Opracowane tematy z biologii dla II klasy gimnazjum
advertisement
1 Opracowane tematy z biologii dla II klasy gimnazjum Iwona Wiśniewska Raszyn 2009 2 SPIS TREŚCI 1. Stanowisko człowieka w przyrodzie ………………………………… 2. Podobieństwa i różnice w budowie człowieka i innych ssaków……... 3. Przypuszczalny rodowód człowieka…………………………………. 4. Dlaczego wszyscy ludzie należą do jednego gatunku? ……………… 5. Układ narządów ruchu ……………………………………………….. 6. Budowa fizyczna i chemiczna kości ………………………………… 7. Budowa szkieletu osiowego …………………………………………. 8. Budowa szkieletu obwodowego ……………………………………… 9. Rodzaje połączeń kości ………………………………………………. 10. Budowa i podział mięśni ……………………………………………... 11. Wady i zniekształcenia w układzie ruchu ……………………………. 12. Pierwsza pomoc w urazach układu ruchu ……………………………. 13. Odżywianie …………………………………………………………… 14. Składniki pokarmowe i ich rola w organizmie ………………………. 15. Budowa ogólna i rola układu pokarmowego …………………………. 16. Rola poszczególnych elementów układu pokarmowego …………….. 17. Higiena układu pokarmowego ……………………………………….. 18. Środowisko a odżywianie się człowieka ……………………………… 19. Skład i rola krwi ………………………………………………………. 20. Mechanizmy obronne krwi ……………………………………………. 21. Grupy krwi ……………………………………………………………. 22. Budowa i rola naczyń krwionośnych …………………………………. 23. Budowa i rola serca w układzie krwionośnym ……………………….. 24. Obieg krwi mały, duży i krążenie wrotne …………………………….. 25. Budowa i funkcja układu chłonnego (limfatycznego) ………………… 26. Higiena układu krążenia ………………………………………………. 27. Pierwsza pomoc przy skaleczeniach i krwotokach …………………… 28. Budowa dróg oddechowych i płuc ……………………………………. 29. Wymiana gazowa w płucach i tkankach ……………………………… 30. Oddychanie komórkowe jako proces energetyczny ………………….. 31. Higiena układu oddechowego ………………………………………… 4 5 6 7 8 9 11 13 15 16 17 18 19 20 21 22 23 25 26 27 28 29 30 32 33 35 36 37 39 41 42 3 32. Drogi usuwania produktów przemiany materii i energii (metabolizmu) ………………………………………………. 33. Budowa i rola poszczególnych elementów układu moczowego ……… 34. Mechanizm wydalania moczu i higiena układu moczowego …………. 35. Budowa i funkcje skóry ………………………………………………. 36. Higiena i urazy skóry …………………………………………………. 37. Skóra a promieniowanie UV ………………………………………….. 38. Rozmnażanie warunkiem istnienia organizmów ……………………… 39. Budowa i fizjologia narządów rozrodczych męskich ………………… 40. Budowa i fizjologia narządów rozrodczych żeńskich ………………… 41. Cykl miesiączkowy. …………………………………………………… 42. Przebieg rozwoju zarodkowego i płodowego człowieka ……………… 43. Kiedy osiągamy dojrzałość pełną? …………………………………….. 44. Budowa ogólna i rola układu nerwowego ……………………………… 45. Budowa oraz funkcje elementów mózgowia …………………………… 46. Budowa i rola rdzenia kręgowego ……………………………………… 47. Przewodzenie impulsów ……………………………………………….. 48. Odruchy bezwarunkowe i warunkowe ………………………………… 49. Rola obwodowego i autonomicznego układu nerwowego ……………. 50. W jaki sposób odbieramy wrażenia? …………………………………. 51. Wady wzroku ………………………………………………………….. 52. Ucho jako narząd słuchu i równowagi ………………………………… 53. Po co nam narządy węchu, smaku i dotyku? …………………………. 54. Higiena pracy umysłowej ……………………………………………. 55. Gruczoły wydzielania wewnętrznego ………………………………… 56. Zdrowie człowieka a środowisko ……………………………………… Literatura ……………………………………………………………… 43 45 47 48 50 51 52 53 56 58 59 61 63 64 66 67 68 69 70 72 73 74 78 80 83 85 4 Temat: Stanowisko człowieka w przyrodzie. Królestwo Typ Podtyp Gromada Podgromada Rząd Rodzina Rodzaj Gatunek - Zwierzęta Strunowce Kręgowce Ssaki Łożyskowce Naczelne Człowiekowate (Hominidae) Człowiek (Homo) Człowiek rozumny (Homo sapiens) Typ – Strunowce We wczesnym rozwoju zarodkowym występują zawiązki struny grzbietowej. Podtyp – Kręgowce 1. Kręgosłup złożony z wielu skostniałych kręgów. 2. Można wyróżnić głowę, tułów, kończyny, ogon. 3. Ośrodkowy system nerwowy składa się z mózgu i rdzenia kręgowego. Gromada – Ssaki 1. Skóra pokryta sierścią. 2. W większości są żyworodne. 3. Po urodzeniu młode karmione są mlekiem matki. 4. Płuca zbudowane z pęcherzyków płucnych. 5. 7 kręgów szyjnych. Podgromada – Łożyskowce Wytwarzają łożysko, przez które dochodzi pokarm i tlen do rozwijającego się młodego organizmu. Rząd – Naczelne 1. Dobrze rozwinięte półkule mózgowe. 2. Kończyny pięciopalczaste zakończone paznokciami. 3. Uzębienie zróżnicowane na siekacze, kły, zęby przedtrzonowe i trzonowe. 4. Chwytne dłonie i stopy zaopatrzone w przeciwstawny kciuk i paluch. 5. Widzą barwy, orientują się w środowisku naturalnym bardziej dzięki wzrokowi niż za pomocą węchu. 5 Temat: Podobieństwa i różnice w budowie człowieka i innych ssaków. Podobieństwa: - ogólny plan budowy ciała - siedem kręgów szyjnych - dwuboczna symetria ciała - kończyny pięciopalczaste, zakończone paznokciami - rozwinięty mózg i narządy zmysłów - zróżnicowane uzębienie - dobrze rozwinięte płuca - rozwój zarodka w łonie matki - obecność gruczołów mlecznych Mimo licznych podobieństw występują też różnice, które stawiają człowieka na wyższym szczeblu ewolucyjnym. Różnice: - pionowa postawa ciała - dwunożny sposób poruszania się - krzywizny w kręgosłupie - spłaszczona klatka piersiowa - skrócenie części twarzowej czaszki, wysunięty podbródek - powiększenie części mózgowej czaszki - kończyny dolne są krótsze od dolnych i pozbawione funkcji odpornościowych - zdolność manualna dłoni - stopy wysklepione, przystosowane do chodzenia - znikome owłosienie ciała W trakcie ewolucji człowieka wykształciło się szereg cech charakterystycznych tylko dla gatunku Homo sapiens, tzw. cechy swoiste, są to: - pionowa postawa - zdolność do abstrakcyjnego myślenia, co umożliwia rozwój inteligencji - mowa ułatwiająca porozumiewanie się - zdolność do pracy i wytwarzania narzędzi - 6 Temat: Przypuszczalny rodowód człowieka. Około 7-8 mln lat temu łańcuch górski rozdzielił Afrykę na część wschodnią i zachodnią (oddzielone zostały linie rozwojowe szympansów i ludzi). Zachodnia część nadal była wilgotna, wschodnia coraz bardziej sucha. Na zachodzie ciągle rosły lasy, na wschodzie rozwinęła się sucha sawanna. Afryka jest kolebka praludzi. Korzyści jakie przodek człowieka uzyskał z przyjęcia pionowej postawy to: - zwiększenie pola widzenia - uwolnienie rąk od podpierania ciała podczas ruchu Ausrtalopithecus ramidus – to najstarszy przodek człowieka. Jego szczątki liczą sobie około 4,4 miliona lat. Odżywiał się pokarmem roślinnym oraz małą ilością pokarmu zwierzęcego. Homo habilis (człowiek zręczny) – pierwszy praczłowiek pojawił się około 2-1,5 miliona lat temu. Wytwarzał narzędzia rzeźnicze (ostrza i pięściaki). Odżywiał się mięsem, był padlinożercą. Przyczynił się do wymarcia kilku gatunków hien i tygrysów szablo zębnych. I Wyjście z Afryki: Homo erectus (człowiek wyprostowany) 1,8 – 1,9 mln lat temu wkroczył do Europy, Azji, Chin i Jawy. II Wyjście z Afryki: Neandertalczyk (Homo neanderthalensis) 1,8 – 0,3 mln lat temu zajął znaczne obszary Europy i Bliskiego Wschodu, na którym królowała epoka lodowcowa. Wraz z jej końcem on także zniknął bez śladu. Żywił się głównie mięsem. III Wyjście z Afryki: (Homo sapiens) człowiek rozumny w Afryce wiódł życie koczownicze przez kolejne 100 tyś lat na sawannie. Około 60 – 70 tyś lat temu nastąpiło III wyjście z Afryki. Nasi przodkowie opanowali najpierw Bliski Wschód i obszary śródziemnomorskie, potem Azję Południową i Wschodnią (10tyś lat), Australię (40 tyś lat). Do Ameryki południowej dotarli w kilkanaście tysięcy lat, do krańca Ameryki Południowej dotarli w 2 tyś lat. Człowiek środowisko: - w Nowej Zelandii wyginęły ptaki Moa - na wyspie Mauritius wyginęły ptaki Dronty - w Morzu Beringa wyginęły Krowy morskie - w Ameryce Płn. Wyginęły Bizony 7 Temat: Dlaczego wszyscy ludzie należą do jednego gatunku? Gatunek – jest to zbiór wszystkich osobników mających możliwość swobodnego krzyżowania się i wydawania płodnego potomstwa. Osobniki tworzące gatunek mają wspólne pochodzenie i odznaczają się wspólnymi cechami. Różnice w wyglądzie ludzi różnych ras są związane z cechami wykształconymi w drodze przystosowania do określonych stref klimatycznych. Powstał one dlatego, że grupy (populacje) ludzkie przez tysiąclecia przebywały w rozmaitych okolicach kuli ziemskiej, gdzie podlegały określonym wpływom środowiska zewnętrznego, np.: temperaturze, nasłonecznieniu, wilgotności powietrza. W obrębie gatunku ludzkiego Homo sapiens występują trzy odmiany (rasy): Biała, żółta i czarna. Przedstawiciele tych ras różnią się między sobą głównie kolorem skóry, co jest spowodowane zawartością barwnika stanowiącego barierę ochronną przed promieniowaniem słonecznym. Odmiana (rasa) Warunki klimatyczne biała (europejska) mało światła, częste deszcze i mgły żółta (mongolska, azjatycka) ostry, zimny, śnieżny klimat czarna (murzyńska, afrykańska) gorący i wilgotny klimat Cechy charakterystyczne niewielko ilość barwnika w skórze, wysoki i wąski nos, jasne oczy i włosy średnia ilość barwnika w skórze; czarne oczy, czarne proste włosy; niski wzrost i krótkie kończyny; wąska szpara oczna, powieki mające wyściółkę tłuszczową, płaska twarz i nos duża ilość barwnika w skórze; ciemna skóra i oczy; włosy czarne, kręcone; szeroki płaski nos, grube wargi 8 Temat: Układ narządów ruchu. Układ ruchu obejmuje: bierny aparat ruchu czynny aparat ruchu układ szkieletowy układ mięśniowy zbudowany z tkanki kostnej i chrzęstnej zbudowany z tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej rola: - nadaje kształt ciału - zapewnia utrzymanie pionowej postawy ciała - decyduje o wielkości organizmu - ochrania narządy wewnętrzne rola: - umożliwia ruchy ciała Piętnastolatek ma 356 kości, dorosły człowiek ma 206 kości. Ze względu na kształt wyróżniamy kości: a) długie: - ramieniowa - udowa b) krótkie: - nadgarstka - paliczki c) płaskie: - kości czaszki - mostek - łopatki - kości biodrowe d) wielokształtne: - kręgi - żebra 9 Temat: Budowa fizyczna i chemiczna kości. Szkielet budują dwie tkanki chrzęstna i kostna. Tkanka chrzęstna u dorosłego człowieka występuje tylko w niektórych miejscach, np. w uchu, nosie, krtani w zakończeniach żeber, na powierzchniach stawowych. Komórki chrzęstne umieszczone są w substancji międzykomórkowej, często zawierającej wiele białkowych włókien. Tkanka ta jest elastyczna, mocna i wytrzymała. Tkanka kostna jest 6-7 razy bardziej wytrzymała niż tkanka chrzęstna. Swą twardość i odporność na złamania zawdzięcza dużej ilości substancji międzykomórkowej. Substancja ta, składa się z włókien białkowych, na powierzchni których odkładają się kryształy związków wapnia i fosforu, tworzy współśrodkowe rury, zwane blaszkami kostnymi. W środku rur w kanale, przebiegają nerwy i naczynia krwionośne rozprowadzające pokarm i tlen. W samych blaszkach lub między nimi, w jamkach, znajdują się komórki kostne, połączone ze sobą i z kanałem. Kość otoczona jest okostną zawierająca komórki kościotwórcze, dzięki którym możliwy jest proces budowy i odtwarzania kości w przypadku jej pęknięcia lub złamania. 10 Nasady kości zbudowane są z istoty gąbczastej a te z blaszek kostnych. Trzon kości tworzy istota zbita. W środku trzonu znajduje się szpik kostny. Masa szkieletu stanowi 14% całej masy ciała. Budowa chemiczna kości: substancja organiczna osseina nadają kości elastyczność związki nieorganiczne sole mineralne: wapnia i fosforu nadają kości twardość 11 Temat: Budowa szkieletu osiowego. Szkielet człowieka możemy podzielić na dwie podstawowe części: szkielet osiowy i szkielet obwodowy. Szkielet osiowy tworzą: - kości czaszki - kości kręgosłupa - kości klatki piersiowej Szkielet obwodowy tworzą: - kości obręczy kończyn (barkowej i miednicznej) - kości kończyn (kończyny górnej i kończyny dolnej) Rola czaszki: - osłania mózgowie - nadaje kształt twarzy - mieszczą się w niej narządy zmysłów i narząd żucia Rola kręgosłupa: - główna oś i podpora kręgosłupa - ochrona dla rdzenia kręgowego Kręgosłup składa się z pięciu odcinków, zawierających łącznie 33 lub 34 kręgi: - odcinek szyjny: 7 kręgów - odcinek piersiowy: 12 kręgów - odcinek lędźwiowy: 5 kręgów - odcinek krzyżowy: 5 kręgów - odcinek ogonowy (guziczny): 4 lub 5 kręgów 12 Między każdą parą sąsiadujących kręgów znajduje się elastyczny krążek, zbudowany z tkanki chrzęstnej, zwanej dyskiem. Dzięki temu kręgosłup jest giętki i elastyczny. Kręgosłup ma naturalne krzywizny, jest podwójnie esowato wygięty. Dzięki tym krzywiznom kręgosłup jest stabilny i wytrzymały. Rola klatki piersiowej: - ochrona płuc, serca, przełyku - jej ruchy umożliwiają zmianę objętości płuc (wdech i wydech) Budowa klatki piersiowej: - 12 par żeber w tym: 7 par żeber właściwych (bezpośrednio połączonych z mostkiem), 3 pary żeber rzekomych (przyczepione do chrząstki siódmego żebra), 2 pary żeber wolnych (kończą się swobodnie w mięśniach ściany brzucha) - mostek 13 Temat: Budowa szkieletu obwodowego. Obręcz kończyny górnej (pas barkowy) składa się z: - dwóch łopatek - dwóch obojczyków Szkielet kończyny górnej wolnej składa się z: - kości ramiennej - kości przedramienia ( łokciowej i promieniowej) - kości dłoni ( kości nadgarstka, kości śródręcza, kości palców składające się z kości paliczków) 14 Obręcz miedniczna (pas miednicowy) złożona jest z trzech par kości: - biodrowych - kulszowych - łonowych Szkielet kończyny dolnej wolnej składa się z: - kości udowej - rzepki - kości podudzia ( piszczelowej i strzałkowej) - kości stopy: ( kości stępu, kości śródstopia, kości palców składające się z kości paliczków) 15 Temat: Rodzaje połączeń kości. Rodzaje połączeń kości nieruchome -szwy kostne w czaszce półruchome (tzw. chrząstkowe) - spojenie łonowe - połączenie żeber z mostkiem ruchome (stawy) kuliste - ramieniowy - biodrowy zawiasowe - łokciowy - kolanowy Powierzchnie stykających się w stawie kości są pokryte gładką chrząstką, zapobiegającą ich ścieraniu się. Każdy staw otoczony jest z zewnątrz torebką stawową, stanowiącą ochronę i zabezpieczenie stawu. Torebka wydziela do wewnątrz śliską maź, która zwilża powierzchnię stawową kości, w celu zmniejszenia tarcia. Dodatkowym zabezpieczeniem stawu są więzadła, czyli silne pasma tkanki łącznej włóknistej. 16 Temat: Budowa i podział mięśni. Ze względu na różnicę w budowie i czynnościach w tkance mięśniowej wyróżniamy: - tkankę mięśniową gładką - tkanką mięśniową poprzecznie prążkowaną szkieletową - tkankę mięśniową poprzecznie prążkowaną sercową Tkanka mięśniowa gładka jest zbudowana z wydłużonych komórek, ściśle przylegających do siebie. Mięśnie te kurczą się stosunkowo wolno i potrafią długo przebywać w stanie skurczu. Działają niezależnie od naszej woli. Z mięśni gładkich zbudowane są np. ścianki jelit oraz pęcherz moczowy. Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana, inaczej szkieletowa, jest zbudowana z długich wielojądrowych włókien, powstałych z połączenia wielu komórek. Włókna mięśni poprzecznie prążkowanych łatwo rozpoznać pod mikroskopem, gdyż widoczne są poprzeczne prążki spowodowane różnym załamaniem światła. Mięśnie te pracują szybko i szybko ulegają zmęczeniu. Działają głównie zależnie od naszej woli. Mięśnie szkieletowe stanowią przeciętnie 23% masy ciała kobiety i 40% masy ciała mężczyzny. Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana sercowa działa niezależnie od naszej woli. Mięsnie wykonują pracę statyczna np. przy siedzeniu, staniu lub dynamiczną np. przy chodzeniu, poruszaniu się. Do pracy mięśnie potrzebują energii z pochodzącej z utleniania węglowodanów. Jeśli nasze mięsnie pracują w takim tempie, że krew nadąża z dostarczeniem tlenu, to węglowodan zostaje całkowicie rozłożony na wodę, dwutlenek węgla i wyzwala się potrzebna energia. Część wykorzystują mięsnie do wykonywania ruchu, część zamienia się w ciepło. Gdy mięśnie są zmuszone do dużego wysiłku, a krew nie nadąża z dostarczaniem tlenu, to rozkład glikogenu następuje do kwasu mlekowego. Jest to oddychanie beztlenowe. Odczuwamy wtedy ból, bo nasze mięśnie tak reagują na zakwaszenie swego środowiska. Mięśnie zawsze ciągną, nie mogą pchać – wykonują swoją pracę, kurcząc się. Każdy mięsień, który zgina kończynę, działa antagonistycznie w stosunku do tego, który ją prostuje. Występują parami, np. zginacz – prostownik. 17 Temat: Wady i zniekształcenia w układzie ruchu. Wady w układzie ruchu: a) wrodzone: np. wada stawu biodrowego b) nabyte z powodu choroby: - gruźlica kości lub stawów powoduje zniekształcenia kości - krzywica jest chorobą wieku niemowlęcego i wczesnego dzieciństwa. Przyczyną jest niedobór witaminy D c) nabyte z winy otoczenia: - np. najczęściej powstają w pierwszych miesiącach życia na skutek niewłaściwego noszenia dziecka na rękach lub wczesnego zmuszania niemowlęcia do siedzenia, stania lub chodzenia. d) nabyte z własnej winy: - skolioza (skrzywienie boczne kręgosłupa) - lordoza (nadmierne wygięcie kręgosłupa do przodu) - kifoza ( nadmierne wygięcie kręgosłupa do tyłu) Płaskostopie (platfus) – jest to zniekształcenie stopy, polegające na obniżeniu się fizjologicznych sklepień, w wyniku czego stopa staje się płaska. Przyczyną może być: - nadwaga - niewłaściwe obuwie - osłabienie mięśni i więzadeł stopy 18 Temat: Pierwsza pomoc w urazach układu ruchu. Rodzaj złamanie Objawy - kończyna wykazuje nienormalne wygięcie, - uszkodzone miejsce puchnie - poruszanie kończyną staje się niemożliwe zwichnięcie - obolałe miejsce sinieje i puchnie - w przypadku pęknięcia torebki stawowej zmienia się położenie kości w stawie stłuczenie stłuczone miejsce puchnie i tworzy się siniak Pierwsza pomoc kończynę należy unieruchomić unieruchomić uszkodzony staw okłady z zimnej wody, lodu, kwaśnej wody 19 Temat: Odżywianie Odżywianie – jest to dostarczanie każdej żywej komórce organizmu takich substancji, jakich potrzebuje organizm do wzrostu i rozwoju. Ze względu na rolę, jaką pełnią składniki pokarmowe w organizmie, dzielimy je na kilka grup. Składniki pokarmowe budulcowe służą do budowy i odnowy organizmu, są to: - białka - sole mineralne energetyczne dostarczają energii potrzebnej organizmowi w trakcie spalania w komórkach, są to: - węglowodany - tłuszcze regulujące regulują przebieg wielu procesów w organizmie są to: - witaminy - niektóre sole mineralne 20 Temat: Składniki pokarmowe i ich rola w organizmie. Białka – są zbudowane z aminokwasów. Występują w mięsie, rybach, jajach, mleku. Białka zwierzęce są pełnowartościowe, a roślinne niepełnowartościowe, ponieważ nie zawierają wszystkich składników potrzebnych do wzrostu i rozwoju organizmu. Sole mineralne – są potrzebne do budowy związków organicznych i do przebiegu określonych procesów życiowych. Wapń i fosfor są niezbędne do budowy kości. Fosfor jest niezbędny do prawidłowego rozwoju tkanki nerwowej. Żelazo jest składnikiem hemoglobiny. Fluor zabezpiecza zęby przed próchnicą. Węglowodany (cukry) – są głównym źródłem energii dla organizmu. Zawarte są głównie w pokarmach roślinnych( ziarnach zbóż, ziemniakach, kaszach, nasionach roślin strączkowych). Dzielimy je na cukry proste, np. glukoza i cukry złożone (skrobia, błonnik czyli celuloza). Tłuszcze – są głównym składnikiem energetycznym naszego pożywienia. Ze względu na pochodzenie dzielimy je na tłuszcze zwierzęce i tłuszcze roślinne. Są zbudowane z glicerolu i kwasów tłuszczowych. Stanowią materiał zapasowy materiał energetyczny gromadzony głównie pod skórą w postaci tkanki tłuszczowej. Witaminy- warunkują prawidłowy przebieg procesów życiowych. Brak witamin prowadzi do choroby zwanej awitaminozą. Witaminy występują w pokarmach pochodzenia roślinnego i zwierzęcego, np.: w pełnym mleku, maśle, w surowych owocach i warzywach. Witaminy dzielimy na dwie grupy: - rozpuszczalne w tłuszczach – A, D, E, K - rozpuszczalne w wodzie – C, PP, i z grupy B Brak witaminy C powoduje szkorbut, Brak witaminy D jest przyczyną powstawania krzywicy u dzieci, Brak witaminy A powoduje zaburzenia widzenia. 21 Temat: Budowa ogólna i rola układu pokarmowego. Układ pokarmowy przewód pokarmowy: - jama ustna - przełyk - żołądek - dwunastnica (pierwszy odcinek jelita cienkiego) - jelito cienkie - jelito grube - odbytnica gruczoły trawienne: - ślinianki - wątroba - trzustka Jama ustna - rozdrabnianie pokarmu Jama ustna, żołądek, dwunastnica – trawienie pokarmu Jelito cienkie - wchłanianie składników pokarmowych Jelito grube - odciąganie wody Odbytnica - usuwanie kału na zewnątrz organizmu (defekacja) 22 Temat: Rola poszczególnych elementów układu pokarmowego. BUDOWA I ROLA PRZEWODU POKARMOWEGO Odcinki Budowa Zachodzące procesy przewodu pokarmowego jama ustna i gardło przełyk żołądek Jelito cienkie(ok. 5-6 m długości). Składa się z: - dwunastnicy - jelita czczego - jelita krętego jelito grube i odbytnica jama ustna wysłana jest błoną śluzową; znajdują się w niej: - zęby: 32 zęby stałe, zróżnicowane - język zbudowany z tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej. Na jego powierzchni występują nerwy smakowe w tzw. kubkach smakowych. jest to przewód długości ok. 30 cm, wyścielony od wewnątrz błoną śluzową. W jego ściankach występują mięśnie gładkie. workowate rozszerzenie przewodu pokarmowego. Ściana żołądka składa się z błon: śluzowej, mięśniowej i surowiczej. W błonie śluzowej wewnętrznej znajdują się gruczoły wytwarzające kwas solny i enzymy trawienne. dwunastnica ma kształt podkowy i mierzy ok. 25-30 cm. Dochodzą do nie przewody z wątroby, doprowadzające żółć oraz przewody z trzustki doprowadzające sok trzustkowy. na wewnętrznej ścianie jelita znajduje się bardzo duża ilość kosmków jelitowych, zwiększających powierzchnię wchłaniania składników pokarmowych. rozdrabnianie pokarmu. mieszanie pokarmu ze ślina, odbieranie smaku, formowanie kęsów i przesyłani ich do przełyku. skurcze mięśni powodują przesuwanie kęsów pokarmowych do żołądka. pokarm zostaje wymieszany z sokiem żołądkowym, produkowanym przez gruczoły śluzówki. Białko płynne ulega ścięciu i rozpoczyna się jego rozpad. Obecny w żołądku kwas solny zabija bakterie. zachodzą w niej głownie procesy trawienia pokarmów wchłanianie do krwi i limfy strawionych składników pokarmowych, takich jak: glukoza, aminokwasy, kwasy tłuszczowe, sole mineralne, witaminy. brak kosmków jelitowych. W ścianach zagęszczenie resztek jelita występują mięśnie podłużne. pokarmowych przez odwodnienie. Częściowy rozkład resztek pokarmowych przez bakterie. Wydalanie kału. 23 Temat: Higiena układu pokarmowego. Przyczyny chorób układu pokarmowego to: - nieprzestrzeganie higieny przygotowywania i spożywania pokarmów - spożywanie dużych ilości słodyczy - jedzenie posiłków w pośpiechu i w nerwowej atmosferze - nieregularne spożywanie posiłków - przejadanie się lub niedojadanie - spożywanie potraw zbyt gorących i zbyt zimnych - ciągłe napięcie nerwowe. Choroby zakaźne układu pokarmowego to np. : - wirusowe zapalenie wątroby (żółtaczka zakaźna) - dur brzuszny - czerwonka Pasożyty jelitowe to np. : - glista ludzka - różne gatunki tasiemców - owsiki - włośnica - ameba (pierwotniak wywołujący czerwonkę) - bakterie wywołujące choroby zakaźne szerzące się drogą pokarmową np. dur brzuszny - wirusy np. wywołujące zapalenie wątroby typu A Zasady prawidłowego odżywiania się to: - odpowiednia ilość spożywanych posiłków - odpowiednia jakość spożywanych posiłków Zapotrzebowanie energetyczne organizmu zależy od: - wieku - płci - klimatu - stanu zdrowia - rodzaju wykonywanej pracy itp. 24 Zapotrzebowanie energetyczne wyraża się w kaloriach 1 kaloria (1cal) to ilość energii potrzebna do ogrzania 1 g wody o 1oC Zgodnie z układem SI, jednostką energii jest dżul (J) 1kcal ≈ 4,19 kJ 1kJ ≈ 0,24 kcal Ilość energii uzyskana w czasie spalania 1 g cukrów i białek wynosi 4,1 kcal, Ilość energii uzyskana w czasie spalania 1 g tłuszczów wynosi 9,3 kcal. W wartości energetycznej dziennej racji pokarmowej powinno być: - 15% białek - 55% cukrów - 30% tłuszczów Średnie dobowe zapotrzebowanie w wieku gimnazjalnym dla dziewcząt wynosi około 2500 kcal, a dla chłopców około 3300 kcal. Dzienne zapotrzebowanie organizmu na energię w poszczególnych posiłkach wynosi: - pierwsze śniadanie – 30% - drugie śniadanie – 10% - obiad - 40% - kolacja – 20% 25 Temat: Środowisko a odżywianie się człowieka. Negatywny wpływ na nasze zdrowie mają: - niewłaściwy sposób produkowania żywności, - niewłaściwy sposób używania pestycydów, - stosowane nieodpowiednie środki konserwujące, - trujące barwniki, - nieodpowiedni sposób przechowywania, - niewłaściwe opakowania żywności, - gotowanie kwaśnych potraw w aluminiowych garnkach. Do metali ciężkich zwanych metalami śmierci zaliczamy: ołów, kadm, rtęć. Ołów – jest bardzo niebezpieczny dla dzieci, ponieważ, uszkadzając mózg, powoduje znaczne ograniczenie ich rozwoju umysłowego. Kadm – powoduje choroby nerek, kruchość i łamliwość kości oraz choroby nowotworowe, zgłasza u dzieci. Związki rtęci – dostają się z pokarmem do organizmu, kumulują się w mózgu, powodując bóle głowy, zmiany w psychice, zaburzenia mowy, pogorszenie wzroku i słuchu. Pestycydy – to środki ochrony roślin, zabezpieczające rośliny uprawne przed owadami, gryzoniami, a także tzw. „chwastami”. Stosuje się je również w magazynach przechowujących żywność. Związki te mogą powodować nowotwory, wady rozwojowe płodu, poronienia i uszkodzenia wielu organów. WHO – to Światowa Organizacja Zdrowia Rolnictwo ekologiczne polega na zmianie sposobu uprawy roli. Metody stosowane w rolnictwie ekologicznym oparte są na: - używaniu nawozów organicznych - właściwym doborze sąsiedztwa, czyli uprawie odpowiednich roślin obok siebie - zrezygnowania z monokultur zwierzęcych i roślinnych - maksymalnym wykorzystaniu organicznych odpadków i jak największym ich zwrocie do gleby, z której zostały wytworzone. 26 Temat: Skład i rola krwi. KREW część płynna osocze część stała składniki morfotyczne erytrocyty (krwinki czerwone) 4-5 milionów w 1mm3 leukocyty ( krwinki białe) 4,8-10 tysięcy w 1 mm3 trombocyty (płytki krwi) 150-400 tysięcy w 1 mm3 Rola krwi w organizmie człowieka Transportowa transport: - tlenu - dwutlenku węgla - wody - składników odżywczych - hormonów - produktów przemiany materii Obronna obrona organizmu przed: wirusami i bakteriami - białe ciałka krwi - przeciwciała przed krwotokiem: - płytki krwi Termoregulacyjna utrzymanie ciepłoty ciała 27 Temat: Mechanizmy obronne krwi. Odporność - jest to zdolność leukocytów do rozpoznawania elementów własnego organizmu i elementów obcych. Na powierzchni każdej komórki znajdują się charakterystyczne cząsteczki, są to antygeny – organizm je zna i rozpoznaje jako „swoje”. Wirusy, bakterie i grzyby również posiadają antygeny , ale organizm rozpoznaje je jako „obce”. Gdy wirus atakuje nasze komórki, wtedy limfocyty rozpoznają antygeny na jego powierzchni jako „obce”. Limfocyty w różny sposób bronią nasz organizm. Jedne z nich wpływają na powstanie przeciwciał. Przeciwciała – są to białka o budowie chemicznej dopasowanej do każdego antygenu, jak „klucz do zamka”. Mają one kształt Y i, łącząc się z antygenem, powodują jego unieszkodliwienie. Rodzaje białych krwinek limfocyty - wytwarzanie przeciwciał - zabliźnianie ran monocyty - pochłaniają obce ciała - wytwarzają białko (interferon), hamujące namnażanie się wirusów w innych komórkach granulocyty - pochłanianie (fagocytoza) bakterii i innych mikroorganizmów 28 Temat: Grupy krwi. Grupa krwi 0 A B AB Przeciwciała aib b a brak Antygen brak A B AiB Surowica krwi – jest to osocze krwi pozbawione czynnika (włóknika) powodującego krzepnięcie krwi. Jeżeli do jednej zlewki wlejemy krew grupy A i krew grupy B, to okaże się, że przeciwciała znajdujące się w osoczu natychmiast zareagują. Ich cząsteczki w kształcie litery Y, łącząc się z antygenami krwinek, tworzą między nimi mostki i w ten sposób zlepiają krwinki ze sobą. W krwi pojawiają się kłaczki, które zatykają naczynia i następuje śmierć organizmu. Biorca krwi Obecnie podajemy chorym wyłącznie krew tej samej grupy. Dawca krwi 0 A B AB 0 + - - - A + + - - B + - + - AB + + + + Legenda: + można przetaczać krew - nie można przetaczać krwi Grupy krwi i możliwości przetaczania jej. 29 Temat: Budowa i rola naczyń krwionośnych. Układ krwionośny człowieka jest zamknięty. Oznacza to, że krew nie wylewa się do jam ciała, ale krąży w naczyniach zwanych żyłami i tętnicami. Naczynie tętnice żyły naczynia włosowate cecha kierunek przepływu krwi warstwa mięśni światło zastawki Budowa Ściany napięte, wytrzymałe na duże ciśnienie krwi. Posiadają grubą warstwę mięśniową i warstwę sprężystej tkanki łącznej. Ściany cienkie i wiotkie, ponieważ zawierają mniej tkanki mięśniowej i sprężystej. Posiadają zastawki uniemożliwiające cofanie się krwi. Ich ściany zbudowane są z jednej warstwy komórek. W sieci naczyń włosowatych występują naczynia włosowate tętnicze i żylne. Funkcja Wyprowadzają krew od serca do całego ciała. Przy każdym skurczu serca w tętnicach powstaje fala uderzeniowa wyczuwalna jako puls. Doprowadzają krew do serca. Przez cienkie ścianki odbywa się wymiana gazów i składników odżywczych oraz produktów przemiany komórkowej między krwią a komórkami ciała. żyły tętnice do serca od serca cieńsza grubsza większe są mniejsze nie ma 30 Temat: Budowa i rola serca w układzie krwionośnym. Serce jest pompą ssąco-tłoczącą układu krwionośnego. Leży po lewej stronie klatki piersiowej, nad przeponą, jest zwrócone koniuszkiem w lewo, a podstawą w prawo. Serce otoczone jest workiem osierdziowym (osierdziem), wypełnionym niewielką ilością płynu, który łagodzi tarcie występujące w czasie skurczu rozkurczu. Serce od chwili naszego powstania (czwarty tydzień rozwoju zarodkowego) aż do śmierci, bez odpoczynku uderza przynajmniej raz na sekundę. Bije 70 razy na minutę w czasie spoczynku. W ciągu minuty przepompowuje 4 – 6 litrów krwi, podczas dużego wysiłku nawet do 45 litrów. Jama serca podzielona jest na podłużną przegrodą na dwie części lewą i prawą. W każdej części wyróżniamy przedsionek i komorę. Między przedsionkami i komorami występują otwory zaopatrzone w zastawki przedsionkowo-komorowe, zabezpieczające przed cofaniem się krwi w czasie skurczu komór i tętnic. Na powierzchni serca znajdują się naczynia wieńcowe. Mają one za zadanie doprowadzić do serca tlen i składniki odżywcze oraz odprowadzać produkty przemiany materii. W pracy serca można wyróżnić trzy fazy: - faza pierwsza: skurcz przedsionków, krew przepływa do komór; - faza druga: skurcz komór przy zamkniętych zastawkach przedsionkowokomorowych, krew pod dużym ciśnieniem zostaje wtłoczona do tętnic, przedsionki rozkurczają się; - faza trzecia: krótki odpoczynek serca; 31 32 Temat: Duży i mały obieg krwi oraz krążenie wrotne. Obieg krwi duży: - lewa komora - aorta (tętnica główna) - naczynia włosowate w komórkach - żyła główna - prawy przedsionek Obieg krwi mały (płucny) - prawa komora - tętnica płucna - naczynia włosowate w płucach - żyły płucne - lewy przedsionek Krążenie wrotne: Żyły zabierają krew wypływającą z kosmków jelitowych i doprowadzają ją żyłą wrotną do wątroby. Tutaj cukier zostaje zmagazynowany w postaci glikogenu, magazynowane są również tłuszcze. Oczyszczona krew wraca żyłą wątrobową do krwiobiegu, do żyły głównej. 33 Temat: Budowa i funkcja układu chłonnego (limfatycznego). Rola układu limfatycznego: - ułatwia powrót płynów tkankowych do układu krwionośnego - pełni funkcję odpornościową - produkuje limfocyty - pobiera i transportuje tłuszcz z przewodu pokarmowego Schemat krążenia limfy: przestrzenie międzykomórkowe serce włosowate naczynia limfatyczne żyła główna większe naczynia limfatyczne przewody limfatyczne węzły chłonne Porównanie budowy i funkcji układu krwionośnego i limfatycznego: Układ krwionośny Zamknięty Krew płynie do serca i od serca Krew jest tłoczony do naczyń dzięki skurczom serca Tworzy obieg duży i mały Zawiera leukocyty Naczynia włosowate mają charakter tętniczek i żył Układ limfatyczny Otwarty Limfa płynie tylko w jednym kierunku – do serca Limfa jest tłoczona do naczyń dzięki skurczom otaczających mięśni Zbiera osocze i białe ciałka, które wydostały się do przestrzeni międzykomórkowych Produkuje limfocyty niszczące bakterie Naczynia włosowate są ślepo zakończone w przestrzeniach międzykomórkowych 34 35 Temat: Higiena układu krążenia. Choroby układu krwionośnego Zakaźne Przenoszone przez krew za Pośrednictwem owadów, np.: - dur plamisty (wesz) - malaria (komar) Cywilizacyjne wywołane stresami, zanieczyszczeniem środowiska, niewłaściwym odżywianiem się: - miażdżyca naczyń - choroba wieńcowa - zawał mięśnia sercowego - nadciśnienie tętnicze Szkodliwy wpływ na układ krążenia i inne narządy ma palenie tytoniu i picie alkoholu. Działanie nikotyny powoduje: wzrost ciśnienia tętniczego, chorobę wieńcową, arytmię, miażdżycę, zawał serca, zmniejszenie pojemności płuc, zmniejszenie pobierania tlenu przez hemoglobinę w płucach. Działanie alkoholu powoduje: uszkodzenie mięśnia sercowego, nadciśnienie krwi, zawał serca, uszkodzenie wątroby, owrzodzenie żołądka i dwunastnicy, niszczenie komórek nerwowych. Zapobiegać chorobom układu krążenia możemy poprzez: higieniczny tryb życia, prawidłowe odżywianie, unikanie alkoholu i papierosów, unikanie stresu, uprawianie sportu (czynny wypoczynek). Obecnie bardzo groźną i ciągle nieuleczalną chorobą jest AIDS, czyli nabyty zespół zaniku odporności. Wirus HIV może zostać przeniesiony w trakcie przetaczania zakażonej krwi. Atakuje komórki układu odpornościowego, a zwłaszcza nadzorującego go limfocyty. 36 Temat: Pierwsza pomoc przy skaleczeniach i krwotokach. - miejsce krwawienia powinno być umieszczone powyżej poziomu serca poszkodowanego, jeśli rana znajduje się na kończynie górnej, powinna być ona uniesiona. - jeżeli miejsce krwawienia znajduje się w górnej połowie ciała ( głowa, szyja, ramiona), głowę i klatkę piersiową należy ułożyć w pozycji lekko uniesionej. - przy ranach dolnej połowy ciała (brzuch, miednica, nogi) poszkodowany powinien leżeć z miednicą i nogami lekko uniesionymi. Po odpowiednim ułożeniu krwotok powinien się zmniejszyć, następnie należy wykonać opatrunek uciskowy. Pierwsza pomoc przy skaleczeniach i krwotokach Rodzaj skaleczenie krwotoki: a) żylny b) tętniczy c) z nosa Objawy niewielkie uszkodzenie skóry i naczyń krwionośnych krew wypływa z rany powoli i ma kolor ciemnoczerwony krew wypływa z rany pulsującym strumieniem i ma kolor jasnoczerwony krwawienie dość obfite małe krwawienie omdlenie chory blednie, na czole pojawiają się kropelki potu, występuje szum w uszach Pierwsza pomoc - zdezynfekować ranę - założyć opatrunek - ucisnąć ranę - założyć opatrunek - założyć opaskę uciskową i opatrunek, - zgłosić się do lekarza - posadzić poszkodowanego z pochyloną głową, wydmuchać nos, można przyłożyć do grzbietu nosa zimny okład - ucisnąć miękką część nosa palcami i tak trzymać kilka minut - kładziemy chorego na ziemi i unosimy nogi do góry, aby krew dopłynęła do mózgu 37 Temat: Budowa dróg oddechowych i płuc. Głównym zadaniem układu oddechowego jest pobieranie tlenu i wydalanie dwutlenku węgla. Dzięki temu wszystkie żywe komórki ciała zaopatrzone są w tlen. Do narządów oddechowych należą drogi doprowadzające powietrze górne: - jama nosowa - gardło dolne: - krtań - tchawica - oskrzela narządy wymiany gazowej - pęcherzyki płucne 38 Część układu Jama nosowa Budowa Przedzielona jest przegrodą na dwie połowy. W górnej części nosa występują zakończenia nerwów węchowych; wnętrze wysłane jest nabłonkiem migawkowym i błoną śluzową Gardło Krtań Tchawica Oskrzela Płuca Składa się z chrząstek połączonych ze sobą więzadłami i mięśniami. W czasie połykania pokarmów wejście do krtani zamyka nagłośnia. Wewnątrz krtani występują struny głosowe, są to fałdy nabłonkowe wibrujące pod wpływem przechodzącego powietrza. Rola Oczyszczanie, ogrzewanie i nawilżanie wdychanego powietrza. Odbieranie wrażeń węchowych. Wspólna część układu pokarmowego i oddechowego. Narząd głosu Ściany wewnętrzne krtani są pokryte nabłonkiem z ruchomymi rzęskami Usuwanie płynów i zanieczyszczeń z wdychanego powietrza Podkowiaste chrząstki połączone błonami. Ich wnętrze wysłane jest błoną śluzową pokrytą nabłonkiem z ruchomymi rzęskami Stanowią przedłużenie tchawicy. Oskrzela główne rozdzielają się na mniejsze. Oskrzela rozdzielają się na oskrzeliki zakończone pęcherzykami płucnymi. Ściany pęcherzyków zbudowane są z nabłonka jednowarstwowego, otoczonego gęstą siecią naczyń krwionośnych włosowatych. Wychwytywanie pyłów i usuwanie ich z dróg oddechowych w czasie kaszlu. Ogrzewanie i nawilżanie powietrza. Doprowadzają powietrze do płuc. Wymiana gazowa między powietrzem a krwią. 39 Temat: Wymiana gazowa w płucach i tkankach. Wymiana gazowa, zachodzi w pęcherzykach między naczyniami włosowatymi krwionośnymi a wnętrzem pęcherzyka. Odbywa się również między naczyniami włosowatymi a komórką. Tlen rozpuszcza się w płynie tkankowym, który otacza każdy pęcherzyk płucny, przechodzi przez ścianę pęcherzyka oraz naczynia włosowate i dostaje się do krwi. Tlen pobrany w pęcherzykach płucnych łączy się z hemoglobiną tworząc oksyhemoglobinę. Proces ten nazywamy zewnętrzną wymianą gazową. Tlen pobrany w pęcherzykach płucnych transportowany przez krew dociera do tkanek. Tam odbywa się wymiana gazowa wewnętrzna, tzn. tlen przenika do komórek (zanurzonych w płynie tkankowym), a z komórek pobierany jest dwutlenek węgla, który z krwią wędrować będzie do płuc. Wędrówka gazów odbywa się na zasadzie dyfuzji. 40 Mechanizm wentylacji płuc Wdech: - mięśnie międzyżebrowe kurczą się - żebra unoszą się do góry - zwiększa się objętość klatki piersiowej - przepona spłaszcza się Wydech: - mięśnie międzyżebrowe rozluźniają się - żebra wracają do pierwotnego położenia - zmniejsza się objętość klatki piersiowej Ilość wdychanego powietrza zależy od: - tempa oddychania - głębokości oddychania Pęcherzyków płucnych jest około 750 milionów i mają powierzchnię ok. 90 m2 . Przeciętnie wykonujemy wdech 14 razy na minutę. Za każdym razem objętość naszego wdechu wynosi około 0,5 litra powietrza. Co minutę przez płuca przepływa 7 – 8 litrów powietrza. 41 Temat: Oddychanie komórkowe jako proces energetyczny. Oddychanie wewnątrzkomórkowe – polega na utlenianiu związków organicznych przy udziale tlenu, w celu uzyskania energii niezbędnej dla prawidłowego przebiegu wszelkich procesów życiowych. Energia wyzwalająca się w wyniku oddychania zostaje zamieniona na energię mechaniczną potrzebną do wykonywania ruchu. W wyniku pracy mięśni wyzwala się przy okazji energia cieplna. Komórki nerwowe przekształcają energię wiązań chemicznych nie w ciepło, nie w ruch, lecz w bardzo słaby sygnał elektryczny, czyli impuls nerwowy. Sposoby wykorzystania energii Rodzaj energii Chemiczna Mechaniczna Cieplna Bioelektryczna Wykorzystanie Budowa białek w komórce, wzrost, podział komórek. Praca komórek mięśniowych – poruszanie, wzrost. Utrzymanie stałej temperatury ciała. Praca komórek nerwowych – odbieranie podniet i przewodzenie. Warunkiem życia każdej komórki są nieustające procesy zachodzące w organizmie. Polegają one na rozpadzie materii – dysymilacji, oraz na nieustannej ich odbudowie – asymilacji, w wyniku której powstają nowe charakterystyczne dla danej komórki związki chemiczne. Metabolizm ( czyli przemiana materii i energii) – to procesy chemiczne i fizyczne zachodzące w komórkach, warunkujące ich życie, czyli życie całego organizmu. Podczas oddychania komórkowego w wyniku rozkładu cukrów i tłuszczów powstają dwutlenek węgla i woda, natomiast z białek dodatkowo jeszcze powstają związki azotowe ( mocznik – składnik moczu). Mocznik i inne związki azotowe razem z wodą wydalane są przez nerki. Niewielka ilość mocznika wraz z dwutlenkiem węgla i wodą, opuszcza organizm przez skórę. Przez płuca usuwany jest dwutlenek węgla i woda w postaci pary wodnej. 42 Temat: Higiena układu oddechowego. Sprawność układu oddechowego zależy od: - dobrze wysklepionej klatki piersiowej - silnych mięśni oddechowych - dobrze rozwiniętych płuc. Sprawność naszego układu oddechowego zmniejszają choroby zakaźne, które przenoszą się drogą kropelkową. Są to: - angina - ospa wietrzna - grypa - odra - zapalenie płuc - szkarlatyna - zapalenie oskrzeli - błonica - gruźlica - koklusz Do chorób układu oddechowego należą również: - pylicę płuc - astma - rak płuc Sposoby zapobiegania chorobom: - unikanie kontaktu z osobami chorymi - przestrzeganie zasad higieny - wciąganie powietrza przez nos - hartowanie organizmu - uprawianie sportu - poddawanie się szczepieniom ochronnym - unikanie pomieszczeń zadymionych dymem papierosowym i niepalenie papierosów. Wpływ palenia papierosów na układ oddechowy W dymie tytoniowym znajdują się: nikotyna tlenek węgla (czad) substancje drażniące Wpływa niekorzystnie na: - płuca - serce - naczynia krwionośne - przewód pokarmowy - utrudnia transport tlenu do tkanek - powodują stany zapalne oskrzeli - uszkadzają nabłonek wyścielający drogi oddechowe substancje smołowe Wywołują raka: - języka - krtani - płuc - pęcherza moczowego 43 Temat: Drogi usuwania produktów przemiany materii i energii (metabolizmu). Wydalanie - jest to usuwanie z organizmu zbędnych, a czasem nawet szkodliwych produktów przemiany materii i energii. Wydalanie nerki - mocznik, - woda, - sole min. (mocz) skóra - woda, - mocznik, - dwutlenek węgla (CO2), - amoniak, - sole min. (pot) płuca - dwutlenek węgla (CO2), - para wodna Do ważniejszych funkcji układu moczowego należy: - równowaga środowiska wewnętrznego; - regulowanie objętości i ciśnienia krwi; - regulowanie zawartości wody w organizmie; - regulowanie gospodarki mineralnej; - utrzymywanie odpowiedniego odczynu (kwasowości) krwi i limfy. 44 Budowa układu moczowego 45 Temat: Budowa i rola poszczególnych elementów układu moczowego. BUDOWA UKŁADU MOCZOWEGO Elementy Budowa układu moczowego Nerki Na przekroju nerki wyróżniamy: - korę nerki, w której znajdują się kłębuszki nerkowe, będące splotem włosowatych naczyń krwionośnych otoczonych torebką. - rdzeń nerki, w nim znajdują się kanaliki nerkowe uchodzące do piramid nerkowych, które z kolei uchodzą do miedniczek nerkowych. Funkcja Produkcja moczu pierwotnego. Powstawanie moczu ostatecznego. Moczowody Przewody łączące miedniczkę nerkową z pęcherzem moczowym. Ich ściany zbudowane są z tkanki mięśniowej gładkiej, a od wewnątrz wyścielone są błoną śluzową. Przepływ moczu. Pęcherz moczowy Ścianki zbudowane z mięśni gładkich. Pojemność wynosi od 300-700 cm3. Zbieranie moczu. Cewka moczowa Jest zbudowana z mięśni gładkich. Wewnątrz Wyprowadzanie znajduje się błona śluzowa, między moczu. pęcherzem a cewka moczową występuje mięsień zwieracz. Nerfron – to podstawowa funkcjonalna jednostka nerki, składa się z: - ciałka nerkowego, - kanalika krętego. Ciałko nerkowe to kłębuszek naczyń włosowatych otoczony przez torebkę kłębuszka zwaną torebką Bowmana. Torebka kłębuszka przechodzi w kanalik kręty. 46 Dane: Na dobę przez nerki przepływa 1400 litrów krwi, w naczyniach naszego ciała jest jej około 5 litrów. W wyniku jej oczyszczenia powstaje około 170 litrów moczu pierwotnego. Po zagęszczeniu do wydalenia pozostaje już tylko 0,5 – 2 litrów moczu ostatecznego. Analiza moczu: Barwa – słomkowa lub jasnosłomkowa Odczyn – kwaśny lub obojętny (pH 4,5-7,5) Cukier – brak Białko – brak Bilirubina – brak Urobilinogen – w normie Ciała ketonowe – brak Osad moczu: Nabłonki – pojedyncze Krwinki czerwone – do kilku w polu widzenia Krwinki białe – kilka w polu widzenia Prawidłowe wyniki badania moczu powinny być zbliżone do podanych. Brązowa barwa moczu może sugerować problemy z pęcherzykiem żółciowym, a nawet żółtaczkę. Cukier w moczu świadczy o zbyt małej ilości insuliny we krwi, czyli o chorobie trzustki. Bardzo mała ilość białka w moczu może świadczy o wykonaniu wysiłku tuż przed analizą. Białko w moczu świadczy o uszkodzeniu nerek. Kwas moczowy Krwinki czerwone w moczu mogą wskazywać na kamicę nerkową. Bilirubina i urobilinogen są różnymi produktami przemian hemoglobiny. Wykonując w moczu test ciążowy można stwierdzić ciążę. 47 Temat: Mechanizm wydalania moczu i higiena układu moczowego. W pęcherzu może zmieścić się do 1,7 litra moczu . Wypływ moczu następuje w wyniku skurczu mięsni pęcherza i rozkurczu zwieracza pęcherza moczowego. W ciągu doby człowiek wydala średnio 600-1500 ml moczu. W skład moczu wchodzą: - mocznik, - kwas moczowy, - amoniak, - sole mineralne, - woda. Do najczęściej spotykanych chorób układu moczowego należą: - przewlekłe i ostre zapalenie nerek, - zapalenie pęcherza moczowego, - zapalenie cewki moczowej, - kamica moczowa. Głównym czynnikiem wywołującym choroby układu moczowego są bakterie i czynniki klimatyczne, np. temperatura. Aby uniknąć chorób, należy: - nie przetrzymywać moczu; - przestrzegać zasad higieny osobistej; - nosić ciepłą odzież w dni chłodne i wietrzne. 48 Temat: Budowa i funkcje skóry. Funkcje skóry: - stanowi powłokę zewnętrzną ciała, - odbiera wrażenia ze środowiska za pomocą receptorów (zakończeń nerwowych), - stanowi barierę przed wnikaniem bakterii do wnętrza , - ochrania organizm przed utratą ciepła, - wytwarza witaminę D3, - uczestniczy w procesach wydzielania i wydalania, - ochrania przed promieniowaniem nadfioletowym. W budowie skóry wyróżniamy: - naskórek, - skórę właściwą, - tkankę podskórną. 49 BUDOWA SKÓRY Warstwa Budowa skóry Naskórek: - warstwa Komórki zrogowaciałe tworzą nabłonek wielowarstwowy o zrogowaciała różnej grubości. Najstarsze komórki złuszczają się w postaci cienkich płatów. - warstwa rozrodcza Jest to warstwa macierzysta naskórka, ponieważ powstają tu nowe komórki. Z niej powsrają gruczoły skóry, włosy i paznokcie. Występują tu komórki produkujące barwnik, zwany melaniną, nadający barwę włosom i skórze. Warstwa ta chroni tównież organizm przed działaniem promieni ultrafioletowych. Pod wpływem promieniowania ilość barwnika zwiększa się, zabezpieczając głębsze warstwy skóry i zmniejszając ryzyko zachorowania na raka skóry. Skóra właściwa Zbudowana jest z tkanki łącznej. Jej grubość wynosi 0,5-3 mm. Występują tu włosowate naczynia krwionośne i limfatyczne,nerwy, ciałka zmysłowe, cebulki włosowe oraz części wydzielnicze gruczołów potowych. Odznaczają się dużą elastycznością i wytrzymałością. Tkanka podskórna Składa się z tkanki łącznej i podściólki tłuszczowej. Chroni organizm przed utratą ciepła. 50 Temat: Higiena i urazy skóry. Na powierzchni skóry gromadzi się brud, który składa się z: - potu, - łoju, - złuszczonych komórek nabłonka, - kurzu, - licznych bakterii. W okresie dojrzewania na skórze twarzy, szyi, pleców pojawia się trądzik. Jest on spowodowany zaburzeniami hormonalnymi w organizmie. Trądzik nie jest stanem chorobowym i jeżeli nie zostanie zainfekowany, po jakimś czasie zniknie. Czystość i higiena skóry zabezpiecza nas przed pasożytami, np.: wszawicą, pchłami, świerzbowcem. Do najczęściej występujących chorób skóry zaliczamy: - grzybicę, - opryszczkę, - ropne choroby skóry wywołane przez bakterie, - łuszczycę, - choroby alergiczne. Oparzenia mogą być spowodowane: ogniem, wrzącą wodą, związkami chemicznymi, promieniami słonecznymi. Rozróżniasie trzy stopnie oparzeń. Jedynie w przypadku oparzenia pierwszego stopnia (zaczerwienienie i lekki obrzęk skóry) nie trzeba zwracać się do lekarza. W przypadku oparzenia stosujemy zimne okłady aż do ustąpienia bólu. Nie wolno stosować żadnych maści, proszków czy olejków. Odmrożenia poznajemy po zblednięciu skóry i utracie jej wrażliwości, ponieważ ustaje tam krążenie krwi. Pomoc polega na przywróceniu krążenia przez podanie ciepłej herbaty do picia, owinięcie kocem zmarzniętego człowieka lub kąpieli w ciepłej wodzie. 51 Temat: Skóra a promieniowanie UV. Zbyt duża ilość promieni UV powoduje: - zmniejszenie odporności organizmu na zarażenia chorobami wirusowymi, - sprzyja przekształcaniu się komórek skóry w komórki nowotworowe, - przyspiesza proces starzenia się skóry, - nie jest bezpieczna dla oczu, - wpływa ujemnie na produkcję żywności. Zastosowanie freonów spowodowało zanikanie ozonu, który zatrzymuje nadmiar szkodliwych promieni UV docierających do Ziemi. Aby chronić warstwę ozonową, nie można używać przedmiotów, do produkcji których użyto freonów. 52 Temat: Rozmnażanie warunkiem istnienia organizmów. Rozmnażanie – jest to zdolność do wydawania na świat potomstwa, inaczej – zapewnienie istnienia gatunku. Sposób rozmnażania się organizmów bezpłciowy potomstwo otrzymuje materiał genetyczny od jednego organizmu, gdyż powstaje z komórek tego samego osobnika, np.: - podział komórki - pączkowanie - zarodniki - bulwy, cebule, kłącza, sadzonki płciowy potomstwo otrzymuje materiał genetyczny od obojga rodziców, wytwarzających komórki rozrodcze (plemniki, komórki jajowe); następuje proces zapłodnienia; ze względu na sposób umiejscowienia zarodka wyróżniamy: - jajorodność - jajożyworodność - żyworodność Człowiek rozmnaża się płciowo, należy do istot żyworodnych i rozdzielnopłciowych. 53 Temat: Budowa i fizjologia narządów rozrodczych męskich. Narządy płciowe męskie wewnętrzne zewnętrzne - jądra - najądrza - nasieniowody - gruczoł krokowy - pęcherzyki nasienne Narząd Jądra Budowa Parzyste gruczoły długości ok. 4-5 cm. Składają się z licznych kanalików nasiennych. Przestrzenie między kanalikami wypełnia tkanka łączna. - prącie - moszna Rola W kanalikach nasiennych produkowane są plemniki. Komórki tkanki łącznej produkują męski hormon – testosteron. Najądrza Przylegają do jąder. Składają się z Przechowywanie licznych cewek. dojrzałych plemników. Nasieniowody Przewody długości ok. 50 cm. Droga plemników od najądrzy do cewki moczowej. Pęcherzyki Ślepo zakończone woreczki długości Produkują gęsty płyn nasienne ok. 5 cm, przylegają do tylnej ściany pobudzający ruch pęcherza moczowego. plemników. Gruczoł Nieparzysty gruczoł wielkości Produkuje płyn nasienny krokowy kasztana. – spermę. (prostata) Prącie Zbudowany z ciał jamistych. Męski narząd (członek) Wewnątrz niego biegnie cewka kopulacyjny moczowa. W czasie wzwodu, czyli umożliwiający erekcji prącia, ciała jamiste wprowadzenie wypełniają się krwią tętniczą. plemników do pochwy. Moszna Worek skórny, w którym Ochrona jąder. umieszczone są jądra wraz z najądrzami oraz początkowe odcinki nasieniowodów. 54 Schemat układu rozrodczego mężczyzny (widok z boku). Schemat układu rozrodczego mężczyzny ( widok z przodu). 55 Chłopcy wchodzą w okres dojrzewania w wieku 13 – 18 lat. Zwiastuny tego okresu to: - owłosienie pod pachami i wokół narządów płciowych oraz na twarzy, - mutacja, - polucje (zmazy nocne), - wzrost masy mięśniowej. 56 Temat: Budowa i fizjologia narządów rozrodczych żeńskich. Żeńskie narządy rozrodcze wewnętrzne - jajniki - jajowody - macica - pochwa Narząd jajniki jajowody macica pochwa Budowa Umiejscowione sa w dolnej części jamy brzusznej. Zewnętrzna warstwa zawiera pęcherzyki jajnikowe. Co ok. 28 dni na przemian w lewym lub prawym jajniku pęka jeden pęcherzyk jajnikowy, zwany pęcherzykiem Graafa. W miejscu pękniętego pęcherzyka jajnikowego tworzy się ciałko żółte wydzielające hormon – progesteron. Kanaliki długości ok. 12 cm, pokryte od wewnątrz błoną śluzową. Umięśniony narząd o kształcie gruszki długości ok. 7 cm. Wyróżniamy w nim trzon i szyjkę, która łaczy się z pochwą. Jama macicy wyścielona jest błoną śluzową, podlegającą okresowym przemianom. Ściany macicy zbudowane są z tkanki mięśniowej. Mięśniowo- błoniasty przewód długości ok. 8-10 cm połączony z jamą macicy. zewnętrzne - wargi sromowe większe - wargi sromowe mniejsze - łechtaczka - wzgórek lonowy Rola Wytwarzanie komórek jajowych oraz hormonów żeńskich. Przeprowadzenie komórki jajowej do macicy. Po zapłodnieniu komórka jajowa zagnieżdża się w ścianie macicy. Dochodzi do rozwoju płodu. Jeżeli jajo nie zostało zapłodnione, następuje złuszczenie błony śluzowej i pojawia się krwawienie miesięczne – menstruacja ( przeciętnie co 28 dni) Narząd kopulacyjny umożliwiający wprowadzenie nasienia do dróg rodnych. W czasie porodu umożliwia wyjście płodu. 57 Położenie układu rozrodczego w ciele kobiety (widok z boku). Schemat narządów płciowych wewnętrznych kobiety ( widok z przodu). 58 Temat: Cykl miesiączkowy. Za pierwszy dzień cyklu umownie przyjmuje się pierwszy dzień wystąpienia krwawienia tzw. menstruacji. Wtedy z błoną śluzową macicy zostaje usunięta nie zapłodniona komórka jajowa. W tym czasie w jednym z pęcherzyków jajnika dojrzewa kolejna komórka jajowa. Pęcherzyk wytwarza hormony – estrogeny, które powodują regenerację błony śluzowej macicy. Pęknięcie pęcherzyka i wydostanie się z niego komórki jajowej zachodzi między 12 a 16 dniem cyklu. Moment ten nazywamy owulacją lub jajeczkowaniem. Resztki pęcherzyka przekształcają się w ciałko żółte, produkujące hormon progesteron, który przygotowuje śluzówkę macicy do przyjęcia i odżywiania zapłodnionego jaja. Komórka jajowa zostaje odebrana przez jajowód i przesuwana jest w kierunku macicy Jeśli w jajowodzie nie doszło do zapłodnienia komorki jajowej w ciągu 12 godzin po jajeczkowaniu, to ciałko żółte zanika, zmniejsza się stężenie progesteronu we krwi. Śluzówka ulega złuszczeniu i zostaje wydalona wraz z krwią. Jeżeli komórka jajowa została zaplodniona to ciałko żółte nie zanika, a produkowany progesteron w dalszym ciągu przygotowuje śluwówkę macicy na przyjęcie zapłodnionej komórki jajowej. Wtedy przestaje pojawiać się miesiączka ( czasem może wystąpić, ale mniej obfita i krótsza). 59 Temat: Przebieg rozwoju zarodkowego i płodowego człowieka. Zapłodnienie rozwój zarodkowy ( do 8 tygodnia) rozwój płodowy poród (9 miesięcy) Do zapłodnienia dochodzi tylko w jajowodzie, jest to połączenie się dwóch jąder komórek rozrodczych. Zapłodnione jajo, czyli zygota zaczyna się dzielić najpierw na dwie potem na cztery, osiem , itd., cały czas jest przesuwane w kierunku macicy. Po około 5 dniach składa się z ponad 100 komórek, wtedy zagnieżdza się w macicy. Kula przekształca się w pęcherzyk, którego ściany zbudowane są z komórek, a wnętrze wypełnia płyn. Dzielące się komórki układają się w 3 warstwy, dające początek układom narządów przyszłego człowieka: a) warstwa zewnętrzna: powstaje skóra ze swoimi wytworami (paznokciami, włosami, gruczołami) oraz układ nerwowy i narządy zmysłów; b) warstwa środkowa: powstają tkanki łączne, naczynia krwionośne, mięśnie, kości; c) warstwa wewnętrzna: daje początek narządom wewnętrznym ciała (żołądkowi, jelitom, płucom, wątrobie). W pierwszych dniach po zapłodnieniu rozwijające się jajo korzysta z zapasów żywności nagromadzonych w obrębie komórki jajowej. W dalszym rozwoju, po zagnieżdżeniu się zarodka w macicy, wytwarza on błony płodowe: a) owodnię: otacza ona zarodek, wypełniona jest wodami płodowymi, które ochraniają i ułatwiają poruszanie się płodu; b) omocznię: rozwija się między owodnią a kosmówką; c) kosmówkę: najbardziej zewnętrzna błona plodowa. Wrasta w błonę śluzową macicy, tworząc razem z nią łożysko. Jest to narząd służący do zaopatrywania zarodka a potem płodu w tlen i składniki pokarmowe oraz usuwania do krwi matki produktów przemiany materii. Po 4 tygodniach ciąży zarodek ma serce, zaczątki oczu i kończyny oraz widoczną płeć. Do 8 tygodnia powstaja wszystkie zawiązki narzadów w jakie wyposażona jest istota ludzka. Od tego monentu mówimy że jest to płód. 60 Rozwój płodowy kończy się porodem. Po 9 miesiącach od zapłodnienia, czyli po 280 dniach następuje poród. Najpierw przychodzi na świat dziecko potem skurcze macicy usuwają na zewnątrz łożysko. Po porodzie rozpoczyna się okres zwany połogiem jest to czas w którym macica kurczy się i wraca do pierwotnego stanu ( okres ten trwa około 6 tygodni). Rozwój zygoty Zarodek z utworzonymi błonami płodowymi 61 Temat: Kiedy osiągamy dojrzałość pełną? W rozwoju osobniczym człowieka wyróżniamy trzy okresy: I - wzrastanie, trwa od urodzenia do około 20 roku życia; II - stabilizacji i pełni życia, do około 50-60 roku życia; III – starzenia się, powyżej 60 roku życia. Etapy rozwoju Charakterystyka I - wzrastanie Jest złożone z kilku okresów: - okres noworodkowy: trwa do 1 miesiąca, jest to przystosowanie się do życia w nowych warunkach; - okres niemowlęcy: trwa do końca 1 roku życia. Szybki przyrost wagi i wzrostu, ząbkowanie, dziecko siada, raczkuje, chodzi. Pierwsze próby mówienia. - okres poniemowlęcy: trwa od 1 do 3 roku życia. Dalszy wzrost fizyczny, pełne uzębienie mleczne. Mówienie pełnymi zdaniami. Rozwój wyobraźni i rozumowania. Wspólne zabawy z rówieśnikami. - okres dzieciństwa: trwa od 4 do 10 roku życia. Szybki rozwój układu ruchu. Zmiana proporcji ciała. Wymiana uzębienia na stałe. - okres dojrzewania płciowego: trwa od 11 do 16 roku życia. Dalszy wzrost, zmieniają się proporcje ciała. Pojawia się owłosienie w okolicach narządów płciowych. Pogłębiają się różnice w budowie, typowe dla każdej płci. - okres młodzieńczy: trwa od 17 do 20 roku życia. Zakończenie nauki szkolnej. Pierwsza miłość, dojrzałość w działalności społecznej. Zakończenie wzrostu szkieletu. II – stabilizacja i pełnia życia III – starzenie się Największa aktywność zawodowa i społeczna. Zakładanie rodziny. Zakłócenia równowagi hormonalnej (okres przekwitania). Zanika stopniowo aktywność płciowa. Następuje odwodnienie i utrata elastyczności tkanek. Postępuje zesztywnienie szkieletu. Zmniejsza się aktywność układu nerwowego. DOJRZAŁOŚC PEŁNA DOJRZAŁOŚĆ FIZYCZNA DOJRZAŁOŚĆ PŁCIOWA DOJRZAŁOŚĆ SPOŁECZNA 62 Dojrzałość fizyczną młodzi ludzie osiągają z końcem etapu wzrastania, czyli wtedy, gdy wszystkie układy uzyskały swój ostateczny kształt. Dojrzałość płciową osiągają wtedy, gdy ich narządy rozrodcze w pełni są przystosowane do wydania na świat potomstwa. Dojrzałość społeczną osiągają wówczas, gdy: - umieją określić skutki swoich działań dla siebie i dla osoby, z którą rozpoczęli współżycie, - są świadomi rozmaitych obowiązków, jakie wynikają z ich postępowania w stosunku do tej osoby, - posiadają umiejętność wywiązywania się z tych obowiązków. Osiągnięcie dojrzałości fizycznej, płciowej i społecznej równoznaczne jest z osiągnięciem dojrzałości pełnej. CHOROBY PRZENOSZONE DROGĄ PŁCIOWĄ: - kiła – (syfilis) wywołana jest przez bakterie zwane Kretkami bladymi; do zakażenia dochodzi w czasie stosunku seksualnego; chora matka może przenieść zakażenie na płód; choroba jest uleczalna ale leczenie jest długotrwałe. - rzeżączka- wywołana jest przez bakterie dwoinki; rozwija się na błonach śluzowych narządu moczowo-płciowego; istnieje duża możliwość zakażenia przez stosunki seksualne; rzeżączkę można leczyć w poradniach dermatologicznych bezpłatnie. -rzęsistkowica –wywołuje ją rzęsistek pochwy (pasożytniczy pierwotniak); u kobiet umiejscawia się w pochwie, u mężczyzn w cewce moczowej. - AIDS – czyli zespół nabytego upośledzenia odporności; wywołany jest przez wirusa HIV; niebezpieczeństwo zakażenia przez stosunki seksualne jest duże w przypadkach częstej zmiany partnerów; do zakażenia dochodzi, gdy wirusy, zawarte w krwi lub nasieniu osoby zakażonej, wnikają przez uszkodzenia skóry lub błon śluzowych do krwiobiegu lub do tkanek osoby zdrowej; zakażenie może nastąpić również przez zainfekowane krwią niesterylne igły i strzykawki, pożyczane sobie przez narkomanów; ciężarna kobieta zakażona wirusem HIV może zakazić dziecko w swoim łonie, przed urodzeniem lub w czasie porodu. 63 Temat: Budowa ogólna i rola układu nerwowego. Rola układu nerwowego: - odbiera i sprawnie reaguje na bodźce ze środowiska zewnętrznego, - reaguje i koordynuje czynności narządów wewnętrznych. Ogólna budowa układu nerwowego układ ośrodkowy - mózgowie (mózg, móżdżek, rdzeń przedłużony) - rdzeń kręgowy układ obwodowy - nerwy czaszkowe - nerwy rdzeniowe Budowa komórki nerwowej (neuronu) układ autonomiczny - współczulny - przywspółczulny 64 Temat: Budowa oraz funkcje elementów mózgowia. Ze względu na pełnione funkcje mózgowie dzieli się na: - mózg (półkule mózgowe) i - pień mózgu (pozostała część mózgowia, czyli móżdżek i rdzeń przedłużony ) Części mózgowia Mózg Móżdżek Rdzeń przedłużony Budowa i czynności Jest zbudowany z ogromnej liczby komórek nerwowych. Powierzchnia mózgu jest silnie pofałdowana, posiada liczne zagłębienia i bruzdy. W półkulach mózgowych wyróżniamy istotę szarą (kora mózgu – ciała komórek nerwowych) i istotę białą (włókna nerwowe). Kora mózgowa jest ośrodkiem regulującym i kierującym czynnościami całego ustroju (ruch, czucie, pamięć, mowa, uczenie się). Składa się z dwóch półkul połączonych ze sobą. Utrzymuje napięcie mięśniowe, harmonię ruchów, równowagę i postawę pionową. Kieruje wykonywaniem wrodzonych automatycznych czynności odruchowych, np. oddychania, akcji serca, krążenia krwi, pracę żołądka, przemianę materii. Przekrój poprzeczny mózgu Mózg – widok z boku 65 Rozmieszczenie ośrodków korowych w mózgu 66 Temat: Budowa i rola rdzenia kręgowego. Rdzeń kręgowy jest położony wewnątrz kanału kręgowego kręgosłupa. Ma kształt cewki długości ok. 40-50 cm i 1 cm średnicy. Od niej odchodzą nerwy rdzeniowe czuciowe i ruchowe. Substancja szara, odwrotnie niż w mózgu, znajduje się wewnątrz rdzenia. W górnej części rdzeń kręgowy przechodzi w rdzeń przedłużony. Mózgowie i rdzeń kręgowy otoczone są trzema oponami (błonami). Przestrzeń między oponami wypełnia płyn mózgowo-rdzeniowy. Ma on znaczenie w odżywianiu tkanki nerwowej i stanowi ochronę przed wstrząsami. 67 Temat: Przewodzenie impulsów. Odruch – to mimowolna (automatyczna) odpowiedź organizmu w postaci reakcji na bodźce. Każdy odruch powstaje pod wpływem bodźca działającego na receptory. Receptory odbierają informację i pobudzają odpowiednie nerwy czuciowe, które przewodzą impulsy do odpowiednich neuronów kojarzeniowych w rdzeniu kręgowym. Następnie pobudzenie zostaje przekazane neuromom ruchowym, biegnącym do narządu wykonawczego, czyli efektora. Jest to przebieg prostego łuku odruchowego. Na rysunku dziewczynka najpierw podniosła nogę (zadziałał tu prosty łuk odruchowy), potem doczuła ból (impuls dotarł do ośrodka czuciowego korowego i od tej chwili działanie stało się świadome). 68 Temat: Odruchy warunkowe i bezwarunkowe. Podstawowym aktem czynnościowym układu nerwowego są odruchy. Wynikiem działania odruchów jest większość naszych czynności życiowych. Ważne są nie tylko odruchy kontrolujące tętno serca, ciśnienie krwi, oddychanie, ale również te, które chronią nas przed niebezpieczeństwem, bólem. Powstają one bez udziału naszej świadomości, czyli bez udziału kory mózgowej. Rodzaje odruchów bezwarunkowe – wrodzone wykonywane bez udziału naszej woli, związane są z rdzeniem kręgowym i częściami podkorowymi mózgu, np. wydzielanie śliny, zwężanie źrenicy warunkowe – nabyte powstają za pośrednictwem kory mózgowej, np. uczenie się, sposób zachowania 69 Temat: Rola obwodowego i autonomicznego układu nerwowego. Układ obwodowy stanowią: nerwy czaszkowe Nerwy rdzeniowe 12 par nerwów. Unerwiają one 31 par nerwów czuciowo – ruchowych. narządy zmysłów na głowie oraz Unerwiają skórę, mięśnie, narządy mięśnie i gruczoły okolic głowy. wewnętrzne, układ naczyniowy. Nerw błędny unerwia serce, narządy oddechowe, układ pokarmowy. Rola układu obwodowego: - przewodzi do ośrodkowego układu nerwowego odczucia i doznania, docierające do organizmu z zewnątrz, - przekazuje informacje ośrodkowego układu nerwowego do mięśni i narządów Impulsy te są przewodzone przez nerwy czaszkowe i rdzeniowe. Układ autonomiczny (wegetatywny) - zawiaduje czynnościami niezależnymi od naszej woli. Składa się z części współczulnej i przywspółczulnej, które wysyłają impulsy nerwowe do prawie wszystkich narządów organizmu. Działanie obu części jest przeciwstawne. Wzbudzenie układu współczulnego powoduje, iż organizm jest gotowy do działania, np. przyspiesza bicie serca, podwyższa ciśnienie krwi oraz kieruje krew z innych narządów do mięśni. Natomiast wzbudzenie układu przywspółczulnego daje efekt przeciwny, uspokajający organizm, warunkujący odpoczynek i magazynowanie energii. Obie części układu mają swoje ośrodki w mózgu i rdzeniu kręgowym. 70 Temat: W jaki sposób odbieramy wrażenia? Narządy zmysłów służą do odbierania bodźców. Wyróżniamy zmysły: - wzroku: komórki zmysłowe w siatkówce oka, - słuchu: komórki w uchu wewnętrznym (ślimak), - równowagi: komórki zmysłowe w uchu wewnętrznym (przedsionek, kanały półkoliste), - węchu: komórki zmysłowe w jamie nosowej, - smaku: komórki smakowe na języku, - termiczne: komórki zmysłowe w skórze, - ciśnienia i dotyku: komórki zmysłowe w skórze i narządach wewnętrznych. Budowa narządu wzroku gałka oczna i nerw wzrokowy aparat ruchowy (mięśnie) aparat ochronny łuki brwiowe aparat łzowy powieki z rzęsami gruczoły łzowe kanaliki łzowe Budowa oka Gałka oczna osadzona jest w oczodole. Ściany jej utworzone są z trzech błon: 1. Błony włóknistej, która w przedniej części gałki ocznej nosi nazwę rogówki a w tylnej twardówki. 2. Błony naczyniowej, w przedniej części nosi nazwę tęczówki, a tylnej naczyniówki. 3. Błony wewnętrznej (siatkówki), występuje w tylnej części gałki ocznej. 71 BUDOWA OKA Części oka Funkcja twardówka Przepuszczanie światła, ochrona przed czynnikami zewnętrznymi. Ochrona przed czynnikami zewnętrznymi. tęczówka ze źrenicą Regulacja ilości światła przenikającego do oka przez zwężenie i rozszerzenie źrenicy. Jest to zdolność adaptacyjna oka. naczyniówka Ukrwienie, odżywianie, pochłanianie nadmiaru światła. rogówka Bodziec świetlny powoduje pobudzenie zakończeń nerwowych, przez które pobudzenie to przenoszone jest dalej do mózgu. Czopki odbierają barwy, pręciki odróżniają jedynie stopnie jasności. ciałko szkliste Zapewnia oku jędrność, przez zwiększenie ciśnienia wewnętrznego. soczewka i Akomodacja oka (nastawienie na ostrość) przez zwiększenie lub zmniejszenie krzywizny soczewki. ciałko rzęskowe siatkówka (warstwa światłoczuła) 72 Temat: Wady wzroku. Proces widzenia polega na tym, że promienie świetlne przechodzą przez otwór źrenicy i po załamaniu przez soczewkę dostają się do wnętrza oka, gdzie na siatkówce powstaje rzeczywisty, zmniejszony i odwrócony obraz oglądanego przedmiotu. Podrażnione Komorski siatkówki przekazują bodźce włóknami nerwu wzrokowego do ośrodka wzroku w płacie potylicznym mózgu. Wady wzroku: - krótkowzroczność – jest to wada soczewki, która skupia promienie świetlne przed siatkówką. Korekcja przez soczewki wklęsłe. - dalekowzroczność – jest to wada soczewki, która skupia promienie za siatkówką. Korekcja przez soczewki wypukłe. - astygmatyzm (niezborność) – jest wynikiem zmiany kształtu rogówki, która ma nieregularny kształt, dlatego następuje zniekształcenie obrazu. Korekcja przez soczewkę cylindryczną. - daltonizm- jest to choroba nieuleczalna związana z brakiem w siatkówce czopków odpowiedzialnych za widzenie określonej barwy. - zez – wada ta powstaje w wyniku nieprawidłowego ustawienia gałek ocznych (zez jawny) lub skłonności do takiego ustawiania się (zez ukryty). 73 Temat: Ucho jako narząd słuchu i równowagi. Części ucha Budowa ucha - małżowina ucho zewnętrzne - przewód słuchowy wewnętrzny - błona bębenkowa - kostki słuchowe (młoteczek, kowadełko, strzemiączko) - błona w owalnym okienku - jama wypełniona powietrzem - przedsionek ucho wewnętrzne - ślimak - kanały półkoliste - nerw słuchowy ucho środkowe Funkcja - wychwycenie i naprowadzenie fal dźwiękowych - przewodzenie i skupianie fal dźwiękowych - przeniesienie drgań na kostki słuchowe - przenoszenie drgań do płynu ucha wewnętrznego - wyrównanie ciśnienia przez połączenie z gardzielą (trąbka Eustachiusza) - reagowanie na doprowadzone bodźce akustyczne i na zmiany położenia w przestrzeni - przekazywanie podrażnień nerwami do mózgu Ucho jest ośrodkiem słuchu i równowagi. Proces słyszenia: bieg fali głosowej do mózgu Fale głosowe małżowina kanał słuchowy błona bębenkowa młoteczek kowadełko strzemiączko błona owalna ślimak nerw słuchowy ośrodek słuchowy w mózgu. 74 Hałas uszkadza słuch, powoduje pogorszenie naszego samopoczucia, działa niekorzystnie na układ nerwowy. Hałas o natężeniu 45 – 70 dB powoduje zmęczenie układu nerwowego, obniżenie czułości słuchu, utrudnia zrozumienie mowy, porozumiewanie się, niekorzystnie wpływa na sen i wypoczynek. Natężenie 130 dB jest progiem wytrzymałości słuchu. 75 76 Temat: Po co nam narządy węchu, smaku i dotyku? Narząd powonienia jest przystosowany do odbierania podniet chemicznychgazowych. Komórki węchowe znajdują się w górnej części jamy nosowej (w nabłonku węchowym). Nabłonek węchowy wyposażony jest w rzęski, które sterczą w jamie nosowej jak anteny i odbierają bodźce węchowe. Od komórek węchowych biegną włókna nerwowe przewodzące do ośrodka węchowego mózgu. Włókna nerwowe nie łączą się w jeden gruby nerw, ale tworzą dużo cienkich niteczek węchowych, które przez otworki kości sitowej wchodzą do jamy nosowej. 77 Narząd smaku jest przystosowany do odbierania podniet chemicznych – płynnych. Znajduje się głównie w języku, ale częściowo także w podniebieniu. Receptorami smaku są kubki smakowe, występujące w brodawkach okolonych i grzybkowatych. Reagują one na cztery rodzaje smaków: - gorzki - słony - słodki i - kwaśny Do wrażeń smakowych dołączają się wrażenia węchowe. Na doznania smakowe wpływa również widok potraw. Schemat rozmieszczenia kubków smakowych na języku Dzięki zmysłowi dotyku możemy dużo dowiedzieć się o otaczającym świecie, nawet jeżeli jesteśmy pozbawienie pozostałych zmysłów. Tysiące receptorów w skórze umożliwiają nam rozpoznanie temperatury, powierzchni, odczuwanie ucisku i bólu. Niewidomi rękami czytają, a dotykając „widzą”. 78 Temat: Higiena pracy umysłowej. Praca – to celowe działanie, umożliwiające uzyskanie pewnych wartości użytkowych, zapewniających człowiekowi podstawy do życia. W takim rozumieniu nauka szkolna jest również formą pracy. Nasze mięśnie i układ nerwowy mogą być obciążone tylko do pewnych granic. Jeśli je przekroczymy, najpierw odczuwamy zmęczenie, później znużenie, a wreszcie wyczerpanie. Na zmęczenie mają wpływ następujące czynniki: - płeć - wiek, - stan zdrowia, - rodzaj pracy, - czas trwania pracy, - miejsce pracy, - warunki środowiskowe (hałas, wilgotność, temperatura, oświetlenie), - stosunek do wykonywanej pracy. Między pracą a odpoczynkiem musi być zachowana odpowiednia proporcja. Formy wypoczynku trzeba dobierać w zależności od wykonywanej pracy i dlatego wyróżniamy: Odpoczynek czynny oznacza pełną aktywność ruchową po pracy zawodowej, np.: - spacery, - turystyka, - praca na działce, - gry i zabawy sportowe bierny oznacza pełną bezczynność ruchową po pracy zawodowej np.: - czytanie, - oglądanie filmu, - sen 79 Naturalnym wypoczynkiem całego organizmu jest sen. W czasie snu odpoczywa: centralny układ nerwowy, serce, układ pokarmowy, układ oddechowy. Długość snu zależy od: - wieku, - rodzaju wykonywanej pracy, - stanu zdrowia, - trybu życia. Dyspozycja do pracy zmienia się u człowieka w różnych porach dnia, tygodnia, a nawet roku. Zmiany te w dużym stopniu związane są z okresowymi wahaniami funkcji życiowych – z tzw. biorytmami czyli rytmami biologicznymi. Jeśli rytm pracy, nauki i wypoczynku jest zgodny z rytmem biologicznym, to nasza zdolność do pracy jest wysoka. 80 Temat: Gruczoły wydzielania wewnętrznego. Gruczoły wydzielania wewnętrznego – to takie, które oddają swoją wydzielinę bezpośrednio do krwi. Stąd ich druga nazwa – gruczoły dokrewne. Układ, który tworzą, nazywamy układem dokrewnym. Substancje chemiczne przez nie wydzielane nazywamy hormonami, są one niezbędne do prawidłowego przebiegu procesów życiowych. Umożliwiają one: - rozwój fizyczny, -rozwój płciowy, - rozwój umysłowy, - regulują i koordynują czynności różnych narządów, - przyczyniają się do utrzymania równowagi w organizmie. Rodzaje gruczołów wydzielania zewnętrznego wydzielania wewnętrznego mają przewody wyprowadzające, np.: - gruczoły potowe, - ślinowe nie mają przewodów wyprowadzających a swoje wydzieliny hormony oddają do krwi mieszane mają przewody wyprowadzające, ale spełniają też funkcję gruczołu wytwarzającego hormony, np. trzustka. Harmonijną pracę całego organizmu i poszczególnych jego części zabezpieczają układy: nerwowy i hormonalny. 81 DZIAŁANIE HORMONÓW Gruczoł przysadka mózgowa tarczyca gruczoły przytarczyczne trzustka nadnercza Hormon 9 różnych hormonów tyroksyna parathormon insulina kortykosterydy adrenalina jądra testosteron jajniki estradiol, progesteron Działanie Reguluje wzrost i dojrzewanie płciowe. Kieruje czynnością innych narządów. Reguluje poziom przemiany materii. Kieruje gospodarką wapniowofosforanową w ustroju. Obniża poziom cukru we krwi. Wpływają na przemianę materii i gospodarkę wodno-mineralną ustroju. Podnosi poziom cukru we krwi, pobudza część współczulną układu autonomicznego. Wpływa na wykształcenie drugorzędowych cech płciowych i na dojrzewanie plemników. Wpływają na wykształcenie drugorzędowych cech płciowych, na dojrzewanie pęcherzyków Graafa, regulują cykl menstruacyjny. Niektóre hormony współpracują ze sobą – jeden wzmacnia działanie drugiego. Inne hormony działają na zasadzie antagonizmu, czyli przeciwieństwa. Tak działa insulina i glukagon. Insulina powoduje gromadzenie cukru zapasowego, a glukagon jego rozkład. Przeciwstawne działanie hormonów umożliwia bardzo precyzyjne regulowanie ważnych dla życia parametrów organizmu, miedzy innymi stężenia glukozy we krwi. Przeciwstawne działanie insuliny i glukagonu 82 83 Temat: Zdrowie człowieka a środowisko. Zdrowie jest to stan pełnej sprawności fizycznej, psychicznej i społecznej. Z fizjologicznego punktu widzenia zdrowie to pełna zdolność organizmu do utrzymywania równowagi między nim i środowiskiem zewnętrznym, do prawidłowego reagowania na zmiany środowiska i przystosowania do nich. Choroba występuje wtedy, gdy bodźce zewnętrzne są zbyt silne lub działają zbyt długo, przy równoczesnym zmniejszaniu się zdolności przystosowania organizmu. Choroby cywilizacyjne są związane z rozwojem cywilizacji, czyli rozwojem miast i wsi, mechanizacją, rozwojem przemysłu. Do chorób cywilizacyjnych zaliczamy: - wypadki drogowe, - zatrucia przemysłowe, - choroby wywołane przez działanie mikrofal lub promieni jonizujących, - choroby układu krążenia, - choroby dróg oddechowych związane z nadmiernym zanieczyszczeniem i zapyleniem powietrza, - choroby przewodu pokarmowego związane z niewłaściwym odżywianiem, - choroby nowotworowe, - wypadki przy pracy. Choroby społeczne obniżają wartość biologiczną społeczeństwa, np. : inwalidztwo, konieczność rehabilitacji, absencja w pracy. Obecnie w Polsce do chorób społecznych zalicza się: - gruźlicę, - choroby weneryczne (kiła, rzeżączka), - choroby nowotworowe, - choroby psychiczne, - choroby reumatyczne, - choroby serca i naczyń krwionośnych. 84 Do czynników, które wpływają na zdrowie człowieka, zaliczamy: - temperaturę powietrza, - wilgotność powietrza, - ruch powietrza (wiatr), - ciśnienie atmosferyczne. Każda praca wywołuje uczucie zmęczenia. Zmęczony człowiek nie może pracować wydajnie, dlatego aby zachować zdrowie, należy zorganizować sobie odpowiednią formę wypoczynku. Formy wypoczynku należy dobierać w zależności od wykonywanej pracy i dlatego wyróżniamy: odpoczynek czynny oznacza pełną aktywność ruchową po pracy zawodowej, np.: - spacery, - turystyka, - praca na działce, - gry i zabawy sportowe bierny oznacza pełną bezczynność ruchową po pracy zawodowej, np. : - czytanie, - oglądanie filmu, - sen Istotne znaczenie dla zwiększenia odporności organizmu ma również gimnastyka poranna, która; - przyspiesza przemianę materii, - ułatwia przyswajanie pokarmów, - rozwija mięśnie, - sprzyja kształtowaniu pozytywnych cech charakteru, np. systematyczności, zdyscyplinowania, wytrwałości. 85 ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE ZAJMUJĄCE SIĘ ZAGADNIENIAMI ZDROWIA WHO (ang. World Health Organization) – Światowa Organizacja Zdrowia. Głównym zadaniem tej organizacji jest: udzielanie pomocy krajom rozwijającym się w zaopatrzeniu w leki i sprzęt medyczny; zbieranie i publikowanie danych o występowaniu ważniejszych chorób zakaźnych w poszczególnych krajach. ILO (ang. International Labour Organization) – Międzynarodowa Organizacja Pracy. Zajmuje się zagadnieniami związanymi z ochroną zdrowia w przemyśle. FAO (ang. Food and Agriculture Organization of the United Nations) – Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa. Zajmuje się zagadnieniami prawidłowego żywienia ludności oraz produktów żywnościowych. UNESCO (ang. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) – Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury. Zajmuje się działalnością na rzecz wzajemnego porozumienia narodów, koordynuje międzynarodową współpracę oświatową, naukową i kulturalną. UNICEF (ang. United Nations International Children's Emergency Fund) Międzynarodowy Fundusz Narodów Zjednoczonych Doraźnej Pomocy Dzieciom. Udziela pomocy w postaci dostaw żywności i lekarstw do krajów rozwijających się. 86 LITERATURA: - Podręcznik dla uczniów klasy I gimnazjum. Biologia. Człowiek – anatomia, fizjologia i higiena. Autor: Barbara Klimuszko, Wydawnictwo Edukacyjne Zofii Dobkowskiej ŻAK, Warszawa 1999 r. - Repetytorium gimnazjalisty. Biologia. Autor – Ilona Jarosz, Wydawnictwo Zielona Sowa Kraków 2008 r. - Biologia. Vademecum. Gimnazjum. Autor – Krystyna Stypińska. Wydawnictwo GREG Kraków. - Biologia dla II klasy gimnazjum. Autorzy – Danuta Cichy, Ilona Żebrowska. Wydawnictwo DEBIT Bielsko Biała. - Biologia 1. Podręcznik dla uczniów gimnazjum. Wydawnictwo OPERON, Rumia 1999r.
