, że wina ta jest nieodzowną przesłanką
odpowiedzialności państwa. Kodeks cywilny stoi bowiem na stanowisku, że reżim
odpowiedzialności deliktowej jest określony – z pewnymi wyjątkami przewidzianymi przez
ustawodawcę – przez zasadę winy (art. 415 kodeksu: „Kto z winy swej wyrządził drugiemu
szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia”). Wykładnia ta została potwierdzona w uchwale
pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z 15 lutego 1971 r.
Druga restrykcyjna przesłanka odpowiedzialności odszkodowawczej państwa wyraźnie
wynikała z art. 418 kodeksu cywilnego. Stanowił on, ze jeżeli szkoda została wyrządzona
przez funkcjonariusza państwowego na skutek wydania aktu władczego (verba legis:
„orzeczenia lub zarządzenia”), Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność tylko wtedy, gdy
przy wydaniu orzeczenia lub zarządzenia nastąpiło naruszenie prawa ścigane w trybie
postępowania karnego lub dyscyplinarnego, a wina sprawcy szkody została stwierdzona
wyrokiem karnym lub orzeczeniem dyscyplinarnym albo uznana przez organ przełożony nad
sprawcą szkody. Wyjątkowo brak stwierdzenia winy w postępowaniu karnym lub
dyscyplinarnym nie wyłączał odpowiedzialności Skarbu Państwa, jeżeli wszczęciu albo
prowadzeniu postępowania karnego lub dyscyplinarnego stoi na przeszkodzie okoliczność
wyłączająca ściganie.
Po wejściu w życie nowej Konstytucji (z 1997 r.) na porządku dziennym stanął problem
zgodności obu powyższych ograniczeń z art. 77 ust. 1 Konstytucji, który stanowi: „Każdy ma
prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem
działanie organu władzy publicznej”.
Problem ten został rozstrzygnięty w niniejszej sprawie, w której Trybunał Konstytucyjny
rozpoznał dwie skargi konstytucyjne przeciwko art. 417 i 418 kodeksu cywilnego. Zdaniem
skarżących przepisy te, w interpretacji przyjętej w orzecznictwie sądowym, były przyczyną
nieuwzględnienia przez sądy ich roszczeń odszkodowawczych. W pierwszym wypadku
chodziło o zwolnienie skarżącego ze służby w Milicji Obywatelskiej. W drugim wypadku
chodziło o bezpodstawnie pobrane i przetrzymywane koszty egzekucji należności
podatkowych.
W punkcie 1 sentencji niniejszy wyrok ma charakter tzw. orzeczenia interpretacyjnego. W
6
wyrokach tego typu Trybunał Konstytucyjny stwierdza, ze badany przepis jest zgodny z
Konstytucją, ale pod warunkiem, że jest interpretowany w określony sposób (w tym
wypadku: zgodnie z art. 77 ust.
1 Konstytucji, który nie uzależnia prawa do odszkodowania od winy funkcjonariusza). Punkt
2 sentencji oznacza natomiast, że art. 418 kodeksu cywilnego utracił moc obowiązującą z
dniem ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw.
ROZSTRZYGNIĘCIE
1. Art. 417 kodeksu cywilnego, rozumiany w ten sposób, że Skarb Państwa ponosi
odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie
funkcjonariusza państwowego przy wykonywaniu powierzonej mu czynności, jest zgodny z
art. 77 ust. 1 Konstytucji.
2. Art. 418 kodeksu cywilnego jest niezgodny z art. 77 ust. 1 i nie jest niezgodny z
art. 64 Konstytucji.
GŁÓWNE TEZY UZASADNIENIA
1. Przepisy Konstytucji mają własne znaczenie normatywne, które nie może być
odczytywane poprzez treść regulacji ustawowych. Przyjęcie przeciwnego założenia
oznaczałoby zniekształcenie relacji między przepisami prawa w ramach hierarchicznej
struktury norm prawnych, a w konsekwencji pozbawiałoby regulacje konstytucyjne
praktycznego znaczenia ochronnego.
2. Wspólnym polem unormowań odpowiedzialności odszkodowawczej w art. 77 ust. 1 nowej
Konstytucji oraz w art. 417 i 418 kodeksu cywilnego są wszelkie przypadki, w których
działania organów państwa związane z imperium, a nawet szerzej – z wykonywaniem funkcji
publicznych, prowadzą do szkody wyrządzonej przez funkcjonariusza państwowego. Między
normą konstytucyjną a regulacją kodeksową nie zachodzi jednak taka symetria treściowa,
która w razie stwierdzenia niezgodności tej drugiej z Konstytucją umożliwiałaby uznanie, że
przepisy kodeksowe utraciły moc z chwilą wejścia w życie Konstytucji na zasadzie „lex
posterior derogat legi priori”.
3. Pojęcie „władzy publicznej” w art. 77 ust. 1 Konstytucji obejmuje wszystkie władze w
rozumieniu konstytucyjnym, a także instytucje inne niż państwowe lub samorządowe, o
ile wykonują funkcje władzy publicznej w wyniku powierzenia czy przekazania im tych
funkcji przez organ władzy państwowej lub samorządowej. Wykonywanie takich funkcji
łączy się z reguły (chociaż nie zawsze) z możliwością władczego kształtowania sytuacji
jednostki.
4. Nazwa „organ” użyta w art. 77 ust. 1 Konstytucji oznacza instytucję bądź strukturę
organizacyjną, z której działalnością wiąże się wyrządzenie szkody. Odpowiedzialność oparta
na tym przepisie obciąża strukturę (instytucję), a nie osoby z nią związane (jej
funkcjonariuszy).
5. W świetle art. 77 ust. 1 Konstytucji podstawowe znaczenie ma ustalenie, czy działanie
organu władzy publicznej związane jest z realizacją jego prerogatyw. Formalny charakter
powiązań między bezpośrednim sprawcą szkody a władzą publiczną jest mniej istotny,
jednak ustalenie statusu osoby, która jest bezpośrednim sprawcą szkody, ułatwia przypisanie
danego działania organowi władzy publicznej.
6. W interpretacji art. 77 ust. 1 Konstytucji zakres kompensacji może być ustalony na
podstawie odpowiednich regulacji kodeksu cywilnego, w szczególności art. 361 § 2.
Kompensacji podlega każdy uszczerbek w prawnie chronionych dobrach danego podmiotu
zarówno o charakterze majątkowym, jak i niemajątkowym. Nie można zatem wykluczyć
odpowiedzialności władzy publicznej z tytułu naruszenia dóbr osobistych obywatela, w
tym roszczeń o zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę niemajątkową (por. art. 445 oraz
7
art. 448 k.c.).
7. W pojęciu „działania” organu władzy publicznej, w rozumieniu art. 77 ust. 1 Konstytucji,
mieszczą się zarówno zachowania czynne tego organu, jak i zaniechania. W zakresie
działań czynnych mieszczą się w szczególności indywidualne rozstrzygnięcia. Zaniechanie
organu władzy publicznej może mieć znaczenie z punktu widzenia omawianej normy
konstytucyjnej w sytuacjach, w których obowiązek określonego działania jest
skonkretyzowany w przepisie prawa i można ustalić, na czym konkretnie miałoby polegać
zachowanie tego organu, aby nie doszło do szkody.
8. Na gruncie art. 77 ust. 1 Konstytucji pojęcie „działanie niezgodne z prawem” należy
rozumieć jako zaprzeczenie zachowania uwzględniającego nakazy i zakazy wynikające z
obowiązujących norm prawnych, ustalonych z uwzględnieniem konstytucyjnego ujęcia
źródeł prawa (art. 87-94 Konstytucji). Pojęcie to jest więc węższe niż tradycyjne ujęcie
bezprawności na gruncie prawa cywilnego, które obejmuje również naruszenie norm
moralnych i obyczajowych, określanych mianem zasad współżycia społecznego lub dobrych
obyczajów. Nie ma jednak przeszkód konstytucyjnych dla związania w ramach
ustawodawstwa zwykłego odpowiedzialności odszkodowawczej władzy publicznej z tak
szeroko rozumianą bezprawnością.
9. Skoro przesłanką odpowiedzialności przewidzianej w art. 77 ust. 1 Konstytucji jest
niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej, to nie ma znaczenia, czy działanie
to było subiektywnie zawinione; w kategoriach prawa cywilnego oznacza to związanie
odpowiedzialności z przesłanką obiektywną w postaci bezprawności zachowania sprawcy
szkody. Abstrahowanie od winy, będącej przesłanką odpowiedzialności odszkodowawczej na
zasadach ogólnych (por. art. 415 k.c.), jest uzasadnione szczególną, służebną
rolą organów władzy publicznej, których powinnością jest ochrona wolności oraz praw
człowieka i obywatela, omawiana norma konstytucyjna jest zaś jednym z konstytucyjnie
określonych środków tej ochrony. Niedopuszczalne byłoby więc ustanowienie w ustawie
zwykłej dodatkowej przesłanki w postaci winy.
10. Wykładnia przepisów prawa nie może mieć charakteru statycznego, a przy tym powinna
zawsze przyznawać pierwszeństwo takiemu rozumieniu przepisu, które jest zgodne z
aktualnie obowiązującą normą konstytucyjną.
11. Przyjęte w orzecznictwie sądowym (ukształtowanym przed wejściem w życie Konstytucji
z 1997 r.) uznanie winy funkcjonariusza za niezbędną przesłankę odpowiedzialności
Skarbu Państwa na podstawie art. 417 k.c. nie wynikało z literalnego brzmienia tego przepisu.
W nowym stanie konstytucyjnym (por. tezę 9) uzasadnione jest – o czym świadczą liczne
wypowiedzi w piśmiennictwie prawniczym – przyjęcie odmiennego rozumienia art. 417 k.c.,
odpowiadającego ściśle jego brzmieniu oraz zmienionemu stanowi konstytucyjnemu.
12. Według art. 418 k.c. odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkodę wyrządzoną przez
funkcjonariusza państwowego na skutek wydania orzeczenia lub zarządzenia zależy od
wyniku swoistego „przedsądu”, tj. od stwierdzenia winy funkcjonariusza w postępowaniu
karnym lub dyscyplinarnym, na którego wdrożenie poszkodowany nie ma bezpośredniego
wpływu. Powyższe przesłanki odpowiedzialności Skarbu Państwa, odwołujące się do
konstrukcji winy podwójnie kwalifikowanej, przesądzają o niezgodności z art. 77 ust. 1
Konstytucji, która może być usunięta jedynie poprzez eliminację art. 418 k.c. z systemu
prawnego.
13. Chociaż prawo żądania odszkodowania za szkodę wyrządzoną w mieniu wywodzi się z
generalnej zasady ochrony własności, to jednak szczególna norma konstytucyjna zawarta
w art. 77 ust. 1 jest wystarczającym wzorcem oceny art. 418 k.c., a wobec tego nie zachodzi
konieczność badania jego zgodności z art. 64 Konstytucji.
14. De lege ferenda problematyka odpowiedzialności odszkodowawczej władzy publicznej
wymaga całościowego uregulowania w polskim systemie prawnym, odpowiadającego
8
wymaganiom art. 77 ust. 1 Konstytucji. Celowe jest w szczególności wyraźne rozdzielenie
odpowiedzialności państwowych (komunalnych) osób prawnych nie wykonujących
funkcji organów władzy publicznej od odpowiedzialności instytucji publicznych
sprawujących tę funkcję oraz wyraźne określenie odpowiedzialności instytucji publicznych
nie mających charakteru państwowego lub komunalnego, którym powierzono wykonywanie
określonych prerogatyw władzy publicznej. Na potrzebę interwencji ustawodawcy wskazują
też wątpliwości interpretacyjne dotyczące wzajemnego stosunku unormowań ogólnych,
zawartych w kodeksie cywilnym, i unormowań szczególnych, określonych w odrębnych
przepisach (np. art. 153 § 1 i art. 160 k.p.a., art. 31 ust. 4 ustawy z dnia 11 maja
1995 r. o NSA, art. 769 k.p.c., art. 552 k.p.k.). Wobec utraty, na skutek niniejszego wyroku,
mocy obowiązującej przez art. 418 k.c., wyraźnego uregulowania ustawowego wymaga
wreszcie kwestia ustalania niezgodności z prawem indywidualnych rozstrzygnięć jako
przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej.
15. Stan prawny powstały w następstwie niniejszego wyroku nie otwiera możliwości
kwestionowania jako niezgodnych z prawem aktów normatywnych, dopóki nie zostaną one
usunięte z systemu prawnego w określonym przez Konstytucję trybie z powodu niezgodności
z Konstytucją, umową międzynarodową lub ustawą.
16. Wydając niekiedy tzw. orzeczenia interpretacyjne (jak pkt 1 sentencji niniejszego wyroku)
Trybunał Konstytucyjny powstrzymuje się od przyjmowania takiego rozumienia badanego
przepisu, które byłoby sprzeczne z ukształtowaną praktyką orzeczniczą oraz z wykładnią
doktrynalną. Niniejszy wyrok nie uchybia tej praktyce, ponieważ zakwestionowany kierunek
wykładni art. 417 k.c. stracił aktualność z chwilą wejścia w życie art. 77 ust. 1 nowej
Konstytucji.
17. Przyjęta w pkt. 1 sentencji wykładnia art. 417 k.c. ma, z mocy art. 190 ust. 1 Konstytucji,
moc powszechnie obowiązującą.
18. Sądy nie są wyłączone spod wyrażonej w art. 190 ust. 1 Konstytucji zasady, w myśl której
orzeczeniom Trybunału Konstytucyjnego przysługuje moc powszechnie obowiązująca.
19. Bezpośredniość stosowania Konstytucji (art. 8 ust. 2) nie oznacza kompetencji do kontroli
konstytucyjności obowiązującego ustawodawstwa przez sądy i inne organy powołane do
stosowania prawa. Tryb tej kontroli został jednoznacznie ukształtowany przez samą
Konstytucję, która w art. 188 zastrzega orzekanie w tych sprawach do wyłącznej kompetencji
Trybunału Konstytucyjnego. Domniemanie zgodności ustawy z Konstytucją może być
obalone jedynie wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego, a związanie sędziego ustawą,
przewidziane w art. 178 ust. 1 Konstytucji, obowiązuje dopóty, dopóki ustawie tej
przysługuje moc obowiązująca.
20. Istotnym elementem modelu kontroli konstytucyjności ustaw przyjętego w polskiej
Konstytucji jest instytucja pytania prawnego (art. 193). Stosowania regulacji zawartej w
art. 188 i 193 Konstytucji nie ogranicza przewidziana w art. 178 ust. 1 Konstytucji
podległość sędziów Konstytucji i ustawom, przepis ten nie reguluje bowiem rozstrzygania
kolizji między Konstytucją a ustawą. W każdym przypadku, gdy sąd orzekający dochodzi do
przekonania, że norma stanowiąca podstawę orzekania jest sprzeczna z Konstytucją,
powinien skorzystać z przewidzianej w art. 193 możliwości przedstawienia pytania prawnego
Trybunałowi Konstytucyjnemu.
9
Przepisy Konstytucji
Art. 8. 1. Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej.
2. Przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że Konstytucja stanowi inaczej.
Art. 64. 1. Każdy ma prawo do własności, innych praw majątkowych oraz prawo
dziedziczenia.
2. Własność, inne prawa majątkowe oraz prawo dziedziczenia podlegają równej dla
wszystkich ochronie prawnej.
3. Własność może być ograniczona tylko w drodze ustawy i tylko w zakresie, w jakim nie
narusza ona istoty prawa własności.
Art. 77. 1. Każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez
niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej.
Art. 87. 1. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są:
Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia.
2. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są na obszarze
działania organów, które je ustanowiły, akty prawa miejscowego.
Art. 88. 1. Warunkiem wejścia w życie ustaw, rozporządzeń oraz aktów prawa miejscowego
jest ich ogłoszenie.
2. Zasady i tryb ogłaszania aktów normatywnych określa ustawa.
3. Umowy międzynarodowe ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie są
ogłaszane w trybie wymaganym dla ustaw. Zasady ogłaszania innych umów
międzynarodowych określa ustawa.
Art. 89. 1. Ratyfikacja przez Rzeczpospolitą Polską umowy międzynarodowej i jej
wypowiedzenie wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, jeżeli umowa dotyczy:
1) pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,
2) wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,
3) członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w organizacji międzynarodowej,
4) znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,
5) spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy.
2. O zamiarze przedłożenia Prezydentowi Rzeczypospolitej do ratyfikacji umów
międzynarodowych, których ratyfikacja nie
wymaga zgody wyrażonej w ustawie, Prezes Rady Ministrów zawiadamia Sejm.
3. Zasady oraz tryb zawierania, ratyfikowania i wypowiadania umów międzynarodowych
określa ustawa.
Art. 90. 1. Rzeczpospolita Polska może na podstawie umowy międzynarodowej przekazać
organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów
władzy państwowej w niektórych sprawach.
2. Ustawa wyrażająca zgodę na ratyfikację umowy międzynarodowej, o której mowa w ust. 1,
jest uchwalana przez Sejm większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy
ustawowej liczby posłów oraz przez Senat większością 2/3 głosów w obecności co najmniej
połowy ustawowej liczby senatorów.
3. Wyrażenie zgody na ratyfikację takiej umowy może być uchwalone w referendum
ogólnokrajowym zgodnie z przepisem art.
125. 4. Uchwałę w sprawie wyboru trybu wyrażenia zgody na ratyfikację podejmuje Sejm
bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.
Art. 91. 1. Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw
Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio
stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy.
2. Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma
pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową.
10
3. Jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej
organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio,
mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami.
Art. 92. 1. Rozporządzenia są wydawane przez organy wskazane w Konstytucji, na podstawie
szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Upoważnienie
powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych
do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści aktu.
2. Organ upoważniony do wydania rozporządzenia nie może przekazać swoich kompetencji, o
których mowa w ust. 1, innemu organowi.
Art. 93. 1. Uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i ministrów
mają charakter wewnętrzny i obowiązują tylko jednostki organizacyjnie podległe organowi
wydającemu te akty.
2. Zarządzenia są wydawane tylko na podstawie ustawy. Nie mogą one stanowić podstawy
decyzji wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów.
3. Uchwały i zarządzenia podlegają kontroli co do ich zgodności z powszechnie
obowiązującym prawem.
Art. 94. Organy samorządu terytorialnego oraz terenowe organy administracji rządowej, na
podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawie, ustanawiają akty prawa
miejscowego obowiązujące na obszarze działania tych organów. Zasady i tryb
wydawania aktów prawa miejscowego określa ustawa.
Art. 178. 1. Sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko
Konstytucji oraz ustawom.
Art. 188. Trybunał Konstytucyjny orzeka w sprawach:
1) zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją,
2) zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja
wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie,
3) zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe, z
Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami,
4) zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych,
5) skargi konstytucyjnej, o której mowa w art. 79 ust. 1.
Art. 190. 1. Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są
ostateczne.
Art. 193. Każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do
zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi
lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej
się przed sądem.
11
Czyny niedozwolone - czyli elementy odpowiedzialności w prawie cywilnym.
Źródłem zobowiązania powstającego samoistnie jest fakt wyrządzenia szkody.
Podmiot odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym zobowiązany jest do
jej naprawienia. Swiadczenie polegające na naprawieniu szkody wynikłej z czynu
niedozwolonego jest świadczeniem pierwotnym w stosunku zobowiązaniowym. Znaczy to, że
system odpowiedzialności ex delicto (deliktowej), różni się od odpowiedzialności
kontraktowej, która jest uruchamiana dopiero w drodze następstwa niewykonania lub
nienależytego wykonania zobowiązania. O ile przy odpowiedzialności kontraktowej
wyrządzenie szkody następuje w ramach istniejącego stosunku zobowiązaniowego, a zatem
podmiot odpowiedzialny za szkodę jest od razu znany, o tyle w odpowiedzialności deliktowej
trzeba dopiero ustalić podmiot odpowiedzialny za wyrządzenie szkody. Delikt to działanie
ludzkie i to zawinione. Źródłem odpowiedzialności deliktowej są nie tylko "czyny",
rozumiane jako zachowanie się człowieka, ale również inne zdarzenia od woli ludzkiej
niezależne, a rodzące obowiązek naprawienia szkody.
Nazwa "czyny niedozwolone" jest uzasadniona jedynie historycznie. Pojęcie to należy do
prawa cywilnego, pojęcie zaś "czynu karalnego" do sfery prawa karnego.
W prawie cywilnym przyjmuje się trzy zasady odpowiedzialności deliktowej:
a) zasada winy - uznawana jest za zasadę naczelną. Chodzi w niej o odpowiedzialność za
czyny własne jak i cudze, zarówno osób fizycznych jak i prawnych (por.art.415,416 kc)
b) zasada ryzyka - została przyjęta dla niektórych stanów nieco ostrzej traktowanych stanów
odpowiedzialności za cudze czyny (por. art. 430 kc).
c) zasada słuszności - która ma charakter zdecydowanie pomocniczy (por. art. 419 kc).
Czyn sprawcy pociągający za sobą odpowiedzialność cywilną oparty jest na szerokim pojęciu
winy. Wina jest pojęciem odnoszącym się do sfery zjawisk psychicznych sprawcy, dlatego też
określa się ją jako znamie podmiotowe czynu. Pojęcie winy (dolus, culpa) jest jednakowe,
zarówno jeśli chodzi o odpowiedzialność deliktowa jak i kontraktową. Różnice dotyczą
zakresu odpowiedzialności za winę. O ile w ramach odpowiedzialności umownej jest ona
ograniczona do rażącego niedbalstwa, o tyle w ramach odpowiedzialności deliktowej stopień
winy ma znaczenie drugorzędne, co oznacza że sprawca szkody odpowiada w razie
zaistnienia choćby niedbalstwa (culpa levissima).
W prawie cywilnym mówi się o przesłankach odpowiedzialności w tym sensie, że bez ich
istnienia odpowiedzialność nie powstaje. Warunkują one tym samym powstanie obowiązku
naprawienia szkody w związku z przepisami deliktowymi.
Wyróżnia się tutaj trzy przesłanki:
a) pierwsza jest szkoda w znaczeniu uszczerbku dóbr osoby poszkodowanej. Zatem gdy nie
ma szkody to również nie może być mowy o odpowiedzialności cywilnej. Tym to właśnie
różni się między innymi odpowiedzialność deliktowa w prawie cywilnym od
odpowiedzialności karnej.
b) szkoda musi być spowodowana przez jakiś fakt (działanie ludzkie lub inne zdarzenie), z
którym ustawa łączy obowiązek odszkodowawczy. Brak lub przerwanie takiego związku
wyłącza odpowiedzialność. W przypadku gdy faktu nie da się ustalić, poszkodowany musi
sam ponieść ciężar doznanej szkody.
c) pomiędzy szkodą a faktem musi zaistnieć związek przyczynowy. Brak lub przerwanie
takiego związku wyłącza odpowiedzialność.
Czynem sprawcy może być zarówno działanie jak i zaniechanie. Subiektywna wadliwość
postępowania jest uzależniona od stanu poczytalności sprawcy. Stopnie winy stanowią
problem związany z oceną jej w sposób subiektywny przez sąd.
12
Wyróżnia się w tej materii umyślność (dollus) i niedbalstwo (culpa).
Umyślność polega na zamierzonym podjęciu działania sprzecznego z regułami postępowania,
lub na powstrzymaniu się od działania, mimo obowiązku czynnego zachowania się.
Niedbalstwo jest pewnego rodzaju nieumyślnym stopniem winy, które przejawia się w nie
dołożeniu przez sprawcę należytej staranności podczas wykonywania zobowiązania.
Najogólniej biorąc, odpowiedzialność z tytułu czynu niedozwolonego zachodzi wówczas, gdy
zdarzenie wyrządzające szkodę nie pozostaje w związku z jakimkolwiek stosunkiem
zobowiązaniowym.
9. Zasada słuszności jako podstawa subsydiarna odpowiedzialności
Zasada słuszności uzasadnia odpowiedzialność w przypadkach wyjątkowych, gdy brak
podstaw do przypisania tej odpowiedzialności na zasadzie winy lub ryzyka, a obciążenie
odpowiedzialnością odszkodowawczą będzie usprawiedliwione z uwagi na reguły współżycia
społecznego (art. 419, 4201, 428, 431 § 1 k.c.). Zasada ta znajduje zastosowanie w
szczególności do odpowiedzialności Skarbu Państwa i gminy (art. 419 i 4201 k.c.).
Art. 428. Gdy sprawca z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego nie jest
odpowiedzialny za szkodę, a brak jest osób zobowiązanych do nadzoru albo gdy nie można
od nich uzyskać naprawienia szkody, poszkodowany może żądać całkowitego lub
częściowego naprawienia szkody od samego sprawcy, jeżeli z okoliczności, a zwłaszcza z
porównania stanu majątkowego poszkodowanego i sprawcy, wynika, że wymagają tego
zasady współżycia społecznego.
Art. 431. § 1. Kto zwierzę chowa albo się nim posługuje, obowiązany jest do naprawienia
wyrządzonej przez nie szkody niezależnie od tego, czy było pod jego nadzorem, czy też
zabłąkało się lub uciekło, chyba że ani on, ani osoba, za którą ponosi odpowiedzialność, nie
ponoszą winy.
§ 2. Chociażby osoba, która zwierzę chowa lub się nim posługuje, nie była odpowiedzialna
według przepisów paragrafu poprzedzającego, poszkodowany może od niej żądać
całkowitego lub częściowego naprawienia szkody, jeżeli z okoliczności, a zwłaszcza z
porównania stanu majątkowego poszkodowanego i tej osoby, wynika, że wymagają tego
zasady współżycia społecznego.
13