Rola płci w integracji europejskich muzułmanów
advertisement
Rola płci w integracji europejskich muzułmanów Barbara Pasamonik Rola płci w integracji europejskich muzułmanów NOMOS © 2013 Copyright by Barbara Pasamonik & Zakład Wydawniczy »NOMOS« Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy. Recenzje: prof. dr hab. Janusz Danecki prof. dr hab. Krystyna Slany Publikacja dofinansowana przez Akademię Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej ze środków na działalność statutową Redakcja wydawnicza: Anna Grochowska‑Piróg Redakcja techniczna: Jacek Pawłowicz II korekta: Labor JP Projekt okładki: Kompania Graficzna – Joanna i Wojciech Jedlińscy Fotografia na okładce: Muslim women, autor – PAP/DPA ISBN 978-83-7688-138-6 KRAKÓW 2013 Zakład Wydawniczy »NOMOS« 31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax: 12 626 19 21 e-mail: [email protected]; www.nomos.pl Aby być kowalem swej tożsamości, trzeba mieć dostęp do kuź‑ ni i kowalskie młoty. Jeśli jednego czy drugiego brak, przychodzi dźwigać tożsamość przez innych wykutą, jakby nie była niewygod‑ na, nie na miarę zszyta, szkaradna czy godności nosiciela uwłacza‑ jąca. [...] A za narzuconą tożsamością, w cudzej kuźni wykutą bez liczenia się ze zdaniem adresata, podąża z reguły dyskryminacja. Zygmunt Bauman, Życie na przemiał Spis treści WYKAZ SKRÓTÓW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 WSTĘP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 ROZDZIAŁ I. MUZUŁMANIE W EUROPIE: POWOJENNE MIGRACJE I POLITYKA INTEGRACJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Powojenne migracje zarobkowe i nowa wielokulturowość Europy . . . . . . . . . . . . . . . 2. Wielokulturowość islamu i muzułmanów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Trzy pokolenia europejskich muzułmanów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Europa wobec faktu imigracji: islamofobia podszyta orientalizmem . . . . . . . . . . . . . . 5. Europejskie modele obywatelstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Europejskie modele zarządzania wielokulturowością . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Narodowe modele integracji w badaniach EFFNATIS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. Francuski asymilacjonizm kontra brytyjski multikulturalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9. Globalny kryzys multikulturalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10. Feministyczna krytyka multikulturalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 21 22 26 29 33 36 38 39 45 47 ROZDZIAŁ II. ISLAM W EUROPIE: INTEGRACJA CZY ZDERZENIE CYWILIZACJI? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Zderzenie cywilizacji? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Integracja: w gąszczu znaczeń i pojęć bliskoznacznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Amerykańskie pojęcie asymilacji: dynamiczna kariera ze zwrotami akcji . . . . . . 2.2. Europejskie pojęcie integracji: ewolucja problemu i znaczenia . . . . . . . . . . . . . . 3. Wymiary i determinanty integracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. „Sąd” nad teorią Huntingtona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Inglehart koryguje Huntingtona – seksualne zderzenie cywilizacji? . . . . . . . . . . . . . . . 6. Światowy Sondaż Wartości: integracja muzułmanów postępuje . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Integracja europejskich muzułmanów w badaniach Gallup Poll . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.1. Liberalizm obyczajowy dzieli wszystkich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.2. Moralność nie zawsze dzieli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. Łączy nas poparcie dla demokracji? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9. Pomiędzy modernizmem a fundamentalizmem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.1. Dwa islamy: dzieci Rifa’y i wyznawcy Kutba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10. Kultura najmniejszym zmartwieniem europejskich muzułmanów? . . . . . . . . . . . . . . 51 51 52 54 56 58 61 64 65 69 69 73 76 79 82 86 7 ROZDZIAŁ III. ZDERZENIE OBYCZAJÓW: LIBERALIZM KONTRA TRADYCJONALIZM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 1. „Nie” liberalizmowi społecznemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 2. Zachodnia rewolucja seksualna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 3. Wzbierająca fala równouprawnienia? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 4. Kryzys patriarchatu i renesans fundamentalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 5. Rekonstrukcja wizerunku kobiety w islamie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 5.1. Dziedzictwo kultur plemiennych: patriarchat i honor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 5.2. Kontrowersyjne praktyki kulturowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 5.2.1. Zabójstwa honorowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 5.2.2. Małżeństwa przymusowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 5.2.3. Ekscyzja (obrzezanie kobiet) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 5.2.4. Muzułmańskie zasłony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 6. Europejska „afera o chusty” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 6.1. Francuskie hidżaby, nikaby i burki: opresja czy poszukiwanie tożsamości? . . . 114 6.2. Chusty w Belgii, Holandii i we Włoszech . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 6.3. Wielka Brytania: pomiędzy tradycją tolerancji a niechęcią do przesady . . . . . . 118 6.4. „Zasłona w naszych umysłach i na ich głowach” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 6.5. Zasłona i izolacja: dialektyka zakazów i wolności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 7. Seksualność pod kontrolą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 8. Ochrona praw kobiet z mniejszości kulturowych w Europie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 9. Polisemia chusty: papierek lakmusowy integracji? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 ROZDZIAŁ IV. EUROPEJSKA „BITWA O KOBIETY” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Zderzenie obyczajów z perspektywy Europy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Symboliczna odsłona konfliktu: burkini na basenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Wielokulturowa szkoła, ulica i dom jako przestrzenie nowych konfliktów . . . . . . . . 4. Studium przypadku: francuskie przedmieścia i wojna płci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1. „Zdziczenie obyczajów” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. Historia zones sensibles: marginalizacja, gettoizacja, wybuch nienawiści . . . . . 4.3. Ewolucja obyczajów i wojna płci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4. Zakładnicy natury w pułapce dwóch kultur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5. Kryzys ekonomiczny i społeczna degradacja przedmieść . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6. Bracia Muzułmanie i powrót religii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.7. Ruch „Ni Putes Ni Soumises” i reaktywacja dialogu między pokoleniami i płciami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.7.1. Republikański przewodnik szacunku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.8. Debata wokół „La Cité du mâle” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. „Nienawidzę, więc jestem”: teoria resentymentu o skutkach deprywacji i upokorzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Psychologia ewolucyjna i biologiczny sens „bitwy o kobiety” . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 133 134 136 138 138 140 142 145 146 148 149 152 155 158 162 ROZDZIAŁ V. ROLA PŁCI W PROCESIE INTEGRACJI EUROPEJSKICH MUZUŁMANÓW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 1. Płeć i integracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 2. Imigrantki – późno odkryty fenomen badawczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 8 3. Emancypacja imigrantek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 4. Sikhijki w Londynie, Palestynki w Berlinie: większa autonomia versus większa zależność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 5. Muzułmanki i muzułmanie w Holandii i Belgii: asymetria integracji . . . . . . . . . . . . . . . . 174 6. Różny rozkład zysków i strat, możliwości i barier w procesie integracji . . . . . . . . . . 176 7. Opozycyjne scenariusze adaptacji imigrantek i imigrantów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 8. Polityka integracyjna wrażliwa na płeć: casus Holandii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 8.1. Emancypowanie imigrantek poprzez edukację i pracę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 8.2. Hirsi Ali i ugenderowienie holenderskiego dyskursu integracyjnego . . . . . . . . 180 8.2.1. Muzułmanki i zmiana kulturowa kluczem do integracji . . . . . . . . . . . . . . 182 8.3. Paradoksy holenderskiej polityki wrażliwej na płeć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 ROZDZIAŁ VI. TOŻSAMOŚĆ EUROPEJSKICH MUZUŁMANÓW I MUZUŁMANEK: NA SKRZYŻOWANIU KULTUR I POKOLEŃ . . . . . . . . . . 1. Migracje jako wyzwanie dla tożsamości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Pokolenie i płeć jako zmienne w konstrukcji tożsamości europejskich muzułmanów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Trajektorie męskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. Pierwsze pokolenie: wycofani ojcowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Drugie i trzecie pokolenie: obywatelska ofensywa i religijna defensywa . . . . . . 3.2.1. Ruch Beurów i przebudzenie obywatelskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2.2. Reislamizacja banlieues: tożsamość negatywna i defensywna . . . . . . . . . 3.2.3. Studium przypadku: jak Khaled Kelkal został terrorystą . . . . . . . . . . . . . . 3.2.4. Radykalizacja męskich tożsamości poza Francją . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Trajektorie żeńskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1. Pierwsze pokolenie: aktywne matki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. Drugie i trzecie pokolenie: pomiędzy tradycjonalizmem a nowoczesnością . . . 4.2.1. Francja: od Ruchu Beurów do „Ni Putes Ni Soumises” . . . . . . . . . . . . . . 4.2.2. Wielka Brytania: emancypacja w obrębie religii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.3. Muzułmanki z Londynu, Turynu i Brukseli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.4. „Świadoma eksploatacja religii” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Koncepcja „pobożnej obywatelskości” Tariqa Ramadana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Mediatorki międzykulturowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Walka o siebie i wspólnotę: szansa na szerszą integrację . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ROZDZIAŁ VII. FEMINIZM ISLAMSKI JAKO ALTERNATYWNY WZÓR EMANCYPACJI I INTEGRACJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Mahomet i prawa kobiet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1. Dialektyka różnicy i równości płci w islamie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2. Muzułmanki o swoich prawach i pozycji: przegląd badań . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Dwie fale zachodniego feminizmu i amerykański backlash . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Europejska droga do emancypacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. „Trzecia fala”: feminizm wielokulturowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Narodziny i ewolucja feminizmu wschodniego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1. „Kwestia kobieca” a niepodległość i modernizacja świata arabskiego . . . . . . . . 4.2. Egipt: kolebka arabskiego ruchu feministycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 187 189 190 190 191 192 194 195 199 200 201 202 202 206 209 211 212 214 217 219 219 221 226 228 230 231 232 232 234 9 4.3. Ewolucja wschodniego ruchu feministycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4. Feminizm zachodni jako negatywny punkt odniesienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Fundamentalizm kontra feminizm zachodni: twórczy antagonizm? . . . . . . . . . . . . . . 5.1. Feminizm indygenny: muzułmański/islamski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2. Feminizm islamski w Europie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3. Globalny i transnarodowy genderowy dżihad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4. Feminizm islamski jako „praca u podstaw” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.5. Rywalizacja dyskursów genderowych: equity kontra equality . . . . . . . . . . . . . . 6. Wyważanie drzwi od środka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 241 244 246 250 253 258 261 263 ROZDZIAŁ VIII. KONWERSJE, TRANSKULTUROWY EUROISLAM I TRANSNARODOWE FORMY INTEGRACJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Zachodnie konwersje na islam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1. Rola płci w konwersjach na islam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2. Konwersje afroamerykańskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3. Konwersje europejskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.4. Nowe muzułmanki pomiędzy equality i equity . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Rola konwertytów w budowie europejskiego islamu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Transnarodowość i transkulturowość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. Perspektywa transnarodowa w badaniach nad integracją . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Portugalczycy i Marokańczycy we Francji: nowe formy integracji . . . . . . . . . . 4. Negocjowanie gender i transnarodowa forma integracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267 267 269 271 273 274 276 278 280 281 283 ZAKOŃCZENIE. W POSZUKIWANIU NOWEGO MULTIKULTURALIZMU. NA TROPIE EUROISLAMU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285 BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 SPIS TABEL I RYSUNKÓW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317 INDEKS RZECZOWY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319 SUMMARY. GENDERED MUSLIM INTEGRATION IN EUROPE . . . . . . . . . . . . . . 323 10 Wykaz skrótów CFPE – Le Collectif de Féministes pour l’Égalité (Kolektyw Feministek za Równością) CPMB – Collectif Présence Musulmane Bruxelles (Kolektyw Obecność Muzułmanów z Brukseli) FCCM – Forum Citoyen des Cultures Musulmans (Forum Obywateli Kultur Muzułmańskich) ECWR – The Egyptian Center for Women’s Rights (Egipskie Centrum Praw Kobiet) EFFNATIS – Effectiveness of National Integration Strategies Towards Second Generation Migrant Youth in a Comparative European Perspective (Efektywność Narodowych Strategii Integracji w Stosunku do Młodych Muzułmanów Drugiej Generacji w Europejskiej Perspektywie Porównawczej) EFU – The Egyptian Feminist Union (Unia Egipskich Feministek) FGC – Female Genital Cutting (Okaleczanie Żeńskich Genitalii) FGM – Female Genital Mutilation (Okaleczanie Żeńskich Genitalii) ENVEFF – Enquête nationale sur les violences envers les femmes en France (Ankieta narodowa na temat przemocy wobec kobiet we Francji) FORWARD – Foundation for Women’s Health Research and Development (Fundacja na rzecz Badań nad Zdrowiem i Rozwojem Kobiet) GAMS – Groupe Femmes pour l’Abolition des Mutilations Sexuelles (Ugrupowanie Kobiet za Nakazem dla Okaleczeń Seksualnych) HLM – Habitations Loyer Modéré (Mieszkania o umiarkowanym czynszu) ISB – Islamic Society of Britain (Stowarzyszenie Islamskie w Wielkiej Brytanii) IOM – International Organization for Migration (Międzynarodowa Organizacja ds. Migracji) NPNS – Ni Putes Ni Soumises (Ani Dziwki, Ani Podporządkowane) 11 MWH – Muslim Women’s Helpline (Telefon Zaufania dla Kobiet Muzułmańskich) PGAP – Pew Global Attitudes Project VVD – Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (Partia Ludowa na rzecz Wolności i Demokracji) WHO – World Health Organization (Światowa Organizacja Zdrowia) WLUML – Women Living Under Muslim Laws (Kobiety Żyjące pod Muzułmańskimi Prawami) WVS – World Values Survey (Światowy Sondaż Wartości) Wstęp Imigracje zarobkowe do Europy Zachodniej, po drugiej wojnie światowej, odmie‑ niły oblicze naszego kontynentu pod względem kulturowym, etnicznym, religijnym i rasowym. Najliczniejszą mniejszość w Europie Zachodniej stanowią dziś muzuł‑ manie o różnych korzeniach etnicznych. Nowa wielokulturowość Europy to jedno z największych wyzwań XXI wieku tak dla europejskich rządów, jak i europejskich społeczeństw. To wyzwanie rzucone spójności społecznej i tożsamości kulturowej, jak również fascynująca terra incognita dla badaczy zmiany społeczno-kulturowej. Jak pisał Zygmunt Bauman, Europa to nieustanny „work in progress”, laboratorium „życia z Innym i dla Innego” (Bauman 2011). Nie wiadomo, czym zaowocuje owo laboratorium wielokulturowości, jakim jest współczesna Europa Zachodnia. Jak będą wyglądać za trzydzieści lat jej metropolie pod względem przekroju demograficzne‑ go, standardów życia społecznego, hierarchii wartości kulturowych. Dotychczasowe modele zarządzania wielokulturowością (asymilacjonizm i multikulturalizm) okaza‑ ły się nieskuteczne – wadliwe w założeniach albo w realizacji. Integracja mniejszo‑ ści kulturowych, a w szczególności blisko 20-milionowej diaspory muzułmańskiej, jest procesem in statu nascendi o nieprzesądzonym wyniku. We wszystkich krajach europejskich muzułmanie w porównaniu do ludności rdzennej i innych grup imigran‑ tów pozaeuropejskich (Hindusów, Chińczyków) radzą sobie gorzej na polu edukacji, kwalifikacji zawodowych i zatrudnienia, jednocześnie zaś wyróżniają się wyższym wskaźnikiem dzietności, bezrobocia i korzystania z opieki socjalnej. Jednym z waż‑ niejszych dylematów, przed którym stoją dzisiaj potomkowie muzułmańskich imi‑ grantów, jest wybór tożsamości dokonywany pomiędzy kulturą zachodnią i muzuł‑ mańską oraz modernizmem i fundamentalizmem religijnym. Niniejsza książka stanowi propozycję analizy złożonych procesów integra‑ cyjnych z perspektywy płci imigrantów. Na przykładzie doświadczeń imigrantów muzułmańskiego pochodzenia mieszkających w krajach Europy Zachodniej po‑ kazuję, że ta nowa perspektywa jest płodna poznawczo i niesłusznie niedoceniana w badaniach nad migracjami i w polityce integracyjnej. Spojrzenie na europejskie doświadczenia integracyjne przez pryzmat płci pozwala zrozumieć wewnętrzną dynamikę i sprzężenie zwrotne pomiędzy przeciwstawnymi strategiami adaptacji 13 obieranymi przez europejskie muzułmanki i muzułmanów: strategią asymilacji (konformizmu) i oporu integracyjnego (buntu). Imigranci i imigrantki z kultur pa‑ triarchalnych po zamieszkaniu w liberalnych społeczeństwach Europy Zachodniej obierają dziś antagonistyczne scenariusze adaptacyjne. Podczas gdy muzułmanki chętnie emancypują się na wzór zachodni (i w konsekwencji integrują), muzułma‑ nie okopują się na barykadach swojej kultury i religii. Konserwatyzm obyczajowy mężczyzn wynika z potrzeby dowartościowania grupowego w kontekście bezrobo‑ cia, degradacji społecznej i ekonomicznej oraz postępującej emancypacji muzuł‑ manek, która destabilizuje ich patriarchalne tożsamości. Płeć imigrantów determinuje nie tylko jednostkowy, ale i grupowy proces integracji. Chodzi tutaj o płeć szeroko rozumianą: biologiczną i kulturową (ang. gender) zarazem. Ta ostatnia stanowi „kulturową nadbudowę płci biologicznej” (Titkow 2003) i określona jest przez zróżnicowane kulturowo koncepcje męskości i kobiecości. Oba aspekty płci: kulturowy i biologiczny determinują procesy inte‑ gracyjne. Wszak zderzenie kultur będące wyzwaniem dla tożsamości europejskich muzułmanów dotyczy przede wszystkim liberalizacji seksualnej i równoupraw‑ nienia, a więc różnic w kulturowych konstruktach płci. Podążanie młodych mu‑ zułmanek drogą zachodniej emancypacji, w połączeniu z trwałym bezrobociem mężczyzn, prowadzi do „bitwy o kobiety” w sensie biologicznym, ewolucyjnym – bezrobotni mężczyźni czują się zagrożeni na „rynku matrymonialnym”. Pomimo tak szerokiego rozumienia płci najczęściej używam w książce terminu „płeć” bez rozszerzenia „kulturowa”/„biologiczna”. W przedmowie do tłumaczonej z języ‑ ka angielskiego książki pod redakcją Mary Roth Walsh Kobiety, mężczyźni i płeć: Debata w toku (wyd. ang. 1996) Anna Titkow tak uzasadnia przyjętą konwencję: […] w języku polskim termin „płeć”, choć oznaczający również płeć biologiczną, jest w większym stopniu uwikłany w kontekst kulturowy niż „zbiologizowany” angielski termin „sex”. Nadużywanie określenia „płeć kulturowa” osłabiłoby czytelność polskie‑ go tekstu, a niekiedy uczyniłoby go wręcz niezrozumiałym (Titkow 2003: 10). A zatem, odniesienie do biologicznego lub kulturowego aspektu płci będzie wynikać każdorazowo z kontekstu. W wyjątkowych przypadkach zachowałam an‑ glojęzyczny termin „gender” i jego spolszczoną odmianę – „genderowy” (przy‑ kładowo, przełożenie na język polski nośnego hasła muzułmańskich aktywistek „genderowy dżihad” uczyniłoby je niezrozumiałym). Perspektywa płci ujawnia nową, atrakcyjną strategię adaptacji i integracji eu‑ ropejskich muzułmanek – emancypację w ramach religii, nazwaną z czasem femi‑ nizmem islamskim lub właśnie genderowym dżihadem. Emancypacja w obrębie religii to nowe odczytanie świętych ksiąg islamu – odkrycie egalitarystycznego przesłania Koranu, wypaczonego przez historyczne interpretacje dokonywane w ra‑ mach patriarchalnej kultury wyłącznie przez mężczyzn. Genderowy dżihad to walka o prawa kobiet w obrębie wspólnoty muzułmańskiej. Co istotne, kompromisowa strategia łącząca islam z nowoczesnością, wybierana coraz częściej przez drugie i trzecie pokolenie nowych Europejek, jest akceptowana przez ich ojców i braci, 14 a zatem może stanowić wehikuł integracji dla obu płci. Co więcej, prowadzi ona do budowy nowego, europejskiego islamu − „euroislamu”. Odrzucając balast tradycji patriarchalnych i odnajdując własne, indygenne żródła wartości demokratycznych, euroislam jest kompatybilny z demokratyczną kulturą Zachodu i może stanowić platformę integracji muzułmanów obu płci. Europejski islam jawi się jako atrak‑ cyjny, gdyż pozwala na integrację muzułmanów na równych prawach kulturowych, z zachowaniem głównego filaru tożsamości i wizerunku postępowości. Nowoczes‑ ny islam ma szanse na respekt i uznanie. Aby jednak taki optymistyczny scenariusz zadziałał, Europa musi uporać się z kryzysem ekonomicznym, włączyć nowych obywateli do obiegu swoich gospodarek i zaakceptować nowe, transnarodowe for‑ my integracji. Potrzebne jest uznanie nie tylko dla indygennych tożsamości kulturo‑ wych (to gwarantował już multikulturalizm), ale uznanie dla nowych, hybrydowych tożsamości kulturowych. W końcu, potrzebna jest polityka integracyjna wrażliwa nie tylko na kulturę, ale i płeć obywateli imigracyjnego pochodzenia. Niniejsza książka jest pokłosiem dziesięcioletnich zainteresowań i badań nad współczesnymi wyzwaniami wielokulturowości. W 2003 roku miałam możliwość przyglądać się wielokulturowej Ameryce podczas rocznego pobytu w Houston w Teksasie. W bibliotece Rice University odkrywałam perspektywę gender w bada‑ niach migracyjnych. W tym samym roku w polskiej prasie ukazał się artykuł Beaty Komand Zdziczała namiętność („Polityka” 23.08.2003) o barbaryzacji obyczajów na francuskich przedmieściach. Reportaż Komand powstał pod wrażeniem tragicznej śmierci Sohane Benziane – 17-letniej dziewczyny algierskiego pochodzenia, którą lokalny, młodociany gang spalił żywcem w śmietniku na osiedlu Balzaka w Vitry‑ -sur-Seine za niewłaściwy, bo zachodni wygląd (brak chusty) i styl życia. Ten wstrzą‑ sający incydent zwrócił moją uwagę na problemy europejskiej wielokulturowości – świeżej w sensie historycznym, nieokrzepłej w codzienności jak amerykańska, innego pokroju demograficznego. W tym samym roku w „Foreign Policy” ukazał się artykuł Ronalda Ingleharta i Pippy Norris The true clash of civilizations (2003), diagnozujący seksualne zderzenie cywilizacji na linii Zachód – świat islamu. W analizie roli płci w procesie integracji imigrantów przyjmuję jako domi‑ nującą perspektywę socjologiczną, ale sięgam także po teorie antropologiczne i psychologiczne, z psychologią ewolucyjną włącznie. W swoich badaniach opar‑ łam się na wtórnej analizie danych z badań ilościowych prowadzonych w ramach Światowego Sondażu Wartości (World Values Survey), Pew Research Center, The Gallup Poll oraz danych statystycznych i badaniach opinii publicznej prowadza‑ nych przez narodowe instytuty badawcze. Kolejnym źródłem były liczne badania jakościowe prowadzone w ramach studiów migracyjnych i gender studies. Anali‑ zowałam także oficjalne raporty i materiały wydawane przez instytucje rządowe i organizacje pozarządowe, jak ulotki, poradniki, przewodniki. Ciekawy materiał badawczy stanowią zapisy europejskich konferencji na temat islamskiego femi‑ nizmu (2004−2010). Dodatkowo śledziłam dyskurs medialny związany z proble‑ mem integracji europejskich muzułmanów: artykuły w prasie europejskiej i debaty telewizyjne. Jedna z takich debat dotyczyła francuskiego dokumentu filmowego 15 Cathy Sanchez „La Cité du mâle”, demaskującego trwanie brutalnej kultury macho na przedmieściach po siedmiu latach od śmierci Sohane Benziane. Interesujące spojrzenie na realia wielokulturowych miast europejskich stanowią obrazy filmo‑ we z gatunku, który można określić mianem paradokumentów (klasykiem tego gatunku jest kultowa „Nienawiść” Mathieu Kassovitza, inne przykłady to „Kla‑ sa” Laurenta Canteta czy „Pokolenie nienawiści” Jean-Paula Lilienfelda), a także teksty utworów rapowych tworzonych i słuchanych przez młodzież pochodzenia imigracyjnego. W 2008 roku pojechałam do Paryża na kwerendę biblioteczną i ba‑ dania terenowe w ramach projektu badawczego realizowanego w Akademii Peda‑ gogiki Specjalnej (2007−2009). Miałam wtedy okazję przyjrzeć się działalności francuskiego stowarzyszenia „Ni Putes Ni Soumises”. Porównywałam także dress code francuskich i brytyjskich muzułmanek (w Paryżu i Londynie). W swoich badaniach koncentruję się na krajach Europy Zachodniej. Najwięcej uwagi poświęcam Francji i Wielkiej Brytanii, gdyż te mają najbogatsze doświadcze‑ nia imigracyjne w Europie i realizują dwa kluczowe modele zarządzania wielokul‑ turowością: asymilację i multikulturalizm. Dużo uwagi poświęcam także Holandii, która jako jedyna w Europie uwzględnia płeć imigrantów w polityce integracyjnej. W ostatnich rozdziałach (VII i VIII) wychodzę jednak poza tytułowe terytorium Europy. Zgłębiam źródła feminizmu islamskiego i aktywność amerykańskich kon‑ wertytek po to, aby ukazać coraz bardziej globalny i transkulturowy charakter euro‑ pejskiego islamu w czasach globalnej komunikacji i transnarodowych przepływów. Porównania europejskiej i amerykańskiej imigracji muzułmańskiej służą z kolei uwypukleniu bardziej uniwersalnych lub swoistych dla Europy wzorów integracji. W książce koncentruję się na społecznym i kulturowym wymiarze integracji europejskich muzułmanów, szczególnie w drugim i trzecim pokoleniu. Nie po‑ mijam jednak kontekstu politycznego i ekonomicznego analizowanych wyda‑ rzeń. Brak dokładnych badań statystycznych w zakresie integracji europejskich muzułmanów z uwzględnieniem płci był dużym utrudnieniem. Dlatego starannie wychwytywałam wszystkie dane odsłaniające genderowy wymiar integracji. Brak danych uniemożliwił, przykładowo, przeprowadzenie konsekwentnego porówna‑ nia strategii tożsamościowych francuskich i brytyjskich muzułmanów ze względu na znikomą ilość danych na temat męskiej imigracji w Wielkiej Brytanii. Z tego powodu postuluję w książce szersze uwzględnienie płci w badaniach nad integracją mniejszości kulturowych w Europie. Podjęcie tematyki badań, która budzi tak duże emocje w Europie Zachodniej, w Polsce ma tę zaletę, że ułatwia zachowanie naukowego dystansu i zapewnia większą swobodę badawczą. Musimy liczyć się z tym, że dalsze rozszerzanie Unii Europejskiej oraz wzrastająca imigracja ze wschodu może postawić Polskę przed analogicznymi dylematami życia wielokulturowego w niedalekiej przyszłości. Inte‑ gracyjne dylematy, przed jakimi stoi dziś Europa Zachodnia, pokazują wyraźnie, że warto wypracować politykę integracyjną zawczasu, kiedy mniejszości kulturowe są nieliczne. Doświadczenia francuskie, brytyjskie czy holenderskie w zakresie polity‑ ki imigracyjnej mogą być pouczające i inspirujące także dla Polski. 16 W ciągu ostatnich lat w Polsce przybywa publikacji na temat europejskiego islamu. Wystarczy wymienić takie tytuły, jak Muzułmanie w Europie pod red. Anny Parzymies (2003), Od islamu imigrantów do islamu obywateli Konrada Pę‑ dziwiatra (2005), Integracja z zachowaniem własnej tożsamości Patrycji Matusz Protasiewicz (2008), Muzułmanie w laickiej Francji Ilony Kielan-Glińskiej (2009), Politykę integracji muzułmanów we Francji i Wielkiej Brytanii Renaty Włoch (2011), Muzułmanie i inni Niemcy. Republika berlińska wymyśla się na nowo Piotra Burasa (2011), Hiszpania wielokulturowa. Problemy z odmiennością Mai Bierna‑ ckiej (2012) czy Islam w Europie. Bogactwo różnorodności czy źródło konfliktów pod red. Marty Widy-Behiesse (2012). Liczba wymienionych tytułów sugeruje, że problem europejskiego islamu staje się głośno dyskutowany także w Polsce. Dużą zasługę dla popularyzacji tego tematu, również w ujęciu genderowym, mają media, kreują bowiem dwa antytetyczne stereotypy muzułmanów: bezwzględnych terrorystów i uciskanych muzułmanek. Mam nadzieję, że książka ta wypełni pewną lukę na polskim rynku, naświetlając problem integracji europejskich muzułmanów z nowej perspektywy − płci biologicznej i kulturowej. Perspektywa ta staje się obecna w polskich badaniach, czego przykładem jest monografia Migracje kobiet pod red. Krystyny Slany (2008). Niektóre fragmenty książki zawierają materiał, który opublikowałam w czaso‑ piśmie „Kultura i Społeczeństwo” oraz w monografiach poświęconych wielokul‑ turowości. Niemniej książka ta nie stanowi zbioru tekstów tematycznych, tylko przemyślaną całość, w której bronię tezy o kluczowym znaczeniu płci w procesie integracji muzułmanów osiadłych w najbardziej liberalnych kulturach Zachodu – w krajach Europy Zachodniej. I tak, w rozdziale I przedstawiam europejskich muzułmanów: powojenne mi‑ gracje zarobkowe, wielokulturowość muzułmańskiej diaspory, ewolucję tożsamości muzułmańskich na przestrzeni trzech pokoleń, jak również ewolucję stosunku eu‑ ropejskich społeczeństw do nowych Europejczyków. Pokazuję główne modele zarządzania wielokulturowością stosowane w Europie: model zróżnicowanego wykluczenia, model asymilacyjny i wielokulturowy. Obnażam słabości francuskie‑ go asymilacjonizmu i brytyjskiego multikulturalizmu. Na koniec, ukazuję współ‑ czesny kryzys multikulturalizmu i rolę, jaką odegrała w nim tak zwana kwestia kobieca: nagłośniona przez środowiska feministyczne i media sprawa przemocy motywowanej kulturowo wobec kobiet muzułmańskich. W rozdziale II testuję hipotezę Samuela Huntingtona o zderzeniu cywilizacji na podstawie badań ilościowych Światowego Sondażu Wartości, Pew Research Center i Instytutu Gallupa. Pokazuję, że statystyczny europejski muzułmanin jest w trakcie integracji, ale największą przeszkodą na drodze do akulturacji jest li‑ beralizacja obyczajowa i seksualna społeczeństw europejskich, a nie stosunek do demokracji. Pokazuję także nieostrość granicy cywilizacyjnej w obszarze wartości moralnych. Konflikt na linii nowoczesność (liberalizm, relatywizm) vs fundamen‑ talizm (tradycjonalizm, uniwersalizm) ma charakter nie tylko międzykulturowy, ale i wewnątrzkulturowy. 17 W rozdziale III poszukuję przyczyn aktualnego zderzenia liberalizmu z trady‑ cjonalizmem. Pokazuję, że równe prawa kobiet i liberalizm obyczajowy to „świe‑ ży wynalazek” Zachodu, podczas kiedy islamska tradycja stanowi silną barierę w postępie równości płci. Honorowe zabójstwa, przymusowe małżeństwa i zabiegi ekscyzji to dziedzictwo kultur patriarchalnych zafiksowanych na pojęciu męskiego honoru. Te plemienno-patriarchalne praktyki przywiezione do Europy, wraz z baga‑ żem kulturowym imigrantów, naruszają integralność cielesną i prawa kobiet. Ana‑ lizuję pochodzenie tych kontrowersyjnych praktyk kulturowych. Rozważam, na ile patriarchalna kontrola kobiecej seksualności jest narzucona przez islam. Opisuję ewolucję stosunku rządów i społeczeństw europejskich do motywowanej kulturowo przemocy wobec kobiet z mniejszości kulturowych. W końcu, ukazuję niejedno‑ znaczność chust muzułmańskich, traktowanych stereotypowo jako symbol odmowy integracji. Islamska zasłona jako symbol zacofania lub wierności religii jest dziś rozgrywana politycznie przez zwolenników zarówno laickiej nowoczesności, jak i religijnego fundamentalizmu. Tymczasem współczesne chusty muzułmańskie mienią się kolorami i znaczeniami, jakie przypisują im same kobiety – wbrew ste‑ reotypom są także symbolem godności muzułmańskiej i narzędziem emancypacji. W rozdziale IV przyglądam się zderzeniu obyczajów w wielokulturowych mia‑ stach Europy Zachodniej: w szkołach, na osiedlowych podwórkach i basenach. W ramach studium przypadku analizuję fenomen „bitwy o kobiety” toczącej się na imigranckich przedmieściach Francji. Na tych marginalizowanych społecznie obszarach, od lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku toczy się specyficzna bitwa o kobiety, przejawiająca się w pilnowaniu „własnych” kobiet przez męskie gangi. Drugie i trzecie pokolenie bezrobotnych mieszkańców przedmieść, wykorzenio‑ ne z tradycyjnej kultury, odrzucone i zapomniane przez francuskie społeczeństwo, również coraz bardziej odrzuca Francję budując tożsamość negatywną. Europej‑ skie zderzenie obyczajów ma charakter międzykulturowy i wewnątrzkulturowy jednocześnie. Stawiam tezę, że społeczno-kulturowa degradacja przedmieść oraz towarzysząca jej reislamizacja zostały sprowokowane przez kryzys ekonomiczny (bezrobocie). Przedstawiam historię kobiecego ruchu i stowarzyszenia „Ni Putes Ni Soumises” działającego na rzecz reaktywacji dialogu pomiędzy pokoleniami i płciami na przedmieściach. Przywołuję też teorię resentymentu i psychologii ewolucyjnej jako uzupełniające wyjaśnienie opisywanego konfliktu płci. Teoria re‑ sentymentu rzuca światło na psychologiczne mechanizmy degradacji przedmieść. W świetle psychologii ewolucyjnej, „bitwa o kobiety” to racjonalna strategia za‑ pewnienia reprodukcji własnych genów i mitemów (kultury). W rozdziale V dowodzę, że zarówno płeć biologiczna, jak i kulturowa imigran‑ tów (i ich potomków) wpływają na proces integracji. Opisuję stopniowe odkrywanie perspektywy gender w badaniach nad migracjami. Specyfika kobiecych i męskich doświadczeń migracyjnych została ujawniona dopiero w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku. Na podstawie amerykańskich i europejskich badań jakościowych pokazuję, że imigracja może być wstępem do emancypacji imigrantek, ta zaś mo‑ tywacją do integracji. Stawiam tezę, że kluczowe znaczenie w procesie integracji 18 pozaeuropejskich mniejszości kulturowych odgrywa edukacja, praca zarobkowa, różnica międzykulturowa i resentyment postkolonialny. Diagnozuję, że gorzej wy‑ edukowani, dyskryminowani na rynku pracy mężczyźni muzułmańscy integrują się gorzej niż kobiety. Stawiam tezę, że asymetria płciowa w integracji europejskich muzułmanów wynika z różnego bilansu zysków i strat genderowych w procesie integracji. Muzułmanki są postrzegane jako główne wehikuły integracji i jednocześ‑ nie pierwsze ofiary jej niepowodzenia. Emancypacja i integracja muzułmanek nie pociąga automatycznie za sobą integracji całej społeczności – w niesprzyjających okolicznościach ekonomicznych wzmaga się opór integracyjny mężczyzn. Na ko‑ niec, przedstawiam pierwszą w Europie holenderską politykę integracyjną wrażliwą na płeć. Diagnozuję, że holenderska polityka integracyjna okazała się wrażliwa tyl‑ ko na jedną płeć – zaniedbano emancypację mężczyzn. W rozdziale VI dowodzę, że życie na pograniczu dwóch kultur, tak różnych jak muzułmańska i zachodnia, generuje poważne perturbacje tożsamościowe. Ko‑ lejne pokolenia europejskich muzułmanów przyjmują inne strategie tożsamościo‑ we: konformizm pierwszego pokolenia ustępuje buntowi drugiego, podczas kiedy trzecie powraca do korzeni. Ważnym czynnikiem determinującym wybory tożsa‑ mościowe europejskich muzułmanów jest marginalizacja społeczno-ekonomiczna i rasizm społeczeństw przyjmujących. Niedocenianym czynnikiem różnicującym muzułmańskie tożsamości jest płeć. Na podstawie badań francuskich i brytyjskich pokazuję odmienność trajektorii męskich i kobiecych w drugim pokoleniu: radyka‑ lizację męskich tożsamości i emancypację kobiet na wzór zachodni lub w obrębie religii − francuskie muzułmanki podążają szlakiem sekularystycznego feminizmu, brytyjskie usiłują godzić emancypację z religią. Stawiam tezę, że emancypacja w obrębie religii jest obiecującą strategią tożsamościową i integracyjną. Drugie pokolenie muzułmanek pełni dziś ważną rolę mediatorek międzykulturowych. W rozdziale VII przyglądam się bliżej strategii emancypacji poprzez religię. Śledzę historyczny rozwój feminizmu islamskiego. Pokazuję, że feminizm zachod‑ ni jest zarówno źródłem inspiracji, jak i negatywnym punktem odniesienia dla akty‑ wistek muzułmańskich. Feminizm islamski jest alternatywą dla sekularystycznego ruchu zachodniego. Głównym zagrożeniem dla praw kobiet i ruchu feministyczne‑ go w świecie islamu jest dziś fundamentalizm islamski. Ruch feministyczny i fun‑ damentalistyczny w świecie islamu to dwie różne reakcje na globalizację. Stawiam tezę, że feminizm islamski stanowi alternatywną strategię integracji dla młodej generacji europejskich muzułmanek i ma szansę odegrać znaczącą rolę w procesie modernizacji islamu – w procesie budowy euroislamu. W rozdziale VIII, zamykającym książkę, pokazuję, że jesteśmy świadkami narodzin nowego islamu: europejskiego i globalnego zarazem. Analizuję wkład muzułmańskich aktywistek w budowę nowoczesnego islamu, pokazuję jego transna‑ rodową formułę. Opisuję rolę amerykańskich i europejskich konwertytek w mo‑ dernizowaniu i demokratyzowaniu swojej nowej religii. Islam stanowi atrakcyjną alternatywę dla tych, którzy krytykują kulturę zachodnią za nadmierną indywidu‑ alizację i liberalizację, prowadzące do rozkładu instytucji rodziny. Stawiam tezę, 19 że nadzieją na integrację europejskich muzułmanów jest powstanie euroislamu, będącego wypadkową moralności islamskiej i zachodniej kultury demokratycznej. Taki nowoczesny, transkulturowy euroislam może być oparciem dla hybrydowych tożsamości europejskich muzułmanów. Europejczycy ze swojej strony muszą jed‑ nak zaakceptować te hybrydowe tożsamości i transnarodowe formy integracji no‑ wych Europejczyków. *** Na koniec pragnę podziękować recenzentom książki: prof. Krystynie Slany z Uniwersytetu Jagiellońskiego i prof. Januszowi Daneckiemu z Uniwersytetu Warszawskiego za cenne uwagi merytoryczne. Dziękuję także prof. Elżbiecie Tar‑ kowskiej i zespołowi Katedry Socjologii Kultury z Akademii Pedagogiki Specjal‑ nej w Warszawie za wsparcie i odciążenie organizacyjne, które pozwoliło mi sku‑ pić się na pracy nad książką. Nota o transkrypcji W książce zastosowano uproszczoną transkrypcję wyrazów arabskich, opraco‑ waną przez Bogusława R. Zagórskiego (1972). Terminy arabskie, które zadomo‑ wiły się w języku polskim, zostały zapisane zgodnie z zasadami polskiej ortografii.
