2016 Jak dzieci rozumieją śmierć

„Ocalić nadzieję”
VIII WARSZTATY SZKOLENIOWE
5 listopada 2016 r., Kraków - Dębniki
Jak dzieci rozumieją śmierć
Żałoba Rodzeństwa.
Kinga Czechowicz-Drewniak
Czym jest dziecięca żałoba?
Jest naturalną reakcją po stracie, najważniejsze zadanie dorosłych na
ten czas to towarzyszyć
 Żałoba dziecka zależy od tego w jaki sposób przeżywa ją przy nim
dorosły
 Żałoba jest po:
1. zmarłej osobie,
2. po bliskich zajętych przeżywaniem swojego żalu,
3. po sobie, że już więcej nie będę czegoś robił/a ze zmarłym
rodzeństwem,
 Żałoba stawia przed dzieckiem konkretne zadania (zaakceptowanie
straty, konfrontacja z rzeczywistością straty, adaptacja do nowych
okoliczności, wycofanie emocji ulokowanych w zmarłej kochanej
osobie)

Dziecięca żałoba
Żałoba u dziecka może wystąpić dopiero po kilku miesiącach czy tygodniach
od śmierci bliskiej osoby. Na ogół ma to związek z poczuciem
bezpieczeństwa. Dziecko, kiedy poczuje się bezpiecznie, zaczyna ujawniać
swoje intensywne emocje.
Innym powodem odroczonej reakcji na śmierć jest proces uświadamiania
sobie straty i jej zrozumienie. Im młodsze dziecko, tym może być mu trudniej
pojąć konsekwencje śmierci. Na ogół młodsze dzieci początkowo są
szczególnie zainteresowane konkretnymi sprawami związanymi z
funkcjonowaniem rodziny (z kim będę się bawił?).
Przeżycia związane ze śmiercią mogą być odreagowywane etapami, kolejnymi
„rzutami”, a jeśli już się pojawiają emocje, to w sposób o wiele bardziej
wybuchowy niż u dorosłych. Ponadto dziecko nie umie zajmować się
trudnymi emocjami przez długi czas. Młody człowiek potrafi szybko przejść
od jednej emocji do drugiej, w jednym momencie płacze, a za chwilę zaczyna
się bawić. Nastolatek w jednej chwili czuje rozpacz, w drugiej umawia się ze
znajomymi.







Najbardziej
charakterystyczne
elementy dziecięcej żałoby:
Dziecko będzie czekało na powrót zmarłego rodzeństwa, rozmawiało z nim
w wyobraźni
Może bawić się w śmierć (odgrywa sceny z pogrzebu nawet jeśli w nim nie
uczestniczyło) film „Zakazane zabawy”
Związek dziecka z rzeczywistością nie jest taki sam, nie ma ono wyraźnego
poczucia rzeczywistości, może być nielogiczne, czyli wiedzieć, że braciszek
umarł, ale zachowywać się tak jakby zaraz miał wrócić z przedszkola
Potrzebuje wyjaśniania i rozmowy o zmarłym rodzeństwie, żeby urealnić
śmierć i móc ją opłakać
Dziecko ma mniejszą zdolność powracania pamięcią do przeszłości. Ma mniej
doświadczenia, mniej wspomnień.
Cierpienie wyraża się często nie wprost (agresywność, regresja, lęki itd.)
Poczucie winy ocalałego
Dziecko które traci
brata lub siostrę może:











zostać osierocone niejako dwukrotnie. Z jednej strony umiera mu rodzeństwo, a z
drugiej, pod względem emocjonalnym, traci rodziców.
odczuwać smutek wyrażany na przykład poprzez płacz, nieodzywanie się, brak
apetytu, niechęć, wrogość, senność, lęk,
czuć się opuszczonym,
odczuwać głęboki żal do rodziców, co z kolei potęguje poczucie winy wobec nich,
chcieć poważnie zachorować lub umrzeć, by odzyskać ponownie uwagę rodziców,
reagować poczuciem winy, jeśli zarzuca sobie nieodpowiednie wcześniejsze relacje ze
zmarłym rodzeństwem,
nadmiernie utożsamiać się ze zmarłym rodzeństwem, chcieć zrealizować jego plany,
odczuwać wrogość do rodziców, upatrując w nich przyczyny śmierci rodzeństwa,
odczuwać lęk związany z: obawą o swoje zdrowie, utratą poczucia bezpieczeństwa,
dalszymi losami jego rodziny,
reagować poczuciem ulgi, najczęściej skrywanej
reagować poczuciem wstydu, pustki i wieloma innymi uczuciami i zachowaniami.
Etapy rozwoju
społecznego
dziecka a rozumienie śmierci i
przeżywanie żałoby
Wiemy dzisiaj, że dzieci na swój sposób rozumieją zjawisko śmierci, a ich żałoba
jest rzeczywista, nawet jeśli jej przejawy nie odpowiadają wyobrażeniom
dorosłych.
Żałoba związana jest z umiejętnością odczuwania. Każde dziecko, które potrafi
kochać, będzie odczuwało żałobę, ale nie każde będzie umiało wyrazić to, co
czuje.
Wiele zmienia się w zależności od przedziału wiekowego dziecka (! Rozwój
dziecka jest nieharmonijny!)
Lęk dzieci przed śmiercią jako efekt błędnego zachowania się rodziców.
Dziecko w wieku od 0 do 3 lat







Dziecko w tym okresie w sposób szczególny wyczulone jest na
zaspokajanie swoich podstawowych potrzeb związanych ze snem i
jedzeniem oraz z ogólnie pojmowanym poczuciem bezpieczeństwa
Można mówić o żałobie pod warunkiem, że nie będziemy patrzeć
przez pryzmat naszego pojęcia i wiedzy o śmierci
Dziecko doświadcza żałoby poprzez doznania, zmysły. Nie na
poziomie intelektualnym. (Smutek wynika z braku kontaktu ze
zmarłym)
Śmierć = rozstanie
Często żałoba odroczona w czasie
Dziecko mówi do nas poprzez zachowanie
Zatrzymanie rozwoju lub regresja
Co można zrobić dla dziecka?
Pożądane będą wszystkie działania, które zwiększą u niego poczucie bezpieczeństwa, a
zmniejszą poczucie zagrożenia. Dobrze, by opieka nad dzieckiem sprawowana była
przez kogoś, do kogo ma ono zaufanie.
Warto również wykorzystywać czas na zabawę z dzieckiem i przytulanie, a także
zastanowić się, czy nie potrzeba zmienić dotychczasowych zasad przyjętych w domu..
Ważne jest ustalenie stałych „ram świata”
i opowiadania dziecku w jaki sposób
zmieni się teraz życie
(szczególnie bliżej 3-go roku życia)
Dziecko w wieku od 3 do 6 lat










Śmierć jest odwracalna, dziecko oczekuje powrotu zmarłego
Śmierć to „jakby sen”, „życie na cmentarzu”, „czy w trumnie jest jej
wygodnie?”
Niedojrzałość CSN, brak rozumienia pojęć abstrakcyjnych – ewolucyjne
mechanizmy chroniące przed lękiem
Bliżej 6 roku życia myślenie magiczne !! i animistyczne
Dziecięcy egocentryzm
Poczucie winy za śmierć
Potrzeba wyjaśniania bo wyobrażenia są często dużo bardziej przerażające niż
rzeczywistość
Dziecko czuły obserwator zachowań dorosłych
Dziecko może reagować poprzez bunt wymierzony w zmarłego lub głównego
opiekuna z powodu opuszczenia
Okazuje emocje poprzez zmiany w zachowaniu: lęki nocne, brak apetytu,
podatność na choroby
Co można zrobić dla dziecka ?

W tym wieku dziecko potrzebuje uwagi i poczucia bezpieczeństwa. Na ogół te dwa elementy
zostają zachwiane w okresie żałoby, ponieważ otoczenie zajęte jest własnymi emocjami

Warto nie bagatelizować pytań dziecka, jeśli się pojawiają, a potraktować je jako wskazówkę o
tym, o czym ono myśli. Być może pytaniem pokaże, że jest gotowe podzielić się swoimi
przeżyciami ..” A dlaczego Ty mnie o to pytasz?”

Trzeba mówić dziecku jak będzie wyglądało teraz życie, zachęcać do pożegnania, uczestniczenia
w pogrzebie, do wybrania zabawki po zmarłym rodzeństwie

odpowiadać na w kółko zadawane pytania, reagować na przejawy „magicznego myślenia" i je
osłabiać, wydobyć z dziecka takie myśli i przekonania i wspólnie je przepracować

Pomagać w wyrażaniu emocji – co to znacz?

Niepokoimy się kiedy dziecko nagle robi się grzeczne. Nie przeżywa. Gdzie są te emocje?
Dlaczego ich nie wyraża ?
Symboliczny wymiar zabawy
Symboliczny wymiar zabawy
Zabawa z dzieckiem to pretekst do stawiania pytań.
W zabawie łatwiej wyrażać lęk, smutek, złość, tęsknotę.
Dzięki zabawie mamy dostęp do świata przeżyć dziecka.
Zabawa jest "pracą" dziecka i jego najbardziej naturalnym sposobem
komunikacji. W niej może ono kontrolować sytuację, wyrażać bezpiecznie
swoje uczucia, odgrywać to, co przeżywa, co jest trudne. Po śmierci kogoś
bliskiego może ono bawić się w pogrzeb czy zakopywać zabawki w piasku.
Jest to sposób na poradzenie sobie z trudnymi przeżyciami. Nie należy
dziecku zabraniać takiej zabawy, można mu również towarzyszyć,
wykorzystując tę sytuację do tłumaczenia zjawiska śmierci.
„Widzę, że układasz lalę do łóżka i robisz jej zastrzyki. Jak lala się
czuje?”
„O, narysowałeś braciszka w szpitalu. Widzę, że myślisz o nim”.
Dziecko w wieku 6-7 lat






Szczególnie nasilone jest myślenie magiczne
Dziecko potrafi przypomnieć sobie konkretną sytuację, kiedy np. życzyło
bratu śmierci (rzucało czary w zabawia) i jest przekonane, że to przez niego
braciszek zmarł
Poczucie mocy
Zainteresowanie medyczną stroną śmierci
Nasilone obawy o życie rodziców
Reakcją na śmierć rodzeństwa może być zamknięcie się w sobie, niechęć do
rozmawiania o umarłym, idealizacja rodzeństwa, poczucie winy czy silna
agresja
Tendencja do wychodzenia w rolę dorosłego – np. potrzeba opiekowania się
kimś, aby zdystansować się wobec własnych potrzeb
Dziecko w wieku 7-10 lat








Przełom w rozumieniu śmierci
Świadomość nieodwracalności śmierci
Poszukiwanie przyczyn- potrzeba zrozumienia tego co się stało
Może pojawić się uczucie ulgi po śmierci rodzeństwa
Pojawia się złość na rodzeństwo, które zmarło, na rodziców – zachowania
opozycyjno-buntownicze, które stwarzają pozory siły i niezależności
Dzieci w tym wieku swoje prawdziwe emocje ujawniają tylko wówczas, gdy
poczują się bezpiecznie
Zaczyna podlegać uwarunkowaniom świata dorosłych jeśli chodzi o wyrażania
uczuć – obawa przed utratą kontroli „Pewnie muszę zachowywać się jak dorośli”
/czyt. Ukrywać swoje emocje – cicha żałoba
Rezygnacja z własnej żałoby - żałoba odroczona - by chronić mamę lub tatę
Co można zrobić dla dziecka?












Aktywne słuchanie
Rozmowa o uczuciach
„bycie w uczuciach razem”
Ważne staje się czczenie pamięci
Dbanie o to, by dziecko nie weszło w rolę dorosłego
Nie obarczanie wieloma nowymi obowiązkami
Zachowanie „starych ram świata” – nowe jawi się jako zagrażające
Stawianie granic agresji, ale też rozumienie, że jej źródło najpewniej tkwi w
tęsknocie za zmarłym.
Zadbanie by dziecko uzyskało odpowiedzi na swoje pytania
By nie dowiadywało się o szczegółach śmierci z plotek (wyobraźnia)
Dziecko nie zyskuje na tym, że jest rzekomo chronione, ponieważ wcześniej
czy później musi zmierzyć się z zamrożoną żałobą
„zaszczepienia wspomnień
Nastolatek








Nie dziecko, ale też nie dorosły. „Ktoś kto jest w podróży”
Widoczna żałoba jest bliska przeżyciom dorosłego człowieka, ale w sercu
przebiega jak u dziecka
Trudność z wyrażeniem emocji (dwa bieguny pragnienie pozwolenia sobie na
łzy vs kontrola emocji)
Pojęcie śmierci jest takie jak u osoby dorosłej
Żałoba = niezasłużony cios od losu
Reakcja na stratę to cały wachlarz zachowań (bunt, zamykanie się w sobie,
potrzeba samotności, agresja słowna, zachowania ryzykowne)
Okazywanie żałoby najczęściej nie wprost
Podwójna komunikacja
Śmierć dla nastolatka







Utrata długotrwałego związku. Rodzeństwo jest często ze sobą mocno
związane, jako że jedno jest obecne w życiu drugiego i w czasie wzlotów, i
upadków. W rezultacie, śmierć brata lub siostry jest śmiercią przyjaciela,
opiekuna, powiernika, z którym dzieli się wiele wspomnień.
Strata zaufania i wiary
Strata możliwości – kwestie korzystania ze spadku „Czego nie zrobimy
razem? Co z tego mogę zrobić sam?”
Izolacja od rówieśników
Realność własnej śmiertelności
Strata marzeń
Redefinicja roli w rodzinie. Członkowie rodziny mają różne – czasem
milcząco przyjęte role i obowiązki, które mogą się zmienić po śmierci
rodzeństwa. W konsekwencji może zaistnieć konieczność podjęcia nowych
ról
Co można zrobić dla nastolatka






Obserwować, żeby rozpoznać sposób w jaki nastolatkowi
najłatwiej przeżywać żałobę (samotność, bunt). Najczęściej nie
wprost.
Urealniać i przepracowywać razem komunikaty typu ( „Moje
życie nie będzie takie samo..”, „Zawiodłem..”)
Odwoływać się do tego jak radził sobie w przeszłości w
sytuacjach trudnych
Gniew łączy się z poczuciem winy i trzeba mu pozwolić się
wypalić
Przebaczenie sobie i innym
Słuchać w milczeniu, nie wygłaszać przemówień
Poczucie winy ocalałego
Związki w rodzeństwie mogą być skomplikowane, a miłość i
przywiązanie występować obok rywalizacji, zazdrości i
kłótni.
To szczególny rodzaj winy, że się żyje zamiast…
Jak reagować na przejawy poczucia winy?



„co by było gdybym”, „nie zrobiłem” dopytanie o co ma pretensje do siebie.
Urealnianie. Rozdzielenie faktów od wyobrażeń.
nadmierna idealizacja zmarłego - często zapoczątkowana przez rodziców.
ulga po śmierci – jest naturalna, choć trudna do udźwignięcia
Jak odpowiadać na pytania i jak je
zadawać


Ukrywanie prawdy może wyrządzić wiele szkody
Ważne jest, by dziecko uzyskało odpowiedź na wszystkie pytania. Jeśli padnie
trudne pytanie, nie oznacza to, że należy automatycznie udzielać
wyczerpujących odpowiedzi. Rozpoczęcie rozmowy od pytania: „A jak Ty
myślisz?”, a następnie nawiązanie do tego, co dziecko powiedziało, może być
dobrym sposobem na ułatwienie zrozumienia sytuacji.
Dziecko może pytać:
 „Gdzie teraz jest Kasia?”
 „Dlaczego nie mogę zobaczyć się z braciszkiem?”
 „Czy pod ziemią nie jest jej zimno?”
W „a jak Ty myślisz?” dostaję informację jaka wiedza potrzebna jest dziecku
Jak odpowiadać na pytania i jak je
zadawać
Odpowiedź powinna być dostosowana do wieku dziecka oraz prawdziwa.
Najlepiej jeśli jest dosłowna, nie pobudza fantazji dziecka, zwłaszcza dziecka
małego. Najbardziej pospolite określenia dotyczące śmierci mogą wprowadzić
dziecko w błąd, spotęgować jego niepokój lub utrudnić przeżywanie smutku
po stracie.
Najczęstsze wyrażenia powodujące zamieszanie pozostawiając otwartą furtkę dla
wyparcia lub zaprzeczenia:
„Kasi już z nami nie ma” Dziecko może myśleć, że się zgubiła
„Braciszek śpi” Dziecko może czekać na jego obudzenie, może bać się zasypiać.
„ odszedł” Zatem dokąd poszedł? Kiedy wróci?
Jak to powiedzieć ?
poza oczywistą delikatnością i empatią, mów jasno i konkretnie o tym, co się
stało językiem dostosowanym do wieku dziecka :
„Kasia umarła”.
„Braciszek nie oddycha, nie bije mu serduszko, nie mówi”.
 rozmawiaj tak, by dziecko miało szansę zadawać pytania,

mów prawdę, jeśli dziecko poprosi o wyjaśnienie,
 buduj poczucie bezpieczeństwa u dziecka poprzez opisanie tego, co będzie się
działo w najbliższym czasie, co może się zmienić, czy poprzez ustalenie
nowych zasad
 Percepcja żałoby innych osób jest dla dziecka warunkiem własnej
umiejętności opłakiwania.

Jak wspierać dziecko w żałobie
1. Aktywne słuchanie: Sam fakt słuchania młodego człowieka może okazać się
dla niego kojący. W ten sposób przekazujesz mu bez słów, że:
 dostrzegasz go i jego problemy,
 jest dla ciebie ważny,
 próbujesz zrozumieć i poznać jego świat.
2. Wyjaśnianie tego co się stało – zrozumienie śmierci jest warunkiem zdobycia
umiejętności opłakiwania
3. Zachowanie starych nawyków i przyzwyczajeń – daje poczucie bezpieczeństwa
w nowym czasie
4. Stworzenie atmosfery do wyrażania myśli i emocji, wspólnego wspominania
zmarłego
4. Opowiadanie o tym co się będzie działo, jak dalej będzie wyglądało życie
Jak nie pocieszać:
„Wszystko będzie dobrze”. – „Będę przy Tobie niezależnie od tego jak będzie.”
„Wszystko wróci do normy”. – „Z czasem możesz zauważyć, że Twoje uczucia się zmieniają.”
Te formy pocieszania najczęściej niosą ukryty przekaz
skierowany do dziecka:



nie czuj, tego co czujesz,
nie mów, tego co myślisz,
jestem bezradny wobec twoich emocji
O pożegnaniach
ważne by dzieci mogły odchodzić w domu – „deszcz
małych straty”
 rozmowa o tym co zaszło między rodzeństwem w
ostatnich miesiącach (o zazdrości, miłości, rywalizacji) –
przebaczenie
 zaangażowanie w pielęgnowanie umierającego
rodzeństwa
 spadek
 umożliwienie decydowania
 udział w pogrzebie „na tyle na ile będziesz chciał”

Metody pracy
1. „Szkatułka pamięci”
2. „Księga pamięci”
3. „Opowiadanie
historii”
4. Oswajanie lęku:
- „wyszeptywanie
zmartwień”
-„obrys ręki”,
-„co zrobimy później”
- praca z bajką
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
„Dzieci i Śmierć. E. Kübler-Ross
„Żałoba w rodzinie” M. Herbert
„Dzieci poznają tajemnicę śmierci” M. Leist
„Śmierć oczami dziecka” M. de Kergorlay-Soubrier
Nowa Pediatria: „Sytuacja zdrowego rodzeństwa w rodzinie z
dzieckiem przewlekle chorym” J. Boruszka, H. Gryglicka
Studia nad Rodziną: „Dziecko wobec śmierci najbliższych osób”
S. Wierzchowska, W.Szewczyk
„Dzieci wobec cierpienia” W. Sauer
„Jak mówić o cierpieniu i śmierci” C.Kebers
„Powrót nadziei” C. Sanders