Stężenia hepcydyny we krwi pępowinowej dzieci matek palących

PRACE ORYGINALNE
Magdalena CHEŁCHOWSKA1
Joanna GAJEWSKA1
Mariusz OŁTARZEWSKI1
Leszek LEWANDOWSKI2
Jadwiga AMBROSZKIEWICZ1
Stężenia hepcydyny we krwi pępowinowej
dzieci matek palących tytoń w przebiegu ciąży
Zakład Badań Przesiewowych, Instytut Matki
i Dziecka w Warszawie
Kierownik:
Dr nauk biol. Mariusz Ołtarzewski
Niedokrwistość w przebiegu ciąży
stanowi czynnik ryzyka wystąpienia
zaburzeń w rozwoju dziecka zarówno
w okresie przed- jak i pourodzeniowym.
Kluczową rolę w metabolizmie żelaza odgrywa hepcydyna, uczestnicząc w regulacji absorpcji jelitowej tego pierwiastka
a także jego uwalnianiu z makrofagów
oraz w transporcie przez łożysko. Palenie
tytoniu podczas ciąży może skutkować
zaburzeniami homeostazy żelaza u matek prowadząc do jego subklinicznych
niedoborów. Wyczerpywanie się zasobów żelaza matki może u płodu wywołać
stan hipoksji i tym samym obniżoną
ekspresję białka hepcydyny. Celem pracy była ocena wpływu palenia tytoniu na
poziom hepcydyny i erytropoetyny (jako
wskaźnika niedotlenienia) oraz ich wzajemnych powiązań we krwi pępowinowej
noworodka. Materiałem badawczym była
krew pępowinowa 50 noworodków urodzonych o czasie w Klinice Położnictwa
i Ginekologii Instytutu Matki i Dziecka
w Warszawie w latach 2013-2014. Na
podstawie wywiadu i oznaczeń kotyniny
we krwi matek noworodki podzielono
na grupy: grupę dzieci matek palących
tytoń (n=20) i grupę dzieci abstynentek
tytoniowych (n=30). Stężenia hepcydyny i erytropoetyny oznaczano metodą
immunoenzymatyczną przy użyciu zestawów handlowych (DRG, Germany).
Wykazano, że w grupie noworodków
kobiet palących stężenia hepcydyny
były istotnie statystycznie niższe od
obserwowanych w grupie abstynentek
tytoniowych (odpowiednio: 37,5 ng/
mL vs 45,1 ng/mL; p<0,001). W grupie
tej poziom erytropoetyny był wyższy
niż w grupie dzieci kobiet niepalących
(p<0,001). Zaobserwowano negatywną
zależność pomiędzy poziomem hepcydyny a stężeniem erytropoetyny (r=-0,41;
p<0,05) oraz ilością wypalanych papierosów (r=-0,43; p<0,05). Uzyskane wyniki
wskazują, że palenie tytoniu przez matkę
w czasie ciąży wpływa istotnie na poziom
hepcydyny u noworodków urodzonych
o czasie. Obniżenie wartości hepcydyny
współistniejące z wysokim stężeniem
erytropoetyny we krwi pępowinowej
dzieci kobiet ciężarnych palących tytoń
może być przyczyną wystąpienia subklinicznych niedoborów tego pierwiastka u
noworodka.
1
Klinika Położnictwa i Ginekologii,
Instytut Matki i Dziecka w Warszawie
Kierownik:
Dr nauk med. Tomasz M. Maciejewski
2
Dodatkowe słowa kluczowe:
hepcydyna
erytropoetyna
krew pępowinowa
palenie tytoniu
Additional key words:
hepcidin
erythropoietin
umbilical cord blood
tobacco smoking
Adres do korespondencji:
Dr Magdalena Chełchowska
Zakład Badań Przesiewowych, Pracownia
Biochemii, Instytut Matki i Dziecka
ul. Kasprzaka 17A, 01-211 Warszawa
Tel: (+22) 3277260; Fax: (+22) 3277260;
e-mail: [email protected]
Przegląd Lekarski 2015 / 72 / 10
Umbilical cord serum hepcidin levels and maternal
smoking during pregnancy
Anemia during pregnancy is a risk
factor of disturbance in pre- and postnatal child’s development. Hepcidin
plays the key role in iron metabolism,
as protein participating in the regulation of intestinal absorption of this
element and its release from macrophages, and transport across the
placenta. Maternal smoking during
pregnancy can result in disturbances
of iron homeostasis leading to a subclinical deficiency. The depletion of
maternal iron can cause fetal hypoxia
condition and decreased expression
of hepcidin. The aim of the study was
to evaluate the effect of smoking on
the levels of hepcidin and erythropoietin (as an indicator of hypoxia) and
their relationships in umbilical cord
blood. The research material was the
umbilical cord blood of 50 newborns
born in the Department of Obstetrics
and Gynecology (Institute of Mother
and Child in Warsaw) in the years
2013-2014. Based on an interview and
determination of cotinine in the blood
of mothers, newborns were divided
into following groups: children of
smoking mothers (n=20) and children
of tobacco abstinent mothers (n=30).
Hepcidin and erythropoietin concentrations were determined by enzyme
immunoassay using commercial kits
(DRG, Germany). It has been shown
that hepcidin concentrations were
significantly lower in children of
smoking mothers than in the group of
tobacco abstinent (37.5 ng/mL vs 45.1
ng/mL, p<0.001). However, the level of
erythropoietin was higher in children
of smoking mothers than in children
of non-smoking women (p<0.001). A
negative correlation between the levels
of hepcidin and erythropoietin (r=-0.41,
p<0.05) and number of smoked cigarettes (r =-0.43, p<0.05) was observed.
These results indicate that smoking
during pregnancy significantly affects
hepcidin levels in children born at
term. Decrease of hepcidin concentration coexisting with high level of erythropoietin in umbilical cord blood in
children of smoking pregnant women
may be the cause of subclinical deficiency of iron in the newborn.
509
Wstęp
Niedokrwistość w okresie ciąży jest
zjawiskiem powszechnym i dotyczy nie
tylko krajów rozwijających się, ale również
krajów rozwiniętych w tym Polski [1,2].
Niedokrwistość stanowi niebezpieczeństwo
nie tylko dla kobiety ciężarnej ale jest też
czynnikiem ryzyka wystąpienia zaburzeń w
rozwoju dziecka zarówno w okresie przedjak i pourodzeniowym. Badania prowadzone
w ostatnich latach wskazują na związek
pomiędzy niedokrwistością a porodem
przedwczesnym, hipotrofią płodu i niską
masą urodzeniową [3-5]. Obserwowano
powiązania pomiędzy dostępnością i poziomem żelaza u noworodków a rozwojem
układu nerwowego i rozwojem zdolności
poznawczych w okresie dorastania [6-8].
Kluczową rolę w metabolizmie żelaza
odgrywa hepcydyna (ang. HAMP – hepcidin
antimicrobial peptide) - białkowy hormon o
aktywności przeciwbakteryjnej i przeciwgrzybiczej hamujący absorpcję jelitową
żelaza i jego uwalnianie z makrofagów
układu siateczkowo-śródbłonkowego [9,10].
W literaturze podkreśla się udział hepcydyny
w regulacji matczyno-płodowego transportu
żelaza poprzez komórki syncytiotrofoblastu
łożyska [3,6,11]. Hormon ten łącząc się
z ferroportyną, jedynym znanym białkowym eksporterem żelaza występującym
na powierzchni entrocytów, makrofagów,
hepatocytów i komórek łożyska powoduje
jej internalizację i degradację co skutkuje
zmniejszeniem uwalniania żelaza z komórek do krwi [6,12]. Wykazano, że ekspresja
mRNA hepcydyny zmniejsza się w stanach
hipoksji. Zniesiony jest więc jej hamujący
wpływ na wchłanianie i recyrkulację żelaza,
dzięki czemu wzrasta jego dostępność dla
wzmożonej, w stanie niedotlenienia komórek, erytropoezy [9,13]. Hipoksja jest sygnałem indukującym produkcję erytropoetyny
(EPO) glikoproteiny, której główną funkcją
jest stymulacja procesów erytropoezy w
szpiku kostnym. W przypadku chronicznego
niedotlenienia tkanek włącza się mechanizm
wyrównawczy, zwiększający stężenie EPO
we krwi dzięki czemu zwiększa się produkcja
erytrocytów, aktywnych nośników tlenu co
poprawia utlenowanie tkanek [14]. Z badań
przeprowadzonych na zwierzętach wynika,
że podanie erytropoetyny w iniekcji powoduje znaczny spadek ekspresji genu hepcydyny w wątrobie [15]. Natomiast badania
in vitro wykazały że przy niskich stężeniach
erytropoetyny hepcydyna wydzielana w
większych ilościach hamowała proliferację
i przeżywalność komórek prekursorowych
układu czerwonokrwinkowego, prowadząc
tym samym do niedokrwistości [16].
U palących kobiet ciężarnych obniżone
przenoszenie tlenu wynikające z palenia
tytoniu łącznie ze zwiększonym fizjologicznie w stanie ciąży zużyciem tlenu, może
skutkować zaburzeniami homeostazy żelaza i doprowadzić do jego subklinicznych
niedoborów [2,17]. Wyczerpywanie się zasobów żelaza matki może u płodu wywołać
również stan hipoksji, powodując wzmożoną
produkcję erytropoetyny i obniżoną ekspresję hepcydyny [18]. Brak jest jednak
systematycznych badań potwierdzających
te zależności.
Celem pracy była ocena wpływu palenia
510
tytoniu przez kobiety ciężarne na poziom
hepcydyny i erytropoetyny (jako wskaźnika
niedotlenienia) oraz ich wzajemnych powiązań we krwi pępowinowej noworodka.
Materiał i metodyka
Badaniem objęto 50 noworodków urodzonych o czasie w Klinice Położnictwa i
Ginekologii Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie. Grupę badaną stanowiło 20 noworodków urodzonych przez matki palące tytoń
w przebiegu całej ciąży, a grupę kontrolną
30 noworodków abstynentek tytoniowych.
Kryteria włączenia do grupy badanej: wiek
matki 18 – 40 lat; ciąża pojedyncza; brak
chorób u matki (nadciśnienie indukowane
ciążą, cukrzyca ciężarnych, infekcje, inne
choroby układowe); poród drogą pochwową;
punktacja Apgar minimum 9 punktów w 5
minucie; ciąża zakończona po 37 tygodniu
ciąży; brak wad rozwojowych płodu rozpoznanych w czasie ciąży i po urodzeniu;
palenie papierosów w liczbie co najmniej
10 sztuk/dobę przez okres co najmniej 2 lat
przed zajściem w ciążę; pomimo oddziaływania w kierunku zaprzestania palenia podczas ciąży, palenie podczas całej ciąży co
najmniej 5 sztuk/dobę; dieta tradycyjna; deklarowana abstynencja alkoholowa. Grupę
kontrolną stanowiły dzieci kobiet dobranych
według tych samych kryteriów, co grupa
badana z wyjątkiem palenia papierosów
przez kobietę ciężarną i ekspozycji biernej
na dym tytoniowy (palący współmałżonek
lub inni członkowie rodziny, współpracownicy). Dla potwierdzenia kwalifikacji do grup
oznaczono stężenie kotyniny w surowicy
krwi matek, a poziom 15 μg/L przyjęto za
wartość graniczną pomiędzy grupą kobiet
niepalących i palących papierosy. Po porodzie dane kliniczne uzupełniono o masę
urodzeniową i stan noworodka.
Badania uzyskały akceptację Komisji
Bioetycznej przy Instytucie Matki i Dziecka
i były prowadzone po wyrażeniu świadomej
zgody przez pacjentki.
Materiałem do badań była krew pępowinowa mieszana (tętnicza i żylna) pobierana
bezpośrednio po urodzeniu dziecka i jego
odpępnieniu, z zaklemowanego fragmentu pępowiny przed urodzeniem łożyska.
Surowica bez śladów hemolizy była przygotowana bezpośrednio po pobraniu krwi,
zamrażana i przechowywana w temperaturze –200C do czasu wykonania analiz
biochemicznych.
Stężenie hepcydyny i erytropoetyny w
surowicy krwi pępowinowej oznaczano metodami immunoenzymatycznymi (ELISA) z
wykorzystaniem gotowych zestawów (DRG,
Niemcy). Stężenie żelaza i hemoglobiny
(Hb) we krwi pępowinowej mierzono standardowymi metodami przy użyciu gotowych
zestawów handlowych na analizatorze
biochemicznym (HORRIBA ABX, Francja).
Poziom kotyniny w surowicy krwi matek
oznaczano metodą immunoenzymatyczną
przy użyciu gotowego testu Cotinine Direct
ELISA (Calbiotech Inc.USA).
Do analizy statystycznej wykorzystano
pakiet Statistica 10.0 PL (StatSoft, Polska).
Do porównania danych zastosowano testy
t-Studenta i Mann-Whitney w zależności od
rozkładu zmiennych. Dane przedstawiono
jako wartości średnie ± SD w przypadku
zmiennych o rozkładzie normalnym lub
mediany i zakresy w przypadku zmiennych
o rozkładzie odbiegającym od normalnego.
Analizę korelacji wykonano w oparciu o
współczynniki Spearmana. Za poziom istotny statystycznie przyjęto wartość p<0,05.
Wyniki
Matki w obu badanych grupach nie
różniły się znacząco pod względem wieku,
wieku ciążowego oraz sposobu porodu
(Tab. I). Kobiety ciężarne obciążone nałogiem wypalały średnio 10 papierosów w
ciągu doby, a poziom kotyniny w tej grupie
wahał się w zakresie od 40,1 do 143,3 μg/L.
W grupie abstynentek tytoniowych kotyninę
w ilościach śladowych stwierdzono jedynie
w kilku przypadkach (od 0,0 μg/L do 3,0
μg/L). Noworodki matek czynnie palących
nie różniły się pod względem płci, długości
ciała oraz liczby punktów w skali Apar, były
jednak lżejsze o około 300 g od noworodków
matek niepalących (p<0,05).
W grupie noworodków kobiet palących
stężenia hepcydyny (p<0,001) i żelaza
(p<0,05) były znamiennie niższe od obserwowanych w grupie abstynentek tytoniowych. W grupie tej poziom erytropoetyny był
wyższy niż w grupie dzieci kobiet niepalących (p<0,001). Nie stwierdzono istotnych
statystycznie różnic w zakresie stężenia
Tabela I
Charakterystyka badanych grup.
Characteristic of the studied groups.
Charakterystyka
Palące
Liczebność grupy
20
Wiek matki (lata)
30,5 (19-38)
Wiek ciążowy (tygodnie)
39 (38-40)
Liczba papierosów/doba
10 (5-20)
Czas trwania nałogu przed koncepcją (lata)
8 (2-10)
Stężenie kotyniny w surowicy krwi matki (µg/L)
80,1 (40,1-143,3)b
Masa urodzeniowa dziecka (g)
3194 ± 399
3517 ± 446 a
0,014
Długość ciała dziecka (cm)
54,8 ± 2,8
56,1 ± 2,6a
0,073
Skala Apgar (5 min)
10 (9-10)
10 (10-10)
0,413
p
30
b
b
b
b
b
9 /11
Płeć dziecka (K/M)
a
Niepalące
29 (19-37)b
0,249
39 (38-41)
0,165
b
0
np
0
np
0 (0-3)b
np
14 /16
b
0,567
średnia ± odchylenie standardowe (SD); medina i zakres; np - nie porównywano
b
M. Chełchowska i wsp.
Tabela II
Stężenia badanych parametrów biochemicznych w surowicy krwi pępowinowej dzieci kobiet ciężarnych
palących tytoń i abstynentek tytoniowych.
Serum concentrations of selected biochemical parameters in umbilical cord blood of smoking and non-smoking
pregnant women.
a
Parametry biochemiczne
Palące
Niepalące
p
Hepcydyna (ng/mL)
37,5 ± 8,0
45,1 ± 9,9
a
0,000
Erytropoetyna (IU/L)
43,7 ± 14,7
22,1 ± 7,4
a
Hemoglobina (g/L)
172 (149-185)
163 (146-173)
Żelazo (µmol/L)
14,3 ± 3,2
18,1 ± 4,8
a
0,000
b
0,098
0,045
średnia ± odchylenie standardowe (SD); bmedina i zakres
hemoglobiny między porównywanymi grupami noworodków (Tab. II).
Zaobserwowano istotne powiązania pomiędzy markerami oceniającymi intensywność palenia tytoniu, a stężeniami hepcydyny we krwi pępowinowej noworodków (ilość
papierosów/doba r=-0,43; p<0,05; kotynina
r=-0,41; p<0,05). Poziom erytropoetyny
korelował dodatnio z ilością papierosów wypalanych przez matkę w ciągu doby (r=0,42;
p<0,05) Wykazano negatywną zależność
pomiędzy poziomem hepcydyny, a stężeniem erytropoetyny (r=-0,41; p<0,05). Nie
stwierdzono natomiast istotnych powiązań
pomiędzy stężeniem hepcydyny, a żelazem
i hemoglobiną.
Omówienie
Przedstawione w pracy niższe stężenie
hepcydyny we krwi pępowinowej noworodków matek palących współistniejące z wyższym poziomem erytropoetyny może być
następstwem hipoksji płodu indukowanej
paleniem tytoniu przez matkę. Chroniczna
ekspozycja palaczek na tlenek węgla występujący w dymie tytoniowym wywołuje
karboksyhemoglobinemię ograniczając tym
samym dostępność hemoglobiny dla płodu.
Dodatkowo nikotyna poprzez podwyższenie poziomu katecholamin we krwi matki
prowadzi do wzrostu oporu naczyniowego,
nadmiernego skurczu naczyń co powoduje
ograniczenie przepływu przez łożysko i niedostateczną wymianę gazową w jednostce
płodowo-łożyskowej [19]. Hipoksję potęgują zawarte w dymie tytoniowym związki
cyjanku, które upośledzają mechanizm
oksydacyjny płodu [4]. Zaburzenia przenoszenia tlenu wynikające z palenia łącznie ze
zwiększonym w stanie ciąży zużyciem tlenu
może prowadzić u płodu do wzmożonej erytropoezy, zmniejszonego transportu żelaza
przez łożysko, zwiększonego zużycia żelaza
i wyczerpywania zapasów tego pierwiastka
[2,17,21].
Dane literaturowe dotyczące statusu
żelaza we krwi pępowinowej noworodków
matek palących nie są jednoznaczne. Nasze
obecne badania podobnie jak poprzednie
[17] oraz Pateva i wsp. [21] wykazały, że u
dzieci kobiet palących poziom żelaza całkowitego jest istotnie niższy w porównaniu
z noworodkami dzieci abstynentek tytoniowych. Część autorów stwierdziła istotnie
wyższe poziomy Hb u noworodków matek
palących niż u dzieci kobiet niepalących,
a inni nie obserwowali różnic pomiędzy
grupami [2,4,22]. W przedstawianej pracy nie potwierdziliśmy istotnego wpływu
palenia tytoniu podczas ciąży na stężenia
Przegląd Lekarski 2015 / 72 / 10
hemoglobiny we krwi pępowinowej. W
badanej przez nas grupie stężenia Hb były
wprawdzie nieznacznie wyższe, ale różnica
ta nie była istotna statystycznie i wymaga
potwierdzenia w większej liczebnie grupie
dzieci. W warunkach obserwowanego niedoboru żelaza u matek palących zwiększa
się ekspresja receptorów dla tego pierwiastka w łożysku i w efekcie nie dochodzi do
obniżenia stężenia hemoglobiny u płodu
[1,3]. Ponieważ zadaniem nadrzędnym
dla płodu jest utrzymanie prawidłowego
poziomu hemoglobiny, w sytuacji obniżenia
parametrów gospodarki żelazowej matki,
pobudzona zostaje erytropoeza u płodu co
wiąże się ze wzrostem u niego poziomu
erytropoetyny we krwi [13,14,19]. Z danych
literaturowych wynika, że stężenie erytropoetyny we krwi pępowinowej dzieci matek
palących jest wyższe niż u potomstwa matek
niepalących [19,23,24]. Spostrzeżenia te
potwierdzają dane prezentowane w obecnej pracy. W naszych badaniach podobnie
jak w badaniach Sazak i wsp. [19] poziom
ten był ściśle zależny od ilości wypalanych
papierosów przez matkę. Wysokie stężenie
erytropoetyny i towarzyszący mu spadek
żelaza całkowitego we krwi noworodków
matek palących może świadczyć o hipoksji
płodu.
Wpływ przewlekłego niedotlenienia wywołanego paleniem tytoniu na poziom hepcydyny we krwi pępowinowej nie był dotychczas systematycznie badany. Briana i wsp.
[13] nie obserwowali różnic pomiędzy stężeniem tego hormonu we krwi pępowinowej
noworodków matek palących i abstynentek
tytoniowych. Uzyskane przez nas wartości
mieściły się w zakresach obserwowanych
przez innych autorów ale w grupie dzieci
matek palących były zamiennie niższe niż
w grupie niepalących [7,18,25-27]. Różnice
te mogą wynikać z faktu iż nasze badania
były prowadzone w grupie dzieci zdrowych,
urodzonych o czasie z prawidłową masą
urodzeniową, podczas gdy badania Briana
i wsp. [13] obejmowały grupę noworodków
wykazujących cechy wewnątrzmacicznego
zahamowania wzrostu płodu (ang. IUGR
– intarauterine growth restriction). U noworodków z IUGR mechanizm wydzielania
hepcydyny jest zaburzony z jednej strony
przez hamujące działanie niedotlenienia i
niedoboru żelaza a z drugiej strony przez
indukcję wynikającą przewlekłego stanu
zapalnego [13].
Wykazany w prezentowanej pracy
negatywny związek pomiędzy stężeniem
hepcydyny we krwi pępowinowej a poziomem kotyniny w surowicy krwi matki i ilością
wypalanych przez nią dziennie papierosów
sugerują, że poziom tego hormonu jest zależny od dawki narażenia na dym tytoniowy.
Dodatkowo, negatywna korelacja hepcydyny ze stężeniami erytropoetyny może
wskazywać na rozwijającą się hipoksję u
płodu. Podobne zależności były obserwowane we krwi pępowinowej noworodków
nie obciążonych narażeniem na działanie
dymu tytoniowego, ale z udokumentowaną
z niedokrwistością [7,18].
Wnioski
Palenie tytoniu przez matkę w czasie
ciąży wpływa istotnie na poziom hepcydyny
u noworodków urodzonych o czasie. Spadek
ekspresji hepcydyny i zwiększona produkcja
erytropoetyny we krwi pępowinowej dzieci
kobiet palących może być następstwem niedotlenienia tkanek płodu i w konsekwencji
prowadzić do subklinicznych niedoborów
żelaza u noworodka. Przedstawiane wyniki
mają charakter pilotażowy i wymagają potwierdzenia zależności w większej liczebnie
grupie noworodków oraz rozszerzenia
badań o inne parametry gospodarki żelazowej.
Piśmiennictwo
1. Cao Ch, O’Brien KO: Pregnancy and iron homeostasis: an update. Nutr Rev. 2013; 71: 35-51.
2. Wojtyła C, Głuszek Ł, Biliński P, Paprzycki P, Warzocha K: Smoking during pregnancy-hematological
observations in pregnant women and their newborns
after delivery. Ann Agricultural Environ Med. 2012;
19: 836-841.
3. Koenig MD, Tussing-Humphreys L, Day J, Cadwell
B, Nemeth E: Hepcidin and iron homeostasis during
pregnancy. Nutrients 2014; 6: 3062-3083.
4. Sochaczewska D, Czeszyńska MB, GarantyBogacka B: Maternal active or passive smoking in
relation to some neonatal morphological parameters
and complications. Gin Pol. 2010; 81: 687-692.
5. Schieri R, Fonseca VM, Hoffman D, Trugo NMF,
Moura AS: Lack of association between iron status
at birth and growth of preterm infants. Rev Saude
Publica. 2006; 40: 641-647.
6. Słomka A, Żekanowska E, Piotrowska K, Kwapisz
J: Metabolizm żelaza z zagadnieniami matczynopłodowego krążenia żelaza. Postępy Hig Med Dośw.
2012; 66: 876-887.
7. Berglund S, Lonnerdal B, Westrup B, Domellof M:
Effects of iron supplementation on serum hepcidin
and serum erythropoietin in low-birth-weight infants.
Am J Clin Nutr. 2011; 94: 1553-1561.
8. Rao R, Georgieff MK: Iron in fetal and neonatal nutrition. Semin Fetal Neonatal Med. 2007; 12: 54-63.
9. Nicolas G, Chauvet C, Viatte L. Danna JL, Bigard
X, Devaux I. et al: The gene encoding the iron
regulatory peptide hepcidin is regulated by anemia,
hypoxia, and inflammation. J Clin Invest. 2002; 110:
1037-1044.
10. Mazur G, Wróbel T, Nosol J: Rola hepcydyny w
regulacji homeostazy żelaza. Acta Haematol Pol.
2005; 2: 167-175.
11. Young MF, Griffin I, Pressman E, McIntyre AW,
Cooper E. et al: Maternal hepcidin is associated with
placental transfer of iron derived from dietary heme
and nonheme sources. J Nutr. 2012; 142: 33-39.
12. Ervasti M, Sankilampi U, Luukkonen S, Heinonen
S, Punnonen K: Maternal pro-hepcidin at term correlates with cord blood pro-hepcidin at birth. Eur J
Obstet Gynecol Reprod Biol. 2009; 147: 161-165.
13. Briana DD, Boutsikou T, Baka S, Boutsikou M,
Stamati L. et al: Perinatal role of hepcidin and iron
homeostasis in full-term intrauterine growth-restricted
infants. Eur J Haematol. 2012; 90: 37-44.
14. Teramo KA, Widness JA: Increased fetal plasma
and amniotic fluid erythropoietin concentrations:
markers of intrauterine hypoxia. Neonatology 2009;
95: 105-116.
15. Sokołowska E, Klimek J: Hepcydyna - hormon
uczestniczący w regulacji metabolizmu żelaza w
511
organizmie. Postępy Biol Kom. 2007; 1: 15-30.
16. Dallalio G, Fleury T, Means RT Jr: Hepcidin inhibits in vitro erythroid colony formation and reduced
erythropoietin concentrations. Blood. 2006; 122:
996-1000.
17. Chełchowska M, Laskowska-Klita T: Effect of
maternal smoking on some markers of iron status
in umbilical cord blood. Adv Med Sci. 2002; 47:
235-240.
18. Rehu M, Punnonen K, Ostland V, Heinonen S,
Westerman M. et al: Maternal serum hepcidin is slow
at term and independent of cord blood iron status.
Eur J Haematol. 2010; 85: 345-352.
19. Sazak S, Kayiran SM, Paksoy Y: Umbilical cord
serum erythropoietin levels and maternal smoking during pregnancy. Sci World J. 2012; doi:
512
10.1100/2012/420763.
20. Sochaczewska D, Czeszyńska MB, Konefał H,
Elster T, Baryła-Pankiewicz E: Ocena zależności
między stężeniem kotyniny we krwi pępowinowej a
wybranymi wskaźnikami niedotlenienia okołoporodowego. Gin Pol. 2009; 80: 920-926.
21. Pateva IB, Kerling EH, Reddy M, Chen D, Carlson SE, Tancabelic J: Effect of maternal cigarette
smoking on newborn iron stores. Clin Res Trials.
2015; 1: 4-7.
22. Habek D, Habek JC, Ivanisevic M, Djelmis J: Fetal
tobacco syndrome and perinatal outcome. Fetal
Diagn Ther. 2002; 17: 367-371.
23. Yazayeri A, Tsibris JC, Spellacy W: Umbilical cord
plasma erythropoietin levels in pregnancy complica-
ted cigarette smoking. Am J Obstet Gynecol. 1998;
178: 433-435.
24. Gruslin A, Perkins SL, Manchanda R, Fleming N,
Clinch JJ: Maternal smoking and fetal erythropoietin
levels. Obstet Gynecol. 2000; 95: 561-564.
25. Van Santen S, de Mast Q, Luty AJF, Wiegerinck ET,
Van der Ven AJ, Swinkels DW: Iron homeostasis in
mother and child during placental malaria infection.
Am J Trop Med Hyg. 2011; 84: 148-151.
26. Dao MC, Sen S, Iyer C, Klebenov D, Meydani SN:
Obesity during pregnancy and fetal iron status: is
hepcidin the link? 2013; 33: 177-181.
27. Lorenz L, Herbst J, Engel C, Peter A, Abele H. et al:
Gestational age-specific reference ranges of hepcidin
in cord blood. Neonatology. 2014; 106: 133-139.
M. Chełchowska i wsp.