13 - Strona należąca do sirjackryan.cba.pl
advertisement
1. pojmowanie filozofii w Starożytnej Grecji jako synonimu mądrego sporzenia na świat Narody wschodu żyły głębokim związkiem filozofii, religii i sztuki. W Grecji świadomy samego siebie duch uwolnił się spod jarzma religii i sztuki. W ten sposób powstała u Greków philosophija. Dla Herodota sophos to ten, kto odznaczył się wysoką aktywnością duchową. Nazwą sophistes określani są Sokrates, Pitagoras, czy filozofowie przyrody. Za Herodota philosophein oznaczało umiłowanie mądrości i jej poszukiwanie, poszukiwanie prawdy dla niej samej, np. Solon jak mówi Krezus przewędrował wiele krajów dążąc do poznania prawdy. Filozofia staje się terminem technicznym oznaczającym działalność duchową w szkole sokratejsko- platońskiej. Według Sokratesa filozofia nie jest mądrością ale poszukiwaniem jej, miłością do niej, zaś mądrość samą mogą posiadać tylko bogowie, u nich dwóch też filozofia to forma świadomości krytycznej. Platon natomiast idąc za Heraklitem poddaje refleksji istotę filozofowania- od impulsu filozoficznego do wiedzy filozoficznej, od zachwytu nad przedmiotami zmysłowymi do wiedzy o ideach. Poza tym u Platona filozofia to zorientowanie na wiedzę, wiedzę jako naukę- liczyła się powszechna ważność i uzasadnienie jako warunek konieczny uznania mniemania za wiedzę. Świadomość filozoficzna w takim ujęciu obejmowała też określanie reguł, wartości, celów. Filozofia stała się działalnością refleksyjną, samoświadomością ducha w postaci myślenia pojęciowego. Wszelkiemu działaniu, praktyce powinna towarzyszyć wiedza na temat tego działania. Celem wszelkiego działania jest eudajmonia, tylko wiedza jest w stanie przywieść jednostkę oraz społeczeństwo do wolności i eudajmonii. Zatem filozofia sokratejsko- platońska dążyła do podniesienia bytu, cnót, wartości, celów do poziomu wiedzy, w ten sposób uczyniła swym przedmiotem dobro, piękno i prawdę- takie pojmowanie filozofii jest wynikiem jej refleksji nad sobą samą. Takie pojęcie filozofii oddziałało na jej podział u Arystotelesa na teoretyczną- gdy jej zasadą i celem jest poznanie, poietyczną- gdy jej zasada tkwi w zdolności twórczej a cel w tworzonym dziele, praktyczną- gdy zasadą jest wola a celem działanie jako takie. Jednak dla Arystotelesa filozofia to nie jest już wznoszenie się człowieka i społeczeństwa poprzez wiedzę. Najwyższą funkcją rozumu ludzkiego jest teoretyczne jego nastawienie, filozofia obejmuje wszystkie nauki, jej punktem centralnym jest wiedza o bycie- filozofia pierwsza 2. Pytanie o ARCHE, pierwszy filozoficzny problem Pytanie o ARCHE to pytanie o początek świata, element z którego powstał świat, co było początkiem świata. W takim znaczeniu początek świata był pierwszym zagadnieniem filozofii. Tales uważał, że ARCHE to woda - świat powstał i istnieje dzięki wodzie. Bez wody świat istnieć nie może, wszystko przesiąknięte jest wodą. Uważał, że ziemia oparta jest na wodzie, unosi się na niej. Jako uzasadnienie swojego poglądu podawał obserwacje pewnych zjawisk: to co żywe, żyje wilgocią, martwe wysycha, zarodki wszystkiego są mokre, a pokarm soczysty. Wskazywało to, że woda jest życiodajna, że zawiera siłę produktywną, czyli posiada cechy, które są niezbędne i wystarczające, aby z niej rozwinęła się przyroda. Inni filozofowie mieli odmienne zdanie na temat ARCHE: Heraklit z Efezu uważał, że ARCHE to ogień, Anaksymenes z Miletu uważał, że ARCHE to powietrze, oddech to życie duszy, świat wypełniony jest powietrzem. 3. Wariabilizm teoria filozoficzna głosząca powszechną zmienność. Oddaje ją w skrócie formuła: panta rhei (z greckiego "wszystko płynie"), łączona z osobą Heraklita, uważanego za ojca wariabilizmu. Zgodnie z wariabilizmem nie ma nieruchomego, niezmiennego bytu (Parmenides z Elei), jest tylko będące, które podlega nieustannemu ruchowi i wciąż się staje. Pogląd ten przedstawiany był pod rozmaitymi postaciami, z podaniem różnych przyczyn zachodzenia zmian (ścieranie się przeciwieństw, nietrwałość elementów tworzących rzeczywistość itp.). Znalazł też swoje miejsce w rozważaniach wielu filozofów starożytnych, np. Empedoklesa (próbował uzgodnić wariabilizm z poglądami eleatów), Platona (zmienność uważał za nieodłączną cechę świata rzeczy). W średniowieczu powrócił w poglądach ortodoksyjnych myślicieli arabskich - mottekaleminów (XII w., którzy twierdzili, że nie ma w świecie praw ani składników stałych i nic samo z siebie choćby przez moment nie pozostaje takim, jakim jest, a jedynym twórcą i gwarantem względnej trwałości rzeczy jest nieograniczony niczym w swym działaniu Bóg). W nowszych czasach wariabilizm stanowił składową m.in.: filozofii G.W.F. Hegla, materializmu dialektycznego K. Marksa i F. Engelsa oraz marksizmu-leninizmu, teorii H. Bergsona, poglądów A.N. Whiteheada, egzystencjalizmu. 4. koncepcja logosu Heraklita z Efezu Heraklit z Efezu (ok. 540-480 p.n.e.) filozof grecki, ojciec dialektyki. Przedstawiciel tzw. jońskiej filozofii przyrody. Dzieło jego (z którego zachowało się 130 fragmentów) składało się z trzech traktatów: kosmologicznego, politycznego i teologicznego. Za podstawę i zasadę istnienia Wszechświata uważał ogień i jego przemiany. Był przekonany o zmienności i zjawiskowości w świecie. Twierdził: "panta rhei" ("wszystko płynie"), "nie można dwa razy wstąpić do tej samej rzeki, jej wody bowiem się zmieniają, ciągle płyną". Teorię zmienności Heraklita z Efezu nazwano wariabilizmem lub heraklityzmem. 5. WĄTKI ANTROPOLOGICZNE W MYŚLI HERAKLITA. Poglądy na życie" Smierć--> kres bytu odrodzenie---> powołanie do nowego bytu życie jako proces Ciągłej zmiany- człowiek tak jak ogieńnie nie ma w swoim zyciu stałego momentu- wciąż umiera i odradza się. 6. Sofiści i ich program powstała w V w. p.n.e. w Atenach szkoła filozoficzna, której głównymi reprezentantami byli: Protagoras rozwijający teorię filozoficzną bytu i poznania oraz Gorgiasz proponujący nową koncepcję estetyczną.Przedmiotem zainteresowania sofistów było nie tyle określenie natury świata, ile antropologia, w której przyjęto stanowisko relatywistyczne. Polegało ono na przekonaniu, że każdy człowiek żyje w odmiennym świecie (relatywizm kosmologiczny), co wynikać miało z tego, iż poszczególne jednostki odbierają inne wrażenia, a tylko one stanowiły dla sofistów rzetelne źródło poznania (sensualizm). Stanowisko takie znalazło wyraz w stwierdzeniu Protagorasa: "człowiek jest miarą wszechrzeczy", i w przyjęciu relatywnej koncepcji prawdy. W konsekwencji sofiści dopuścili istnienie wielu różnych, sprzecznych ze sobą prawd, zmierzając ku agnostycyzmowi, czyli poglądowi negującemu w ogóle możliwości poznawcze człowieka. Głównym przeciwnikiem filozoficznym sofistów był Sokrates. Przeciwstawiał się relatywnej koncepcji prawdy i krytykował sofistów za to, że nauczali filozofii za pieniądze i byli skłonni, gdy im zapłacono, udowodnić - także przed sądem - każdą rację 7. idealizm etyczny Sokratesa Sokrates (469-399 p.n.e.) filozof grecki. Źródłem wiedzy o życiu i poglądach Sokratesa są Dialogi jego ucznia Platona oraz pisma Ksenofonta. W kwestiach politycznych był zwolennikiem demokracji. W etyce, która stanowiła główną dziedzinę jego zainteresowań (nie prowadził w ogóle dociekań ontologicznych), stał na stanowisku intelektualizmu etycznego, uznając, że prawdziwa wiedza o tym, co słuszne i sprawiedliwe, zawsze prowadzi do cnoty, ta zaś jest warunkiem dobra i szczęścia. Twierdził, w przeciwieństwie do sofistów, że istnieje powszechna i obiektywna prawda. Wyrocznia w Delfach obwieściła, że jest on najmądrzejszym człowiekiem na świecie, choć Sokrates uważał, iż "wie, że nic nie wie". Stosował dwie metody: elenktyczną, polegającą na zbijaniu w dyskusji tez przeciwnika poprzez doprowadzanie jego wywodów do absurdu, i majeutyczną (jak twierdził, odziedziczył ją po matce, która była położną) - uważał, że sam niczego nie wie, ale dyskutując pozwala, aby w rozmówcy "narodziła się" wiedza, co jest możliwe, ponieważ każdy człowiek ma w swym umyśle wiedzę wrodzoną (natywizm, racjonalizm genetyczny) i przez odpowiednie pytania można ją z niego wydobyć. Sokrates pierwszy zastosował rozumowanie indukcyjne, a także ustalił warunki metodologiczne definicji. Naraziwszy się niektórym Ateńczykom, został 8. Idealizm obiektywny platona Platon (ok. 437-347 p.n.e) Mianem idealizmu obiektywnego określa się kierunki filozoficzne, gdzie idea głosi, że myśli i mądrość są pierwotne w stosunku do wszelakiego bytu. Przykładem takiego idealizmu jest idealizm stworzony w starożytnej Grecji przez Platona. Platon twierdził, iz wszystko "płynie" niczym rzeka Heraklita. Głosił, że świat realny nie jest jedyny 9. Metafora jaskini Idea 1) pojęcie, jakie człowiek tworzy w stosunku do czegoś. Idea ma charakter intelektualny - różni się więc od uczucia. Wyrażanie idei, w odróżnieniu od wyrażania uczucia, wyklucza fanatyzm. 2) w filozofii, pojęcie wprowadzone do teorii bytu i teorii poznania przez Platona, na podstawie twierdzenia zawartego w poglądach Sokratesa, że w pojęciach zawarta jest wiedza pewna i bezwzględna. Platon uznając, że nie rzeczy są przedmiotem pojęć, gdyż cechuje je zmienność, uznał, że istnieje byt doskonały, niezależny od rzeczy, pierwowzór rzeczy, poznawalny rozumowo, ale istniejący poza umysłem. Ten odkryty przez siebie byt nazwał ideą (idea). 10.Metafizyka Arystotelesa Matematykę i pierwszą filozofię - ze względu na stopień abstrakcji (matematyka zawierała wg niego również Metafizyka zajmuje się bytami fizykalnie niedostępnymi. Arystoteles filozofię dzielił na fizykę, arytmetykę, geometrię, muzykę, optykę, astronomię i mechanikę). Największy stopień abstrakcji miała mieć nauka o bycie jako takim - miała rozważać tylko same właściwości bytu. Substancją, czyli bytem samoistnym są konkretne rzeczy, natomiast jakości, kwanty i stosunki mogą istnieć tylko w związku z rzeczami jako ich przypadłości. Własności pojęciowe, ogólne i gatunkowe rzeczy nazwał formą, a pozostałe materią. Materia według Arystotelesa obejmuje wszystko to, co jest z natury nie uformowane, nieokreślone. Materię rozumiał jako nieokreślone podłoże zjawisk i wszelkiej ich przemiany; jest tym, z czego substancje są utworzone i co trwa nawet wtedy, gdy substancje ulegną zniszczeniu (gdy zbijemy wazon, to jego forma ulegnie zniszczeniu, ale materia trwa nadal). Materia jest tym, co w substancji jest wielością, różnorodnością, podzielnością (z formy może pochodzić jedynie jedność). Materia nie istnieje samodzielnie, tak samo jak nie istnieją samo dzielnie idee, - wszystko to są abstrakcje. Naprawdę istnieją jedynie konkretne zespoły materii i formy. Ten zasadniczy pogląd Arystotelesa, nazwany potem hilemorfizmem (od ulh - materia i morfh - forma). Forma była dla Arystotelesa ważniejsza, pojmował ją jako realny odpowiednik pojęcia, tak samo jak Platon ideę transcendentną. Cele metafizyki widział w badaniu realnych rzeczy, czyli bytu samoistnego. Ma ustalać ich właściwości i składniki. 11. Arystolesowska koncepcja złowego środka Arystoteles uważał, że zbyt skrajne czy rygorystyczne podejście do moralności oraz całkowite ignorowanie żądz cielesnych ma zwykle fatalne rezultaty, gdyż żądze te są sposobem, w jaki ciało komunikuje silnie zależnej od niego duszy swoje potrzeby. Wynika z tego, iż człowiek powinien podążać drogą "złotego środka" – nie ignorować żądz, ale też nie ulegać im całkowicie. Żądze te muszą wcześniej czy później zostać zaspokojone, ale w sposób umożliwiający harmonijny rozwój także rozumnej części duszy, która to powinna oprócz nabywania wiedzy kultywować również umiejętności panowania nad żądzami, poprzez silną wolę, odwagę i rozsądek 12.Parystyka Patrystyka, nurt w dziejach filozofii i teologii rozwijający się w okresie od II do VIII w. Jego twórcami byli Ojcowie Kościoła. W XVII i XVIII w. patrystyką zaczęto nazywać część teologii (tzw. "theologia patristica"), która w XVIII w. przekształciła się w historię dogmatów. Filozofia patrystyczna obejmowała apologetykę i systematykę. Zadaniem apologetyki była obrona wiary chrześcijańskiej, m.in. przez dowodzenie zgodności wiary z wymogami rozumu, systematyki zaś opracowanie w całości doktryny wiary i chrześcijańskiego poglądu na świat. Dzieliła się na filozofię Wschodu i Zachodu - Ojców greckich oraz Ojców łacińskich. Głównym ośrodkiem patrystyki na Wschodzie była Aleksandria ze słynną Szkołą Katechetów, poza tym szkoły i ośrodki filozoficzne istniały w Cezarei, Antiochii, Gazie, także i Ateny przez pewien czas odgrywały ważną rolę. Po okresie przygotowań i poszukiwań, trwającym do soboru nicejskiego w 325, sformułowała podstawowe dogmaty, poza które prawowierna filozofia chrześcijańska wyjść nie mogła. Teoretycy patrystyki stworzyli cztery główne systemy filozoficzno-teologiczne: 1) system gnostyków w II w., pochodzenia pozachrześcijańskiego (wschodniego, nie greckiego), powierzchownie tylko zbliżony do nauki chrześcijańskiej. 2) system Ojców aleksandryjskich w III w., głównie Orygenesa, wytworzony już samodzielnie przez chrześcijańskich myślicieli, ale ciążący ku greckim teoriom filozoficznym. 3) system Ojców kapadockich, głównie Grzegorza Nysseńskiego, w IV w., już po soborze nicejskim, opierający się na poprzednim, ale dostosowany do tradycji kościelnej. 4) system św. Augustyna, powstały na przełomie IV i V w., najbardziej samodzielny i najbardziej zgodny z wiarą, stanowiący fundament katolicyzmu. 13. Ogólna charakterystyka poglądów św. Augustyna Możliwość poznania świata, człowieka i Boga Poznanie może dawać szczęście, ale przede wszystkim powinniśmy poznawać Boga i własną duszę, prawdziwe poznanie dotyczy przeżyć wewnętrznych, a pełnia prawdy jest możliwa dzięki luminacji (nie odrzuca wartości rozumu) Filozof proponuje dwie drogi dojścia do prawdy – rozum i postrzeganie zmysłowe oraz wiarę i objawienie; stara się często połączyć wiarę z rozumem. Koncepcja człowieka Człowiek jest istotą dwoistą, składa się z duszy i ciała. Ciało – zniszczalne i czasowe, duch – nieśmiertelny i niezniszczalny. Człowiek jest więc istotą tragiczną, skazaną na konflikty i walkę wewnętrzną między dobrem a złem. Odrzucił dramatyczną wizję człowieka targanego konfliktami, człowiek składa się z ciała i z duszy, może żyć bez ciała, ale jego żywot byłby niepełn 14. Status uniwersaliów jako centralna kwestia filozofii średniowiecznej Filozofowie średniowieczni podjęli następujący problem. Czy pojęciom ogólnym odpowiadają byty rzeczywiste? A jeżeli tak to jakie? Powstał spór o status pojęć ogólnych. Jest to jakby kontynuacja sporu Arystotelesa z Platonem. Arystoteles twierdził, że istnieją tylko rzeczy materialne, złożone z formy i materii. I nie może istnieć materia bez formy lub forma bez materii. Platon zaś uważał, że gdzieś w zaświatach istnieją idee, niezależnie od rzeczy dostrzeganych zmysłami. Jeżeli np.: na soborze toczy się rozmowa na temat Trójcy Świętej to powstaje pytanie czy pojęciu temu odpowiada coś realnego. Okazuje się, że dla ludzi średniowiecza pytanie o to czy pojęciom ogólnym odpowiadają byty rzeczywiste było bardzo ważne. Myśliciele z tego okresu podzielili się na dwa obozy. Jedni na to pytanie odpowiadali twierdząco. Nazywamy ich realistami pojęciowymi. Świty Anzelm jest właśnie przedstawicielem tej grupy. Twierdzili oni, że jeżeli istnieje pojecie boga to musi istnieć także byt na, który by to pojęcie wskazywało.Po drugiej stronie stali nominaliści. Uważali oni, że pojęcia ogólne to tylko nazwy, którym nie koniecznie musi odpowiadać jakiś byt rzeczywisty, im nie musi nic odpowiadać.Spór ten stał się bardzo ważny, toczył się o statut teologii. O być, albo nie być dla tej nauki. 15. System Św. Tomasza z Akwinu System filozoficzny Tomasza można najkrócej scharakteryzować jako konsekwentne przystosowanie klasycznych poglądów Arystotelesa do treści zawartych w teologicznej doktrynie chrześcijańskiej. Tym sposobem zostały wprowadzone do katolicyzmu pojęcia aktu i możności, formy i materii, zasada przyczynowego powiązania zdarzeń, rozumienie poznania jako procesu receptywnego, oraz pojęcie dowodu. Według św. Tomasza nie jest bezpośrednio znany umysłowi ludzkiemu ani Bóg, ani dusza, ani żadne prawdy ogólne. Człowiek rodzi się bez wiedzy i zdobywa ją dopiero w czasie życia. Tomasz uważał, że wiara i wiedza stanowią dwie różne dziedziny. Dziedzina wiedzy, w przekonaniu Tomasza, była rozległa: rozum poznaje nie tylko rzeczy materialne, ale również Boga, Jego istnienie, Jego własności, Jego działanie. Istnieją jednak prawdy dla rozumu niedostępne, jak Trójca św., grzech pierworodny, Wcielenie, stworzenie świata w czasie; są to prawdy wiary, które jedynie objawienie może ludziom udostępnić. Niektóre prawdy przekraczają rozum, ale żadna mu się nie sprzeciwia. Nie może być sprzeczności między objawieniem a rozumem; podwójnej prawdy o tej samej rzeczy, jednej objawionej, a drugiej wyprowadzonej przez rozum (jak uczyli awerroiści) być nie może, bo wszelka prawda, zarówno objawiona jak i naturalna, pochodzi z jednego źródła: od Boga. Prawda, jaką Bóg zsyła na drodze łaski, uzupełnia, ale nie zmienia tej, którą udostępnia na drodze przyrodzonej. Na tej podstawie powstała prosta koncepcja rozgraniczenia filozofii i teologii, na jaką się dawniejsza scholastyka nie zdobyła. Teologię buduje się na podstawie objawienia, filozofię wyłącznie na zasadach rozumu. Nawet gdy traktują o tych samych sprawach, każda traktuje inaczej. Filozofia, jeśli służy teologii, to jedynie w tym sensie, że przygotowuje do wiary (preambula fidei), i że jej broni. 16. Antyscholastyczne stanowisko Wilhelma Ockhama Będąc wyrazicielem nowego ducha we wszystkich przejawach przeciwstawiał się tradycji scholastycznej i tworzył równocześnie podwaliny pod nową scholastykę. Podstawą filozofii Ockhama jest teoria poznania sprowadzona do logiki, na której opierają się jego poglądy przyrodnicze, moralne i filozoficzno-społeczne. Przyjmując w poznaniu tylko istnienie słów i terminów (powszechników) odrzucał różnicę między duszą i jej władzami. 17 Brzytwa Ockhama wprowadzona przez Williama Ockhama (ok. 1285-1349) zasada: istnień nie należy mnożyć ponad potrzebę (łac. Non sunt multiplicanda entia sine necessitate), tłumaczona także tradycyjnie jako: Bytów nie mnożyć, fikcyj nie tworzyć, tłumaczyć fakty jak najprościej. W praktyce tłumaczy się to jako: proste rozwiązanie jest najlepsze albo nie wymyślaj nowych czynników jeżeli nie istnieje taka potrzeba, a jeżeli już, to udowodnij najpierw ich istnienie. Zasada brzytwy Ockhama zwana jest także zasadą ekonomii myślenia. Jest to jedna z podstawowych zasad, których przestrzega się w trakcie tworzenia poprawnych teorii naukowych. Interesujące, że zasada brzytwy Ockhama, w formie jaką znamy dzisiaj nie została w gruncie rzeczy wymyślona przez niego, lecz przez Arystotelesa. Sam Ockham zastosował dość specyficznie rozumianą zasadę ekonomii myślenia do krytykowania współczesnych jemu poglądów teologicznych. Oryginalna zasada Ockhama brzmiała "Jedynym realnym bytem jest Bóg wszystko, co da się wywieść bezpośrednio od Boga jest prawdą, a reszta to czcze spekulacje". Ockham zasłynął z bardzo rygorystycznego stosowania tej zasady. Pracując ze studentami w bibliotece w Oxfordzie zwykł był dawać im do ręki brzytwy i kazać wycinać im z ksiąg stronice, które były w sprzeczności z jego zasadą. Tradycję Ockhama rozpowszechnił później David Hume, który przypadkowo natknął się na stare opisy obyczajów jakie wprowadził Ockham i zafascynowany tym nazwał w swoich pismach, starą, arystotelesowską zasadę ekonomii myślenia brzytwą Ockhama, dzięki czemu termin ten wszedł na stałe do współczesnej teorii poznania. 18Główne idee Renesansu Główne idee Wiara w możliwości naukowe poznania, kult "oświeconego rozumu" oraz wyzwolenie się spod dominacji Kościoła przyczyniły się w wieku XVIII do powstania wielu nurtów i prądów filozoficznych, określających nową świadomość człowieka, kształtujących rozwój kulturalno-społeczny. Przy wielości formujących się wówczas idei daje się zauważyć charakterystyczne dla nich nastawienie krytyczne (krytycyzm) wobec dotychczasowych dogmatów i wzorców oraz sposobów poznania. Celem nowej myśli filozoficznej było oswobodzenie człowieka z pęt schematycznego, uwarunkowanego społecznie i historycznie myślenia nowatorskich koncepcji życia społecznego, opartego na porządku natury. Do najważniejszych nurtów należą: 19. teoria idoli wg. F. Bacona Bacon zauważył, że człowiek poznając jakąś prawdę o prawach rządzących światem jest stronniczy. Jego umysł podlega pewnym deformacjom, złudzeniom. Deformacje te nazwał idolami. Są 4 rodzaje idoli: idole plemienia, idole jaskini, idole rynku, idole teatru. Idole plemienia. Umysł człowieka jest jak zwierciadło. Każde jest inne: wklęsłe, wypukłe, powykrzywiane. I to jak widzi się dany przedmiot zależy od tego w jakie lustro się patrzy. Każdy człowiek postrzega dany przedmiot, zjawisko w trochę inny sposób. Nadaje im pewne cechy ludzkie (antropomorfizm). I dopóki będzie się w taki sposób postępowało niemożliwe jest prawdziwe poznanie świata. Idole jaskini. Bacon nawiązuje tutaj do platońskiej jaskini z Państwa. Każdy człowiek patrzy na świat poprzez pryzmat własnych doświadczeń. Każdy wychował się w jakiejś kulturze, czytał jakieś książki, wierzy w jakieś autorytety, normy i to wpływa na deformację świata oglądanego oczyma tego człowieka. Każdy jest kajdaniarzem i widzi swój własny obraz świata. Spostrzeżenia każdego człowieka są bardzo subiektywne i człowiek ten próbuje je narzucić innym. Człowiek powinien wyrwać się z jarzma tych doświadczeń i zacząć poznawać prawdziwy świat. Idole rynku. Człowiek jest więźniem własnego języka. Ludzie potrzebują wtłoczyć do języka nową wiedzę, nowe pojęcia. Wynalazki wymagają takich nowych pojęć. Jednak mogą być one niezrozumiałe dla innych. Brak precyzji języka jest przeszkodą w poznaniu. Jeżeli posługujemy się językiem potocznym (rynkowym) zagradzamy sobie drogę do wypowiedzenia pewnych prawd np.: o nowych wynalazkach. Wynalazki, odkrycia, nowości potrzebują nowych, precyzyjnie je opisujących pojęć, słów. Nowe pojęcia mogą być dla wszystkich niezrozumiałe a stare nie będą mogły oddać tego co chce się przekazać, nie oddają istoty rzeczy. Idole teatru. W nauce przyjmujemy pewne prawdy na mocy autorytetu. To powoduje, że przyjmujemy jakieś prawdy mimo to, że mogą być nieprawdziwe, sprzeczne, złudne. Demokryt głosił, że rzeczywistość to atomy, Platon, że idee, Arystoteles, że substancja czyli złożenie formy i materii. Czasem jest tak, że przyjmiemy dana teorię a się okaże, że była błędna. 20. Filozofia Kartezjusza Descartes René, Kartezjusz (1596-1650) wybitny filozof, racjonalista oraz matematyk i fizyk francuski. Prekursor współczesnej kultury umysłowej, postulował metodę rozumowania wzorowaną na myśleniu matematycznym (sceptycyzm metodologiczny), twórca kartezjanizmu oraz słynnej sentencji "cogito ergo sum" - myślę, więc jestem, głosił mechanistyczną i deterministyczną koncepcję przyrody, nawet ożywionej. W dziele Geometria (1637) stworzył podstawy geometrii analitycznej, wprowadził podstawowe pojęcia matematyczne takie jak: zmienna niezależna, funkcja, układ współrzędnych prostokątnych oraz opracował podstawowe twierdzenia algebry. W dziedzinie fizyki sformułował prawo zachowania pędu oraz odbicia i załamania światła. Kartezjanizm 1) koncepcja filozoficzna R. Descartes'a, którą cechowały: a) sceptycyzm metodyczny oraz dążność do jasności i wyrazistości w poznaniu, opartym na metodzie analitycznej. b) próba znalezienia pewności w samowiedzy, której podstawą jest przekonanie o istnieniu jaźni, Boga i ciał Jaźń pojęcie wprowadzone do filozofii przez św. Augustyna na określenie pewności własnego istnienia. Podstawą tej pewności jest wiedza o tym, że myślę - "jestem, gdyż myślę, wątpię, rozumiem, sądzę". Podstawą jaźni jest nie ciało, lecz dusza, stąd też wyrazem jaźni jest czynna wola. Dla Kartezjusza (R. Descartes) istnienie jaźni wynikało bezpośrednio z istnienia myśli. Jeśli bowiem jest myśl, to musi być ktoś, kto myśli - stąd Cogito, ergo sum (Myślę, więc jestem). Jaźń myśląca, czyli dusza, istnieje niezależnie od ciała, jest substancją niezależną. W metafizyce kartezjanizm charakteryzował się: dualistycznym ujęciem Boga i stworzenia, czyli substancji nieskończonej i skończonej (substancji rozciągłej i myślącej) oraz uznaniem nieograniczonej woli Boga i wolności woli ludzkiej. W filozofii przyrody kartezjanizm oznaczał mechanistyczne pojmowanie materii oraz jej nieatomistyczną budowę. 21.Pascala krytyka racjonalizmu Wynikiem zawiedzionego racjonalizmu było zwątpienie zupełne, którego nie wyraził nikt w sposób bardziej przejmujący od Pascala. Zwątpienie bowiem doprowadziło go do rozpaczy. Jednakże i Pascal znalazł wyjście ze zwątpień; jednak nie przez rozum, jak Kartezjusz, lecz przez "serce" i wiarę. "Serce" to właściwa człowiekowi zdolność do poznawania rzeczy nadprzyrodzonych. Twierdził, że istnieje "porządek serca", różny od porządku rozumu, który uczeni są skłonni uważać za jedyny. Sceptycyzm nie był jednak dla Pascala wynikiem ostatecznym był etapem do uznania uczuciowej natury poznania, mistycznej intuicji oraz poddania się wierze i autorytetowi religijnemu. Uważał, że to jedyna możliwa droga, skoro wiadomo, że rozum nie jest zdolny do poznania. "Trzeba być geometrą, pirronistą i pokornym chrześcijaninem" - pisał Pascal, tj. trzeba stawiać wiedzy wysokie wymagania, przekonać się, że rozum nie może im sprostać, a wtedy poddać się objawieniu. W związku z tym był szczególny dowód istnienia Boga. Albo Bóg jest, albo Go nie ma: jedno z dwojga musimy przyjąć, decyzja jest nieuchronna, bo albo żyć będziemy z Bogiem, albo bez Niego. Pascal jednak nie próbował dowieść, że istnienie Boga jest pewne, ani nawet o ile jest prawdopodobne. Próbował natomiast obliczyć, o ile uznanie Go jest dla człowieka korzystniejsze. Przyjęcie istnienia Boga jest z naszej strony, jak pisał Pascal, ryzykiem i całe to rozumowanie znane jest pod nazwą "zakładu Pascala". Stawiając na istnienie Boga, ryzykujemy niewiele, bo tylko jedno doczesne życie; jeśli zaś okaże się, iż mamy rację, to zyskamy wieczne życie i szczęście. Jeżeli nie mamy racji - nie tracimy nic, bo po śmierci "przepadamy w nicość". 22. poglądy okazjonalistów Okazjonalizm – pogląd filozoficzny sformułowany przez Arnolda Geulincxa i Nicolasa Malebranche'a, następnie rozwinięty przez Gottfrieda Wilhelma Leibniza i Barucha Spinozę, starający się przezwyciężyć trudności wynikające z założenia Kartezjusza, że świat idei i świat materialny są na tyle od siebie jakościowo różne, że nie mogą na siebie oddziaływać bezpośrednio. Okazjonalizm twierdzi, że doskonała koordynacja czasowa tych dwóch światów, wynika z faktu, że wydarzenia w obu tych światach zostały tak zaplanowane aby wydarzać się jednocześnie. Jeśli np. w naszej świadomości powstaje wrażenie istnienia jakiegoś obiektu (np. krzesła), które jako wrażenie jest ideą a nie rzeczą, to równolegle w świecie materialnym to krzesło rzeczywiście istnieje, jednak samo wrażenie krzesła w naszym umyśle nie jest w żaden sposób wywołane przez krzesło materialne, lecz powstało dlatego, że taki był plan istnienia. 23. system monistyczny Spinozy Spinoza Baruch (1632-1677), filozof pochodzenia żydowskiego osiadły w Niderlandach Nie uznał kartezjańskiego podziału rzeczywistości na ducha i świat (świadomość i rozciągłość). Chciał stworzyć system monistyczny, przełamujący istniejące w myśli filozoficznej dualizmy (Boga i przyrody, wolności i konieczności, moralności i natury). Przyjął istnienie jednej substancji rozumianej jako Bóg, uznając, że świat nie może istnieć poza Nim. Był to pogląd utożsamiający Boga i przyrodę, czyli panteizm, za który Spinoza został wykluczony z synagogi. 24. koncepcja człowieka w ujęciu Spinozy Światem rządzą stałe prawa. Każde zjawisko jest jednoznacznie i nieuchronnie wyznaczone przez ogół warunków. Tak, więc przypadkowość nie istnieje obiektywnie, jest ona wytworem człowieka. Człowiek musi uwolnić się od wszelkich autorytetów i ksiąg objawionych w tym również Biblii. Spinoza odrzucił wiarę w zycie pozagrobowe i koncentrował się na doczesności.Spinozizm zaznaczał, iż celem człowieka, jest on sam. Człowiek nie jest pozostawiony samemu sobie, współżyje on z innymi. Słynna dewiza:"człowiek, człowiekowi jest bogiem", była wykładnią humanizmu koncepcji Spinozy. Jego system stał się inspiracją dla nowożytnych humanistów. U Barucha człowiek, nie jest połączeniem duszy i ciała, jak to zauważamy u Kartezjusza, lecz bytową jednością, widzianą z dwóch odmiennych percepcji. Dusza=ciało, czyli te dwie rzeczy są identyczne, a czlowiek integralną całością. 25. PLURALIZM METAFIZYCZNY LEIBNITZA Leibniz Gottfried Wilhelm (1646-1716), filozof niemiecki, matematyk, pochodzący najprawdopodobniej z rodziny polskich emigrantów (arian Lubienieckich). Członek Royal Society od 1673. W 1700 założył AN w Berlinie. Jego system osiągnął cechy prawie wszystkich poprzedzających go, gdyż był racjonalistyczny, pluralistyczny, indywidualistyczny, dynamistyczny, spirytualistyczny, finalistyczny, harmonistyczny i, co najważniejsze, optymistyczny. System ten był jednak dziełem wyobraźni metafizycznej i posiadał dwa warianty: 1) wariant pluralistyczny, wg którego to, co się dzieje, jest najbardziej celowe i najlepsze. Uznawał, że istnieje wiele substancji (pluralizm metafizyczny), które nazwał terminem zaczerpniętym od G. Bruna monadami. Stwarzając świat, Bóg wybierał tak monady, by stworzyć świat z możliwych najlepszy. 2) wariant panlogiczny, wg którego wszystko w świecie było konieczne, a tym samym nie było miejsca dla wolności. Tego wariantu jednak Leibniz nie ogłosił. Twierdząc, że nie może być wolności, jeśli wszystko, co się substancji przytrafia, jest z góry zawarte w pojęciu, stanął na gruncie panlogizmu. 26. Materializm Tomasza Hobbesa Hobbes należał do pierwszych, którzy w czasach nowożytnych głosili filozofię zwaną zwykle materializmem mechanistycznym, czyli właśnie wiarę, że nie ma nic oprócz ciał poruszających się wedle praw mechaniki. “Substancja bezcielesna” jest to wyrażenie wewnętrznie sprzeczne. Również przestrzeń i czas nie są samoistnymi bytami różnymi od ciał. Rzeczywiście, pewne ruchy zachodzą wcześniej, inne później, i ten stosunek - wcześniejszość czy późniejszość - ludzie w imaginacji swojej przeobrazili w osobny byt. Nadużycia słów i różne fikcyjne byty z owych nadużyć tworzone są częstym obiektem ataków Hobbesa. 27. J. Locke i podstawy empiryzmu Locke John (1632-1704) filozof angielski, czołowy przedstawiciel empiryzmu genetycznego. Pionier liberalizmu. Zaproponował zastąpienie metafizycznego programu filozofii przez epistemologiczny. Za podstawowe zadanie filozofii uznał badanie poznania, jego pochodzenia, pewności i zakresu. Przyjął, że wiedza pochodzi wyłącznie z doświadczenia. Nie ma bowiem idei wrodzonych, a umysł jest niezapisaną tablicą (tabula rasa) i zostaje zapisany dopiero przez doświadczenie. Twierdził też, że nie ma nic w umyśle, czego nie było wcześniej w zamyśle (Nihil est in intellectu, quin prius fuerit in sensu). Doświadczenie wg Locke’a nabywamy na dwóch drogach: 1) doświadczając rzeczy zewnętrznych (postrzeżenia) i 2) doświadczając samych siebie (refleksje). Empiryzm kierunek filozofii, wg. którego jedynym lub głównym źródłem bądź środkiem poznania jest doświadczenie zmysłowe (zewnętrzne lub wewnętrzne). 1) empiryzm genetyczny - głosi, że umysł ludzki jest pierwotnie nie ukształtowany (tabula rasa). Napełnia go wiedzą dopiero doświadczenie. 2) empiryzm racjonalistyczny J. Locke‘a, wyprowadza poznanie z doświadczenia i doświadczeniem go ogranicza. Empiryzm poznawczy znalazł zastosowanie w empiryzmie moralnym, którego wyrazem miał być utylitaryzm, wg którego jedynym kryterium dobra i zła moralnego jest opinia ludzka. Przez doświadczenie rozumieli nie tylko ogląd danego faktu jednostkowego, lecz także złożony proces kalkulacji i rachunku, możliwie największej liczby warunków i okoliczności poprzedzających go, współtowarzyszących mu i z niego wynikających, aby dopiero na tej podstawie wyciągać wnioski i formułować oceny. Tabula rasa (z łacińskiego - "nie zapisana karta"), pojęcie związane z empiryzmem genetycznym, zgodnie z którym człowiek rodzi się nie posiadając w umyśle żadnej wiedzy. Przedstawicielami takiego poglądu byli m.in. D. Hume i J. Locke. 28. G. Berkeley i idealizm subiektywny Idealizm subiektywny - pogląd, charakterystyczny zwłaszcza dla myśli filozoficznej George'a Berkeleya, wedle którego rzeczy istnieją tylko o tyle, o ile są postrzegane (zasada esse = percipi). Byty dane nam w doświadczeniu zewnętrznym są jedynie zespołami poszczególnych jakości zmysłowych, a wszystkie owe jakości są subiektywne. Berkeley argumentował to w ten sposób, iż np. jeśli mówię "książka istnieje", to nie znaczy to nic poza faktem, że mogę jej dotknąć, zobaczyć itp. Jeśli jednak ani ja, ani żaden inny umysł nie odbiera na jej temat żadnych wrażeń zmysłowych, to o książce tej nie można powiedzieć iż "istnieje". Pogląd ten jest mocno związany z immaterializmem. Berkeley nie wahał się stwierdzić, że to co widzimy jest inną rzeczą od tej którą dotykamy. Podobnie jest również np. gdy patrzymy na jakiś przedmiot z bliska i daleka. Traktowanie tych różnych bytów jako jednego wynika tylko z nieprecyzyjności używanego języka. Wedle Berkeleya rzeczy są postrzegane również przez Boga przez co są trwałe i istnieją bez przerwy. 29. D. Hume i Empiryzm Zagadnieniem, od którego według Hume było założenie (najpierw za Lockiem), że istotnie cała wartościowa wiedza człowieka pochodzi z doświadczenia, a nie z rozumowego dochodzenia do prawdy, i dlatego wszystkie czysto spekulacyjne rozważania prawie zawsze prowadzą na manowce. Powstaje jednak pytanie, w jaki sposób ludzie przyswajają dochodzące do nich bodźce i jak je porządkują w swoich głowach. Sposób myślenia Hume'a był więc jakby dokładną odwrotnością koncepcji Kartezjusza. Stwierdził, że każdy posiada w swoim umyśle trzy rodzaje "obiektów" – bezpośrednie impresje wywołane bodźcami, idee proste – czyli uogólnienia owych impresji oraz idee złożone będące kombinacjami i przekształceniami idei prostych. Przykładem impresji jest obraz drzewa tworzący się w naszym mózgu, gdy na to drzewo patrzymy. Przykładem idei prostej jest ogólna definicja drzewa, zaś idea złożona to np. drzewostan – czyli zbiór wszystkich drzew na danym obszarze. Impresje i idee proste wydają się zawsze oczywiste i zwykle nikt ich istnienia ani sensu nie kwestionuje, natomiast idee złożone są zwykle mocno kontrowersyjne, a wiele z nich jest przyjętych na wiarę, a więc bez żadnego odniesienia do impresji i idei prostych. 30. Encyklopedia francuska Wielka Encyklopedia Francuska, Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers, (Encyklopedia albo Słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł), wielki słownik encyklopedyczny opublikowany 1751-1780 w 35 tomach przez zespół pod kierownictwem D. Diderota i J. d'Alemberta. W skład zespołu wchodzili m.in.: Voltaire, Ch.L. de Montesquieu, J.J. Rousseau, É.B. de Condillac. Encyklopedia zmierzała do racjonalnego, zgodnego z duchem oświecenia, opisu zasad wszechświata i prawidłowości rządzących społeczeństwem, odrzucając doktryny religijne jako źródło wiedzy, a także nietolerancję wyznaniową, elementy bajeczne i nadprzyrodzone w historii. Spowodowało to ataki kleru (głównie jezuitów) oraz zachowawczych kół rządzących, w wyniku czego dwukrotnie zakazywano dalszego wydawania encyklopedii (w 1752 i 1759). Mimo to edycję ukończono, a jej ukazanie się było największym osiągnięciem naukowym i kulturalnym epoki oświecenia. Współautorzy dzieła zostali nazwani encyklopedystami. 31.IDEALIZM TRANSCENDENTALNO-LOGICZNY IMMANUELA KANTA Filozofia transcendentalna Empirycy negowali poznanie, które zawierało w sobie sądy syntetyczne a priori, racjonaliści zaś odwrotnie – szukali elementarnych sądów syntetycznych a priori, z których dałoby się wywieść całą wiedzę. Kant uznał, że obie strony były w błędzie. Empirycy mylili się, twierdząc, jakoby eksperymentator był biernym obserwatorem. W istocie tworzy on teorię na bazie arbitralnie przyjętych podstawowych sądów syntetycznych a priori, a dopiero ta teoria umożliwia mu wykonywanie eksperymentów i wyciąganie z nich wniosków. To ona decyduje, co uznajemy za fakt eksperymentalny, a co odrzucamy jako zakłócenie eksperymentu. Jeśli na przykład dokonujemy pomiaru temperatury za pomocą termometru, to musimy jakoś zdefiniować, co to jest temperatura, przyjąć teorię tłumaczącą, jak działa termometr, i dopiero wówczas nasz eksperyment będzie miał jakiś sens. Zatem: to teoria określa, co może być faktem eksperymentalnym, a nie na odwrót. Stosowanie czystego empiryzmu, czyli obserwacji pozbawionej teoretycznych założeń, może dać w efekcie co najwyżej zbiory danych, z których zupełnie nic nie będzie wynikało. Racjonalistom nie udało się natomiast znaleźć żadnego pewnego sądu syntetycznego a priori, któremu nie można by było zaprzeczyć, a ich systemy zawierały wewnętrzne sprzeczności. Słynne kartezjańskie myślę, więc jestem to w istocie sąd analityczny a priori, bo wymaga przyjęcia założeń co do tego, czym jest myśl i co to znaczy być. Gdyby jednak nawet przyjąć jakieś założenia odnośnie do tych dwóch pojęć, na każdym etapie rozumowania trzeba by dodawać kolejne ukryte założenia, aby móc kontynuować tok myślowy, którym podążał Kartezjusz. Co więcej, jeżeli zmienimy założenia wyjściowe, będziemy mogli poprowadzić te rozważania w dowolnym innym kierunku. Są one zatem w swej istocie bezwartościowe. Mimo to przyjmujemy jakieś założenia, a więc sądy syntetyczne a priori, i opieramy na nich naszą wiedzę. Sądów tych nie sposób dowieść empirycznie – możemy je uznawać jedynie na drodze rozumowej, a jedynym rodzajem prawdziwości, jaką rozum jest im w stanie przypisać, jest tak zwana prawda konieczna. W tym miejscu pojawiają się dwa podstawowe pytania: Czy metafizyka jest w ogóle możliwa? oraz: W jaki sposób możliwe jest poznanie płynące z czystego rozumu? W Krytyce czystego rozumu Kant odpowiadał na pierwsze spośród nich w sposób syntetyczny – badając czysty rozum u jego źródeł. Czytelnikowi trudno jest śledzić te wywody, bo musi wmyślać się w system, który nie zakłada niczego prócz samego rozumu. W Prolegomenach filozof z Królewca przyjął łatwiejsze w percepcji podejście analityczne. Ponieważ wiemy, że istnieją czysta matematyka oraz czyste przyrodoznawstwo, i obie te nauki zawierają twierdzenia bezwzględnie pewne, a zarazem niezależne od doświadczenia, to nie ulega wątpliwości, iż możliwe jest poznanie syntetyczne a priori. Dla Kanta takim rodzajem poznania była również metafizyka. Drugie spośród wymienionych tu pytań wyrażone w postaci ścisłej brzmi: W jaki sposób możliwe są zdania syntetyczne a priori? Kant rozbija je na pytania o możliwości: czystej matematyki, czystego przyrodoznawstwa, metafizyki w ogóle oraz metafizyki jako nauki. W ten sposób pojawia się koncepcja zwana idealizmem transcendentalnym, którą Kant wolał określać terminem idealizm krytyczny. Tworzący ją zabieg polegał na myślowym wykroczeniu poza sferę przedstawień, aby odkryć to, co je konstytuuje. Omówienie tego procesu myślowego zawierają cztery kolejne części niniejszego artykułu, traktujące o czasie i przestrzeni, kategoriach, podmiocie i przedmiocie oraz ideach regulatywnych. 32. Etyka kanta Dotychczasowa filozofia stawiała sobie za cel dowiedzenie istnienia Boga oraz nieśmiertelnej duszy, aby na tych podstawach ufundować powszechnie obowiązujące zasady etyczne. Żaden jednak dowód na istnienie bytu transcendentnego nie był odporny na krytykę. Nie sposób wykazać, że idee te faktycznie istnieją, ale można założyć, iż tak jest, i budować system etyczny na tych postulatach. Kant, zamiast dowodzić istnienia duszy czy Boga, zadowolił się postulowaniem faktów ich istnienia. 33. Idealizm Fichtego (1762-1814), filozof niemiecki. Urodził się w Łużycach, pochodził z ubogiej rodziny. Był profesorem i rektorem uniwersytetu w Berlinie. Całą metafizykę oparł Fichte na pojęciu jaźni. Kantowską krytykę poznania uważał tylko za zadanie wstępne i przygotowanie "terenu" do budowy systemu filozoficznego (Kant od tego zaczął, i na tym skończył...). Fichte uznał, że zasadniczym zagadnieniem filozofii jest stosunek myśli i bytu.Według Fichte'go wszędzie, gdzie istnieje rzeczywistość, wcześniej musiał istnieć czyn, który ją stworzył. Więc to nie świat był pierwszą postacią bytu, lecz czyn. Działanie było (i jest) metafizyczną osnową świata. Człowiek zna to działanie bezpośrednio, gdyż jest to jego własna jaźń. Ona jest czynnikiem pierwotnym, absolutnym. Jaźń jest twórczym początkiem bytu. Rzeczywistość nie składa się z "rzeczy samych w sobie", lecz tylko z przedstawień. Dla Kanta świat rzeczy poza jaźnią był niezależny od świadomości. Co prawda nie dało się do niego dotrzeć poznawczo (jaki jest naprawdę), ale istniał. Dla Fichte'go - nie istniał wcale. 34.POGLĄDY METAFIZYCZNE SCHELLINGA Friedrich Wilhelm Joseph von Schelling - Uznawał naturę za byt absolutny, a jej twórcę Boga - za największego i najbardziej twórczego artystę. Proces twórczy był powieleniem aktu boskiego, zgodnie z filozofią Schellinga każdy akt twórczy człowieka jest analogią kreacji boskiej. Głosił on koncepcję miłości romantycznej - uczucia o wymiarze kosmicznym 35. Dialektyka Hegla W znaczeniu heglowskim dialektyka była swoistym mechanizmem walki sprzecznych idei, będącym podstawowym motorem rozwoju świata i postępu historycznego. Mechanizm ten polegać miał na ciągłym i samoistnym procesie ścierania się sprzecznych idei wg tzw. praw dialektyki. Prawa te można w skrócie ująć w następujący schemat: a) każda teza (idea) ma zawsze swoje przeciwieństwo zwane antytezą, b) mimo że przeciwne, tezy te można uzgodnić poprzez wygenerowanie tezy wyższego rzędu zwanej syntezą, c) dla syntezy można ponownie stworzyć jej antytezę i cały proces zaczyna się od początku. 36. Charakterystyka poglądów Arura Schopenhauera ARTUR SCHOPENHAUER (1788-1860) Główne dzieło: „Świat jako wola i przedstawienie“ wg Schopenhauera, świat empiryczny jest tylko światem umysłowych przedstawień (idei) człowieka, rzeczywistość postrzeganych przedmiotów (fenomenów) wyczerpuje się w ich postrzegalności. U podłoża wielości zjawisk leży faktycznie jedna irracjonalna wola życia (bezkresne dążenie, ślepy pęd) Pesymizm metafizyczny – wola, wiecznie niezaspokojona i skłócona sama ze sobą czyni ze świata, który jest jej przejawem pole konfliktów i cierpienia (każda rzecz jednostkowa chce utrzymać swoje istnienie kosztem innej rzeczy) Człowiek, będąc jednym z uprzedmiotowień woli, skazany jest na cierpienie i doznawanie bólu Możliwe jest jednak wyzwolenie od poddaństwa woli i osiągnięcie szczęścia (przy czym tylko w odmianie negatywnej) Rozum, będący ze swej natury sługą woli (narzędziem zaspokajania cielesnych potrzeb człowieka), może wygenerować dodatkową energię i uwolnić się od niej, chwilowo – stając się bezinteresownym widzem w estetycznej kontemplacji, lub trwale – negując własną wolę poprzez ascezę i samoumartwianie 37. Pozytywizm A. Comte’a Comte August (1788-1857) filozof francuski. Po ukończeniu gimnazjum w rodzinnym Montpellier wstąpił do Szkoły Politechnicznej w Paryżu z zamiarem poświęcenia się naukom ścisłym. Przez krótki czas współpracował z C.H. Saint-Simonem, co zaowocowało zamieszczeniem w Katechizmie przemysłowców Systemu polityki pozytywnej Comte'a. W 1826 Comte rozpoczął w swoim mieszkaniu prywatne wykłady filozofii pozytywnej, entuzjastycznie przyjęte przez kręgi naukowe. W 4 lata później ukazał się pierwszy z 6 tomów Wykładów filozofii pozytywnej. Comte odrzucił wszelką metafizykę i opowiedział się za wiedzą badającą jedynie przedmioty rzeczywiste i sprawy dostępne umysłowi. Za obowiązek filozofa pozytywisty uważał rozważanie tematów utylitarnych i działanie na rzecz polepszania życia. Celem Wykładów miała być koordynacja 6 fundamentalnych dyscyplin naukowych: matematyki, astronomii, fizyki, chemii, biologii i socjologii. Przełomowym momentem w życiu Comte'a stała się miłość do K. de Vaux, która po dwóch latach znajomości z filozofem zmarła na gruźlicę płuc. Od tej chwili w doktrynie Comte'a dominującą rolę zaczął odgrywać kult kobiety. Filozof zapragnął stworzyć religię ludzkości, której koncepcję wywiódł ze swojej historiozofii; okresem, który miałby nastąpić po średniowieczu i epoce przejściowej, byłaby era pozytywistyczna. Dla jej urzeczywistnienia konieczne stałoby się stworzenie religii, która zastąpiłaby rządy Boga władzą konceptu ludzkości. Znalazłoby się w niej miejsce dla idei serca, która, niezależna od inteligencji i woli, stworzyłaby fundament dla siódmej dyscypliny naukowej - moralności. Organizację, rytuał i sakramenty Comte postanowił przejąć z katolicyzmu. I tak “zapożyczona” pozytywistyczna Trójca Święta składać się miała z: “Wielkiego Środowiska”, czyli przestrzeni, “Wielkiego Fetysza”, czyli kuli ziemskiej, oraz “Wielkiego Bytu”, czyli ludzkości. Swoje idee religijne Comte zawarł w dziełach: System filozofii pozytywnej, czyli traktat socjologii ustanawiający religię ludzkości (1851) oraz Katechizm pozytywistyczny (1853), składający się z “jedenastu dialogów między Kobietą a kapłanem Ludzkości”. Choć za życia Comte'a jego filozofia znana była jedynie wąskiemu kręgowi odbiorców, wkrótce jej wpływ odczuć miała cała Europa. Proza 2. poł. XIX w., skoncentrowana na doświadczeniach i faktach, zyskała miano pozytywistycznej. Pozytywizm w filozofii Rzeczywistym twórcą kierunku stał się A. Comte, otwierający w dziejach filozofii, kultury i nauce o społeczeństwie "epokę pozytywizmu". Głównym jego dziełem upowszechniającym pozytywizm stał się Cours de philosophie positive (tom 1-6, 1830-1842). Mianem filozofii pozytywnej określił on taką, która: 1) zajmuje się wyłącznie przedmiotami rzeczywistymi, nie zaś urojonymi. 2) bada rzeczy dostępne umysłowi, a nie tajemnice. 3) rozważa tylko tematy pożyteczne. 4) służy polepszeniu życia, a nie zaspokojeniu czczej ciekawości. 5) ogranicza się do przedmiotów, o których można uzyskać wiedzę pewną. 6) zajmuje się kwestiami ścisłymi. 7) dąży do pozytywnych wyników i osiąga je. 8) nie ogranicza się do negatywnej krytyki. 9) wystrzega się twierdzeń absolutnych i zastępuje je względnymi. Comte wyparł się nie tylko metafizyki, ale także teorii poznania, logiki, metodologii, psychologii. W etyce stosował jedyną, sformułowaną przez J.S. Milla zasadę - utylitaryzmu. Hasłami jej były ludzkość, postęp i ład. We Francji Comte pozostawił dwie szkoły. Na czele jednej stał P. Laffite, na czele drugiej jego przeciwnik E. Littré. W ramach pozytywizmu rozwinęły się następujące prądy i teorie: 1) ewolucjonizm, 2) scjentyzm, 3) empiriokrytycyzm, 4) metafizycyzm krytyczny i indukcyjny, 5) humanizm, 6) sceptycyzm. 38. Poglądy F. Nietzchego Nietzsche Friedrich (1844-1900) filolog klasyczny, filozof, Niemiec polskiego pochodzenia (Niecki). Szczycił się tym, że jego przodkowie byli polską szlachtą. Pisał po niemiecku, ale uciekł z Niemiec. W jego twórczości można wyróżnić trzy okresy: 1) kultu sztuki, 2) kultu nauki, 3) kultu siły i indywidualności. W rozwijaniu teorii sięgał do myśli M. Stirnera, K. Darwina, H. Spencera, F.A. Langego, dzieląc z nimi upodobania do nauk szczegółowych i empirycznego myślenia. Bliska mu była filozofia starożytna: teoria przyrody Heraklita z Efezu, teoria człowieka sofistów. Z relacji Platona o poglądach Kalliklesa i Trazymacha czerpał wątki do koncepcji nadczłowieka. Rozwinął relatywistyczne teorie: poznania i wartości. Był krytykiem współczesnej mu moralności. Uporządkował na nowo systemy aksjologiczne. Inspirowany darwinizmem i filozofią A. Schopenhauera, dowodził, że poznanie ludzkie, tak jak wszystkie czynności człowieka, wypływa z potrzeb życiowych i jest im podporządkowane. Dokonując krytyki i przewartościowania systemów aksjologicznych Nietzsche podkreślał, że każdy ma taką moralność, jaką ma naturę. A ponieważ natura jest słaba lub silna, wyróżniał moralność panów i niewolników. Pierwsi cenią: dostojność, godność osobistą, stanowczość, sprawność, pewność działania, bezwzględność w osiąganiu celów. Drugich cechuje: skłonność do litości, miękkość serca, uległość, altruizm, niepewność. Uważał, że współczesnych cechuje moralność niewolników (zwyrodnienie i dekadencja). Przyczynę tego stanu rzeczy upatrywał w próbie realizacji takich założeń, jak: 1) równość, 2) wolność, 3) wpisanie w normy i prawa wartości moralnych. Postawa dionizyjska była dla Nietzsego ważniejszą od doskonałości. Dionizos był dla niego symbolem życia jako najwyższego dobra. Bóg na krzyżu - symbolem ofiary z życia dla innych dóbr. To uczynienie z życia środka zamiast celu, bez względu na wartość domniemanego dobra, było dla Nietzschego nie do zaakceptowania. Nietzsche stał się "urzędowym" filozofem, dostarczając J.N. Goebbelsowi i A. Hitlerowi sofizmatów obcych nietzscheańskiemu duchowi. Nadczłowiek termin wprowadzony przez F. Nietzschego dla określenia idealnego wzorca osobowości człowieka przyszłości, charakteryzującego się odrzuceniem tradycyjnej moralności, dążeniem do uzyskania absolutnej wolności i niezależności, kierowaniem się w postępowaniu poczuciem własnej słuszności, bezwzględnością w dążeniu do celu oraz osobistym dostojeństwem. Indywidualizm kierunek w filozofii zapoczątkowany w okresie średniowiecza przez Orygenesa, a rozwinięty przez J. Dunsa Szkota intuicja, jako cecha bytu natury. Indywidualizm nie odnosi się do gatunku ludzkiego, lecz do duszy i jej zbawienia. Indywidualne cechy nie są rzeczą materii, lecz formy. W proporcjonalności i harmonii sił człowieka widział indywidualizm wartość moralną. Głosił kult doskonałych jednostek i kult irracjonalnych sił duszy. Szczególnego znaczenia nabrał indywidualizm w filozofii romantycznej. Do najwyższej rangi indywidualizm podniósł F. Nietzsche, głosząc kult siły i nadczłowieka. Inny charakter indywidualizmowi nadał egzystencjalizm, twierdząc, że człowiek realizuje stopniowo swoją naturę, jest wolny i stoi wobec ciągłego wyboru, potrzeby obrony autentyczności własnego bytu, wierności sobie i wychodzenia ponad siebie. Indywidualizm w etyce wyrażał się głoszeniem tezy, że wszelkie normy moralne wywodzą się z uczuć i popędów jednostek ludzkich, a jedynym motywem i celem postępowania jest samodoskonalenie się i osiąganie szczęścia osobistego. 39. przedstawiciele lewicy heglowskiej Lewica heglowska :inaczej młodohegliści - nurt szkoły heglowskiej, dążący do przekształcenia filozofii w krytkę, której celem była przemiana świata (A. Ruge, M. Stirner) oraz w krytykę religii (D.F. Strauss, B. Bauer, L. Feuerbach); do lewicy heglowskiej nawiązywali: K. Marks i F. Engels. 40 Pragmatyzm - system filozoficzny, którego podstawowym elementem jest teoria prawdy. Postulował praktyczny sposób myślenia i działania, uzależniający prawdziwość twierdzeń od ich użyteczności. Należy odróżnić go od pragmatyki. Geneza Pragmatyzm wziął swój początek z empiryzmu angielskiego i XIX-wiecznej psychologii. Powstał jako reakcja na panujący w USA pod koniec XIX wieku racjonalistyczny idealizm. Głównymi przedstawicielami byli Charles Sanders Peirce, który stworzył nazwę "pragmatyzm" i opracował istotne idee systemu oraz William James - który nadał mu kształt i spopularyzował. Popularność pragmatyzmu w wersji Jamesa spowodowała, że była ona określana przez pewien czas jako amerykańska "filozofia narodowa". Główne dzieła zawierające idee pragmatyzmu to artykuł Peirce'a z 1878 Jak wyobrażenia nasze uczynić jasnymi, syntezy Jamesa: Zasady psychologii (1890), Doświadczenia religijne (1902), Pragmatyzm (1907) i Pluralistyczny świat (1909) oraz Peirce'owskie niewydane za życia 12-tomowe Zasady filozofii. Metoda i teoria prawdy Pragmatyczna teoria prawdy zakłada, że użyteczność stanowi kryterium prawdziwości sądów i pojęć. Na przykład sądy naukowe są prawdziwe, ponieważ przyjmując je za prawdziwe możemy bardziej skutecznie postępować. Podobne kryterium można zastosować wobec pojęć religijnych, czy też zdań potocznych. W ten sposób pojęcia umysłu ludzkiego zostały zestawione z instynktami, które również są podporządkowane skutecznemu postępowaniu. Poznanie temu służy i nie ma innego kryterium: działanie jest zasadniczą potrzebą człowieka, a poznanie - czy to naukowe, czy też potoczne - pełni wobec działania pomocnicze funkcje. Taka teoria prawdy przeciwstawiała się klasycznej teorii (którą James nazwał "teorią widza"), zgodnie z którą prawda jest odpowiedniością pojęć wobec rzeczywistości. Pojęcia nie mogą odpowiadać rzeczywistości - są tylko narzędziami działania. Jednym Stwierdzeniem: Pragmatyk - człowiek działający dla praktycznych korzyści, nieangażujący się w działania nie przynoszące efektów, bezcelowe Doświadczenie i wiara James przeciwstawiając się dzieleniu przez ówczesną asocjacjonistyczną psychologię doświadczenia na elementy: wrażenia, wyobrażenia, myśli etc. Jego zdaniem świadomość ma charakter ciągły (strumień świadomości) w którym wszystkie składniki nie mają ani podmiotowego, ani przedmiotowego charakteru, ale względny charakter. Stany mistyczne nie są lepszym ani gorszym rodzajem doświadczenia od rozumowania logicznego, a miarą ich prawdziwości jest tylko użyteczność. Wiara jest nieuniknionym doświadczeniem, gdyż także niewiara jest wiarą (w to, że dana rzecz nie istnieje), zaś uchylić się od wiary i niewiary nie sposób gdy trzeba postępować jak gdyby ta rzecz istniała lub nie istniała. Dotyczy to szczególnie wiary religijnej. Ale i nie tylko. 41. Filozofia kultury Cassirera Kultura wg niego to świat "form symbolicznych". Dokonuje on podziału form ze względu na jakość i modalność. Ze względu na jakość wyróżnia czas, przestrzeń, przyczynowość, rzecz i jej własności. Ze względu na modalność język, mit, religia, sztuka, historia, nauka. Tak, że przestrzeń inaczej rozumiana jest w micie a inaczej w nauce. czyli formy ze względu na modalność są opcjami form ze względu na jakość. Wszystkie formy symboliczne posiadają tą samą funkcję poznawczą, czyli określanie nieokreślonego, tylko nie wszystkie na tym samym poziomie. Najwyżej pod względem poznawczym sytuuje się nauka.W swojej filozofii wprowadza termin animal symbolicum, który oznacza człowieka jako twórcę kultury. Jest to funkcjonalna, czyli nieistotowa, definicja człowieka. 42. postacie egzystencjalizmu Egzystencjalizm - współczesny kierunek filozoficzny (znajdujący wyraz także w literaturze), według którego przedmiotem badań filozofii są indywidualne losy jednostki ludzkiej, wolnej ("skazanej na wolność") i odpowiedzialnej, co stwarza poczucie "lęku i beznadziei istnienia" (pesymizm). Główni przedstawiciele Martin Heidegger Karl Jaspers Simone de Beauvoir Jean-Paul Sartre Albert Camus Martin Buber Gabriel Marcel Soren Kierkegaard Nicola Abbagnano 44. poglądy filozofów tworzących Koło Wiedeńskie Koło Wiedeńskie, Der Wiener Kreis, grupa filozofów, logików, fizyków i matematyków działająca w latach 1929-1938, głównie wokół seminarium filozoficznego M. Schlicka na uniwersytecie w Wiedniu. Naukowcy z Koła Wiedeńskiego przyczynili się do rozwoju neopozytywizmu. Uczeni z Koła Wiedeńskiego zajęli się następującymi zagadnieniami: Empiryzmem logistycznym, Zagadnieniem filozofii jako nauki, Problemem jedności nauki. Według filozofii uprawianej przez członków Koła wartościowa jest tylko wiedza empiryczna, bo tylko ona informuje o rzeczywistości, a ponadto można ją sprawdzić doświadczalnie. Sprawdzenie polega na porównaniu danej tezy z rzeczywistością, którą ta teza opisuje. Wszystko, co nie jest sprawdzalne empirycznie, nie może być uważane za poznanie naukowe. Zatem sztuka, poezja, literatura, religia i teologia nie należą do nauki. Twierdzenia metafizyczne, jako niesprawdzalne empirycznie, również nie są naukowe. Elementarnymi i fundamentalnymi zarazem składnikami poznania naukowego są tzw. zdania protokolarne - proste zdania opisujące doświadczenie zmysłowe i zdające sprawozdanie z tego, co postrzegamy. Ogólne tezy naukowe dopiero wtedy można uznać za weryfikowalne empirycznie, gdy dadzą się sprowadzić do zdań protokolarnych. Naukowe poznanie musi się więc opierać na doświadczeniu. Tymczasem filozofia posiada takie twierdzenia, których nie można sprawdzić empirycznie. Według "wiedeńczyków", tezy metafizyczne, jako pozbawione treści empirycznej, są pozbawione sensu. Stąd filozofia opierająca się na zdaniach metafizycznych nie jest nauką. Aby filozofia mogła pretendować do miana nauki, należy ja ograniczyć wyłącznie do analizy metodologicznej języka. Ta analiza języka może się dokonywać w trzech dziedzinach: pragmatyki, semantyki i syntaktyki. 45. Fenomenologia Husserla Fenomenologia - XX-wieczny kierunek filozoficzny, którego głównym twórcą i reprezentantem jest Edmund Husserl, a także wytworzona przez ten kierunek metoda badań filozoficznych stosowana przez filozofów egzystencji. Nazwa kierunku pochodzi od greckiego słowa phainomenon oznaczającego to, co się jawi. Metoda fenomenologiczna polega na opisie i oglądzie tego, co bezpośrednio dane. Jest to metoda filozofowania, która odbiega od codziennych sposobów orientowania się w rzeczywistości. Podejście fenomenologiczne różni się od naturalnego nastawienia bezzałożeniowością. W nastawieniu naturalnym mamy na temat świata pewne założenia, domysły, teorie, spekulacje. Fenomenologia nawołuje do ich odrzucenia po to, by przyjrzeć się światu tak, jak się on jawi. Edmund Husserl postulował powrót do rzeczy samych. Ma temu służyć redukcja fenomenologiczna (epoche), która oznacza wzięcie w nawias, zawieszenie przekonania o realnym istnieniu świata i poznającego podmiotu. Epoche miała sprawić, że świadomość stanie się czysta (pozbawiona założeń), będzie traktować świat wyłącznie jako fenomeny, zjawiska. Fenomenologia zaczyna budować teorię od tego, co oczywiste. Sądy powinny być oczywiste, powinna je cechować "świetlista pewność". Husserl przejął od swojego nauczyciela ewidencjonalistyczną koncepcję prawdy. Według niego oczywistość właściwie rozumiana jest przeżyciem prawdy. Wśród innych ważnych pojęć fenomenologii znajduje się analiza eidetyczna, czyli dążenie do uchwycenia istoty tego, co dane, ideacja, docieranie do istoty zjawisk, widzenie istotnościowe. W naoczności istotnościowej dana jest czysta istota zjawiska. Uchwycenie tej istoty nie musi być przeprowadzone na wielu przykładach, wystarczy nawet jeden lub tylko naoczność wyobrażeniowa (przykład wyobrażony). 46. personalizm koncepcja filozoficzna, której początki można odnaleźć w starożytności, m.in. u sofistów, rozwinięta przez św. Augustyna w średniowieczu. W centrum uwagi jego zwolenników znajduje się osoba (persona): byt natury duchowej, obdarzony świadomością i wolą, twórczy i odpowiedzialny moralnie. Personalizm został rozwinięty w czasach nowszych przez J.G. Fichtego i romantyków. Personalizm Fichtego polega na tym, że za twórczy początek bytu uznaje jaźń. Jaźń bowiem nie tylko poznaje coś, co i tak bez niej istnieje, lecz tworzy, ustanawia rzeczywistość. Przedmiot wywodzi się z jaźni tak samo, jak podmiot. Nosicielem jaźni jest dla Fichtego także człowiek. Analizy personalistyczne mieszczą się w obrębie ogólnie pojmowanej antropologii filozoficznej. Personalistyczny charakter ma także filozofia W. Jamesa. W XX w. personalizm uległ znacznym wpływom tomizmu i neotomizmu. Powstały też odrębne koncepcje: personalizm egzystencjalistyczny J.P. Sartre'a, psychoanalityczny Z. Freuda czy strukturalistyczny C. Lévi-Straussa. W ich rozważaniach o człowieku i osobie ludzkiej człowiek ukazany jest głównie jako istota zagubiona pośród wydarzeń i własnych wytworów. Inny charakter osobie ludzkiej nadaje personalizm katolicki.
