FORMY INTERWENCJI PAŃSTWA: Ustawy o

1
PAŃSTWO
2
PAŃSTWO sprawuje władzę w społeczeństwie, np. ustala reguły
zachowania obywateli, a także – np. siłą - skłania ich do różnych
działań.
W Polsce państwo składa się z centralnych i lokalnych instytucji
sprawujących władzę polityczną (np. Sejm, samorządy powiatowe
itp.) i z podległych im pracowników: urzędników, policjantów itd.).
3
Ludzie nie zawsze są zadowoleni z wyników działania rynku. Jego
ZAWODNOŚĆ (ang. MARKET FAILURE) sprawia, że państwo
interweniuje, zmieniając rynkowe rozstrzygnięcie kwestii: „Co, jak
i dla kogo jest wytwarzane”.
Dotyczy to pojedynczych rynków (np. państwo kontroluje
monopole, buduje drogi, chroni środowisko, bada jakość piwa w
sklepach, a także całej gospodarki (np. państwo prowadzi politykę
pieniężną, zwalcza bezrobocie).
MY ZAJMIEMY SIĘ DZIAŁANIAMI PAŃSTWA NA
POJEDYNCZYCH RYNKACH...
4
Ludzie chcą od gospodarki:
1.
EFEKTYWNOŚCI (ang. efficiency).
2.
SPRAWIEDLIWOŚCI (ang. equity).
Co to znaczy?
5
W sporach o działanie gospodarki jedni podkreślają znaczenie
EFEKTYWNOŚCI rozdziału (alokacji) dóbr między różne zastosowania. EFEKTYWNOŚĆ dotyczy kwestii: „Co i jak jest produkowane?”.
■ EFEKTYWNOŚĆ gospodarowania rośnie, kiedy z poposiadanych zasobów (np. pracy) społeczeństwo wytwarza więcej dóbr, które możliwie najlepiej odpowiawiadają potrzebom ludzi.
6
Natomiast inni cenią SPRAWIEDLIWOŚĆ. Sprawiedliwość dotyczy kwestii: „Dla kogo jest produkowane?”, czyli podziału dochodów (majątku, szans). Ludzie spierają się, jaki podział jest SPRAWIEDLIWY.
■ Wielu ludzi za SPRAWIEDLIWY ma taki podział
dochodów, w przypadku którego dochody są proporcjonalne do wyników pracy i (lub) wysiłku i (lub) potrzeb ludzi.
7
W imię EFEKTYWNOŚCI (głównie) państwo m. in. zapobiega
MONOPOLIZACJI, kontroluje EFEKTY ZEWNĘTRZNE,
wspiera powstawanie DÓBR PUBLICZNYCH, zwalcza KŁOPOTY Z INFORMACJĄ, trapiące sprzedawców i nabywców.
8
POLITYKA ANTYMONOPOLOWA
Pamiętasz?
 Monopol czysty to jedyny producent dobra, który w dodatku nie jest zagrożony pojawieniem się innych producentów.
Na zmonopolizowanym rynku BARIERY WEJŚCIA uniemożliwiają konkurentom podjęcie produkcji.
9
BARIERY WEJŚCIA stanowią wszystkie te okolicznosci, które
wszystkim chętnym utrudnieją podjęcie produkcji pewnego dobra
(np. wyłączny dostęp dotychczasowych producentów do rzadkiego
surowca, wysokie koszty uruchomienia produkcji, duże „korzyści
skali”).
10
Zmieniając wielkość produkcji, monopol wpływa na cenę. W efekcie zwykle MONOPOLE PRODUKUJĄ MNIEJ I SPRZEDAJĄ
DROŻEJ niż miałoby to miejsce, gdyby w opanowanej przez monopol gałęzi trwała konkurencja.
11
GAŁĄŹ ZMONOPOLIZOWANA WYTWARZA QM.
MC, MR, P
P1
A
MC
MR
0
QM
QC
D
Q
To, iż na zmonopolizowanym rynku MR<P sprawia, że zwykle
MONOPOLE PRODUKUJĄ MNIEJ (QM<QC) I SPRZEDAJĄ
DROŻEJ (P1>MC) niż w sytuacji, w której w opanowanej przez
monopol gałęzi trwałaby konkurencja.
12
ZADANIE
Gałąź wolnokonkurencyjna wytwarza 2 mln jednostek. Stały koszt
krańowy wynosi 6. Po przejęciu przez monopolistę produkcja spada
do 1 mln jednostek, a cena wzrasta do 8. Koszt krańcowy się nie
zmienia. a) Narysuj sytuację na tym rynku przed jego monopolizacją.
13
Gałąź wolnokonkurencyjna wytwarza 2 mln jednostek. Stały koszt
krańowy wynosi 6. Po przejęciu przez monopolistę produkcja spada
do 1 mln jednostek, a cena wzrasta do 8. Koszt krańcowy się nie
zmienia. a) Narysuj sytuację na tym rynku przed jego monopolizacją.
MC, MR, P
MC
6
A
DD
0
2
Q
b) Na tym samym rysunku pokaż skutki monopolizacji.
14
Gałąź wolnokonkurencyjna wytwarza 2 mln jednostek. Stały koszt
krańowy wynosi 6. Po przejęciu przez monopolistę produkcja spada
do 1 mln jednostek, a cena wzrasta do 8. Koszt krańcowy się nie
zmienia. a) Narysuj sytuację na tym rynku przed jego monopolizacją.
MC, MR, P
MC
6
A
DD
0
Q
2
b) Na tym samym rysunku pokaż skutki monopolizacji.
MC, MR, P
B
8
6
MC
D
A
MR
0
1
2
DD
Q
c) Dlaczego wielu uważa, że monopolizacja jest niesprawiedliwa (podaj wyliczenia)?
15
MC, MR, P
B
8
6
MC
D
A
MR
0
1
2
DD
Q
c) Dlaczego wielu uważa, że monopolizacja jest niesprawiedliwa (podaj wyliczenia)?
Przyczyną jest zysk nadzwyczajny (2 mln) osiągany przez monopolistę dzięki ograniczeniu produkcji i wzrostowi ceny. Wielu uważa
za niesprawiedliwe, że ktoś osiąga ekstra dochody, wykorzystując
pozycję rynkową.
d) A dlaczego jest ona nieefektywna (podajwyliczenia)?
16
MC, MR, P
B
8
6
MC
D
A
MR
0
1
2
DD
Q
c) Dlaczego wielu uważa, że monopolizacja jest niesprawiedliwa (podaj wyliczenia)?
Przyczyną jest zysk nadzwyczajny (2 mln) osiągany przez monopolistę dzięki ograniczeniu produkcji i wzrostowi ceny. Wielu uważa
za niesprawiedliwe, że ktoś osiąga ekstra dochody, wykorzystując
pozycję rynkową.
d) A dlaczego jest ona nieefektywna (podajwyliczenia)?
Na skutek zmonopolizowania gałęzi produkcja maleje o 1 mln jednostek.
Zauważ, że wśród nabywców są tacy, którzy sądzą o tych
jednostkach produkcji, że są więcej warte od kosztu ich wytworzenia. Dla konkretnej jednostki produkcji, z której wytworzenia zrezygnował monopolista, miarą tej nadwyżki wartości jest różnica odczytywanej z linii popytu ceny i wysokości kosztu krańcowego. A zatem, skumulowana strata wszystkich nabywców (ubytek nadwyżki
całkowitej, strata społeczna) jest równa polu BAD. Jest ono równe
½12 = 1.
17
FORMY POLITYKI ANTYMONOPOLOWEJ (POLITYKI
OCHRONY KONKURENCJI).
Monopol wielozakładowy
1.
Kontrola już istniejących przedsiębiorstw „dysponujących siłą
monopolistyczną”, czyli zdolnych – poprzez zmniejszenie produkcji – podbijać cenę wytwarzanego dobra.
2.
Niedopuszczanie do powstawania nowych przedsiębiorstw
„dysponujących siłą monopolistyczną”.
18
KONTROLA JUŻ ISTNIEJĄCYCH MONOPOLI
Państwo np. zwalcza zmowy cenowe (ang. price fixing) i drapieżne
cenotwórstwo (ang. predatory pricing). Do zmowy cenowej dochodzi, gdy kilka wielkich przedsiębiorstw zmniejsza produkcję i uzgadnia cenę, zaprzestając stosowania jej jako narzędzia konkurencji. Natomiast drapieżnym cenotwórstwem jest ustalanie ceny
poniżej kosztów produkcji w celu wyparcia konkurentów z gałęzi.
W ramach polityki antymonopolowej państwo zwalcza
także wykorzytywanie przez wielkie przedsiębiorstwa ich uprzywilejowanej pozycji rynkowej, a także ograniczanie przez nie dostępu konkurentów do rynku.
19
NIEDOPUSZCZANIE DO POWSTANIA NOWYCH PRZEDSIĘBIORSTW DYSPONUJĄCYCH „SIŁĄ MONOPOLISTYCZNĄ”.
Chodzi o kontrolę połączeń przedsiębiorstw (fuzji) (ang. mergers).
Jednym z czynników wpływające na decyzję władz antymonopolowych o wydaniu (lub nie!) zgody na połączenie przedsiębiorstw jest poziom indeksu Herfindahla-Hirschmana.
20
Monopol naturalny (jednozakładowy)
21
Podział monopolu jednozakładowego oznacza wzrost kosztów produkcji i niebezpieczeństwo powtórnego zmonopolizowania rynku.
W takiej sytuacji państwo zwykle za pomocą niezależnej od
rządu AGENCJI REGULACYJNEJ („regulatora”) bezpośrednio
kontroluje („reguluje”) wchodzący w grę rynek.
22
EFEKTY ZEWNĘTRZNE
Formą zawodności rynku, z którą zmaga się państwo, są także
EFEKTY ZEWNĘTRZNE (ang. externalities).
Kiedy ktoś – gospodarując – wpływa na koszty i zadowolenie innych inaczej niż za pośrednictwem rynku,
mamy do czynienia z efektem zewnętrznym.
Innymi słowy efekty zewnętrzne są dotyczącymi osób postronnych ubocznymi skutkami czyjegoś gospodarowania (konsumowania i produkowania dóbr).
Np. efektem zewnętrznym JEST bezpieczeństwo w okolicy luksusowego hotelu na warszawskim Starym Mieście. NIE SĄ
nim natomiast korzyści Rosji z wyższych cen ropy naftowej po ograniczeniu produkcji przez Arabię Sauddyjską.
23
PRZYKŁADY:
Papieros, róże przed czyimś gankiem, SO2 emitowane wprost do atmosfery przez tę fabrykę, droga dojazdowa do autostrady zbudowana przez pewną firmę ku zadowoleniu okolicznej ludności, przykry zapach wokół garbarni, śmieci w lesie.
RODZAJE EFEKTÓW ZEWNĘTRZNYCH:
1.
PRODUKCYJNE I KONSUMPCYJNE.
-Sąsiad wytruł mszyce na swoje działce, więc moje owoce są zdrowe.
-Sąsiad słuch muzyki ludowej „na pełny regulator”.
2.
POZYTYWNE I NEGATYWNE
-Cukrownia wyrzuca na hałdę cenne odpady poprodukcyjne.
-Wyprowadziliśmy psa na spacer i teraz nie da się wejść na trawnik.
24
ZADANIE
W pewnej gałęzi panuje konkurencja i występują efekty zewnętrzne. Prywatny i społeczny koszt krańcowy produkcji są stałe i
wynoszą – odpowiednio – MPC=4 i MSC=6. Linia popytu rynkowego jest dana wzorem: Q=-P+10, gdzie Q to zapotrzebowanie,
a P to cena. Narysuj tę sytuację. Ile wynosi społeczna strata spowodowana efektem zewnętrznym (zaznacz odpowiedni obszar)?
25
W pewnej gałęzi panuje konkurencja i występują efekty zewnętrzne. Prywatny i społeczny koszt krańcowy produkcji są stałe i
wynoszą – odpowiednio – MPC=4 i MSC=6. Linia popytu rynkowego jest dana wzorem: Q=-P+10, gdzie Q to zapotrzebowanie,
a P to cena. Narysuj tę sytuację. Ile wynosi społeczna strata spowodowana efektem zewnętrznym (zaznacz odpowiedni obszar)?
P, MPC, MSC
6
B
D
4
0
A
4
6
MSC
MPC
Q
Chodzi o obszar BAD równy 3. (Oczywiście chodzi tu o ubytek
nadwyżki całkowitej).
26
Gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa zwykle nie są w stanie
same poradzić sobie z efektami zewnętrznymi (np. między sobą negocjując odpowiednie zmniejszenie produkcji), więc musi je zastąpić państwo.
1. Podatek (MSC-MPC?).
2. Ograniczenia ilościowe (limity) (ang. command & control).
27
DOBRA PUBLICZNE ITP.
Dobra prywatne, klubowe, publiczne i tragedia wspólnego pastwiska
Są przedmiotem
rywalizacji
Nie są przedmiotem rywalizacji
Dają się zastrzec
Dobra prywatne (np. kanapka
z szynką)
Dobra klubowe (np. nie zatłoczony basen na „Legii”)
Nie dają się
zastrzec
Tragedia wspólnego pastwiska
(np.zatłoczona plaża)
Dobra publiczne (np. obrona
narodowa)
DOBRA
28
Dobra prywatne, klubowe, publiczne i tragedia wspólnego pastwiska
Są przedmiotem
rywalizacji
Nie są przedmiotem rywalizacji
Dają się zastrzec
Dobra prywatne (np. kanapka
z szynką)
Dobra klubowe (np. nie zatłoczony basen na „Legii”)
Nie dają się
zastrzec
Tragedia wspólnego pastwiska
(np.zatłoczona plaża)
Dobra publiczne (np. obrona
narodowa)
DOBRA
DOBRA PRYWATNE znamy doskonale; np. kiedy ktoś odgryzie
kawałek naszej kanapki, dla nas zostaje mniej, jednak to my decydujemy, czy poczęstujemy kogoś kanapką. Zwykle nie przysparzają one kłopotów państwu, prywatni producenci wytwarzają ich dla nas mnóstwo!
29
Dobra prywatne, klubowe, publiczne i tragedia wspólnego pastwiska
Są przedmiotem
rywalizacji
Nie są przedmiotem rywalizacji
Dają się zastrzec
Dobra prywatne (np. kanapka
z szynką)
Dobra klubowe (np. nie zatłoczony basen na „Legii”)
Nie dają się
zastrzec
Tragedia wspólnego pastwiska
(np.zatłoczona plaża)
Dobra publiczne (np. obrona
narodowa)
DOBRA
Z DOBRAMI KLUBOWYMI stykamy się rzadziej: np. wielu
może wspólnie kibicować „Legii”, lecz jej właściciel jest w stanie
nie wpuścić na stadion kogoś, kto nie zapłacił za bilet. Również
dobrami „klubowymi” państwo nie musi się bardzo przejmować,
bo prywatne przedsiębiorstwa chętnie produkują je dla członków
„klubu”.
30
Dobra prywatne, klubowe, publiczne i tragedia wspólnego pastwiska
DOBRA
Są przedmiotem
rywalizacji
Nie są przedmiotem
rywalizacji
Dają się
zastrzec
Dobra prywatne (np.
kanapka z szynką)
Dobra klubowe (np. nie
zatłoczony basen na
„Legii”)
Nie dają się
zastrzec
Tragedia wspólnego
pastwiska (np. zatłoczona
plaża)
Dobra publiczne (np.
obrona narodowa)
Zupełnie inaczej jest z DOBRAMI PUBLICZNYMI (ang. public
goods), których dotyczy EFEKT GAPOWICZA (ang. free riding): niemożność wykluczenia z udziału w konsumpcji (używania) dobra powoduje, że z dobra można korzystać, nie ponosząc
kosztów jego wytworzenia.
 Z udziału w korzystaniu z dóbr publicznych nie sposób nikogo wykluczyć, a to że ktoś korzysta z takiego
dobra – do pewnej liczności zbioru korzystających nie przeszkadza innym.
31
Prawo, obrona narodowa, bezpieczeństwo na ulicach, polityka
gospodarcza, pokaz sztucznych ogni, drogi i zieleńce miejskie,
ogólnie dostępne kąpieliska, światło latarni morskiej, pomnik na
Placu Niepodległości, publiczne radio i telewizja – oto przykłady
dóbr publicznych.
32
 Z udziału w korzystaniu z DÓBR PUBLICZNYCH nie
sposób nikogo wykluczyć, a to, że ktoś korzysta z takiego
dobra – do pewnej liczności zbioru korzystających – nie
przeszkadza innym.
Prywatne firmy zwykle nie produkują wystarczającej ilości dóbr
publicznych. Przecież nie są organizacjami charytatywnymi i muszą dostać zapłatę za swój produkt. Tymczasem dobra publiczne
padają ofiarą gapowiczów.
33
 Z udziału w korzystaniu z DÓBR PUBLICZNYCH nie
sposób nikogo wykluczyć, a to, że ktoś korzysta z takiego
dobra – do pewnej liczności zbioru korzystających – nie
przeszkadza innym.
Co może zrobić państwo, aby zapobiec nieefektywności towarzyszącej zjawisku dóbr publicznych?
Oto rozwiązania:
1. Państwo może samo wytwarzać te dobra.
2. Państwo może zamówić produkcję tych dóbr u prywatnych
producentów.
3. Państwo może stworzyć możliwość wykluczenia osób niepowołanych z udziału w konsumpcji (użytkowaniu) tych dóbr.
34
KŁOPOTY Z INFORMACJĄ
Kłopoty z informacją przyjmują dwie formy:
1.
2.
ASYMETRYCZNY ROZKŁAD INFORMACJI (ang. asymmetric information) (np. między sprzedawców i nabywców).
DOBRA POŻĄDANE (ang. merit goods) i NIEPOŻĄDANE
(ang. merit bads) (SPOŁECZNIE).
35
ASYMETRYCZNY ROZKŁAD INFORMACJI (ang. asymmetric
information) (np. między sprzedawców i nabywców).
 Chodzi o sytuacje, w których gorsze poinformowanie
jednej ze stron transakcji o ważnych cechach dobra lub
samej transakcji może skłonić państwo do obrony „słabszego”.
36
PRZYKŁADY:
Praca przy azbeście, lek o nieznanych skutkach ubocznych, pożyczka, której prawdziwy koszt Twój Bank zamaskował finansowym
żargonem, sfałszowana kiełbasa „Krakowska”, marihuana sprzedawana w szkołach podstawowych, płyta The Best of Pink Floyd
nagrana przez grupę Anaconda z Mławy, Pistolet-zabawka, którym
przy odrobinie wysiłku można wybić oko siostrze
37
FORMY INTERWENCJI PAŃSTWA:
•
•
•
•
•
Ustawy o bezpieczeństwie pracy.
Ustawy o uczciwym handlu.
Ograniczanie dostępu dóbr do rynku.
Ograniczanie dostępu producentów do rynku.
Udostępnianie informacji.
38
DOBRA POŻĄDANE (ang. merit goods) i NIEPOŻĄDANE (ang.
merit bads) (SPOŁECZNIE).
Chodzi o sytuacje, w których jednostka - nie biorąc pod uwagę efektów zewnętrznych swojego działania, a także norm kulturowych - podejmuje (rzekomo!) niewłaściwe decyzje o ilości
nabywanych (konsumowanych) dóbr.
Nawet jeśli informacja jest symetryczna, ludzie (rzekomo!) źle oceniają użyteczność pewnych dóbr...
39
PRZYKŁADY:
Szczepienia ochronne, alkohol, wyroby tytoniowe, hazard, handel
częściami ludzkiego ciała, „wysoka” kultura, aborcja, edukacja,
niektóre rodzaje ubezpieczeń (OC, ubezpieczenie emerytalne),
pornografia, prostytucja, transmisja z meczu Reprezentacji Narodowej, samochodowe pasy bezpieczeństwa, eutanazja.
40
DOBRA POŻĄDANE (ang. merit goods) i NIEPOŻĄDANE (ang.
merit bads) (SPOŁECZNIE).
FORMY INTERWENCJI PAŃSTWA:
1.
2.
3.
Nakazy i zakazy.
Podatki i subsydia.
Propaganda „społeczna”.
41
Poza efektywnością państwo – za pomocą PODATKÓW i ZASIŁKÓW – dba również o SPRAWIEDLIWOŚĆ.
42
PODATKI
PODATKI są głównym źródłem dochodów państwa. W Polsce
wpływy z opodatkowania wyniosły w 2003 r. 88,9% wszystkich dochodów budżetu centralnego („budżetu państwa”) (kolejne 2,5%
stanowiły dochody z cła, które też jest podatkiem).
 Podatki są to - nie związane z własnością – przymusowe płatności gospodarstw domowych i przedsiębiorstw na
rzecz państwa.
43
RODZAJE PODATKÓW
Często wyróżnia się podatki: BEZPOŚREDNIE i POŚREDNIE. Te
pierwsze obciążają dochody wprost. W Polsce w 2005 r. do bezpośrednich zaliczano następujące podatki „centralne”: dochodowy od
osób fizycznych (ang. personal income tax, PIT); dochodowy od
osób prawnych (ang. corporate income tax, CIT) i „gminne”: od
spadków i darowizn; rolny; leśny; od nieruchomości.
Natomiast podatki pośrednie są ukryte w cenach dóbr. W
Polsce pośrednie są np: podatek od wartości dodanej (ang. value
added tax, VAT), akcyza, podatek od gier.
44
Udział najważniejszych podatków w dochodach podatkowych budżetu centralnego w 2003 r. (w mld zł; w %).
1.Wpływy podatkowe
budżetu państwa
135,2
100,0
-VAT
60,4
44,7
-PIT
25,7
19,0
-Akcyza
34,4
25,4
-CIT
14,1
10,5
w tym m.in.:
Źródło: Dane GUS.
45
PODATKI A SPRAWIEDLIWOŚĆ
Ludzie chcą, aby podatki były sprawiedliwe. Rozumieją przez to
różne rzeczy. Domagają się np. sprawiedliwości poziomej i pionowej.
SPRAWIEDLIWOŚĆ POZIOMA oznacza, że znajdujące się w takiej samej sytuacji osoby o równym dochodzie płacą tyle samo.
SPRAWIEDLIWOŚĆ PIONOWA to stan, gdy podatek jest równie
dolegliwy dla wszystkich, bez względu na dochód.
46
Ludzie bywają także zwolennikami ZASADY ZDOLNOŚCI DO
PŁACENIA (ang. ability to pay principle), twierdząc, że podatki
powinni płacić ci, których na to stać. Z kolei rzecznicy ZASADY:
PŁACI, KTO KORZYSTA (ang. benefits principle), chcą opodatkować korzyści z konkretnych działań państwa (np. podatek drogowy
powinni płacić głównie właściciele samochodów).
47
W praktyce to, kto, ile podatku płaci państwu, zależy od:
1.
Progresywności systemu podatkowego.
2.
Rozkładu ciężaru opodatkowania podatkami pośrednimi.
48
PROGRESYWNOŚĆ PODATKU
Podatki (i systemy podatkowe) mogą być PROGRESYWNE. Podatek jest progresywny, jeśli w miarę wzrostu opodatkowanego
dochodu przeciętna stopa opodatkowania wzrasta. Co to znaczy?
Otóż, PRZECIĘTNA STOPA OPODATKOWANIA stanowi odsetek dochodu całkowitego zabierany przez państwo podatkiem.
Oczywiście, konsekwencją progresywności podatku jest
to, że bogaci płacą państwu więcej niż biedni...
49
ROZKŁAD CIĘŻARU OPODATKOWANIA
PB
PB
S’
S’
P1
P*
P2
S
E1
E
B
P*
PP22
A
D
0
P1
Q1
Q*
Q
P2
0
S
E1
B
E
A
D’
Q1 Q*
Q
Pamiętasz, jak działa podatek od sprzedaży? Po nałożeniu podatku linia podaży przesuwa się z położenia S do S’.
Rozkład ciężaru opodatkowania zależy od przebiegu linii
popytu i linii podaży.
Np. na rysunku A przy względnie płaskiej linii popytu
nabywcy dobra znacznie zmniejszają zapotrzebowanie reagując na
wzrost ceny dobra. Mogą zatem skutecznie bronić się przed
przerzucaniem na nich przez sprzedawców ciężaru opodatkowania
i w efekcie płacą państwu względnie małą część podatku
(P1E1P*B).
Natomiast na rysunku B linia popytu jest względnie stroma i kupujący płacą stosunkowo dużą część podatku (P1E1BP*).
50
A
PB
B
PB
S’
P1
P*
P2
S
S
E1
B
S’
P1
P*
E
A
Q1 Q*
E
B
P2
A
Q 0
Q1
D’
0
E1
D
Q*
Q
Jeśli popyt nabywców jachtów opisuje raczej rysunek B niż A, to
opodatkowanie sprzedaży jachtów uderzy w producentów, a nie w
nabywców. Skutkiem może być znaczny spadek produkcji w
stoczniach i bezrobocie...
Wniosek jest oczywisty: urzędnicy od podatków powinni
znać się na ekonomii, .
51
PODATKI, SPRAWIEDLIWOŚĆ A EFEKTYWNOŚĆ I KRZYWA LAFFERA.
Kiedy przeciętna stopa opodatkowania, , wynosi 0, podatkowe dochody budżetu też są równe 0 (zob. rysunek). (Przecież podatek nie
jest pobierany).
Kiedy przeciętna stopa opodatkowania, , wynosi 100%, znowu wynoszą one 0. (Nikt nie chce pracować, kiedy państwo zabiera wszystkie owoce pracy).
Linia na rysunku to sławna, KRZYWA LAFFERA, która ukazuje
zależność wpływów do budżetu i wysokości przeciętnej stopy opodatkowania.
Krzywa Laffera
Wpływy do
budżetu
0


52
PODATKI, SPRAWIEDLIWOŚĆ A EFEKTYWNOŚĆ I KRZYWA LAFFERA.
Arthur Laffer sądzi, że obniżenie przeciętnej stopy podatku, , może
zwiększyć dochody państwa z podatku (zob. rysunek).
Krzywa Laffera
Wpływy do
budżetu

A
A

B
0
A
*
B

Obniżenie podatków spowoduje silny wzrost produkcji i dochodów, a więc
podstawy opodatkowania. Nawet przy niższych stawkach podatków wywoła to wzrost dochodów budżetu. Produkcja się zwiększy, ponieważ obniżenie podatków sprawi, że ludziom będzie się opłacać więcej pracować.
(Przecież państwo zostawi im większą część owoców ich pracy).
Zauważ: jeśli Laffer ma rację, sprawiedliwość nie kłóci się z efektywnością. Obniżka podatków likwiduje część spowodowanej nimi nieefektywności (na rynkach rośnie produkcja!), a państwo ma więcej pieniędzy na
zasiłki!
53
Sprawiedliwości służą nie tylko podatki, lecz także ZASIŁKI (płatności transferowe, transfery) (ang. transfer payments) takie, jak zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki dla chorych, dla starych, dla rodzin wielodzietnych itp. Poza wydatkami na zakup dóbr transfery są głównym rodzajów wydatków państwa.
Zasiłkiem (transferem) nazywamy inne niż podatki, niehandlowe przepływy dóbr między konsumentami, producentami i
państwem.
54
RODZAJE ZASI ŁKÓW
WYRÓŻNIMY:
1) Zasiłki państwa dla gospodarstw domowych i producentów (np.
zasiłki pielęgnacyjne, dotacje państwa dla organizacji pozarządowych).
2) Zasiłki pomiędzy producentami i gospodarstwami domowymi
(np. umorzenie „złego długu” przez bank, jałmużna dla chorego na
AIDS).
W RAMACH INNEGO PODZIAŁU ROZRÓŻNIA SIĘ:
1) Zasiłki pieniężne (np. stypendium za wyniki w nauce).
2) Zasiłki rzeczowe (np. koce wysłane powodzianom).
JESZCZE INNA KLASYFIKACJA DZIELI ZASIŁKI NA:
1) Uzależnione od dochodu (np. zasiłek dla rodziny wielodzietnej).
2) Nie uzależnione od dochodu, lecz np. od wieku korzystającego,
jego sprawności fizycznej, stosunku do pracy (np. renta inwalidzka).
55
ZASIŁKI A SPRAWIEDLIWOŚĆ I EFEKTYWNOŚĆ
Zasiłki państwa służą sprawiedliwości. Jednak ubocznym skutkiem jest zmniejszenie dobroczynności prywatnej, np. osób, kościołów. W dodatku transfery powodują nieefektywność, zniechęcając do pracy (to dlatego mówimy, że „biednemu lepiej dać wędkę, a nie rybę”). Licząc na zasiłek, ludzie stają się bierni, co powoduje, że maleje ilość wytwarzanych dóbr.
Koszty spowodowane zasiłkami obejmują także: biurokrację, zanik przedsiębiorczości, spowodowany rosnącymi podatkami spadek dochodów, a zatem także skłonności do oszczę-dzania, który zmniejsza inwestycje i wzrost gospodarczy.
56
W wyniku działań państwa posługującego się podatkami i transferami powstaje podmiotowy podział dochodów w społeczeństwie.
Chodzi o dochody gospodarstw domowych.
 PODZIAŁ PODMIOTOWY oznacza podział dochodów
między gospodarstwa domowe.
Wygodnymi narzędziami opisu zróżnicowania dochodów gospodarstw domowych są KRZYWA LORENZA i WSPÓŁCZYNNIK
GINIEGO oraz WSPÓŁCZYNNIK UBÓSTWA i LINIA UBÓSTWA.
57
KRZYWA LORENZA
Na osi poziomej układu współrzędnych mierzymy odsetek wszystkich gospodarstw domowych (od najuboższych do najbogatszych),
a na pionowej – odsetek wszystkich dochodów.
Punkty krzywej Lorenza pokazują jaką część wszystkich
dochodów przypada danemu odsetkowi gospodarstw domowych.
Krzywa Lorenza zaczyna się w początku układu (0% rodzin ma 0% dochodów!), a kończy w punkcie o współrzędnych:
100% i 100% (100% gospodarstw domowych dostaje 100% dochodów wszystkich gospodarstw domowych).
Amerykańska krzywa Lorenza, 2001 r.
Odsetek
dochodów
Pierwsza
Druga
Trzecia
Czwarta
Piąta
4,3
9,9
15,6
23,0
47,2
a/ Od
100%
Dochody
Grupy
kwintylowea/
B

4,3%
0
najbiedniejszych do najbogatszych 20% populacji.
A

20%
100%
Grupy kwintylowe
58
WSPÓŁCZYNNIK GINIEGO
Pole między krzywą Lorenza, a linią doskonałej równości (przekątna na rysunku) stanowi wygodną miarę nierówności dochodów. Jego udział w całości obszaru pod linią doskonałej równości to współczynnik Giniego, którego wartość zmienia się od 0 (doskonała równość) do 1 (zupełna nierówność).
Amerykańska krzywa Lorenza (2001 r.)
Punkty krzywej Lorenza pokazują, jaką część wszystkich dochodów
przypada danemu odsetkowi (np. kwintylowi) gospodarstw domowych.
Odsetek
dochodów
Pierwsza
Druga
Trzecia
Czwarta
Piąta
4,3
9,9
15,6
23,0
47,2
a/ Od
100%
Dochody
Grupy
kwintylowea/
B

4,3%
0
najbiedniejszych do najbogatszych 20% populacji.
A

20%
100%
Grupy kwintylowe
59
LINIA UBÓSTWA I WSPÓŁCZYNNIK UBÓSTWA
LINIĘ UBÓSTWA (ang. poverty line) wyznacza tzw. MINIMUM
SOCJALNE, czyli minimalny dochód zaspokajający podstawowe
potrzeby. W USA linia ubóstwa przebiega na wysokości potrojonej
wartości koszyka podstawowych produktów spożywczych, którego
skład określają urzędnicy i naukowcy, dbając aby dobra w koszyku
były odpowiednio zróżnicowane, kaloryczne i tanie.
60
LINIA UBÓSTWA I WSPÓŁCZYNNIK UBÓSTWA
WSPÓŁCZYNNIK UBÓSTWA (ang. poverty rate) stanowi odsetek
gospodarstw domowych żyjących poniżej linii ubóstwa, czyli osiągających dochód niższy od minimum socjalnego.
61
Wylicza się kilka różnych linii ubóstwa, oddzielnie dla osób samotnych, dla dwuosobowych gospodarstw domowych itd.
W 2004 r. w Stanach linia ubóstwa dla osób samotnych
przebiegała na wysokości 9 393 dolarów, a dla rodziny czteroosobowej na wysokości 18 810 dolarów rocznie. (W Polsce w XII ’03
odpowiednio 792,3 zł i 2 327,6 zł). Zgodnie z tym kryterium w 2003
r. 12,5% Amerykanów (36 mln osób, głównie czarnoskórych, imigrantów z krajów hiszpańskojęzycznych, rodzin samotnych kobiet)
żyło w biedzie. (W Polsce w 2003 r. współczynnik ubóstwa wynosił
59,0%).
62
W Polsce obliczane jest także tzw. MINIMUM EGZYSTENCJI,
które umożliwia zaspokojenie tylko najniezbędniejszych potrzeb; po
jego przekroczeniu następuje BIOLOGICZNE WYNISZCZENIE
organizmu. W 2003 r. minimum egzystencji wynosiło 354,8 zł i
1236,6 zł (odpowiednio: dla osób samotnych i rodzin czteroosobowych). Poniżej minimum egzystencji żyło 12% gospodarstw domowych. (Pamiętajmy, że z przyczyn „technicznych” badania gusowskie nie obejmują rodzin patologicznych (np. alkoholików, bezdomnych) i bardzo bogatychA.
----------------------z danymi MPiSS w 2002 r. w Polsce było ponad 30 tys.
bezdomnych (organizacje pozarządowe wspominały o 300 tys. takich osób). Rzut oka na listę 100 najbogatszych osób w Polsce według tygodnika „Wprost” wskazuje, że także biegun bogactwa jest w
Polsce dobrze wykształcony. Majątek osób zajmujących czołowe
miejsca na tej liście jest mierzony setkami milionów dolarów.
A Zgodnie
63
NIE TYLKO RYNEK JEST ZAWODNY (ANG. MARKET FAILURE).
TAKŻE CHCĄCE KORYGOWAĆ WADY RYNKU PAŃSTWO, ZMAGA SIĘ Z RÓŻNYMI KŁOPOTAMI (ANG. GOVERNMENT FAILURE), KTÓRE SZKODZĄ EFEKTYWNOŚCI I
SPRAWIEDLIWOŚCI.
64
A>B
B>C
C>A
AiB→AiC→C
AiC→CiB→B
Bi C→ BiA→A
65
66
67
Także SKONCENTROWANE KORZYŚCI I ROZPROSZONE KOSZTY powodują zawodność państwa...
Otóż skutkiem decyzji państwa bywają wielkie korzyści (lub straty)
niewielu, którym towarzyszą nieznaczne zmiany sytuacji reszty
obywateli. Korzystającym (lub tracącym) wiele opłaca się wtedy
wywierać nacisk na urzędników podejmujących decyzję.
Natomiast podatnicy, których — ze względu na ich liczbę — skutki
decyzji dotyczą w małym stopniu, nawet jeśli zdają sobie sprawę z
własnych strat, nie są zainteresowani przeciwdziałaniem...
68
Np. górnikom opłaca się demonstrować i prowokować starcia z
policją, aby — „w imię sprawiedliwości” — wymusić wypłacenie sobie odpraw w wysokości dwuletnich poborów. Jednocześnie podatnikom nie opłaca się bronić swoich pieniędzy.
Jeśli 100 tys. górników zainkasuje po 50 tys. z pieniędzy
podatników, których jest 20 mln, to przeciętny podatnik straci (100
000 · 50 000)/20 000 000, czyli 250.
69
Kiedy koszty rozkładają się na miliony osób, a korzyści dotyczą tysięcy bezpośrednio zainteresowanych, trudno jest bronić budżetowych pieniędzy. Korzystającym opłaca się organizować kampanie
nacisku, popierać „swoich” i zwalczać „nie swoich” polityków. Zakłóca to podejmowanie racjonalnych decyzji ekonomicznych.